ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกภาวยุตฺติ
พหู ปน อาธุนิกา วิจกฺขณา ธมฺมานนฺทาทโย ‘‘อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิโก’’ติ วทนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ, เยภุยฺเยน หิ อฏฺฐกถาฏีกาการา เถรา ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิกาเยวฯ ตถา อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถโร โจฬรฏฺเฐ ตมฺพปณฺณินทิยํ อุรคนคเร ชาโต อาจริยพุทฺธโฆเสน เอกกาลิโก จฯ ปรมตฺถวินิจฺฉย-นามรูปปริจฺเฉท-อภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก อาจริยอนุรุทฺธตฺเถโร กญฺจิวรรฏฺเฐ กาเวรินครชาติโกฯ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนอุทานาทิปาฬิยา สํวณฺณนาภูตาย ปรมตฺถทีปนิยา การโก อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐ กญฺจิปุรชาติโกฯ ตเถวายมฺปีติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ มโนรถปูรณิยา นาม องฺคุตฺตรฏฺฐกถาย นิคมเน –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
กญฺจิปุราทีสุ มยา, ปุพฺเพ สทฺธิํ วสนฺเตนา’’ติฯ
เอตฺถ จ กญฺจิปุรํ นาม มทรสนครสฺส อีสกํ ปจฺฉิมนิสฺสิเต ทกฺขิณทิสาภาเค ปญฺจจตฺตาลีสมิลปฺปมาเณ ปเทเส อิทานิ กญฺชีวร อิติ โวหริตนครเมวฯ
ตถา ปปญฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมฏฺฐกถาย นิคมเนปิ –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน พุทฺธมิตฺเตน;
ปุพฺเพ มยูรทูต
เอตฺถ จ มยูรทูตปฏฺฏนํ นาม อิทานิ มทรสนครสมีเป มิลโปร อิติ โวหริตฏฺฐานนฺติ โปราณปฺปวตฺติคเวสีหิ วุตฺตํฯ
อิมาหิ ปน นิคมนคาถาหิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐเยว นิวุตฺถปุพฺพตํ ปกาเสติ, โพธิมณฺฑสมีเป วา, มรมฺมรฏฺเฐ วา นิวุตฺถปุพฺพตาย ปกาสนญฺจ น ทิสฺสติฯ เตน อาจริยพุทฺธโฆโส ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิโก น โหตีติ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํฯ
สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ วินยฏฺฐกถายํ (๓, ๑๓) อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ –
‘‘ยํ
อิมินา ปน วจเนน ‘‘อนฺธกฏฺฐกถา อนฺธกรฏฺฐิเกหิ เถเรหิ กตา’’ติ ปากฏา โหติ, อาจริยพุทฺธโฆโสปิ จ อนฺธกฏฺฐกถาย สนฺธายภาสิตมฺปิ ตนฺเทสิกคพฺภปาฬิสนฺนิเวสาการมฺปิ สุฏฺฐุ ชานาติ, ตสฺมา ตนฺเทสิโก น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ
ตถา อิมสฺสปิ วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิคมเน – ‘‘โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เขโฏติ ปทสฺส คาโมติ วา, ชานปทานํ กสฺสกานํ นิวาโสติ วา, ขุทฺทกนครนฺติ วา ตโย อตฺถา สกฺกตาภิธาเน ปกาสิตา, ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐสุ จ ยาวชฺชตนาปิ คาโม เขฑาติ โวหรียติฯ ตสฺมา โมรณฺฑวฺหเย เขเฏ ชาโต โมรณฺฑเขฏโก, โมรณฺฑเขฏโก อิติ วตฺตพฺโพ โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺโพ, เตน โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนาติ วจนตฺถํ กตฺวา ‘‘โมรณฺฑคาเม ชาโตติ วตฺตพฺเพน เถเรนา’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิทานิ ปน ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเฐ คุนฺตาชนปเท นาคารชุนโกณฺฑโต เอกปณฺณาสมิลมตฺเต (๕๑) อมรวติโต จ อฏฺฐปณฺณาสมิลมตฺเต (๕๘) ปเทเส โกตเนมลิปุรีติ จ คุนฺทลปลฺลีติ จ โวหริตํ ฐานทฺวยมตฺถิ, ตตฺถ จ พหูนิ พุทฺธสาสนิกโปราณสนฺตกานิ ทิฏฺฐานิ, เนมลีติ เตลคุโวหาโร จ โมรสฺส, คุนฺทลุ อิติ จ อณฺฑสฺส, ตสฺมา ตํ ฐานทฺวยเมว ปุพฺเพ โมรณฺฑเขโฏติ โวหริโต อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ชาติคาโม ภเวยฺยาติ โปราณฏฺฐานคเวสีหิ คหิโตฯ ยสฺมา ปเนตํ ‘‘โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนา’’ติ ปทํ ‘‘โมรณฺฑคามชาเตนา’’ติ ปทํ วิย ปาฬินยานุจฺฉวิกํ น โหติ, อญฺเญหิ จ พหูหิ วิเสสนปเทหิ เอกโต อฏฺฐตฺวา วิเสสฺยปทสฺส ปจฺฉโต วิสุํ ฐิตํ, อาคมฏฺฐกถาทีสุ จ น ทิสฺสติ, ตสฺมา เอตํ เกนจิ ตํกาลิเกน อาจริยสฺส ชาติฏฺฐานํ สญฺชานนฺเตน ปกฺขิตฺตํ วิย ทิสฺสตีติฯ
อิเมสุ ปน ตีสุ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโตติ จ มรมฺมรฏฺฐิโกติ จ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺฐิโก’’ติ จ วุตฺตวจเนสุ ปจฺฉิมเมว พลวตรํ โหติ อาจริยสฺเสว วจนนิสฺสิตตฺตา, ตสฺมา