ปตญฺชลิวาทวิจารณา
๓. อถ เตน ‘‘ปาตญฺชลีมตํ ปริวตฺเตตี’’ติ วจนมฺปิ เอวํ วิจาริตํฯ
(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ปตญฺชลิสฺส วา อญฺเญสํ วา อุตฺตรอินฺทิยรฏฺฐิกานํ วาทํ อปฺปกเมว อญฺญาสิฯ ปตญฺชลิวาเทสุ หิ อณิมา ลฆิมาติ อิทเมว ทฺวยํ ทสฺเสสิ วิสุทฺธิมคฺเค ปน ปญฺญาภูมินิทฺเทเส ‘ปกติวาทีนํ ปกติ วิยา’ติ
ตํ ปน สพฺพมฺปิ เกวลํ อาจริยสฺส อพฺภาจิกฺขณมตฺตเมวฯ อติคมฺภีรสฺส หิ อติครุกาตพฺพสฺส สุปริสุทฺธสฺส ปิฏกตฺตยสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กโรนฺเตน สุปริสุทฺโธเยว ปาฬินโย จ อฏฺฐกถานโย จ โปราณเถรวาทา จาติ อีทิสาเยว อตฺถา ปกาเสตพฺพา, ยํ วา ปน อตฺถสํวณฺณนาย อุปการกํ สทฺทวินิจฺฉยปฏิสํยุตฺตํ โลกิยคนฺถวจนํ, ตเทว จ ยถารหํ ปกาเสตพฺพํ, น ปน อนุปการานิปิ ตํตํคนฺถตกฺกตฺตุนามานิ จ, เตหิ วุตฺตวจนานิ จ พหูนิ, น จ เตสํ อปฺปกาสเนน ‘‘น เต อฏฺฐกถาจริโย ชานาตี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ยทิ หิ ยํ ยํ โลกิยคนฺถํ อตฺตนา ชานาติ, ตํ สพฺพํ อนุปการมฺปิ อตฺตโน อฏฺฐกถายมาเนตฺวา ปกาเสยฺย, อติวิตฺถารา จ สา ภเวยฺย อปริสุทฺธา จ อสมฺมานิตา จ สาสนิกวิญฺญูหีติ อาจริเยน ปตญฺชลิวาทาทโย น วิตฺถาเรน ปกาสิตาติ ญาตพฺพํ, อญฺญทตฺถุ เยหิ เยหิ โลกิยคนฺเถหิ กิญฺจิ กิญฺจิ อาจริเยน อาเนตฺวา ปกาสิตํ, เต เต จ คนฺถา, อญฺเญปิ จ ตาทิสา อาจริเยน ญาตาตฺเวว ชานิตพฺพา วิญฺญูหิ, ยถา สมุทฺทสฺส เอกเทสํ ทิสฺวา สพฺโพปิ สมุทฺโท เอทิโสติ ญายติฯ อาจริโย ปน ยตฺถ ยตฺถ เวทปฏิสํยุตฺตวจนานิ อาคตานิ, ตตฺถ ตตฺถ เวทคนฺเถหิปิ กิญฺจิ กิญฺจิ อาเนตฺวา ปกาเสสิเยวฯ ตถา หิ อาจริเยน สุมงฺคลวิลาสินิยํ นาม ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ –
‘‘ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาน’’นฺติ
‘‘อิติหาสปญฺจมานนฺติ อถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา อิติห อาส อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทาน’’นฺติ
‘‘ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโค’’ติ
‘‘อคฺคิโหมนฺติ
‘‘สาสปาทีนิ ปน มุเขน คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนํ, วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา ชุหนํ วา มุขโหม’’นฺติ
เอวมาทินา เวทปฏิสํยุตฺตวจนานิ เวทคนฺถานุรูปโต วณฺณิตานิฯ ตานิ จ โปราณฏฺฐกถาโต ภาสาปริวตฺตนวเสน วุตฺตานิปิ ภเวยฺยุํ, เวทคนฺเถสุ ปน อโกวิเทน ยาถาวโต ภาสาปริวตฺตนํ กาตุมฺปิ น สุกรเมว, ตสฺมา อาจริยสฺส เวทคนฺเถสุ โกวิทภาโวปิ ปากโฏเยวฯ เอวํ เวทคนฺเถสุ จ ตทญฺญโลกิยคนฺเถสุ จ สุโกวิทสฺเสว สมานสฺส เตสํ วิตฺถารโต อปฺปกาสนํ ยถาวุตฺตการเณเนวาติ เวทิตพฺพํฯ
อปิ จ อาจริโย อตฺตโน คนฺถารมฺเภเยว –
‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,
วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวา;
วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา…เป.…
ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปี’’ติ
‘‘อปเนตฺวาน ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;
ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปตฺวา วิคตโทสํฯ
สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;
สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสินํ;
หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ
เอวํ โปราณฏฺฐกถานํ ภาสาปริวตฺตนสํขิปนวเสเนว วิเสเสตฺวา อภินวฏฺฐกถาโย กริสฺสามีติ ปฏิญฺญํ กตฺวา ยถาปฏิญฺญาตเมว อกาสิ, น อตฺตโน ญาณปฺปภาเวน วิเสเสตฺวาติปิ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา อฏฺฐกถาสุ