นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
วิสุทฺธิมคฺค นิทานกถา
วิสุทฺธิมคฺโค นิทานกถายปิ ภวิตพฺพเมวฯ ตสฺมาทานิ ตมฺปกาสนตฺถมิทํ ปญฺหกมฺมํ วุจฺจติ –
‘‘โส ปเนส วิสุทฺธิมคฺโค เกน กโต, กทา กโต, กตฺถ กโต, กสฺมา กโต, กิมตฺถํ กโต, กิํ นิสฺสาย กโต, เกน ปกาเรน กโต, กิสฺส สกลโลเก ปตฺถโฏ’’ติฯ
ตตฺถ เกน กโตติ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรวเรน เตปิฏกสงฺคหฏฺฐกถากาเรน กโตฯ
กทา กโตติ อมฺหากํ ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลโลกนาถสฺส ปรินิพฺพุติกาลโต ปจฺฉา ทสเม วสฺสสตเก (๙๗๓ -พุทฺธวสฺเส) กโตฯ
กตฺถ กโตติ สีหฬทีเป อนุราธปุเร มหาวิหาเร กโตฯ
กสฺมา กโตติ วิสุทฺธิกามานํ สาธุชนานํ ตทธิคมุปายํ สมฺมาปฏิปตฺตินยํ ญาเปตุกามตาสงฺขาเตน อตฺตโน อชฺฌาสเยน สญฺโจทิตตฺตา, สงฺฆปาลตฺเถเรน จ อชฺเฌสิตตฺตา กโตฯ
เอตฺถ ปน ฐตฺวา อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อุปฺปตฺติ กเถตพฺพา, สา จ มหาวํเส (จูฬวํโสติปิ โวหริเต ทุติยภาเค) สตฺตติํสมปริจฺเฉเท ปนฺนรสาธิกทฺวิสตคาถาโต (๓๗, ๒๑๕) ปฏฺฐาย พาตฺติํสาย คาถาหิ ปกาสิตาเยวฯ กถํ? –
มหาวํส-พุทฺธโฆสกถา
๒๑๕.
โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, พฺราหฺมณมาณโว;
วิชฺชา-สิปฺป-กลา-เวที, ตีสุ เวเทสุ ปารคูฯ
๒๑๖.
สมฺมา วิญฺญาตสมโย, สพฺพวาทวิสารโท;
วาทตฺถี ชมฺพุทีปมฺหิ, อาหิณฺฑนฺโต ปวาทิโกฯ
๒๑๗.
วิหารเมก’มาคมฺม, รตฺติํ ปาตญฺชลีมตํ;
ปริวตฺเตติ สมฺปุณฺณ-ปทํ สุปริมณฺฑลํฯ
๒๑๘.
ตตฺเถโก เรวโต นาม, มหาเถโร วิชานิย;
‘‘มหาปญฺโญ อยํ สตฺโต, ทเมตุํ วฏฺฏตี’’ติ, โสฯ
๒๑๙.
‘‘โก นุ คทฺรภราเวน, วิรวนฺโต’’ติ อพฺรวิ;
‘‘คทฺรภานํ รเว อตฺถํ, กิํ ชานาสี’’ติ อาห ตํฯ
๒๒๐.
‘‘อหํ ชาเน’’ติ วุตฺโต โส, โอตาเรสิ สกํ มตํ;
ปุฏฺฐํ ปุฏฺฐํ วิยากาสิ, วิรทฺธมฺปิ จ ทสฺสยิฯ
๒๒๑.
‘‘เตน หิ ตฺวํ สกํ วาท-โมตาเรหี’’ติ โจทิโต;
ปาฬิ’มาหา’ภิธมฺมสฺส, อตฺถ’มสฺส น โส’ธิคาฯ
๒๒๒.
อาห‘‘กสฺเส’ส มนฺโต’’ติ,‘‘พุทฺธมนฺโต’’ติ โส’พฺรวิ;
‘‘เทหิ เมตํ’’ติ วุตฺเต หิ, ‘‘คณฺห ปพฺพชฺช ตํ’’อิติฯ
๒๒๓.
มนฺตตฺถี ปพฺพชิตฺวา โส, อุคฺคณฺหิ ปิฏกตฺตยํ;
เอกายโน อยํ มคฺโค, อิติ ปจฺฉา ต’มคฺคหิฯ
๒๒๔.
พุทฺธสฺส วิย คมฺภีร-โฆสตฺตา นํ วิยากรุํ;
พุทฺธโฆโสติ โฆโส หิ, พุทฺโธ วิย มหีตเลฯ
๒๒๕.
ตตฺถ ญาโณทยํ
ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺฐสาลินิํ
๒๒๖.
ปริตฺตฏฺฐกถญฺเจว
ตํ ทิสฺวา เรวโต เถโร, อิทํ วจนมพฺรวิฯ
๒๒๗.
‘‘ปาฬิมตฺตํ อิธานีตํ, นตฺถิ อฏฺฐกถา อิธ
ตถาจริยวาทา จ, ภินฺนรูปา น วิชฺชเรฯ
๒๒๘.
สีหฬฏฺฐกถา สุทฺธา, มหินฺเทน มตีมตา;
สงฺคีติตฺตยมารูฬฺหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํฯ
๒๒๙.
สาริปุตฺตาทิคีตญฺจ, กถามคฺคํ สเมกฺขิย;
กตา สีหฬภาสาย, สีหเฬสุ ปวตฺตติฯ
๒๓๐.
ตํ ตตฺถ คนฺตฺวา สุตฺวา ตฺวํ, มาคธานํ นิรุตฺติยา;
ปริวตฺเตหิ, สา โหติ, สพฺพโลกหิตาวหา’’ฯ
๒๓๑.
เอวํ วุตฺเต ปสนฺโน โส, นิกฺขมิตฺวา ตโต อิมํ;
ทีปํ อาคา อิมสฺเสว
๒๓๒.
มหาวิหารํ สมฺปตฺโต, วิหารํ สพฺพสาธุนํ;
มหาปธานฆรํ คนฺตฺวา, สงฺฆปาลสฺส สนฺติกาฯ
๒๓๓.
สีหฬฏฺฐกถํ สุตฺวา, เถรวาทญฺจ สพฺพโส;
‘‘ธมฺมสฺสามิสฺส เอโสว, อธิปฺปาโย’’ติ นิจฺฉิยฯ
๒๓๔.
ตตฺถ สงฺฆํ สมาเนตฺวา, ‘‘กาตุํ อฏฺฐกถํ มม;
โปตฺถเก เทถ สพฺเพ’’ติ, อาห, วีมํสิตุํ ส ตํฯ
๒๓๕.
สงฺโฆ
เอตฺถ ทสฺเสหิ, ตํ ทิสฺวา, สพฺเพ เทมาติ โปตฺถเก’’
๒๓๖.
ปิฏกตฺตย’เมตฺเถว, สทฺธิํ อฏฺฐกถาย โส;
วิสุทฺธิมคฺคํ นามา’กา, สงฺคเหตฺวา สมาสโตฯ
๒๓๗.
ตโต สงฺฆํ สมูเหตฺวา, สมฺพุทฺธมตโกวิทํ;
มหาโพธิสมีปมฺหิ, โส ตํ วาเจตุ มารภิฯ
๒๓๘.
เทวตา ตสฺส เนปุญฺญํ, ปกาเสตุํ มหาชเน;
ฉาเทสุํ โปตฺถกํ โสปิ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา
๒๓๙.
วาเจตุํ ตติเย วาเร, โปตฺถเก สมุทาหเฏ;
โปตฺถกทฺวย’มญฺญมฺปิ, สณฺฐเปสุํ ตหิํ มรูฯ
๒๔๐.
วาจยิํสุ ตทา ภิกฺขู, โปตฺถกตฺตย’เมกโต;
คนฺถโต อตฺถโต วาปิ, ปุพฺพาปรวเสน วาฯ
๒๔๑.
เถรวาเทหิ ปาฬีหิ, ปเทหิ พฺยญฺชเนหิ วา;
อญฺญถตฺตมหู เนว, โปตฺถเกสุปิ ตีสุปิฯ
๒๔๒.
อถ
นิสฺสํสยํ’ส เมตฺเตยฺโย, อิติ วตฺวา ปุนปฺปุนํฯ
๒๔๓.
สทฺธิํ อฏฺฐกถายา’ทา, โปตฺถเก ปิฏกตฺตเย;
คนฺถากเร วสนฺโต โส, วิหาเร ทูรสงฺกเรฯ
๒๔๔.
ปริวตฺเตสิ สพฺพาปิ, สีหฬฏฺฐกถา ตทา;
สพฺเพสํ มูลภาสาย, มาคธาย นิรุตฺติยาฯ
๒๔๕.
สตฺตานํ สพฺพภาสานํ, สา อโหสิ หิตาวหา;
เถริยาจริยา สพฺเพ, ปาฬิํ วิย ต’มคฺคหุํฯ
๒๔๖.
อถ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ, คเตสุ ปรินิฏฺฐิติํ;
วนฺทิตุํ โส มหาโพธิํ, ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ
อยญฺจ ปน มหาวํสกถา ๑๙๕๐ - ขริสฺตวสฺเส หาพทมหาวิชฺชาลยมุทฺทณยนฺเต โรมกฺขเรน มุทฺทิตสฺส วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกสฺส ปุเรจาริกกถายํ ‘‘อเนกาเนตฺถ อตฺถิ วิจาเรตพฺพานี’’ติ วตฺวา ธมฺมานนฺทโกสมฺพีนามเกน วิจกฺขเณน วิจาริตาฯ ตเมตฺถ ยุตฺตายุตฺตวิจินนาย ทสฺเสตฺวา อนุวิจารณมฺปิสฺส กริสฺสามฯ