๖. อาขฺยาตกณฺฑ
สุทฺธกตฺตุรูป
อถ
ตตฺถ กฺริยํ ธาเรตีติ ธาตุฯ สา ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิธาฯ
ตตฺถ ภู, หู, คมุ, ปจ อิจฺจาทิ ปกติธาตุ นาม สภาเวน สิทฺธตฺตาฯ
ติติกฺข, ติกิจฺฉ, พุภุกฺข, ชิฆจฺฉอิจฺจาทิ วิกติธาตุ นาม สงฺขตวเสน สิทฺธตฺตาฯ
ปุตฺตีย, ปพฺพตาย อิจฺจาทิ นามธาตุ นาม นามภูตสฺส สโต กฺริยวาจีปจฺจยโยเคน ธาตุฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ
ปกติธาตุ จ สกมฺมิกา’กมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ
ตตฺถยา ธาตุ กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา สกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ
ยา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา อกมฺมิกา นามฯ ภวติ, โหติ, ติฏฺฐติ, เสติ อิจฺจาทิฯ
สกมฺมิกา จ เอกกมฺมิก, ทฺวิกมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ
ตตฺถ ยา เอกกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา เอกกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ
ยา ปธานา’ปธานวเสน กมฺมทฺวยาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา ทฺวิกมฺมิกา นามฯ
สา จ นฺยาทิ, ทุหาทิวเสน ทุวิธาฯ
ตตฺถ
เสสา ทฺวิกมฺมิกา ทุหาทิ นามฯ คาวิํ ขีรํ ทุหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, ทายกํ ภิกฺขํ ภิกฺขติ, โคณํ วชํ รุนฺธติ, ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ, ภควา ภิกฺขู เอตํ [วจนํ] อโวจ, ราชา อมจฺจํ วจนํ พฺรวีติ อิจฺจาทิฯ
ตตฺถ ยทา กมฺมสฺมิํ รูปํ สิชฺฌติ, ตทา วิภตฺติ, ปจฺจยา นฺยาทิมฺหิ ปธานกมฺมํ วทนฺติ, ทุหาทิมฺหิ อปธานกมฺมํ, สพฺพธาตูสุ การิตโยเค การิตกมฺมนฺติ, สพฺพญฺเจตํ ธาตูนํ ปกติอตฺถวเสน วุตฺตํ, อเนกตฺถตฺตา ปน ธาตูนํ อตฺถนฺตรวจเน วา นานุปสคฺคโยเค วา อกมฺมิกาปิ สกมฺมิกา โหนฺติ, สกมฺมิกาปิ อกมฺมิกา โหนฺติฯ
อตฺถนฺตรวจเน ตาว –
วิท – สตฺตายํ, ธมฺโม วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ
วิท – ญาเณ, ธมฺมํ วิทติฯ
วิท – ลาเภ, ธนํ วินฺทติฯ
วิท – อนุภวเน, สุขํ เวเทติ, วิปากํ ปฏิสํเวเทติ
วิท – อาโรจเน, เวทยามหํ ภนฺเต เวทยตีติ มํ ธาเรตุ
นานุปสคฺคโยเค –
ปท-คติยํ, มคฺคํ ปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ, มคฺโค อุปฺปชฺชติ, นิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, โภโค ภวติ, สมฺภวติ, โภคํ อนุภวติ, ตณฺหํ
ปทานํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา วา อตฺถสมฺปตฺติยา วา อุปการกา วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจยา นามฯ
ตตฺถ วิภตฺติโย ตฺยาทิ, ตฺวาทิอิจฺจาทินา อฏฺฐวิธา ภวนฺติ, สรูปโต ฉนฺนวุติวิธาฯ
ตตฺถ ปุพฺพฉกฺกภูตานิ อฏฺฐจตฺตาลีสรูปานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ ปรฉกฺกภูตานิ อฏฺฐจตฺตาลีสรูปานิ อตฺตโนปทานิ นามฯ
ตตฺถ ปรหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ฐาเนสุ ปวตฺติพหุลานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ อตฺตหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ปวตฺติพหุลานิ อตฺตโนปทานิ นามาติ เอเกฯ
ปโร วุจฺจติ กตฺตา สพฺพกฺริยาสาธารณตฺตา, อตฺตา วุจฺจติ กมฺมํ สกสกกฺริยาสาธารณตฺตา, ปรสฺส อภิธายกานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, อตฺตโน อภิธายกานิ ปทานิ อตฺตโนปทานีติ อญฺเญฯ
อตฺตา วุจฺจติ ปทตฺถานํ สรีรภูตา กฺริยา, กตฺตุนา ปน สาธฺยฏฺเฐน กฺริยรูปานิ ภาว, กมฺมานิปิ อตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ สาธกฏฺเฐน เตหิ ปรภูโต กตฺตา ปโร นามาติ อปเรฯ
อตฺตา วุจฺจติ อมฺหตฺโถ, ปโร วุจฺจติ ตุมฺห, นามตฺโถ, ปุพฺพฉกฺกานิ ปรพหุลตฺตา ปรสฺสปทานิ นาม, ปรฉกฺกานิ ปน รูฬฺหีวเสน อตฺตโนปทานิ นามาติปิ วทนฺติฯ อิทํ น ยุชฺชติ ปรฉกฺเกสุ ตพฺพหุลมตฺตสฺสาปิ อสิทฺธตฺตาฯ ปาฬิภาสํ ปน ปตฺวา ทฺวินฺนํ ฉกฺกานํ อตฺตหิต, ปรหิเตสุ วา ตีสุ การเกสุ วา ปวตฺตินานาตฺตํ น ทิสฺสติเยว, ตสฺมา อิมสฺมิํ คนฺเถ ตํ นามทฺวยํ น คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปจฺจยา
ตตฺถ เย ธาตุสิทฺธานิ ตฺยาทิปทานิ ตพฺพาทิปทานิ จ คณวิภาควเสน อญฺญมญฺญํ วิสทิสรูปานิ กโรนฺติ, เต วิกรณปจฺจยา นาม, ล, ย, โณอิจฺจาทโยฯ
ภาว, กมฺมวิสโย กฺโย กิจฺจปจฺจโย นามฯ
ปเรสํ อาณาปนสงฺขาเต ปโยชกพฺยาปาเร ปวตฺตา ณิ, ณาปิปจฺจยา การิตปจฺจยา นามฯ
วิสุํ ตํตํกฺริยวาจีภาเวน ธาตุรูปา ข, ฉ, สอิจฺจาทิกา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา นามฯ
‘‘กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปก’’นฺติ เอตฺถ อตีต, ปจฺจุปฺปนฺนา’นาคต, กาลวิมุตฺตวเสน กาลเภโท จตุพฺพิโธฯ
ตตฺถ หิยฺยตฺตนี, อชฺชตฺตนี
วตฺตมานา, ปญฺจมีติ ทฺเว ปจฺจุปฺปนฺเนฯ
เอกา ภวิสฺสนฺตี อนาคเตฯ
สตฺตมี, กาลาติปตฺตีติ ทฺเว กาลวิมุตฺเต วตฺตนฺติ, อยํ กิร โปราณิโก วิภตฺตีนํ กโม, โส จ ปาฬิยา สเมติเยวฯ
‘‘สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จฯ
อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ
‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา’’ติ จ
กตฺตุ, กมฺม, ภาวา ปน การกเภโท นามฯ ตตฺถ ภาโว ทุวิโธ สาธฺย, สาธนวเสน วิเสสน, วิเสสฺยวเสน จฯ ตตฺถ ธาตฺวตฺถกฺริยา สาธฺยภาโว นามฯ ปจฺจยตฺถกฺริยา สาธนภาโว นามฯ
เตสุ สาธฺยภาโว นานาธาตูนํ วเสน นานาวิโธ โหติฯ สาธนภาโว นานาธาตฺวตฺถานํ ปวตฺตาการสงฺขาเตน เอกฏฺเฐน เอโกว โหติฯ โส ปน ยถา ชาติ นาม อนุปฺปนฺนปกฺเข ฐิเต สงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺตี วิย ขายติ, ตถา โวหารวิสยมตฺเต ฐิเต สพฺพธาตฺวตฺเถ ปาตุโภนฺเต กโรนฺโต วิย ขายติ, ตสฺมา โส สาธนนฺติ จ การกนฺติ จ วุจฺจติฯ ยถา จ ชาติวเสน อุปฺปนฺนา สงฺขตธมฺมา ‘‘จินฺตนํ ชาตํ, ผุสนํ ชาต’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ชาติํ วิเสเสนฺติ, ตถา ปจฺจยตฺถวเสน ปาตุโภนฺตา นานาธาตฺวตฺถาปิ ‘‘ภุยฺยเต, คมฺยเต, ปจฺจเต, ภวนํ, คมนํ, ปจน’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ปจฺจยตฺถํ วิเสเสนฺติฯ วตฺติจฺฉาวเสน ปน ภาวสาธนปเทสุ ธาตฺวตฺถ, ปจฺจยตฺถานํ อเภโทปิ วตฺตุํ ยุชฺชติเยวฯ อิธ ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ สาธนภาโว อธิปฺเปโตติฯ
ปฐม, มชฺฌิมุ’ตฺตมปุริสา ปุริสเภโทฯ ‘ปุริโส’ติ จ ‘‘ยํกิญฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’’ติ
โส จ ติวิโธ นามตฺโถ, ตุมฺหตฺโถ, อมฺหตฺโถ จาติฯ ตตฺถ อตฺตโน อชฺฌตฺตสนฺตานภูตตฺตา อมฺหตฺโถ อุตฺตมปุริโส
สงฺขฺยาเภโท ทุวิโธ เอกตฺต, พหุตฺตวเสนฯ
‘ลิงฺคเภทรหิต’นฺติ ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, กุลํ คจฺฉติ’’ อิจฺจาทีสุ ‘ปุริโส’อิจฺจาทีนํ อภิเธยฺยปทานํ ลิงฺคานุคโต รูปเภโท อาขฺยาตปเท นตฺถิฯ
‘กฺริยาปธานวาจก’นฺติ เอตฺถ กฺริยํ เอว ปธานโต อภิธาติ, น นามปทํ วิย ทพฺพํ ปธานโต อภิธาตีติ อธิปฺปาโยฯ
ตตฺถ กฺริยา นาม ธาตฺวตฺถภาโว วุจฺจติ, สา จ กาลวเสน อตีตกฺริยา, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยา, อนาคตกฺริยา, กาลวิมุตฺตกฺริยาติ จตุพฺพิธา โหติฯ
อาณตฺติกฺริยา, อาสิฏฺฐกฺริยา, อนุมติกฺริยา, ปริกปฺปกฺริยา, อรห, สกฺก, วิธิ, นิมนฺตนา’มนฺตนาทิกฺริยาติ พหุวิโธ กฺริยาเภโทติฯ
ภู-สตฺตายํ, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, ตสฺสํ สตฺตายํ, ภูธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, สพฺพปทตฺถานํ สทฺท, พุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานภาเว วตฺตเตตฺยตฺโถฯ
๕๖๑. กฺริยตฺถา
อธิการสุตฺตมิทํ, กฺริยตฺถา ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ กฺริยา อตฺโถ ยสฺสาติ กฺริยตฺโถฯ ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิโธ ธาตุ, การิตปจฺจยนฺตรูปมฺปิ วิกติธาตุมฺหิ สงฺคยฺหติฯ
๕๖๒. วตฺตมาเนติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห
อารภิตฺวา นิฏฺฐํ อนุปคโต ภาโว วตฺตมาโน นาม, ตํสมฺพนฺธีกาโลปิ ตทูปจาเรน วตฺตมาโนติ วุจฺจติฯ วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติฯ อยญฺจ วิภตฺติ ตฺยาทีติ จ วตฺตมานกาลวิสยตฺตา วตฺตมานาติ จ สิชฺฌติฯ
๕๖๓. ปุพฺพาปรฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหมฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา
ตุมฺหนามํ, อมฺหนามํ, ตทุภยโต เสสนามนฺติ ตีสุ นาเมสุ ปยุชฺชมาเนสุ วา คมฺยมาเนสุ วา เอกสฺมิํ วา อเนเกสุ วา อตฺเถสุ ปุพฺพฉกฺก, ปรฉกฺกานํ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิม, อุตฺตม, ปฐมา วิภตฺติโย ภวนฺติฯ ‘‘อุตฺตมนฺติ อุตฺตรํ อนฺติม’’นฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน วุตฺตํฯ
เอตฺถ จ วิภตฺติวิธานมุเขน ตํตํสญฺญาวิธานมฺปิ สิทฺธํ โหติฯ
กถํ?ติ, อนฺติ, สิ, ถ, มิ, ม อิติ ปุพฺพฉกฺกํ นามฯ
เต, อนฺเต, เส, วฺเห, เอ, มฺเห อิติ ปรฉกฺกํ นามฯ
ปุพฺพฉกฺเก จ-ติ, อนฺติทฺวยํ ปฐมทุกํ นาม, สิ, ถทฺวยํ มชฺฌิมทุกํ นาม, มิ, มทฺวยํ อุตฺตมทุกํ นามฯ เอวํ ปรฉกฺเกฯ
ตตฺถ ตุลฺยาธิกรณภูเต เสสนาเม ปยุชฺชมาเน วา คมฺยมาเน วา ปฐมทุกํ ภวติฯ ตถา ตุมฺหนาเม มชฺฌิมทุกํ, อมฺหนาเม อุตฺตมทุกํฯ ทุเกสุ จ เอกสฺมิํ อตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํฯ
เอตฺถ
วุตฺตกตฺตุ, กมฺมาธิฏฺฐานสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส วาจกํ นามปทํ อภิเธยฺยปทํ นาม, เอตเทว ตุลฺยาธิกรณปทนฺติ จ วุจฺจติฯ
อมาทโย จ อตฺถวาจกวิภตฺติโย เอตสฺมิํ โอกาสํ น ลภนฺติ, ลิงฺคตฺถมตฺตโชติกา ปฐมาวิภตฺติ เอว โอกาสํ ลภติฯ เอวรูปานิ ตุลฺยาธิกรณภูตานิ อภิเธยฺยปทานิ สนฺธาย สุตฺเต ‘ตุมฺหมฺหเสเสสู’ติ วุตฺตํฯ
อิทญฺจ สุตฺตํ สุทฺเธหิ ตุมฺห’มฺห, เสสนาเมหิ ยุตฺตวากฺเย จ มิสฺสเกหิ ยุตฺตวากฺเย จาติ ทฺวีสุ ทฺวีสุ วากฺเยสุ เวทิตพฺพํฯ
ตตฺถ สุทฺเธหิ ยุตฺเต ปจฺเจกํ ทุกานิ วตฺตนฺติฯ ยถา? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามาติฯ
ตถา สุทฺธทฺวนฺเทปิฯ ยถา? โส จ โส จ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ วาฯ เต จ เต จ คจฺฉนฺติ, โส จ เต จ คจฺฉนฺติ, ตฺวญฺจ ตฺวญฺจ คจฺฉสิ, คจฺฉถ วาฯ ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, ตฺวญฺจ ตุมฺเห จ คจฺฉถาติฯ
มิสฺสเกหิ ยุตฺเต ทฺวนฺทวากฺเย ปน ‘วิปฺปฏิเสเธ’ติ สงฺเกตตฺตา ปรทุกานิ เอว โอกาสํ ลภนฺติ, เตสุ จ พหุวจนานิ เอวฯ ยถา? โส จ ตฺวญฺจ คจฺฉถ, โส จ อหญฺจ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ อหญฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวญฺจ อหญฺจ คจฺฉามฯ เอกวจนจตุกฺกํฯ
เต จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, เต จ มยญฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ มยญฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ มยญฺจ คจฺฉามฯ พหุวจนจตุกฺกํฯ
โส
เต จ ตฺวญฺจ คจฺฉถ, เต จ อหญฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ อหญฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ อหญฺจ คจฺฉามฯ พหุวจนมูลจตุกฺกํฯ
อปิ จ ตฺวญฺจ โส จ คจฺฉถ, อหญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ อหญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ โส จ คจฺฉถ, มยญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ เต จ คจฺฉถ, อหญฺจ เต จ คจฺฉามอิจฺจาทีนิปิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ
อตฺริมา ปาฬี – ตุวญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถ
อหญฺจ ทานิ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสาม
อหญฺจ อิเม จ ภิกฺขู สมาธินา นิสีทิมฺหาฯ
อหญฺจ ภริยา จ ทานปตี อหุมฺหา
อหญฺจ สามิโก จ ทานปตี อหุมฺหา
ยํ ปน ‘‘โส จ คจฺฉติ, ตฺวญฺจ คจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วา ‘‘โส จ คจฺฉติ, อหญฺจ คจฺฉามี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มยํ คจฺฉามา’’ติ วา วจนํ, ตํ ปกติพหุวจนเมว, น ปโรปุริสพหุวจนํฯ
ยญฺจ กจฺจายเน – ‘‘สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส’’ติ
๕๖๔. กตฺตริ โล
อปโรกฺเขสุ มาน, นฺต, ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ ลานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ ลานุพนฺโธ ‘อูลสฺเส’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺโถฯ
เอเตน ยตฺถ มาน, นฺต, ตฺยาทโย กตฺตริ วตฺตนฺติ, ตตฺถ อยํ ลปจฺจโยติ ลปจฺจเยน เตสํ กตฺตุวาจกภาวํ ญาเปติ, เอส นโย ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสุ…’’ อิจฺจาทีสุปิฯ
เอตฺถ จ วิกรณปจฺจยา นาม พฺยญฺชนปูรณา เอว โหนฺติ, น อตฺถปูรณา, ตสฺมา ยสฺมิํ ปโยเค เตหิ วินา ปทรูปํ น สิชฺฌติ, ตตฺเถว เต วตฺตนฺติฯ ยตฺถ สิชฺฌติ, ตตฺถ น วตฺตนฺติ, อยมฺปิ ลปจฺจโย ธาตุโต ปรํ วิภตฺติสเร วา อาคมสเร วา อสนฺเต วตฺตติ, สนฺเต ปน ‘‘ปจามิ, ปจาม, ปจาหิ, คเมติ, คเมนฺติ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ’’-อิจฺจาทีสุ การิยนฺตรตฺถาย วตฺตติฯ ยตฺถ จ ปจฺจยานํ โลโป วิหิโต, ตตฺถ คณนฺตร, รูปนฺตรปฺปสงฺคปฏิสิทฺธาย วตฺตติ, อญฺญตฺถ น วตฺตติฯ
๕๖๕. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย
วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจโย นามฯ อิ, กี, ขิ, จิ, ชิ อิจฺจาทโย อิวณฺณา นามฯ จุ, ชุ, ภู, หู อิจฺจาทโย อุวณฺณา นามฯ ปจฺจเย ปเร เอกกฺขรธาตฺวนฺตานํ อิวณฺณุ’วณฺณานํ กเมน เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติฯ ‘ปโร กฺวจี’ติ ปรสรโลโปฯ
สํปุพฺโพ-สมฺโภติ
อนุปุพฺโพ-อนุภวเน, โส โภคํ อนุโภติ, เต โภคํ อนุโภนฺติ, ตฺวํ โภคํ อนุโภสิ, ตุมฺเห โภคํ อนุโภถ, อหํ โภคํ อนุโภมิ, มยํ โภคํ อนุโภมฯ
ตตฺถ ยถา ‘‘นีโล ปโฏ’’ติ เอตฺถ นีลสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ
ตตฺถ คุณสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ
คุณนิสฺสโย ทพฺพตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ
นีลสทฺโท ปน วจฺจาตฺถเมว อุชุํ วทติ, นีลสทฺทมตฺตํ สุณนฺโต นีลคุณเมว อุชุํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ปโฏ’’ อิติ ปทนฺตเรน นีลสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติฯ
ตถา ‘‘อนุโภตี’’ติ เอตฺถ ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ
ตตฺถ กตฺตุสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ
สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ
ติสทฺโท ปน วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํฯ ‘‘อนุโภตี’’ติ สุณนฺโตสาธฺยกฺริยาสหิตํ กตฺตารเมว อุชุํ ชานาติ, น กิญฺจิ ทพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘โส’’ อิติ ปทนฺตเรน ติสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน ติสทฺเทเนว อุชุํ วุตฺตตฺตา ตติยาวิภตฺติยา ปุน อาจิกฺขิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ลิงฺคตฺถโชตนตฺถํ อภิเธยฺยปเท ปฐมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตตีติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ
๕๖๖. เอโอนมยวา สเร
สเร
ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวถฯ
๕๖๗. หิมิเมสฺวสฺส
หิ, มิ, เมสุ ปเรสุ อ-การสฺส ทีโฆ โหติฯ
ภวามิ, ภวามฯ
ปรฉกฺเก – ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวมฺเหฯ
ปปุพฺโพ ภู-ปวตฺติยํ, นที ปภวติฯ
อธฺยา’ภิ, ปริปุพฺโพ หิํสายํ, อธิภวติ, อภิภวติ, ปริภวติฯ
วิปุพฺโพ วินาเส, ปากเฏ, โสภเณ จ, วิภวติฯ
ปราปุพฺโพ ปราชเย, ปราภวติฯ
อภิ, สํปุพฺโพ ปตฺติยํ, อชฺโฌคาเห จ, อภิสมฺภวติ, ตถา ปาตุพฺภวติ, อาวิภวติ อิจฺจาทิฯ
อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํฯ
สุทฺธภาวกมฺมรูป
๕๖๘. กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุ
ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน, นฺตปจฺจเยสุ ตฺยาทีสุ จ ปเรสุ กฺริยตฺถา ภาวสฺมิํ กมฺมนิ จ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ, พหุลาธิการา กฺวจิ กตฺตริ จฯ
รูปํ วิภุยฺยติ, โส ปหียิสฺสติ
๕๖๙. น เต กานุพนฺธนาคเมสุฯ
กานุพนฺเธ นาคเม จ อิวณฺณุ’วณฺณานํ อสฺส จ เต เอ, โอ,-อา น โหนฺตีติ กฺยมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิฯ
กมฺเม-เตน ปุริเสน โภโค อนุภูยติ, เตน โภคา อนุภูยนฺติ, เตน ตฺวํ อนุภูยสิ, เตน ตุมฺเห อนุภูยถ, เตน อหํ อนุภูยามิ, เตน มยํ อนุภูยามฯ ยสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตญฺจ, อนุภุยฺยติ, อนุภุยฺยนฺติฯ
ตตฺถ ‘‘อนุภูยตี’’ติ เอตฺถ กฺยปจฺจยสหิตสฺส ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ
ตตฺถ กมฺมสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ
สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ
ติสทฺโท ปน กฺยปจฺจยสหิโต วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํฯ ‘‘อนุภูยตี’’ติ สุณนฺโต สาธฺยกฺริยาสหิตํ กมฺมสตฺติํ เอว อุชุํ ชานาติ, น กิญฺจิ ทพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวฯ
อนุภูยเต
๕๗๐. ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ
ครุปุพฺพมฺหา รสฺสโต นฺเต, นฺตีนํ เรอาเทโส โหติฯ
ชายเร, ชายนฺติ, ชายเร, ชายนฺเต, คจฺฉเร, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร, คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺเตฯ
ครุปุพฺพาติ กิํ? ปจนฺติ, ปจนฺเตฯ
รสฺสาติ กิํ? ปาเจนฺติ, ปาจนฺเตฯ
เอตฺถ จ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สพฺพํ หิทํ ภญฺชเร กาลปริยายํ
ตตฺถ ‘ภญฺชเร’ติ ภิชฺชติ, ‘มุญฺจเร’ติ มุญฺจนฺตุ, ‘ชีวเร’ วาปี’ติ ชีวนฺโต’วาปิฯ อนุภูยเร, อนุภูยนฺติ, อนุภูยเร, อนุภูยนฺเตฯ
ภาโว นาม ภวน, คมนาทิโก กฺริยากาโร, โส ธาตุนา เอว ตุลฺยาธิกรณภาเวน วิเสสียติ, น นามปเทน, ตสฺมา ตตฺถ ตุมฺห’มฺห, เสสนามวเสน ตฺยาทิทุกวิเสสโยโค นาม นตฺถิ, ปฐมทุกเมว ตตฺถ ภวติ, ทพฺพสฺเสว จ ตสฺส อพฺยตฺตสรูปตฺตา สงฺขฺยาเภโทปิ นตฺถิ, เอกวจนเมว ภวติฯ
เตน โภคํ อนุภูยติ, อนุภุยฺยติ, อนุภูยเต, อนุภุยฺยเต, อนุภวนํ โหตีติ อตฺโถฯ
อิติ สุทฺธภาวกมฺมรูปานิฯ
เหตุกตฺตุรูป
๕๗๑. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ
โย สุทฺธกตฺตารํ ปโยเชติ, ตสฺส ปโยชกสฺส กตฺตุโน พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ จ ณาปิ จ โหนฺติฯ ณานุพนฺธา วุทฺธุตฺถาฯ
เตสุ จ อาการนฺตโต
อุวณฺณนฺตโต ณิเยว, สาเวติ, สาวยติฯ
เสสโต ทฺเวปิ, ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติฯ
ปโยชกพฺยาปาโรปิ กฺริยา เอวาติ ตทตฺถวาจีหิ ณิ,-ณาปีหิ ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ ณิ, ณาปีนญฺจ วุทฺธิฯ
โส มคฺคํ ภาเวติ, เต มคฺคํ ภาเวนฺติ, ตฺวํ มคฺคํ ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ ภาเวถ, อหํ มคฺคํ ภาเวมิ, มยํ มคฺคํ ภาเวมฯ
๕๗๒. อายาวา ณานุพนฺเธ
เอ, โอนํ กเมน อาย, อาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สุตฺตวิภตฺติยา อณานุพนฺเธปิ อายา’วา โหนฺติฯ
เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติฯ
อปปุพฺโพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, อปจายนฺติฯ
เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ อิจฺจาทิฯ
๕๗๓. ณิณาปฺยาปีหิ จ
ณิ
การยติ, การาปยติ, สทฺทาปยติฯ
อิมินา อสเร ฐาเน อยาเทสโต ปรํ อกาโร โหติ, โส มคฺคํ ภาวยติ, ภาวยนฺติ, ภาวยสิ, ภาวยถ, ภาวยามิ, ภาวยามฯ
อิติ เหตุกตฺตุรูปานิฯ
ตฺยาทิ
‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ณิ, ณาปิปจฺจยนฺตโต โยฯ
๕๗๔. กฺยสฺส
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อาทิมฺหิ อีญ โหติฯ
เตน มคฺโค ภาวียติ, เตน มคฺคา ภาวียนฺติ, เตน ตฺวํ ภาวียสิ, เตน ตุมฺเห ภาวียถ, เตน อหํ ภาวียามิ, เตน มยํ ภาวียามฯ
รสฺสตฺเต-ภาวิยติ, ภาวิยนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยติ, ภาวิยฺยนฺติฯ ตถา ภาวยียติ, ภาวยียนฺติฯ
รสฺสตฺเต-ภาวยิยติ, ภาวยิยนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-ภาวยิยฺยติ, ภาวยิยฺยนฺติฯ
อกมฺมิกาปิ ยา ธาตุ, การิเต ตฺเว’กกมฺมิกา;
เอกกมฺมา ทฺวิกมฺมา จ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ
อิติ
กตฺตุรูเปน เจตฺถ กมฺมกตฺตุรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ กุสูโล ภิชฺชติ, ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติฯ
กมฺมรูเปน จ กตฺตุกมฺมรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ ตตฺถ ยํ ปทํ กตฺตุวาจกํ สมานํ สทฺทรูเปน กมฺมรูปํ ภวติ, ตํ กตฺตุกมฺมรูปํ นาม, ตํ ปาฬิยํ พหุลํ ทิสฺสติฯ
รูปํ วิภาวิยฺยติ
ตถา โส ปหีเยถาปิ โนปิ ปหีเยถ
ยญฺจ ‘ยมฺหิ ทา ธา มา ถา หา ปา มห มถาทีนมี’ติ กจฺจายเน สุตฺตํ, ตํ กมฺมนิ อิจฺฉนฺติ, กตฺตริ เอว ยุชฺชติ กมฺมนิ อิวณฺณาคมสฺส สพฺภาวาฯ สทฺทนีติยํ ปน ‘‘โส ปหียิสฺสตี’’ติ ปทานํ ภาวรูปตฺตํ ทฬฺหํ วทติ, ตานิ ปน กตฺตุกมฺมรูปานิ เอวาติฯ
เอตฺถ จ วตฺตมานํ จตุพฺพิธํ นิจฺจปวตฺตํ, ปวตฺตาวิรตํ, ปวตฺตุปรตํ, สมีปวตฺตมานนฺติฯ
ตตฺถ นิจฺจปวตฺเต – อิธายํ ปพฺพโต ติฏฺฐติ, จนฺทิมสูริยา ปริยายนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา
ปวตฺตาวิรเต
เอตฺถ จ ยาว ทาเน สอุสฺสาโห, ตาว ยถาปวตฺตา ทานกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ อุสฺสาหสฺส อวิรตตฺตาฯ
ปวตฺตุปรเต – น ขาทติ อยํ มํสํ, เนว ปาณํ หนติ
สมีเป – อตีเต – กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ
สุตฺตวิภตฺเตน ตทาโยเค อตีเตปิ อยํ วิภตฺติ โหติ, วากจีรานิ ธุนนฺโต, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา
ยาว, ปุเร, ปุราโยเค อนาคเตปิ-อิเธว ตาว ติฏฺฐาหิ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ยํนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ
เอกํสตฺเถปิ-นิรยํ นูนคจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย
อนิยมตฺเถปิ-มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา
กทา
อิติ ตฺยาทิฯ
ตฺวาทิ
อถ ตฺวาทิ วุจฺจเตฯ
๕๗๕. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สุ วฺโห เอ อามเส
วตฺตมาเน กาเล ปญฺห, ปตฺถนา, วิธีสุ กฺริยตฺถา ตฺวาทโย โหนฺติฯ
ปญฺเห-ธมฺมํ วา ตฺวํ อธิยสฺสุ วินยํ วา
ปตฺถนาสทฺเทน อาสีสาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ
ตตฺถ ปตฺถนายํ-ภวาภเว สํสรนฺโต, สทฺโธ โหมิ อมจฺฉรีฯ
อาสีสายํ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ
ยาจเน-เอกํ เม นยนํ เทหิ
อายาจเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ
วิธิสทฺเทน นิโยชนาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ
ตตฺถ
นิโยชเน-เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ
อชฺเฌสเน-อุทฺทิสตุ ภนฺเต เถโร ปาติโมกฺขํ
อาณตฺติยํ-สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ
เปสเน-คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา
ปวารณายํ-วทตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ
อนุมติยํ-ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหิ
วรทาเน-ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร
อนุญฺญายํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ
กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห
สมฺปฏิจฺฉเน-เอวํ โหตุ
อกฺโกเส-มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา
สปเถ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส
อามนฺตเน-เอตุ
นิมนฺตเน-อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา สฺวาตนาย ภตฺตํ
ปเวทเน-เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตุ
ปตฺตกาเล-ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต, ปรินิพฺพานกาโล ภนฺเต ภควโต
อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ, อนุโภหิ, อนุโภถ, อนุโภมิ, อนุโภม, ภวตุ, ภวนฺตุ, ‘หิมิเมสฺวสฺสา’ติ หิ, มิ, เมสุ อสฺส ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวาหิฯ
๕๗๖. หิสฺสโต โลโป
อการโต ปรสฺส หิสฺส โลโป โหติฯ
อโตติ กิํ? พฺรูหิ, เทหิ, โหหิฯ
อิมินา อโต หิสฺส โลโป, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวฯ
ตุมฺเห ปณฺฑิตา ภวถ, ภวามิ, ภวามฯ
ปรฉกฺเก-โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ, ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห, อหํ ภเว, มยํ ภวามเส, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ
อนุภูยตุ
ภาเวตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยตุ, ภาวยนฺตุ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ
ภาวียตุ, ภาวียนฺตุฯ รสฺสตฺเต-ภาวิยตุ, ภาวิยนฺตุฯ ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยตุ, ภาวิยฺยนฺตุฯ ตถา ภาวยียตุ, ภาวยียนฺตุอิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน ถสฺส วฺโห, ตุมฺเห ภววฺโห, ภวถ วาฯ
อิติ ตฺวาทิฯ
เอยฺยาทิ
อถ เอยฺยาทิ วุจฺจเตฯ
๕๗๗. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห เอยฺยํ เอยฺยามฺเห วา
อญฺญมญฺญสมฺพนฺธินิยา เหตุกฺริยายญฺจ ผลกฺริยายญฺจ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ เหตุผเลสุปิ กทาจิ อญฺญวิภตฺตุปฺปตฺติทีปนตฺโถ วาสทฺโท, สเจ โส ยานํ ลภิสฺสติ, คมิสฺสติ, สเจ น ลภิสฺสติ, น คมิสฺสติ อิจฺจาทิฯ
สเจ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, สุโข นาม ภเวยฺย, สเจ โส ปณฺฑิโต ภเวยฺย, สุขิโต ภเวยฺยฯ
๕๗๘. ปญฺหปตฺถนาวิธีสุ
เอเตสุ
ปญฺเห-กินฺนุ โข ตฺวํ วินยํ วา อธิยฺเยยฺยาสิ ธมฺมํ วาฯ
ปตฺถนายํ-ภเวยฺยํ ชาติชาติยํฯ
วิธิมฺหิ-ปาณํ น หเนยฺย, อทินฺนํ น อาทิเยยฺย, ทานํ ทเทยฺย, สีลํ รกฺเขยฺยฯ
๕๗๙. สตฺตารเหสฺเวยฺยาที
สตฺติยํ อรหตฺเถ จ เอยฺยาทโย โหนฺติฯ
ภวํ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ รชฺชํ กาตุํ สกฺโก, กาตุํ อรโหติ อตฺโถฯ
โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ
๕๘๐. สมฺภาวเน วา
สมฺภาวเนปิ เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ
ปพฺพตมปิ สิรสา ภินฺเทยฺย, ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยามฯ
ปรฉกฺเก-โส ภเวถ, เต ภเวรํ, ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห, อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห, อิติ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ
อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํฯ ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺเยยฺยุํ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ
ภาเวยฺย
ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํฯ รสฺสตฺเต-ภาวยิเยยฺย, ภาวยิเยยฺยุํฯ ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺเยยฺย, ภาวิยฺเยยฺยุํฯ ตถา ภาวยีเยยฺย, ภาวยีเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ
๕๘๑. เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ
เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ เฏ โหติ วาฯ
อตฺริมา ปาฬี-จเช มตฺตา สุขํ ธีโร, ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ
โส ภเว, ภเวยฺย, ตฺวํ ภเว, ภเวยฺยาสิ, อหํ ภเว, ภเวยฺยํฯ
๕๘๒. เอยฺยุํสฺสุํ
เอยฺยุํสฺส อุํ โหติ วาฯ
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา
๕๘๓. เอยฺยามสฺเสมุ จ
เอยฺยามสฺส เอมุ จ โหติ, อนฺตสฺส อุ จฯ
อตฺริมา ปาฬี-กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ
มหาวุตฺตินา กฺวจิ มชฺเฌ ยฺยา-การสฺส โลโป, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน เอยฺยาถสฺส โอ จ, ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ วาฯ
เอตฺถ จ ปุพฺเพ วุตฺตา ปญฺห, ปตฺถนา, วิธิปฺปเภทา อิธปิ ยถาปโยคํ เวทิตพฺพาฯ ปญฺหสทฺเทน ปริปญฺห, ปริปุจฺฉา, ปริวิตกฺก, ปริวีมํสาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ
ปริปญฺเห-ธมฺมํ วา ปฐมํ สงฺคาเยยฺยาม วินยํ วาฯ
ปริปุจฺฉายํ-วเทถ ภนฺเต กิมหํ กเรยฺยํ, โก อิมสฺส อตฺโถ, กถญฺจสฺส อตฺถํ อหํ ชาเนยฺยํฯ
ปริวิตกฺเก-กสฺสาหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยํ
ปริวีมํสายํ-คจฺเฉยฺยํ วา อหํ อุโปสถํ, น วาคจฺเฉยฺยํ
ปตฺถนายํ-เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ
อายาจเน-ลเภยฺยาหํ
วิธิมฺหิ-จเรยฺย ธมฺมํ
นิโยชเน-จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, นตฺถิ มจฺจุสฺส นา คโม
อชฺเฌสเน-ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย
ปวารณายํ-วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ
อนุมติยํ-ตํ ชโน หเรยฺย วา ทเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย
อนุญฺญายํ-อากงฺขมาโน สงฺโฆ กมฺมํ กเรยฺย
อามนฺตเน-ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย
นิมนฺตเน-อิธ ภวํ นิสีเทยฺยฯ
ปตฺตกาเล-สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย
‘สมฺภาวเน วา’ติ วาสทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ, เตน ปริกปฺป, กฺริยาติปนฺนาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ
ตตฺถ ปริกปฺโป ทุวิโธ ภูตา’ภูตวเสนฯ
ตตฺถ ภูตปริกปฺเป-โย พาลํ เสเวยฺย, โสปิ พาโล ภเวยฺยฯ
อภูตปริกปฺเป-ยทา
กฺริยาติปนฺเน-สเจ โส อคารํ อชฺฌาวเสยฺย, ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี
อิติ เอยฺยาทิฯ
หิยฺยตฺตนี
อถ หิยฺยตฺตนี วุจฺจเตฯ
๕๘๔. อนชฺชตฺตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อิํ มฺหเส
อชฺชโต อญฺญสฺมิํ ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อาอิจฺจาทโย โหนฺติฯ
๕๘๕. อา อี สฺสาทีสฺวญ วา
อาอิจฺจาทีสุ อีอิจฺจาทีสุ สฺสาทีสุ จ เตสํ อาทิมฺหิ อญ โหติ วาฯ
โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ, ภวตฺถ, อหํ อภว, ภว, มยํ อภวมฺหา, ภวมฺหาฯ
ปรฉกฺเก-อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวตฺถุํ, ภวตฺถุํ, อภวเส, ภวเส, อภววฺหํ, ภววฺหํ, อภวิํ, ภวิํ, อภวมฺหเส, ภวมฺหเสฯ
๕๘๖. อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสามฺหานํ วา
เอเตสํ รสฺโส โหติ วาฯ
โส อภว, เต อภวุ, มยํ อภวมฺหฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อาสฺส ตฺถตฺตํ, อสฺส จ อํ, โส อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวา, ภวา วา, อหํ อภวํ, ภวํ, อภว, ภว วา, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ
เอตฺถ จ มหาวุตฺตินา อา-วิภตฺติยา ถาเทโส พหุลํ ทิสฺสติ, เมทนี สมฺปกมฺปถ
อิติ หิยฺยตฺตนีฯ
อชฺชตฺตนี
อถ อชฺชตฺตนี วุจฺจเตฯ
๕๘๗. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อิํ มฺหา อา อู เส วฺหํ อํ มฺเห
อภวีติ ภูโต, อตีโตติ อตฺโถ, ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อีอิจฺจาทโย โหนฺติฯ
๕๘๘. อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ
ออาทิสฺส อีอาทิสฺส สฺสาอาทิสฺส สฺสติอาทิสฺส จ พฺยญฺชนสฺส อาทิมฺหิ อิอุ โหติฯ ‘พฺยญฺชนสฺสา’ติ เอเตน ออาทิมฺหิ
‘อาอีสฺสาทีสฺวญ วา’อิติ สุตฺเตน วิกปฺเปน ธาตฺวาทิมฺหิ อกาโรฯ
โส อภวี, ภวี, เต อภวุํ, ภวุํ, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวิํ, ภวิํ, มยํ อภวิมฺหา, ภวิมฺหา, โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภวิเส, ภวิเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ, อหํ อภวํ, ภวํ, มยํ อภวิมฺเห, ภวิมฺเหฯ
‘อาอีอู’อิจฺจาทินา อี, มฺหา, อา, อูนํ รสฺสตฺเต-โส อภวิ, ภวิ, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห, โส อภว, ภว, เต อภวุ, ภวุฯ
๕๘๙. เอยฺยาถสฺเสออาอีถานํ โอ อ อํ ตฺถ ตฺโถ วฺโห วา
เอยฺยาถาทีนํ ยถากฺกมํ โออาทโย โหนฺติ วาฯ
ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ, คจฺเฉยฺยาถ วา, ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส วา, อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม วา, โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา วา, โส อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมี, คมี วา, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห, คจฺฉถ วาติฯ
อิมินา อี, อา, อวจนานํ ตฺโถ, ตฺถ, อํอาเทสา โหนฺติ, โส อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวํ, ภวํฯ
อตฺริมา ปาฬี – อีมฺหิ-ปงฺโก จ มา วิสิยิตฺโถ
๕๙๐. อุํสฺสิํสฺวํสุ
อุมิจฺจสฺส อิํสุ, อํสุ โหนฺติฯ
อคมิํสุ, อคมํสุ, อคมุํฯ อิมินา อุํสฺส อิํสุ, อภวิํสุ, ภวิํสุฯ
๕๙๑. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ
โอสฺส ออิจฺจาทโย โหนฺติฯ
ตฺวํ อภว, ตฺวํ อภวิ, ตฺวํ อภวิตฺถ, ตฺวํ อภวิตฺโถฯ
อตฺริมา ปาฬี-โอสฺส อตฺเต-มา เหวํ อานนฺท อวจ
ตตฺถ
สุตฺตวิภตฺเตน ตฺถสฺส ตฺโถ โหติ, ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา
มหาวุตฺตินา โอสฺส กฺวจิ โลโป, ปุน ทานํ อทา ตุวํ
๕๙๒. สิ
โอสฺส สิ โหติ วาฯ
ตฺวํ อภวสิ, ภวสิ, ตฺวํ อนุโภสิฯ
๕๙๓. มฺหาตฺถานมุอุ
มฺหา, ตฺถานํ อาทิมฺหิ อุญ โหติฯ
อสฺโสสุมฺหา, อเหสุมฺหา, อโวจุมฺหา, อโวจุตฺถ อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ
ตุมฺเห อภวุตฺถ, ภวุตฺถ, อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, มยํ อภวุมฺหา, ภวุมฺหา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วาฯ
๕๙๔. อิํสฺส จ สุอุ
อิมิจฺจสฺส มฺหา, ตฺถานญฺจ อาทิมฺหิ สุอุ โหติ, สาคโม โหตีติ อตฺโถฯ จสทฺเทน อีอาทีนมฺปิ อาทิมฺหิ สาคโม โหติ, สาคเม จ สติ พฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺส อาทิมฺหิ อิอาคโม ลพฺภติฯ เตน ‘‘อิมา คาถา อภาสิสุํ
โส โภคํ อนุโภสิ, อนุภวิ วา, ตุมฺเห อนุโภสิตฺถ, อนุภวิตฺถ วา, อหํ อนุโภสิ, อนุภวิํ วาฯ มยํ อนุโภสิมฺหา อนุภวิมฺหา วาฯ
๕๙๕. เอโอนฺตา สุํ
เอทนฺตโต โอทนฺตโต จ ปรสฺส อุํวจนสฺส สุํ โหติ วาฯ
อาเนสุํ, สาเยสุํ, จินฺเตสุํ, ปจฺจนุโภสุํ, ปริโภสุํ, อธิโภสุํ, อภิโภสุํฯ
สุตฺตวิภตฺเตน อาทนฺตโตปิ จ, วิหาสุํ วิหรนฺติ จ
เตน โภโค อนฺวภูยี, อนุภูยีฯ
รสฺสตฺเต-อนฺวภูยิ, อนุภูยิฯ
ทฺวิตฺเต-อนฺวภุยฺยิ, อนุภุยฺยิฯ
เตน โภคา อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ, อนฺวภูยิํสุ, อนุภูยิํสุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ
โส มคฺคํ อภาวิ, ภาวิ, อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, เต มคฺคํ อภาวิํสุ, ภาวิํสุฯ
‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ เอทนฺตมฺหา สุํฯ เต มคฺคํ อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยิํสุ, ภาวยิํสุ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวย, ภาวย, อภาวยิ, ภาวยิ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวยิตฺโถ, ภาวยิตฺโถ, ตฺวํ มคฺคํ
โส มคฺคํ อภาวา, ภาวา, อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ
เตน มคฺโค อภาวิยิ, ภาวิยิ, เตน มคฺคา อภาวิยิํสุ, ภาวิยิํสุ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ
อิติ อชฺชตฺตนีฯ
ปโรกฺขา
อถ ปโรกฺขา วุจฺจเตฯ
๕๙๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ถ อํ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิํ มฺเห
อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ, อปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ ภูเต กาเล อตฺตโน ปโรกฺขกฺริยาย วตฺตพฺพาย กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติฯ
มหาวุตฺตินา คสฺส ทีโฆ วา, โส กิร ชคาม, เต กิร ชคามุ, ตฺวํ กิร ชคาเม, ตุมฺเห กิร ชคามิตฺถ, อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺห อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ ‘โส กิร ชคาม’ อิจฺจาทีนิ อนุสฺสวปโรกฺขานิ นามฯ
‘อหํ ปฏิวจนปโรกฺขํ นามฯ
๕๙๗. ปโรกฺขายญฺจ
ปโรกฺขมฺหิ ปุพฺพกฺขรํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, จสทฺเทน อญฺญสฺมิมฺปิ ทฺเวทฺเวรูปํ สิชฺฌติฯ
จงฺกมติ, ททฺทลฺลติ, ททาติ, ชหาติ, ชุโหติ, โลลุโป, โมมูโหฯ
๕๙๘. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ ทุติย, จตุตฺถานํ กเมน ปฐม, ตติยา โหนฺติฯ
๕๙๙. ปุพฺพสฺส อ
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อนฺโต อ โหติฯ
๖๐๐. ภูสฺส วุก
ทฺวิตฺเต ภูธาตุสฺส อนฺเต วุก โหติ, วาคโม โหตีติ อตฺโถฯ
‘‘ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ
โส กิร ราชา พภูว, เต กิร ราชาโน พภูวุ, ตฺวํ พภูเวฯ
‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ สุตฺเตน พฺยญฺชนาทิมฺหิ อิอาคโม, ตุมฺเห พภูวิตฺถ, อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห
‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสู’ติ ปฏิสิทฺธตฺตา ปโรกฺขมฺหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย น โหติ, ‘เตน กิร โภโค อนุพภูวิตฺถ, เตน โภโค อนุพภูวิเร’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ
อิติ ปโรกฺขาฯ
สฺสตฺยาทิ
อถ สฺสตฺยาทิ วุจฺจเตฯ
๖๐๑. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห
ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, อนาคตกาโล, ตสฺมิํ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถสฺส ตฺยาทโย โหนฺติฯ
๖๐๒. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ
นิปาตนามโยเค ครหายญฺจ วิมฺหเย จ สฺสตฺยาทโย โหนฺติ, อตีตกาเลปิ สฺสตฺยาทีนํ อุปฺปตฺติทีปนตฺถมิทํ สุตฺตํ, อนุตฺถุนน, ปจฺจานุตาป, ปจฺจานุโมทนาทีนิปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติฯ
ตตฺถ ครหายํ-อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ
วิมฺหเย-ยตฺร
อนุตฺถุนนาทีสุ-น อตฺตนา ปฏิโจเทสฺสํ, น คณสฺส อาโรเจสฺสํ
กตฺถจิ ปน คาถาวเสน เอกสการโลโป, มิตฺโต มิตฺตสฺส ปานิยํ, อทินฺนํ ปริภุญฺชิสํ
‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ อิอาคโม, ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเหฯ
อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ, อนุโภสฺสเร อิจฺจาทิ สุทฺธกตฺตุรูปํฯ
อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสเรฯ
๖๐๓. กฺยสฺส สฺเส
กฺยสฺส โลโป โหติ วา สฺสการวติ วิภตฺติมฺหิฯ
เตน มคฺโค คมิสฺสติ, คมียิสฺสติ วา, เตน มคฺโค อคมิสฺสา, อคมียิสฺสา วาติ วิกปฺเปน กฺยสฺส โลโปฯ
เตน
ภาวิสฺสติ, ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอ, ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติอิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ
เตน มคฺโค ภาวียิสฺสติ, มคฺคา ภาวียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ
อิติ สฺสตฺยาทิฯ
สฺสาทิ
อถ สฺสาทิ วุจฺจเตฯ
๖๐๔. เอยฺยาโทติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสิํสุ สฺสเส สฺสวฺเห สฺสิํ สฺสามฺหเส
เอยฺยาทิวิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย ภวนฺติฯ เอยฺยาทิวิสโย นาม เหตุผลกฺริยาสมฺภโว, ตทุภยกฺริยาย อภาโว กฺริยาติปตฺติฯ
สา ทุวิธา อตีตา จ อนาคตา จฯ
ตตฺถ อตีตายํ-สเจ โส ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา
อนาคตายํ-สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิโย โส อภวิสฺสา อิจฺจาทิฯ
‘อาอีสฺสาทีสฺวญ
‘อาอีอู’อิจฺจาทินา สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺสตฺเต-โส อภวิสฺส, ภวิสฺส, มยํ อภวิสฺสามฺห, ภวิสฺสามฺหฯ ‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺเต-ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส อิจฺจาทีนิ รูปจตุกฺกานิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ
อิติสฺสาทิฯ
ภูธาตุรูปํ นิฏฺฐิตํฯ
อฏฺฐวิภตฺตุปฺปตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ
ภูวาทิคณ
สรนฺตธาตุ
อาการนฺตธาตุรูป
อิโต ปฏฺฐาย สรนฺตธาตุโย สรานุกฺกเมน, พฺยญฺชนนฺตธาตุโย อกฺขรานุกฺกเมน วุจฺจนฺเตฯ
กจฺจายนคนฺเถ อเนกสฺสรธาตุโย อิธ พฺยญฺชนนฺตธาตุโย นามฯ ตสฺมา อิธ ธาตฺวนฺตสรโลปกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ
ขา, ขฺยา-กถเน, คา-สทฺเท, ฆา-คนฺโธปาทาเน, ญา-ปญฺญายเน อวโพธเน จ, ฐา-คตินิวตฺติยํ, ตา-ปาลเน, ถา-ฐาเน
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริโล, มหาวุตฺตินา สเร ปเร อาทนฺตมฺหา กฺวจิ ยาคโม, อกฺขาติฯ ปรสฺสรโลโป, อกฺขายติ, กฺริยํ อาขฺยาติ, อาขฺยายติ, ชาติํ อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต
กมฺเม กฺโย, ธมฺโม ญายติ, ธมฺมา ญายนฺติ, วิญฺญายติ, วิญฺญายนฺติฯ
ปโยชกพฺยาปาเร-ณาปิ, ญาเปติ, ญาเปนฺติ, ญาปยติ, ญาปยนฺติฯ
กมฺเม-ญาปียติ, ญาปียนฺติ, ฐาติ, ฐานฺติ, โอปุปฺผา ปทฺมา ฐานฺติ, มาลาว คนฺถิตา ฐานฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร
๖๐๕. ญฺจีลสฺเส
ญานุพนฺธสฺส อีอาคมสฺส จ กตฺตริ วิหิตสฺส ลปจฺจยสฺส จ กฺวจิ เอตฺตํ โหตีติ ลสฺส เอตฺตํฯ
อธิฏฺเฐติ, อธิฏฺเฐนฺติฯ
๖๐๖. ฐาปานํ ติฏฺฐปิวา
ฐา, ปานํ ติฏฺฐ, ปิวา โหนฺติ นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ
ติฏฺฐติ, ติฏฺฐนฺติฯ
๖๐๗. ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโห กฺวจิ
ปาทโย
สณฺฐหติ, สณฺฐหนฺติ, สณฺฐาติ, สณฺฐานฺติ, อุปฏฺฐหติ, อุปฏฺฐหนฺติ, อุปฏฺฐาติ, อุปฏฺฐานฺติฯ
กมฺเม –
๖๐๘. อญฺญาทิสฺสิ กฺเย
ญาทิโต อญฺญสฺส อาการนฺตกฺริยตฺถสฺส อิ โหติ กฺเย ปรมฺหิฯ
อธิฏฺฐียติ, อธิฏฺฐียนฺติ, อุปฏฺฐียติ, อุปฏฺฐียนฺติฯ
อญฺญาทิสฺสาติ กิํ? ญายติ, ญายนฺติ, อากฺขายติ, อากฺขายนฺติ, อาขฺยายติ, อาขฺยายนฺติฯ
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺฐาเปติ, ปติฏฺฐาเปนฺติ, ปติฏฺฐาปยติ, ปติฏฺฐาปยนฺติฯ
อชฺฌตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปน สาคโม, อฏฺฐาสิ, ปติฏฺฐาสิ, อธิฏฺฐหิ, อธิฏฺฐาสิ, อธิฏฺเฐสิ, สณฺฐหิ, สณฺฐาสิ, อุปฏฺฐหิ, อุปฏฺฐาสิฯ
‘อุํสฺสิํสฺวํสู’ติ อุํสฺส อิํสุ, อํสุ, อธิฏฺฐหิํสุ, สณฺฐหิํสุ, อุปฏฺฐหิํสุฯ อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺฐหุํ
ปรฉกฺเก-อฏฺฐา พุทฺธสฺส สนฺติเก
กมฺเม-อธิฏฺฐิยิ, อธิฏฺฐิยิํสุ, อุปฏฺฐิยิ, อุปฏฺฐิยิํสุฯ
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺฐาเปสิ
‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ อุํสฺสสุํ, สรโลโป, อฏฺฐาสุํ, อุปฏฺฐาสุํ, ปติฏฺฐาเปสุํ, สณฺฐาเปสุํ, ปติฏฺฐาปยุํ, สณฺฐาปยุํ, ปติฏฺฐาปยิํสุ, สณฺฐาปยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ฐสฺสติ, ฐสฺสนฺติ, รสฺสตฺตํ, อุปฏฺฐิสฺสติ, อุปฏฺฐิสฺสนฺติ, อหํ โภติํ อุปฏฺฐิสฺสํ
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺฐาเปสฺสติ, ปติฏฺฐาเปสฺสนฺติฯ
ตา-ปาลเน, ภยํ ตายติฯ
ถา-ฐาเน, อวตฺถาติ, อวตฺถายติ, วิตฺถายติ, วิตฺถายนฺติ, มา โข วิตฺถาสิ
ทา-ทาเน, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, เทติ, เทนฺติ, เทสิ, เทถ, เทมิ, เทมฯ
‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ทาสฺส ทฺวิตฺตํฯ ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตํ, ททาติ, ททนฺติ, ททาสิ, ททาถ, ททามิ, ททามฯ
๖๐๙. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต
อทฺวิตฺเต ทาสฺส ทํ โหติ วา มิ, เมสุ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ
ทมฺมิ, ทมฺมฯ
อทฺวิตฺเตติ กิํ? ททามิ, ททามฯ
๖๑๐. ทาสฺสิยง
ปาทิโต
‘อิยง’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน อญฺญธาตูนมฺปิฯ ชา-หานิยํ, อปฺเปน พหุํ ชิยฺยาม
อาทิยติ, อาทิยนฺติ, อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ, สมาทิยติ, สมาทิยนฺติ, สิกฺขาปทํ สมาทิยามิ
๖๑๑. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา
เอเตสํ ฆมฺม, วชฺช, ทชฺชา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ
ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ, ทชฺชสิ, ทชฺชถ, ทชฺชามิ, ทชฺชามฯ
‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, ทชฺเชติ, ทชฺเชนฺติฯ
กมฺเม ‘อญฺญาทิสฺสิ กฺเย’ติ กฺยมฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, ทิยติ, ทิยนฺติฯ
ทีฆตฺเต-ทียติ, ทียนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-ทิยฺยติ, ทิยฺยนฺติ, ทชฺชียติ, ทชฺชียนฺติฯ
ณาปิมฺหิ-ทาเปติ, ทาเปนฺติ, ทาปยติ, ทาปยนฺติฯ
ปาทิปุพฺเพ รสฺโส, สมาทเปติ
กมฺเม-ทาปียติ
เอยฺยาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา ทชฺชโต เอยฺยาทีนํ อนฺตสฺส เอยฺยสฺส โลโป วา, ทานํ ทชฺชา, ทเทยฺย, ทชฺชุํ, ทเทยฺยุํ, ทชฺชาสิ, ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาถ, ทเทยฺยาถ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยามิ, ทชฺชาม, ทเทยฺยาม, อหํ ทชฺชํ, ทเทยฺยํ, มยํ ทชฺชามฺเห, ทเทยฺยามฺเหฯ
อตฺริมา ปาฬี-ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ
อชฺฌตฺตนิมฺหิ-อททิ, อทาสิ, อททุํ, อทํสุ, อทชฺชิ, อทชฺชุํ, ตฺวํ อทโทฯ วรญฺเจ เม อโท สกฺก
ปรฉกฺเก-โส ทานํ อทา, พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ทาสฺสติ, ทาสฺสนฺติ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ, ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติฯ
ทาอิจฺจสฺส ทิจฺฉ, ปเวจฺฉาเทสมฺปิ อิจฺฉนฺติ, วิปุลํ อนฺนํ ปานญฺจ, สมณานํ ปเวจฺฉสิ
ธา-ธารเณ, สนฺธาติ, วิธาติ, นิเธติ, นิเธนฺติฯ วิเธติ, วิเธนฺติฯ
‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ จสทฺเทน ทฺวิตฺตํฯ ‘ทุติยจตุตฺถาน…’นฺติ ธสฺส ทตฺตํฯ ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺโสฯ
๖๑๒. ธาสฺส โห
ทฺวิตฺเต
สทฺทหาติ, สทฺทหติ วาฯ สทฺทหาติ ตถาคตสฺส โพธิํฯ วิทหาติ, นิทหาติ, สทฺทหนฺติ, วิทหนฺติ, นิทหนฺติฯ
‘มยทา สเร’ติ สุตฺเต ‘มยทา’ติ สุตฺตวิภตฺติยา พฺยญฺชเนปิ นิคฺคหีตสฺส ทตฺตํ, กมฺมํ สทฺทหาติ, กมฺมผลํ สทฺทหาติ, สทฺทหนฺติ, วตฺถํ ปริทหาติ, ปริทหนฺติฯ
กมฺเม-สนฺธียติ, สนฺธียนฺติ, สนฺธิยฺยติ, สนฺธิยฺยนฺติ, วิธิยฺยติฯ นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธิยฺยติ
ณาปิมฺหิ-นิธาเปติ, นิธาเปนฺติ, นิธาปยติ, นิธาปยนฺติฯ
กมฺเม-นิธาปียติ, นิธาปียนฺติฯ
เอยฺยาทิมฺหิ-สทฺทเหยฺยํ, สทฺทเหยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ-สทฺทหิ, สทฺทหิํสุฯ ตตฺร ภิกฺขโว สมาทหิํสุ
ปา-ปาเน, ปาติ, ปานฺติฯ
‘ฐาปานํ ติฏฺฐปิวา’ติ ปาสฺส ปิโว, ปิวติ, ปิวนฺติฯ
กมฺเม-ปียติ, ปียนฺติฯ
ณิมฺหิ-‘อาสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’ อิติ สุตฺเตน ณานุพนฺเธ อาสฺส อนฺเต ยาคโม, ปุตฺตํ ถญฺญํ ปาเยติ, ปาเยนฺติ, ปายยติ, ปายยนฺติฯ
กมฺเม-ปายียติ, ปายียนฺติฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ปิสฺสติ, ปิสฺสนฺติฯ
อตฺริมา
ภา-ทิตฺติยํ, ภาติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา
มา-มาเน, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, มมายติ, มมายนฺติฯ เยมํ กายํ มมายนฺติ, อนฺธา พาลา ปุถุชฺชนา
ยา-คติยํ, ยาติ, ยนฺติ, ยายติ, ยายนฺติ, ยายนฺต’ มนุยายนฺติ
ลา-อาทาเน, ลาติฯ
วา-คติ, คนฺธเนสุ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม
ณาปิมฺหิ-นิพฺพาเปติ, นิพฺพาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ-ปรินิพฺพายิ, ปรินิพฺพายิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปรินิพฺพิสฺสติ, ปรินิพฺพิสฺสนฺติ, ปรินิพฺพายิสฺสติ, ปรินิพฺพายิสฺสนฺติฯ
สา-อสฺสาทน, ตนุกรณ, อนฺตกฺริยาสุ, สาติ, สายติ, สายนฺติ, ปริโยสายนฺติฯ
ณาปิมฺหิ-โอสาเปติ
กมฺเม-โอสาปียติ, ปริโยสาปียติฯ
หา-จาเค, ปหาติ, ปหายติ, ปหายนฺติฯ
กตฺตุ, กมฺมนิ กฺโย, อีญอาคโม, หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส
๖๑๓. กวคฺคหานํ จวคฺคชา
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺค, หานํ จวคฺค, ชา โหนฺติฯ
ชหาติ, ปชหาติ, ชหนฺติ, ปชหนฺติฯ
กมฺเม-ปหียติ, ปหียนฺติฯ
รสฺสตฺเต-ปหิยติ, ปหิยนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-ปหิยฺยติ, ปหิยฺยนฺติ, ปชหียติ, ปชหียนฺติฯ
ณาปิมฺหิ-หาเปติ, หาเปนฺติ, หาปยติ, หาปยนฺติ, ชหาเปติ, ชหาเปนฺติ, ชหาปยติ, ชหาปยนฺติฯ
กมฺเม-หาปียติ, ชหาปียติฯ
อีอาทิมฺหิ-ปหาสิ, ปหาสุํ, ปชหิ, ปชหิํสุฯ
๖๑๔. หาโต ห
หาโต ปรสฺส สฺส-การสฺส ห โหติ วาฯ
‘‘หาหิสิ
นฺหา-โสเจยฺเย, นฺหาติ, นฺหายติ, นฺหายนฺติฯ
มหาวุตฺตินา พฺยญฺชนวฑฺฒเน, นหาติ, นหายติ, นหายนฺติฯ
อิติ ภูวาทิคเณ อาการนฺตธาตุรูปํฯ
อิวณฺณนฺตธาตุรูป
อิ-คติยํ อชฺฌายเน จ, ขิ-ขเย ปกาสเน จ, จิจเย, ชิ-ชเย, ฑี-เวหาสคติยํ, นี-นเย, ภี-ภเย, ลี-ลเย, สี-สเย, มฺหิ-หาเสฯ
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, เอติ, เอนฺติ, เอสิ, เอถ, เอมิ, เอม, เวติ, เวนฺติ, สเมติ, สเมนฺติ, อพฺเภติ, อพฺเภนฺติ, อภิสเมติ, อภิสเมนฺติ, อเวติ, อเวนฺติ, สมเวติ, สมเวนฺติ, อเปติ, อเปนฺติ, อุเปติ, อุเปนฺติ, อนฺเวติ, อนฺเวนฺติ, อจฺเจติ, อจฺเจนฺติ, ปจฺเจติ, ปจฺเจนฺติ, อชฺเฌติ, อชฺเฌนฺติ, อุเทติ, อุเทนฺติ, สมุเทติ, สมุเทนฺติ, ปริเยติ, ปริเยนฺติ, อุปยติ, อุปยนฺติ, อจฺจยติ, อจฺจยนฺติ, อุทยติ, สมุทยติฯ
เอตุ, สเมตุ, เอนฺตุ, สเมนฺตุ, เอหิ, สเมหิ, เอถ, สเมถ, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห, ปจฺจุเปถ มหาวนํ
มหาวุตฺตินา อิธาตุมฺหา เอยฺยาทีนํ เอการสฺส โลโป, น จ อปตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ
อีอาทิมฺหิ
‘เอโอนฺตา สุ’นฺติ อุํสฺส สุํ, อภิสเมสุํ, อภิสมยุํ, อภิสมยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๑๕. เอติสฺมา
‘เอตี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติสทฺโท, อิธาตุมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส หิ โหติ วาฯ
เอหิติ, เอสฺสติฯ โพธิรุกฺขมุเปหิติ
สฺสาทิมฺหิ ‘‘สเจ ปุตฺตํ สิงฺคาลานํ, กุกฺกุรานํ อทาหิสี’’ติ
ขิ-ขเย อวณฺณปกาสเน จ, ขยติ, ขยนฺติฯ
ขิโต ยาคโม, วิกปฺเปน ยสฺส ทฺวิตฺตํ, กปฺโป ขีเยถ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส
จิ-จเย, สมุจฺเจติ, สมุจฺจยติฯ
๖๑๖. นิโต จิสฺส โฉ
นิโต
นิจฺฉยติ, วินิจฺฉยติ, วินิจฺฉยนฺติ, วินิจฺเฉติ, วินิจฺเฉนฺติ,
กมฺเม กฺโย –
๖๑๗. ทีโฆ สรสฺส
สรนฺตสฺส ธาตุสฺส ทีโฆ โหติ กฺยมฺหีติ อิการุ’การานํ กฺยมฺหิ วิกปฺเปน ทีโฆฯ
สมุจฺจียติ สมุจฺจียนฺติ, วินิจฺฉียติ, วินิจฺฉียนฺติฯ
ชิ-ชเย, เชติ, เชนฺติ, วิเชติ, วิเชนฺติ, ปราเชติ, ปราเชนฺติ, ชยติ, ชยนฺติ, วิชยติ, วิชยนฺติ, ปราชยติ, ปราชยนฺติฯ
กมฺเม กฺยมฺหิ ทีโฆ, น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติฯ ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียติ
ณาปิมฺหิ ปุพฺพสฺสรโลโป วา, ชาเปติ, ชาปยติฯ โย น หนฺติ น ฆาเตติ, น ชินาติ น ชาปเย
อีอาทิมฺหิ-อเชสิ, อเชสุํ, วิเชสิ, วิเชสุํ, อชยิ, อชยุํ, อชยิํสุ, วิชยิ, วิชยุํ, วิชยิํสุ, เชสฺสติ, วิเชสฺสติ, ปราเชสฺสติ, ชยิสฺสติ, วิชยิสฺสติ, ปราชยิสฺสติฯ
ฑี-เวหาสคติยํ, สกุโณ เฑติ, เฑนฺติ
นี-นเย
กมฺเม-นียติ, นียนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-นิยฺยติ, นิยฺยนฺติ, นิยฺยเรฯ
ณาปิมฺหิ อายาเทสสฺส รสฺโส, นยาเปติ, นยาเปนฺติ, นยาปยติ, นยาปยนฺติฯ
กมฺเม-นยาปียติ, นยาปียนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ-เนสิ, เนสุํ, วิเนสิ, วิเนสุํ, อาเนสิ, อาเนสุํ, อนยิ, นยิ, อนยิํสุ, นยิํสุ, อานยิ, อานยิํสุ, วินยิ, วินยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-เนสฺสติ, เนสฺสนฺติ, นยิสฺสติ, นยิสฺสนฺติฯ
ภี-ภเย, เภติฯ มา เภถ กิํ โสจถ โมทถวฺโห
การิเต มหาวุตฺตินา สาคโม วา, ภีเสติ, ภีสยติ, ภีสาเปติ, ภีสาปยติฯ ภิกฺขุํ ภีเสยฺย วา ภีสาเปยฺย วา
สี-สเย, เสติ, เสนฺติ, อติเสติ, อติเสนฺติ, สยติ, สยนฺติฯ
กมฺเม-อติสียติ, อติสียนฺติฯ
ณาปิมฺหิ รสฺโส, สยาเปติ, สยาปยติฯ
ณิมฺหิ-สาเยติ, สายยติ, สาเยสุํ ทีนมานสา
มฺหิ-หาเส
กมฺเม-อุมฺหียติ, วิมฺหียติฯ
การิเต ปุพฺพสฺสรโลโป, สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตีฯ สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี
อิติ ภูวาทิคเณ อิวณฺณนฺตธารูปํฯ
อุวณฺณนฺตธาตุรูป
จุ-จวเน, ชุ-สีฆคมเน, ถุ-อภิตฺถวเน, ทุ-คติยํ อุปตาเป จ, ภู-สตฺตายํ, ยุ-มิสฺสเน คติยญฺจ, รุ-สทฺเท, พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ, สุ-สนฺทเน ชนเน จ, สู-ปสวเน, หุ-ทาเน ภกฺขเน ปูชายํ สตฺติยญฺจ, หู-สตฺตายํฯ
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘กตฺตริ โล’ติ ลปจฺจโย, อุวณฺณสฺส อวาเทโส, ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ สกมฺมิกธาตูนํ กฺยมฺหิ ทีโฆฯ
จุ-จวเน, จวติ, จวนฺติฯ
ณิมฺหิ-จาเวติ, จาวยติฯ
ชุ-สีฆคมเน, ชวติ, ชวนฺติฯ
ถุ-อภิตฺถวเน, อภิตฺถวติ, อภิตฺถวนฺติฯ
‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา กฺยมฺหิ กฺวจิ วุทฺธิ, อวาเทโส, อภิตฺถวียติ, อภิตฺถวียนฺติ, อภิตฺถวิยฺยติ, อภิตฺถวิยฺยนฺติฯ
ทุ-อุปตาเป, อุปทฺทวติ, อุปทฺทวนฺติฯ
ภู-สตฺตายํ, สมฺโภติ, สมฺภวติฯ
ยุ-คติยํ
รุ-สทฺเท, รวติ, รวนฺติ, วิรวติ, วิรวนฺติฯ
พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ –
๖๑๘. น พฺรูสฺโสฯ
พฺยญฺชเน ปเร พฺรูสฺส โอ น โหติฯ
พฺรูติฯ
๖๑๙. พฺรูโต ติสฺสีอุ
พฺรูโต ติสฺส อาทิมฺหิ อีญ โหติฯ อีมฺหิ ปุพฺพโลโปฯ
พฺรวีติฯ
๖๒๐. ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร
อิวณฺณุ’วณฺณนฺตานํ ธาตูนํ กฺวจิ อิยง, อุวง โหนฺติ สเรฯ
พฺรุวนฺติ, พฺรุนฺติ วาฯ ‘‘อชานนฺตา โน ปพฺรุนฺตี’’ติ ปาฬิฯ พฺรูสิ, พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูมฯ
๖๒๑. ตฺยนฺตีนํ ฏฏู
ติ, อนฺตีสุ พฺรูสฺส อาห โหติ, เตสญฺจ ฏ, ฏู โหนฺติฯ
โส อาห, เต อาหุฯ
อตฺริมา ปาฬี-นิพฺพานํ ภควา อาห, สพฺพคนฺถปโมจนํ, อาห เตสญฺจ โย นิโรโธ
พฺรูตุ
เอยฺยาทิมฺหิ-พฺรูสฺส อุวง โหติ, พฺรุเวยฺย, พฺรุเวยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ สเร ปเร พฺรูสฺส โอตฺตํ, โอสฺส จ อวาเทโส, อพฺรวิ, อพฺรวุํ, อพฺรวิํสุฯ
อุวาเทเส-อพฺรุวิ, อพฺรุวุํ, อพฺรุวิํสุฯ
ปโรกฺขมฺหิ –
๖๒๒. ออาทีสฺวาโห พฺรูสฺส
ออาทีสุ พฺรูสฺส อาห ภวติฯ
โส อาห, เต อาหุฯ
๖๒๓. อุสฺสํสฺวาหา วา
อาหาเทสมฺหา ปรสฺส อุวจนสฺส อํสุ โหติ วาฯ
เต อาหํสุ, สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ
สุ-สนฺทเน, นที สวติ, สวนฺติ, อาภวคฺคา สวนฺติฯ
สู-ปสวเน, ปุญฺญํ ปสวติ
หุ-ปูชายํ, ‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ หสฺส โช, ชุโหติ, ชุโหนฺติฯ
กมฺเม-เตน อคฺคิ หูยเตฯ
ณิมฺหิ-ชุหาเวติ, ชุหาวยติฯ
ณาปิมฺหิ-ชุหาเปติ, ชุหาปยติฯ
หุ-สตฺติยํ, ปโหติ, สมฺปโหติ, ปโหนฺติ, สมฺปโหนฺติฯ
หู-สตฺตายํ
เอยฺยาทิมฺหิ- ‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวาเทโส, หุเวยฺย, หุเวยฺยุํฯ
อาอาทิมฺหิ-โส อหุวาฯ วณฺณคนฺธผลูเปโต, อมฺโพยํ อหุวา ปุเร
อีอาทิมฺหิ สาคโม, อโหสิ, ปาตุรโหสิฯ
มหาวุตฺตินา อีโลโป รสฺโส จฯ อหุเทว ภยํ อหุ ฉมฺภิตตฺตํฯ อหุเทว กุกฺกุจฺจํ, อหุ วิปฺปฏิสาโร
๖๒๔. หูโต เรสุํ
หูโต ญุํวจนสฺส เรสุํ โหติฯ สุตฺตวิภตฺเตน มฺหาสฺส เรสุมฺหา จฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตโลโปฯ
เต ปุพฺเพ อเหสุํฯ อุวาเทเส อหุวุํ, ปุพฺพสฺสรโลเป อหุํฯ
อตฺริมา ปาฬี- สพฺพมฺหิ ตํ อรญฺญมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ
โอสฺส
มหาวุตฺตินา โอโลโป รสฺโส, มา โภติ กุปิตา อหุ
รสฺสตฺเต-อหุมฺหฯ
มหาวุตฺตินา มฺหาสฺส อุญฺจฯ ‘‘ปญฺจสตา มยํ สพฺพา, ตาวติํสุปคา อหุ’’นฺติ ปาฬิฯ
ปรฉกฺเก อสฺส อํ, อหํ ปุพฺเพ อหุวํ, อหุว วาฯ
‘ปโร กฺวจี’ติ ปรโลโป, อหุํฯ
อตฺริมา ปาฬี- ‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมิํ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๒๕. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสจฺจาโท
สฺสตฺยาทิมฺหิ หูธาตุสฺส เห จ โหหิ จ โหหิ จ โหนฺติฯ
เหสฺสติ
๖๒๖. ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป
เอเตหิ อาเทเสหิ สฺสสฺส โลโป โหติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อญฺเญหิปิ สฺสโลโปฯ
สกฺขิสิ ตฺวํ กุณฺฑลินิ, มญฺญิสิ ขตฺตพนฺธุนิ
เหหิติ, เหหินฺติ, โหหิติ, โหหินฺติฯ
อตฺริมา ปาฬี-ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหญฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ
อิติ ภูวาทิคเณ อุวณฺณนฺตธาตุรูปํฯ
เอทนฺตธาตุรูป
เอ-อาคติยํ คติยญฺจ, เก-สทฺเท, เข-ขาทนุ’ปฏฺฐาเนสุ, เค-สทฺเท, อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, เฌ-จินฺตายํ ทาห’ชฺฌาเนสุ จ, เต-ปาลเน, เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, เท-สุทฺธิ, นิทฺทาสุ, เป-วุทฺธิยํ
ณานุพนฺธปจฺจเยน วินา เยสํ ธาตูนํ อายาเทโส ลพฺภติ, เต เอทนฺตา นามฯ มหาวุตฺตินา ยโลเป สติ อาทนฺเตหิ สมานรูปํ, อาทนฺตานญฺจ ยาคเม สติ เอทนฺเตหิ สมานรูปํ, ตสฺมา อาทนฺต, เอทนฺตา เยภุยฺเยน สมานรูปา ภวนฺติฯ
มหาวุตฺตินา เอทนฺตานํ ตฺยาทีสุ ตพฺพาทีสุ จ อายาเทโส, กฺวจิ ยโลโป, เอ-อาคติยํฯ อยํ โส สารถี เอติ
เอตฺถ เอธาตุ อาคจฺฉ, คจฺฉามาติ อตฺถทฺวยํ วทติ, ยาธาตุวเสน อาคจฺฉ, ยามาติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ
เอ-วุทฺธิยํ วา, ‘‘กาโย, อปาโย, อุปาโย, สมุทาโย’’ติอาทีสุ –
กุจฺฉิตา ธมฺมา อายนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ กาโย, ‘อาโย’ติ วุจฺจติ วฑฺฒิ, ตโต อเปโต อปาโย, เตน อุเปโต อุปาโย, อวยวธมฺมา สมุเทนฺติ เอตฺถาติ สมุทาโย, ปริพฺยตฺตํ อายนฺติ เอเตนาติ ปริยาโยฯ
เก-สทฺเท, กายติฯ
กมฺเม-กิยฺยติฯ
เข-ขาทเน, ติณํ ขายติ, วิกฺขายติ, อุนฺทุรา ขายนฺติ, วิกฺขายนฺติฯ
เข-อุปฏฺฐาเน
เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติฯ
อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, เย วุทฺธ’มปจายนฺติ
เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, ปชฺฌายติ, ปชฺฌายนฺติ, อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนฺติฯ
เฌ-โอโลกเน, นิชฺฌายติ, นิชฺฌายนฺติ, อุปนิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, อุชฺฌายนฺติฯ
เฌ-ทยฺหเน, ปทีโป ฌายติ, ปริชฺฌายติฯ
กมฺเม-ฌายียติฯ
ณาปิมฺหิ ยโลโป, กฏฺฐํ ฌาเปติ, ฌาเปนฺติ, ฌาปยติ, ฌาปยนฺติฯ
เฌ-อชฺฌยเน สํปุพฺโพ, มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ชาเทโส, สชฺฌายติ, สชฺฌายนฺติ, มนฺตํ สชฺฌายติฯ
เต-ปาลเน, ตายติ, ตายนฺติฯ
เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, ถายติฯ
เท-สุทฺธิยํ, โวทายติ, โวทายนฺติฯ
เท-โสปฺปเน, นิทฺทายติ, นิทฺทายนฺติฯ
เป-วุทฺธิยํ, อปฺปายติ, อปฺปายนฺติฯ
เภ-ภเย, ภายติ, ภายนฺติ, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน
ณาปิมฺหิ-ภยาเปติ, ภายาเปติ, ภายาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ-มา
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ภายิสฺสติ, ภายิสฺสนฺติฯ
เล-เฉทเน, ติณํ ลายติ, สาลิํ ลายติ, ลายนฺติฯ
เว-คติยํ, วาโต วายติ, วาตา วายนฺติฯ
เว-ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายติ, วายนฺติฯ
กมฺเม-วายียติ, ปุพฺพโลเป วียติ, วิยฺยติฯ
ณาปิมฺหิ-จีวรํ วายาเปติ
เส-อนฺตกฺริยายํ, โอสายติ, ปริโยสายติ, อชฺโฌสายติฯ
กมฺเม-ปริโยสียติฯ
ณาปิมฺหิ-ปริโยสาเปติฯ
๖๒๗. ณิณาปีนํ เตสุฯ
ณิ, ณาปีนํ โลโป โหติ เตสุณิ, ณาปีสุ ปเรสุฯ
ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏิํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ
อเนกสฺสรเอทนฺตมฺปิ กิญฺจิ อิธ วุจฺจติฯ
หเร-ลชฺชายํ, หรายติ, หรายนฺติ, อฏฺฏิยามิ หรายามิ
คิเล-รุชฺชเน, คิลายติ, ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ
ปเล-คติยํ
มิเล-หานิยํ, มิลายติ, มิลายนฺติฯ
‘‘ฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, ตาณํ, ปริตฺตาณํ, โวทานํ, นิทฺทานํ, คิลาโน, ปลาโต, มิลาตนฺติ’’อาทีสุ ยโลโปฯ
อิติ ภูวาทิคเณ เอทนฺตธาตุรูปํฯ
ภูวาทิคเณ สรนฺตธาตูนํ ตฺยาทฺยนฺตรูปานิ นิฏฺฐิตานิฯ
พฺยญฺชนนฺตธาตุ
อวุทฺธิกรูป
ตุทาทิคณ
อถ พฺยญฺชนนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ ตานิ จ อวุทฺธิก, สวุทฺธิกวเสน ทุวิธานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อวุทฺธิกานิ ตาว วุจฺจนฺเตฯ
ขิป, คุห, ตุท, ทิส, ปิส, ผุส, ลิข, วธาทิฯ
อิธ ธาตูนํ อนฺตสฺสโร อุจฺจารณตฺโถ, โส รูปวิธาเน นปฺปยุชฺชเตฯ
๖๒๘. ตุทาทีหิ โก
ตุทาทีหิ กานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ กานุพนฺโธ อวุทฺธิทีปนตฺโถฯ
ขิป-ขิปเน, ขิปติ, ปกฺขิปติ, อุกฺขิปติ, โอกฺขิปติ, นิกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, ปฏิกฺขิปติ, สํขิปติฯ
กมฺเม-ขิปียติฯ
การิเต-ขิเปติ
คุห-สํวรเณ, คุหติ, นิคฺคุหติฯ
กมฺเม-คุหิยติฯ
การิเต คุสฺส ทีโฆ, คูเหติ, คูหยติ, คูหาเปติ, คูหาปยติฯ
กมฺเม-คูหาปียติฯ
ฆฏ-เจตายํ, ฆฏติฯ
กมฺเม-ฆฏียติฯ
การิเต-ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติฯ
ตุท-พฺยธเน, พฺยธนํ วิชฺฌนํ, ตุทติ, วิตุทติฯ
อสฺส เอตฺเต-ตุเทติ, ตุเทนฺติฯ
กมฺเม-ตุทียติฯ
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ทสฺส ชตฺตํฯ ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุชฺชติฯ
การิเต-ตุเทติ, ตุทยติ, ตุทาเปติ, ตุทาปยติฯ
ทิสี-อุทฺทิสเน, อุทฺทิสนํ สรูปโต กถนํฯ อุทฺทิสติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ
กมฺเม-อุทฺทิสียติ, อุทฺทิสียนฺติฯ
การิเต-อาจริโย สิสฺสํ ปาฬิธมฺมํ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ, วาเจตีติ อตฺโถฯ ปาเฐสุ ปน สทฺวยมฺปิ ทิสฺสติฯ
นุท-ขิปเน
กมฺเม-ปนุทียติ, ปนุชฺชติฯ
การิเต-ปนุเทติ, ปนุทยติ, ปนุทาเปติ, ปนุทาปยติฯ
ปิส-สํจุณฺเณ, ปิสติฯ
กมฺเม-ปิสียติฯ
การิเต-ปิเสติ, ปิสยติ, ปิสาเปติ, ปิสาปยติฯ
ผุส-สมฺผสฺเส ปตฺติยญฺจ, ผุสติ, ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ
กมฺเม-ผุสียติฯ
การิเต-ผุเสติ, ผุสยติ, ผุสาเปติ, ผุสาปยติฯ
ลิข-เลขเน, ลิขติ, สลฺลิขติ, วิลิขติฯ
การิเต-ลิเขติ, สลฺลิเขติ, วิลิเขติฯ
วธ-หิํสายํ, วธติ, วเธติฯ
กมฺเม-วธียติฯ
ยมฺหิ ธสฺส ฌตฺตํ, ยสฺส ปุพฺพรูปํฯ ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ ฌสฺส ตติยชตฺตํ, วชฺฌติ, วชฺฌนฺติ, วชฺฌเรฯ อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา
การิเต-วเธติ, วธยติ, วธาเปติ, วธาปยติ, สามิโก ปุริสํ มคฺคํ คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ อิจฺจาทีนิปิ อิธ วตฺตพฺพานิฯ
อิติ ตุทาทิคโณฯ
สวุทฺธิกรูป
อถ
อส-ภุวิ, อาส-นิวาเส อุปเวสเน จ, อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กมุ-ปทคมเน, กุส-อกฺโกเส, คมุ-คติมฺหิ, ชรวโยหานิมฺหิ, ชน-ชนเน, มร-ปาณจาเค, ยมุ-อุปรเม, รุท-อสฺสุวิโมจเน กนฺทเน จ, รุห-ชนเน, ลภ-ลาเภ, วจ, วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วิท-ญาเณ, วส-นิวาเส, วิสปเวสเน, สท-คตฺยา’วสาเน, หน-หิํสายํ, หรหรเณฯ
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, อส-ภุวิ, สตฺตายนฺติ อตฺโถฯ
๖๒๙. ตสฺส โถ
อตฺถิโต ปรสฺสติ, ตูนํ ตสฺส โถ โหติฯ
‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’ติ สุตฺเตน พฺยญฺชเน ปเร ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สุตฺเตน ปรรูปสฺส ทุติยสฺส ปฐมตฺตํฯ
ธนํ เม อตฺถิฯ
เอตฺถ จ ‘‘อตฺถิ ตฺวํ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถิ, อตฺถิ อหํ เอตรหิ, นาหํ นตฺถิ, ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถิ
‘‘อตฺถีติ โข กจฺจายน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ ทุติโย อนฺโต’’ติ
ตุมฺหิ-วิปสฺสิสฺส
๖๓๐. นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป
นฺต, มาน, อนฺติ, อนฺตุ, อิยา, อิยุํสุ อตฺถิสฺส อาทิโลโป โหติฯ
สนฺติ, สนฺตุฯ
๖๓๑. สิหีสฺวฏ
อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิ, หีสุฯ
มนุสฺโสสิ
๖๓๒. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ
อตฺถิโต ปเรสํ มิ, มานํ มฺหิ, มฺหา โหนฺติ วา, อตฺถิสฺส จ อฏ โหติฯ
อหํ ปสนฺโนมฺหิ, มยํ ปสนฺนามฺหฯ
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อิมินา ปุญฺเญน อนาคเต ปญฺญวา อมฺหิ, มยํ ปญฺญวนฺโต อมฺหฯ
๖๓๓. เอสุ ส
เอเตสุ
อหํ ปณฺฑิโต อสฺมิ, มยํ ปณฺฑิตา อสฺมฯ
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อนาคเต ปญฺญวา อสฺมิ, มยํ ปญฺญวนฺโต อสฺมฯ
เอยฺยาทิมฺหิ –
๖๓๔. อตฺถิเตยฺยาทิฉนฺนํ ส สุ สสิ สถ สํสาม
‘อตฺถี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติ-กาโร, อตฺถิโต ปเรสํ เอยฺยาทีนํ ฉนฺนํ สาทโย โหนฺติฯ
เอวมสฺส วจนีโย
อสฺสุนิปาโตปิ พหุํ ทิสฺสติ, ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ
๖๓๕. อาทิทฺวินฺนมิยามิยุํ
อตฺถิโต เอยฺยาทีสุ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ อิยา, อิยุํ โหนฺติฯ ‘นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสู…’ติอาทิโลโปฯ
โส
‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ
‘‘ทฺวาทสากุสลา สิยุ’’นฺติ
มหาวุตฺตินา เอยฺยุํ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ อิยํสุ, อิยํ โหนฺติ, อาทิโลโป, สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา
อชฺชตฺตนิมฺหิ –
๖๓๖. อีอาโท ทีโฆ
อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทีสุฯ
โส อาสิ, เต อาสุํ, อาสิํสุ, ตฺวํ อาสิ, ตุมฺเห อาสิตฺถ, อหํ อาสิํฯ ตตฺราปาสิํ เอวํวณฺโณ
๖๓๗. ออาสฺสาทีสุ
ออาทิปโรกฺขายญฺจ อาอาทิหิยฺยตฺตนิยญฺจ สฺสาทีสุ ภวิสฺสนฺติ, กาลาติปตฺตีสุ จ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ อิทญฺจ สุตฺตํ อตฺถิสฺส เอตาสํ วิภตฺตีนมฺปิ สาธารณกรณตฺถํฯ รูปมฺปิ ภูรูปเมวฯ
โส
๖๓๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู
ตฺยาทิวชฺชิเตสุ นฺตวชฺชิเตสุ จ ปจฺจเยสุ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ เอเตน ตฺยาทิ, ตฺวาทิ, เอยฺยาทิ, อีอาทิสงฺขาตาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ นฺตปจฺจเย จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส นตฺถิ, เสสาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ จ นฺตวชฺชิเตสุ ตพฺพาทีสุ จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพฯ
อาส-อุปเวสเนฯ คุรุํ อุปาสติ, ปยิรุปาสติ, อุปาสนฺติ, ปยิรุปาสนฺติฯ
กมฺเม-อุปาสียติ, ปยิรุปาสียติฯ
การิเต-มาตา ปุตฺตํ คุรุํ อุปาเสติ, ปยิรุปาเสติ, อุปาสยติ, ปยิรุปาสยติฯ
อีอาทิมฺหิ-อุปาสิ, ปยิรุปาสิ, อุปาสิํสุ, ปยิรุปาสิํสุ, อุปาสุํ, ปยิรุปาสุํฯ
อาส-นิวาเสฯ
๖๓๙. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง
คมุ, ยมุ, อิสุ, อาส, ทิสานํ อนฺโต พฺยญฺชโน งานุพนฺโธ จฺโฉ โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ
คจฺฉนฺโต, นิยจฺฉนฺโต, อิจฺฉนฺโต, อจฺฉนฺโต, ทิจฺฉนฺโตติ อิมินา ตฺยาทีสุ อาสสฺส จฺโฉ, อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ, โส อจฺฉิ, เต อจฺฉิํสุฯ
อิสุ-เอสนายํ
๖๔๐. ลหุสฺสุปนฺตสฺส
อนฺตสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ อุปนฺโต, พฺยญฺชนนฺตธาตูนํ ปุพฺพสฺสโร ‘อุปนฺโต’ติ วุจฺจติ, ลหุภูตสฺส อุปนฺตภูตสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส เอ, โอวุทฺธี โหนฺติฯ
อิร-กมฺปเน, เอรติ, โมทติฯ
ลหุสฺสาติ กิํ? ชีวติ, ธูปติ, อิกฺขติ, สุกฺขติฯ
อุปนฺตสฺสาติ กิํ? สิญฺจติ, ภุญฺชติ, นิคฺคหีตาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุปนฺโต น โหติฯ
อิวณฺณุวณฺณสฺสาตฺเววํ? ปจติ, วทติฯ
อิมินา อิสฺส เอวุทฺธิ โหติ, เอสติ, อนฺเวสติ, ปริเยสติฯ
อธิปุพฺโพ อิสุ-อายาจเน, อชฺเฌสติฯ
กมฺเม-เอสียติ, ปริเยสียติ, อนฺเวสียติ, อชฺเฌสียติฯ
การิเต-เอเสติ, เอสยติ, เอสาเปติ, เอสาปยติฯ
อิสุ-อิจฺฉายํ, จฺฉาเทโส, อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ, สมฺปฏิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ
กมฺเม-อิจฺฉียติฯ
การิเต-อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, สมฺปฏิจฺฉาเปติ, สมฺปฏิจฺฉาปยติฯ
กมฺเม-อิจฺฉาปียติ, อิจฺฉาปยียติ, โส อิจฺฉิ, เต อิจฺฉิํสุ, อิจฺฉิสฺสติ, อิจฺฉิสฺสนฺติฯ
กมุ-วิชฺฌเน, คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ ญาณํ กมติ, น สตฺถํ กมติ, น วิสํ กมติ, น อคฺคิ กมติ
กมุ-ปทคมเน
๖๔๑. นิโต กมสฺส
นิมฺหา ปรสฺส กมสฺส กสฺส โข โหติฯ ‘อาทิสฺสา’ติ สงฺเกตตฺตา กสฺสาติ ญายติฯ
นิกฺขมติ, นิกฺขมนฺติฯ
การิเต –
๖๔๒. อสฺสา ณานุพนฺเธ
พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส อาทิมฺหิ อ-การสฺส อาวุทฺธิ โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเยฯ ‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา ณาปิมฺหิ อาวุทฺธิ นตฺถิฯ
ปกฺกาเมติ, ปกฺกามยติ, นิกฺขาเมติ, นิกฺขามยติ, นิกฺขมาเปติ, นิกฺขมาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา อาทิทีโฆ วา โหติ, โส ปกฺกมิ, ปกฺกามิ, อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภณา
อาปุพฺโพ กุส-อกฺโกเส, ลหุปนฺตตฺตา วุทฺธิ, อกฺโกสติ, อกฺโกสนฺติฯ ปปุพฺโพ อามนฺตเน, ปกฺโกสติ, ปกฺโกสนฺติฯ วิปุพฺโพ อุจฺจสทฺเท, วิกฺโกสติ, วิกฺโกสนฺติฯ ปฏิปุพฺโพ นีวารเณ, ปฏิกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ
๖๔๓. กุสรุหีสฺสจฺฉิ
กุสโต รุหโต จ ปรสฺส อีสฺส จฺฉิ โหติฯ
อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ
คมุ คติมฺหิ, กตฺตริ โล, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, คเมติ, คเมนฺติฯ อวปุพฺโพ ญาเณ, อวคเมติ, อวคเมนฺติ, อธิปุพฺโพ ญาเณ ลาเภ จ, อธิคเมติ, อธิคเมนฺติฯ วิปุพฺโพ วิคเม, วิคเมติ, วิคเมนฺติฯ
กมฺเม-คมียติ, คมิยติ, คมิยฺยติฯ
ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมติ, คมฺมนฺติ, อธิคมฺมติ, อธิคมฺมนฺติ, อธิคมฺมเร, อธิคมฺมเต, อธิคมฺมนฺเต, อธิคมฺมเรฯ
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติฯ
กมฺเม-คมยียติ, คมยียนฺติ, คมาปียติ, คมาปียนฺติฯ
หิยฺยตฺตนิมฺหิ-โส อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, ตฺวํ อคโม, อคม, อคมิ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, อหํ อคมิํ, คมิํ, มยํ อคมมฺหา, คมมฺหา, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, โส อคมตฺถ, เต อคมตฺถุํ, ตฺวํ อคมเส, ตุมฺเห อคมวฺหํ, อหํ อคมํ, มยํ อคมมฺหเสฯ
อชฺฌตฺตนิมฺหิ อีอาทีสุ อิการาคโม, โส อคมี, คมีฯ
รสฺสตฺเต-อคมิ, คมิฯ
มหาวุตฺตินา
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อีสฺส ตฺโถ, โส คามํ อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, เต อคมุํ, คมุํฯ
‘อุํสฺสิํสฺวํสู’ติ อิํสุ, อํสุ, เต อคมิํสุ, คมิํสุ, อคมํสุ, คมํสุ, ตฺวํ อคโม, คโมฯ
‘โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ’ ‘สี’ติ สุตฺตานิ, ตฺวํ อคม, คม, อคมิ, คมิ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมาสิ, คมาสิ, ตุมฺเห อคมิตฺถฯ
‘มฺหาตฺถานมุอุ’อิติ อุตฺตํ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, คมุตฺถ, อหํ อคมิํ, คมิํ, อคมาสิํ, คมาสิํ, มยํ อคมิมฺหา, คมิมฺหาฯ
รสฺสตฺเต-อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมาสิมฺหา, คมาสิมฺหา, อคมาสิมฺห, คมาสิมฺหฯ
ปรฉกฺเก-โส อคมา, คมาฯ
รสฺสตฺเต-อคม, คมฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา ตฺถตฺเต-โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, เต อคมู, คมูฯ
รสฺสตฺเต-อคมุ, คมุ, ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, ตุมฺเห อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ, อหํ อคม, คม, อคมํ, คมํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเหฯ
กมฺเม-อคมียิ, อคมฺมิ, อคมียิตฺโถ, อคมฺมิตฺโถ, อคมียุํ, คมียุํ, อคมียิํสุ, คมียิํสุ, อคมฺมุํ, คมฺมุํ, อคมฺมิํสุ, คมฺมิํสุฯ
ปรฉกฺเก-อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมฺมิตฺถ, คมฺมิตฺถฯ
การิเต-อคมาปยิ, คมาปยิ, อคมาเปสิ, คมาเปสิ, อคมาปยุํ, คมาปยุํ, อคมาปยิํสุ, คมาปยิํสุฯ
๖๔๔. คมิสฺส
อาอาทิมฺหิ
โส อคา, เต อคู, ตฺวํ อโค, ตุมฺเห อคุตฺถ, อหํ อคํ, มยํ อคุมฺหาฯ
อีอาทิมฺหิ อีสรโลโป, อคา เทวาน สนฺติเก
อาปุพฺโพ อาคมเน, อนวฺหิโต ตโต อาคา
อธิปุพฺโพ ปฏิลาเภ, อชฺฌคา อมตํ สนฺติํ
อติปุพฺโพ อุปาธิปุพฺโพ จ ติติกฺกเม, นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปชฺฌคา
เอตานิ โอ, อวจนานํ โลเป สติ ตุมฺห’มฺหโยเคปิ ลภนฺติ, อคุํ, อคิํสุ, อคํสุฯ สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ
ปโรกฺขายํ
พฺยญฺชนาทิมฺหิ อิการาคโม, ตุมฺเห ชคมิตฺถ, อหํ ชคมํ, มยํ ชคมิมฺห, โส ชคมิตฺถ, เต ชคมิเร, ตฺวํ ชคมิตฺโถ, ตุมฺเห ชคมิวฺโห, อหํ ชคมิํ, มยํ ชคมิมฺเหฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเรฯ
ปรฉกฺเก-โส คมิสฺสเต, เต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเร, ตฺวํ คมิสฺสเส, ตุมฺเห คมิสฺสวฺเห, อหํ คมิสฺสํ, มยํ คมิสฺสามฺเหฯ
สฺสาทิมฺหิ-โส อคมิสฺสา, คมิสฺสาฯ
‘อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสามฺหานํ วา’ติ สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺโส, อคมิสฺส, คมิสฺส, เต อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ, ตฺวํ อคมิสฺเส, คมิสฺเสฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺตํ, ตฺวํ อคมิสฺส, คมิสฺส, ตุมฺเห อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ, อหํ อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, มยํ อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสามฺห, คมิสฺสามฺหฯ
‘คม วท ทานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา’ติ สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส ฆมฺโม, ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติฯ
กมฺเม-ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติฯ
มหาวุตฺตินา คคฺฆาเทโส วา, ตฺวํ เยน เยเนว คคฺฆสิ, ผาสุํเยว คคฺฆสิ
‘คมยมิสาสทิสานํ
กมฺเม-คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ, คจฺฉิยฺยติ, คจฺฉิยฺยนฺติ, คจฺฉิยฺยเรฯ
การิเต-คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติฯ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยุํฯ
‘เอยฺยุํสฺสุํ’อิติ อุํตฺตํ, คจฺฉุํฯ
‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ’อิติ สุตฺเตน เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยํวิภตฺตีนํ เอตฺตํ, โส คจฺเฉ, ตฺวํ คจฺเฉ, อหํ คจฺเฉฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา เอยฺยาถสฺส โอตฺตํ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถฯ
อาอาทิมฺหิ-อคจฺฉา, คจฺฉา, อคจฺฉ, คจฺฉ วาฯ
อีอาทิมฺหิ-อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ, อคจฺฉิํสุ, คจฺฉิํสุฯ
๖๔๕. ฑํสสฺส จ ญฺฉง
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ ฑํสสฺส จ อนฺโต พฺยญฺชโน ญฺฉง โหติฯ
โส อคญฺฉา, คญฺฉาฯ ตถา อคญฺฉู, คจฺฉูฯ
อีอาทิมฺหิ-โส อคญฺฉิ, คญฺฉิฯ
ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, คจฺฉิสฺสเรฯ
๖๔๖. ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง
สฺเสน
ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, อลจฺฉา, อลภิสฺสา, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, อวจฺฉา, อวสิสฺสา, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา, อภินฺทิสฺสา, รุจฺฉติ, โรทิสฺสติ, อรุจฺฉา, อโรทิสฺสาติฯ
อิมินา สฺสยุตฺตาสุ ทฺวีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, อหํ คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํฯ
อตฺริมา ปาฬี-คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ ปุริสการิยํ
สฺสาทิมฺหิ-อคจฺฉา, อคจฺฉิสฺสา, อคจฺฉํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุฯ
ชร-วโยหานิมฺหิ –
๖๔๗. ชรสทานมีม วา
ชร, สทานํ สรมฺหา อีมอาคโม โหติ วาติ อีมอาคโมฯ
ชีรติ, ชีรนฺติฯ
การิเต-ชีราเปติ, ชีราปยติฯ
๖๔๘. ชรมรานมิยง
เอเตสํ
ชิยติ, ชิยนฺติฯ
ทีฆตฺเต-ชียติ, ชียนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-ชิยฺยติ, ชิยฺยนฺติฯ
การิเต-ชิยาเปติ, ชิยาปยติฯ
ชนี-ปาตุภาเว, มหาวุตฺตินา สพฺพวิภตฺตีสุ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ, ชายติ, อุปชายติ, วิชายติ, ชายนฺติ, ชายเร, ปชายนฺติ, ปชายเร, อุปชายนฺติ, อุปชายเรฯ
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, ชเนติ, ชเนนฺติ, ชนยติ, ชนยนฺติฯ
กมฺเม-ชนียติ, ชนียนฺติ, ชายตุ, ชายนฺตุ, ชาเยยฺย, ชาเยยฺยุํฯ
การิเต-ชเนยฺย, ชเนยฺยุํ, ชนเยยฺย, ชนเยยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ-อชายิ, อชายิํสุ, วิชายิ, วิชายิํสุ, อชนิ, ชนิ วาฯ
การิเต-อชเนสิ, ชเนสิ, อชนยิ, ชนยิ, อชเนสุํ, ชเนสุํ, อชนยุํ, ชนยุํ, อชนยิํสุ, ชนยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ชายิสฺสติ, วิชายิสฺสติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อชายิสฺสา, ชายิสฺสาฯ
ฑํส-ฑํสเน, ฑํสติ, ฑํสนฺติฯ
การิเต-ฑํเสติ, ฑํสยติ, ฑํสาเปติ, ฑํสาปยติฯ
อา
ทห-ทาเห, ทหติ, ทหนฺติฯ
กมฺเม ยมฺหิ ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส, อคฺคินา คาโม ทยฺหติ, ทยฺหนฺติฯ
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ, ทหาเปติ, ทหาปยติฯ
๖๔๙. ทหสฺส ทสฺส โฑ
ทหธาตุสฺส ทสฺส โฑ โหติ วาฯ
ฑหติ, ฑหนฺติฯ
ทิส-เปกฺขเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โลฯ
๖๕๐. ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสททกฺขา
ทิสธาตุสฺส ปสฺส จ ทสฺส จ ทส จ ท จ ทกฺข จาติ เอเต อาเทสา โหนฺติ วาฯ
วิปสฺสนา, วิปสฺสี ภควา, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ
ทสาเทเส-จตุสจฺจทฺทโส นาโถ
อิมินา สุตฺเตน ทิสสฺส สพฺพวิภตฺตีสุ ยถารหํ ปสฺส, ทสฺส, ทกฺขาเทสา โหนฺติ, อา, อีอาทีสุ ทส, ทาเทสา โหนฺติ, ‘‘ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺตี’’ติ รูปานิ ปน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเตน อิธ
การิเต ณิมฺหิ ทสฺสาเทโส, ทสฺเสติ, ทสฺสยติ, นิทสฺเสติ, นิทสฺสยติ, สนฺทสฺเสติ, สนฺทสฺสยติฯ
กมฺเม-ทสฺสียติ, ทสฺสียนฺติ, นิทสฺสียติ, นิทสฺสียนฺติ, สนฺทสฺสียติ, สนฺทสฺสียนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติฯ
กมฺเม-ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติฯ
‘คมยมิสาสทิสานํ จฺฉง’ อิติ จฺฉาเทเส- ทิจฺฉติ, ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ
ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ปสฺสียติ, ปสฺสียนฺติ, ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติฯ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต, อุทฺทิสฺสเต, อุทฺทิสฺสนฺเต, นิทฺทิสฺสเต, นิทฺทิสฺสนฺเต, อปทิสฺสเต, อปทิสฺสนฺเตฯ
การิเต-ปสฺสาเปติ, ปสฺสาปยติ, ทกฺขาเปติ, ทกฺขาปยติฯ
กมฺเม-ปสฺสาปียติ, ทสฺสียติ, นิทสฺสียติ, สนฺทสฺสียติ, ทกฺขาปียติฯ
ปสฺสตุ
เอยฺยามสฺส เอมุ จ อนฺตสฺส อุ จ โหนฺติฯ ‘‘กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ
อาอาทิมฺหิ-อปสฺสา, อทกฺขาฯ
ทส, ทาเทเสสุ ทการสฺส ทฺวิตฺตํ, อทฺทสา โข ภควา
รสฺสตฺเต-ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนิ
ทาเทเส-โส อทฺทาฯ
รสฺสตฺเต-อทฺทฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค
อีอาทิมฺหิ-อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสี, ปสฺสี, อปสฺสิํสุ, ปสฺสิํสุ, อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ, ปสฺสิตฺถ, อปสฺสิํ, ปสฺสิํ, อปสฺสิมฺหา, ปสฺสิมฺหาฯ
ทสฺสาเทเส-อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสุํ, อทฺทสฺสิํสุ, อทฺทสฺสํสุ, อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสิตฺถ, อทฺทสฺสิํ, อทฺทสฺสิมฺหาฯ
ทกฺขาเทเส-อทกฺขิ, ทกฺขิ อิจฺจาทิฯ
ทสาเทเส คาถาสุ-อทฺทสิ, อทฺทสุํ, อทฺทสิํสุ, อทฺทสํสุฯ
ปรฉกฺเก-อทฺทสา
กฺวจิ สาคเม อาการาคโม, โส อทฺทสาสิ, เต อทฺทสาสุํ, อหํ อทฺทสาสิํ, มยํ อทสาสิมฺหฯ ยํ อทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ
มหาวุตฺตินา อิํสฺส อิมฺหิ โหติ, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติฯ
ทกฺขาเทเส‘ทกฺข สกฺข เหหิ’อิจฺจาทินา สฺสสฺสโลโป, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ, ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อปสฺสิสฺสา, อทกฺขิสฺสา อิจฺจาทิฯ
มร-ปาณจาเค, มรติ, มรนฺติฯ
‘ชรมรานมิยง’อิติ อิยาเทโส, มิยติ, มิยนฺติ, อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร
การิเต ‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’ติ อาวุทฺธิ, มาเรติ, มาเรนฺติ, มารยติ, มารยนฺติ, มาราเปติ, มาราเปนฺติ, มาราปยติ, มาราปยนฺติฯ
ยมุ-อุปรเม, ยมติ, ยมนฺติฯ ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเสฯ เอตฺถ จ ‘ยมามเส’ติ วิรมามเส, มรณํ คจฺฉามเสติ อตฺโถฯ
สํปุพฺโพ สํยเม, สํยมติ, สํยมนฺติฯ
นิคฺคหีตสฺส ญาเทเส-สญฺญมติ, สญฺญมนฺติฯ
นิปุพฺโพ
‘คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง’อิติ มสฺส จฺฉาเทโส, นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติฯ
กมฺเม-นิยมียติ, นิยมียนฺติฯ
ปุพฺพรูเป-นิยมฺมติ, นิยมฺมนฺติฯ
การิเต-นิยาเมติ, นิยามยติฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, นิยมาเปติ, นิยมาปยติ, ววตฺถเปตีติ อตฺโถฯ
รุท-อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, โรทนฺติฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ทสฺส จฺฉาเทโส, สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ
สฺสาทีสุ-อรุจฺฉา, อรุจฺฉํสุ, อโรทิสฺสา, อโรทิสฺสํสุฯ
รุห-ปาปุณเน, รุหติ, รุหนฺติ, อารุหติ, อารุหนฺติ, อาโรหติ, อาโรหนฺติ, อภิรุหติ, อภิรุหนฺติ, โอรุหติ, โอรุหนฺติ, โอโรหติ, โอโรหนฺติฯ
กมฺเม-อาโรหียติฯ
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, อารุยฺหติ, โอรุยฺหติฯ
อีอาทิมฺหิ-รุหิ, อารุหิ, โอรุหิฯ
‘กุสรุหิสฺส จฺฉี’ติ สุตฺตํ, อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิ วาฯ
ลภ-ลาเภ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สํโยคาทิสฺส จตุตฺถสฺส ตติยตฺตํ, ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ, ลพฺภเรฯ
อีอาทิมฺหิ-อลภิ, อลภิํสุฯ
๖๕๑. ลภา อิํอีนํ ถํถา วา
ลภมฺหา ปเรสํ อิํ, อีนํ กเมน ถํ, ถา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ทุติยสฺส ปฐมตฺตํฯ
อหํ อลตฺถํ, อลภิํ วา, โส อลตฺถ, อลภิ วาฯ
มหาวุตฺตินา อุํสฺส ถุํ, ถํสุ โหนฺติ, มฺหาสฺส จ ถมฺหา, ถุํมฺหา โหนฺติ, เต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ อลตฺถุํ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สุตฺเตน สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ, ลภิสฺสนฺติ, ลจฺฉสิ, ลภิสฺสสิ, ลจฺฉถ, ลภิสฺสถ, ลจฺฉามิ, ลภิสฺสามิ, ลจฺฉาม, ลภิสฺสามฯ ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส
สฺสาทิมฺหิ-อลจฺฉา, อลภิสฺสา, อลจฺฉํสุ, อลภิสฺสํสุฯ
วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติฯ
กมฺเม-วจียติ, วจียนฺติฯ
ยสฺส
การิเต-วาเจติ, วาเจนฺติ, วาจยติ, วาจยนฺติ, วาจาเปติ, วาจาเปนฺติ, วาจาปยติ, วาจาปยนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ-อวจิ, วจิฯ
มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, อวจาสิ, วจาสิ, อวจุํ, วจุํ, อวจิํสุ, วจิํสุ, ตฺวํ อวโจ, อวจ, อวจิ, อวจาสิ, อวจิตฺถ, อวจิตฺโถ, ตุมฺเห อวจิตฺถฯ
‘มฺหาถานมุญ’อิติ สุตฺตํ, ตุมฺเห อวจุตฺถ, วจุตฺถ, อหํ อวจิํ, วจิํ, อวจาสิํ, วจาสิํ, มยํ อวจิมฺหา, วจิมฺหา, อวจิมฺห, วจิมฺห วา, มยํ อวจุมฺหา, วจุมฺหา, โส อวจา, วจาฯ
รสฺสตฺเต-อวจ, อวจิตฺถ, วจิตฺถ วา, อหํ อวจํ, อวจ, วจ วา, มยํ อวจิมฺเห, วจิมฺเหฯ
๖๕๒. อีอาโท วจสฺโสม
อีอาทีสุ วจสฺส มานุพนฺโธ โอ โหติฯ
โส อโวจิ, เต อโวจุํ, อโวจิํสุ, ตฺวํ อโวจิ, ตุมฺเห อโวจุตฺถ, อหํ อโวจิํ, มยํ อโวจุมฺหา, โส อโวจ, รสฺโส, ภควา เอตทโวจ
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๓. วจภุชมุจวิสานํ กฺขง
สฺเสน สห วจาทีนํ อนฺโต พฺยญฺชโน กฺขง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุฯ
วกฺขติ
‘สฺเสนา’ติ อธิกาเรน วินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโสปิ ลพฺภติ, วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อวกฺขา, อวจิสฺสา, อวกฺขํสุ, อวจิสฺสํสุฯ
วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วทติ, วทนฺติ, โอวทติ, โอวทนฺติ, วทสิ, วทถ, วทามิ, วทามฯ
ลสฺส เอตฺเต-วเทติ, วเทนฺติ, วเทสิ, วเทถ, วเทมิ, วเทมฯ
กมฺเม-วทียติ, วทิยฺยติ, โอวทียติ, โอวทิยฺยติฯ
ทสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วชฺชติ, วชฺชนฺติ, โอวชฺชติ, โอวชฺชนฺติฯ
การิเต-เภริํ วาเทติ, วาเทนฺติ, วาทยติ, วาทยนฺติ, คุรุํ อภิวาเทติ, อภิวาเทนฺติ, อภิวาเทสิ, อภิวาเทถ, อภิวาเทมิ, อภิวาเทมฯ
มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ, อภิวาทิยามิ, อภิวาทิยาม, อภิวาทยามิ, อภิวาทยาม วา, อภิวนฺทามิ, อภิวนฺทามาติ อตฺโถฯ วนฺทนฺโต หิ ‘‘สุขี โหตู’’ติ อภิมงฺคลวจนํ วทาเปติ นาม, ตถาวจนญฺจ วนฺทนียสฺส วตฺตํฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, วทาเปติ, วทาปยติฯ
‘คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา วา’ติ วชฺชาเทโส, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติฯ
กมฺเม-วชฺชียติ, วชฺชียนฺติฯ
การิเต-วชฺชาเปติ, วชฺชาปยติฯ
เอยฺยาทิมฺหิ-‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํเฏ’อิติ
วชฺชาเทเส มหาวุตฺตินา เอยฺยสฺส อาตฺตํ, เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป, โส วชฺชา, เต วชฺชุํฯ
เอยฺยาทีนํ ยฺยาสทฺทสฺส โลโป วา, ตฺวํ วชฺชาสิ, วชฺเชสิ, ตุมฺเห วชฺชาถ, วชฺเชถ, อหํ วชฺชามิ, วชฺเชมิ, มยํ วชฺชาม, วชฺเชม, อหํ วชฺชํ, มยํ วชฺชามฺเห, วชฺเชยฺยามฺเหฯ
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา
หิยฺยตฺตนิยํ-โส อวทา, วทา, อวชฺชา, วชฺชา, เต อวทู, วทู, อวชฺชู, วชฺชูฯ
อชฺชตฺตนิยํ-โส อวทิ, วทิ, อวชฺชิ, วชฺชิ, เต อวทุํ, วทุํ, อวชฺชุํ, วชฺชุํ, อวทิํสุ, วทิํสุ, อวชฺชิํสุ, วชฺชิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วทิสฺสติ, วชฺชิสฺสติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อวทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา อิจฺจาทิฯ
วิท-ญาเณ, วิทติฯ
‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ สรมฺหิ อิยาเทโส, เต วิทิยนฺติฯ
การิเต-นิเวเทติ, ปฏิเวเทติ, นิเวทยติ, ปฏิเวทยติ, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว
‘‘เวทิยามหํ
เอยฺยาทิมฺหิ-วิเทยฺย, วิทิเยยฺย, วิเทยฺยุํ, วิทิเยยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ-ปจฺจยานํ ขยํ อเวทิ, เต วิทุํ, วิทิํสุฯ
การิเต-นิเวเทสิ, นิเวทยิ, ปฏิเวเทสิ, ปฏิเวทยิ, นิเวทยุํ, นิเวทยิํสุ, ปฏิเวทยุํ, ปฏิเวทยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วิทิสฺสติ, เวทิสฺสติ, ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามิ
วส-นิวาเส, วสติ, วสนฺติ, นิวสติ, นิวสนฺติฯ
กมฺเม-อธิ, อาปุพฺโพ, เตน คาโม อธิวสียติ, อาวสียติ, อชฺฌาวสียติฯ
‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อการสฺส อุตฺตํ, วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ, วุสฺสเร, ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ
การิเต-วาเสติ, อธิวาเสติ, วาสยติ, อธิวาสยติฯ
ณาปิมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ, วสาเปติ, วสาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ-อวสิ, วสิ, อวสุํ, วสุํ, อวสิํสุ, วสิํสุฯ
สฺสตฺยาทีสุ-‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, วจฺฉนฺติ, วสิสฺสนฺติ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ
วิส-ปวิสเน, ปวิสติ, ปวิสนฺติฯ
กมฺเม-ปวิสียติ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ปวิสฺสติ, ปวิสฺสนฺติ, ปวิสฺสเร, ปวิสฺสเต, ปวิสฺสนฺเต, ปวิสฺสเรฯ
การิเต-ปเวเสติ, ปเวสยติฯ
กมฺเม-ปเวสียติ, ปเวสียนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ อุปสคฺคสฺส ทีโฆ วา, ปาวิสิฯ
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข โหติ, ปาเวกฺขิ ปถวิํ เจจฺโจ
สฺสตฺยาทีสุ ‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติ, ปเวกฺขนฺติ, ปวิสิสฺสนฺติ, เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ
สท-สํสีทเน, ‘ชรสทานมีม วา’ติอาทิสรมฺหา อีมอาคโม โหติ วา, สีทติ, สีทนฺติ, ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ
นิปุพฺโพ นิสชฺชายํ, นิสีทติ, นิสีทนฺติฯ
ปปุพฺโพ ปสาเท, ปสีทติ, ปสีทนฺติฯ
การิเตปิ น วุทฺธิ อาเทสนฺตรตฺตา, สีเทติ, สีทยติ, สํสีเทติ, สํสีทยติ, โอสีเทติ, โอสีทยติ, โอสีทาเปติ, โอสีทาปยติ, นิสีทาเปติ, นิสีทาปยติฯ
ปปุพฺพมฺหิ อีม น โหติ, ปิตา ปุตฺตํ พุทฺเธ ปสาเทติ, ปสาทยติ, ปสาเทนฺติ, ปสาทยนฺติฯ
กมฺเม-ปสาทียติ
หน-หิํสา, คตีสุ, หนติ, หนนฺติฯ
‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ สุตฺเตน ลวิกรณสฺส โลเป หนฺติ, ผลํ เว กทลิํ หนฺติ, สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ
มหาวุตฺตินา กฺวจิ ธาตฺวนฺตโลโป, วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ
กมฺเม-หนียติ, หนียนฺติฯ
ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, หญฺญติ, หญฺญนฺติฯ
การิเต –
๖๕๔. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ
หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเยฯ
ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติฯ
กมฺเม-ฆาตียติ, ฆาตาปียติฯ
อีอาทิมฺหิ-อหนิ, หนิ, อหนิํสุ, หนิํสุฯ
กมฺเม-อหญฺญิ, หญฺญิ, อหญฺญิํสุ, หญฺญิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๕. หนา เชขา
หนมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส เช, ขาเทสา โหนฺติ วา, มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํฯ
หชฺเชติ
ขาเทเส มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ปฏิหงฺขติ, ปฏิหนิสฺสติ, ปฏิหงฺขนฺติ, ปฏิหงฺขสิ, ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหงฺขาม, ปฏิหนิสฺสามฯ
หร-หรเณ, หรติ, หรนฺติฯ
กมฺเม-หรียติ, หรียนฺติฯ
การิเต-หาเรติ, หารยติฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, หราเปติ, หราปยติฯ
กมฺเม-หารียติ, หราปียติฯ
อา, อีอาทีสุ –
๖๕๖. อาอีอาทีสุ หรสฺสาฯ
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ หรสฺส รการสฺส อา โหติ วา, โส อหา, อหราฯ
อีอาทิมฺหิ-โส อหาสิ, อชินิ มํ อหาสิ เม
ปรฉกฺเก อสฺส ตฺถตฺตํ, โส อหาสิตฺถ, อหริตฺถฯ
สฺสตฺยาทีสุ
๖๕๗. หรสฺส จาหง สฺเส
สฺสการวตีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห หรสฺส จ กรสฺส จ รการสฺส อาหง โหติ วาฯ
อิอุ อาคเม-หาหิติ, ขาริกาชญฺจ หาหิติ
มหาวุตฺตินา หรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ, ‘‘โย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ
สฺสาทิมฺหิ-อหาหา, อหริสฺสา, อหาหํสุ, อหริสฺสํสุฯ
อาปุพฺพ สีส-ปตฺถนายํ, อาสีสติ, อาสีสนฺติ, ปจฺจาสีสติ, ปจฺจาสีสนฺติฯ
๖๕๘. อาทิสฺมา สรา
อาทิภูตา สรมฺหา ปรํ ปฐมสทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, อิมินา สรปุพฺพานํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต อาสีส, สีส อิติ รูปทฺวยํ ภวติฯ
๖๕๙. โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺส
ทฺวิตฺเต อนาทิภูตสฺส เอกสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหตีติ ปุริเม สีสรูเป สการโลโปฯ
อาสีสีสติ
ตถา ‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กมาทีนํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต กเต ‘โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺสา’ติ ปุริเม ปทรูเป อนาทิพฺยญฺชนโลโป, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ เสสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘นิคฺคหีตญฺจา’ติ นิคฺคหีตาคโม, จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ, จงฺกมตุ, จงฺกมนฺตุ, จงฺกเมยฺย, จงฺกเมยฺยุํ อิจฺจาทิฯ
กุจ-สงฺโกจเน, จงฺโกจติ, จงฺโกจนฺติฯ
จล-จลเน, จญฺจลติ, จญฺจลนฺติฯ
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ปรรูปตฺเต ชร-ภิชฺชเน, ชชฺชรติ ชชฺชรนฺติฯ
ทฬ-ทิตฺติยํ, ททฺทลฺลติ, ททฺทลฺลนฺติฯ
มุห-เวจิตฺเต, โมมุหติ, โมมุหนฺติ, มหาวุตฺตินา อุสฺส โอตฺตํฯ
ตถา รุ-สทฺเท, โรรุวติ, โรรุวนฺติฯ
ลุป-คิทฺเธ, โลลุปฺปติ, โลลุปฺปนฺติ อิจฺจาทิฯ
ปททฺวิตฺตํ นาม ปทตฺถานํ อติสยตาทีปนตฺถํ, วิจฺฉายํ ปน โปโนปุญฺญ, สมฺภมาทีสุ จ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลโป นตฺถิ, คาโม คาโม รมณีโยฯ ตถา กฺวจิ อติสยทีปเนปิ, รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺขํ, อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ, เทวเทโว, มุนิมุนิ, ราชราชา, พฺรหฺมพฺรหฺมา, วรวโร, อคฺคอคฺโค, เชฏฺฐเชฏฺโฐ, เสฏฺฐเสฏฺโฐ, ปสตฺถปสตฺโถ, อุคฺคตอุคฺคโต, อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ, โอมโกมโก, ทุพฺพลทุพฺพโล, อพลอพโล, มหนฺตมหนฺโต อิจฺจาทิฯ
ภูวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
รุธาทิคณ
อถ
‘กตฺตรี’ติ ปทํ วตฺตเต, ตญฺจ พหุลาธิการา วิกรณานํ กตฺตริ นิพนฺธํ ภาว, กมฺเมสุ อนิพนฺธํ วิกปฺเปน ปวตฺติํ ทีเปติ, ตสฺมา ภาว, กมฺเมสุ จ การิตรูเปสุ จ วิกรณานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา โหตีติฯ
ฉิท, ภิท, ภุช, มุจ, ยุช, ริจ, รุธ, ลิป, วิท, สิจ, สุภฯ
๖๖๐. มญฺจ รุธาทีนํ
รุธาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ โล โหติ, เตสญฺจ รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรมฺหา ปรํ นิคฺคหีตํ อาคจฺฉติ, มานุพนฺโธ ปุพฺพนฺตทีปนตฺโถ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, จสทฺเทน รุธ, สุภาทีหิ อิ, อี, เอ, โอปจฺจเย สงฺคณฺหาติ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ
รุนฺธติฯ
ฉิท-ทฺวิธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติฯ
กมฺเม กฺโย, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติฯ
‘ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีน’นฺติ จตุนฺนํ นฺเต, นฺตีนํ เรตฺตํ, ฉินฺทเต, ฉิชฺชเต, ฉิชฺชนฺเต, ฉิชฺชเรฯ
อิมินา นิคฺคหีตาคโม, ฉินฺทียติ, ฉินฺทียนฺติ, ฉินฺทียเต, ฉินฺทียนฺเตฯ
การิเต-เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ, ฉินฺเทติ, ฉินฺทยติ, ฉินฺทาเปติ, ฉินฺทาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ-อจฺฉินฺทิ
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ ปุพฺพสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ, วิวตฺตยิ สํโยชนํ
กมฺเม-อจฺฉิชฺชิ, ฉิชฺชิ, อจฺฉินฺทิยิ, ฉินฺทิยิฯ
การิเต-เฉเทสิ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทรุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, เฉจฺฉนฺติ, ฉินฺทิสฺสนฺติ, เฉจฺฉสิ, เฉจฺฉต, เฉจฺฉามิ, เฉจฺฉาม, ฉินฺทิสฺสามฯ
สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, อจฺเฉจฺฉํสุ, อจฺฉินฺทิสฺสํสุฯ
ภิท-วิทารเณ, ภินฺทติ, ภินฺทนฺติฯ
กมฺเม-ภิชฺชติ, ภิชฺชนฺติ, ภิชฺชเร, ภินฺทิยติ, ภินฺทิยนฺติฯ
การิเต-ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภเทติ
กมฺเม-เภทียติ, เภทาปียติฯ
อีอาทิมฺหิ-อภินฺทิ, ภินฺทิ, อภินฺทุํ, ภินฺทุํ, อภินฺทิํสุ, ภินฺทิํสุฯ
กมฺเม-อภิชฺชิ, ภิชฺชิ, อภินฺทิยิ, ภินฺทิยิฯ
การิเต-อเภเทสิ, เภเทสิ, อเภทยิ, เภทยิ, เภทาเปสิ, เภทาปยิฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส…’อิจฺจาทินา
สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสาอิจฺจาทิฯ
ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภุญฺชติ, ภุญฺชนฺติฯ
กมฺเม-ภุชฺชติ, ภุชฺชนฺติฯ
การิเต-โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติฯ
กมฺเม-โภชียติ, โภชาปียติฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘วจภุชมุจวิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, อาทิวุทฺธิ, โภกฺขติ, ภุญฺชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, โภกฺขสิ, โภกฺขถ, โภกฺขามิ, โภกฺขาม, ภุญฺชิสฺสามฯ
สฺสาทิมฺหิ-อโภกฺขา, อภุญฺชิสฺสา, อโภกฺขํสุ, อภุญฺชิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ
มุจ-โมจเน, มุญฺจติ, มุญฺจนฺติ, มุญฺจเรฯ
กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ, มุญฺจียติ, มุญฺจียนฺติฯ
การิเต-โมจาเปติ, โมจาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ-อมุญฺจิ, มุญฺจิ, อมุญฺจิํสุ, มุญฺจิํสุฯ
การิเต-อโมเจสิ, โมเจสิ, อโมจยิ, โมจยิ, อโมเจสุํ, โมเจสุํ, อโมจยุํ, โมจยุํ, อโมจิํสุ, โมจิํสุ, อโมจยิํสุ, โมจยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สฺเสน สห จสฺส กฺโข, โมกฺขติ, มุญฺจิสฺสติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา
สฺสาทิมฺหิ-อโมกฺขา
ยุช-โยเค, ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน, อารภตีติ อตฺโถ, ยุญฺชนฺติ, ปมาทมนุยุญฺชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา
กมฺเม-ยุญฺชียติ, ยุญฺชียนฺติฯ
การิเต-โยเชติ, ปโยเชติ, นิโยเชติ, อุยฺโยเชติ, โยชยติ, ปโยชยติ, นิโยชยติ, อุยฺโยชยติฯ
กมฺเม-โยชียติ, ปโยชียติ, นิโยชียติ, อุยฺโยชียติฯ
รุธ-อาวรเณ, รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธติ, รุนฺธนฺติ, โอรุนฺธติ, อวรุนฺธติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธาปยติ, อวโรเธติ, อวโรธยติ, อุปโรเธติ, อุปโรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติฯ
กมฺเม-อวโรธียติ อิจฺจาทิฯ
ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปติ, ลิมฺปนฺติฯ
กมฺเม-ลิมฺปียติฯ
การิเต-ลิมฺเปติ, ลิมฺปยติ, ลิมฺปาเปติ, ลิมฺปาปยติ, เลเปติ, เลปยติ, เลปาเปติ, เลปาปยติ อิจฺจาทิฯ
วิท-ปฏิลาเภ, วินฺทติ, วินฺทนฺติฯ
กมฺเม-วินฺทียติ, วินฺทียนฺติฯ
การิเต-วินฺเทติ, วินฺทยติ, วินฺทาเปติ, วินฺทาปยหิฯ
อีอาทิมฺหิ-อวินฺทิ
สิจ-เสจเน, สิญฺจติ, สิญฺจนฺติฯ
กมฺเม-สิญฺจียติ, สิญฺจียนฺติฯ
การิเต-สิญฺเจติ, สิญฺจยติ, สิญฺจาเปติ, สิญฺจาปยติ, สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา
สุภ-สมฺปหาเร, โย โน คาโวว สุมฺภติ
คหธาตุปิ อิธ สงฺคหิตาฯ คห-อุปาทาเนฯ ‘มญฺจ รุธาทีน’นฺติ นิคฺคหีเตน สห ลปจฺจโยฯ
๖๖๑. โณ นิคฺคหีตสฺส
คหธาตุมฺหิ อาคตสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติฯ มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน ลสฺส ทีโฆฯ
คณฺหาติ, คณฺหติ วา, คณฺหนฺติ, คณฺหสิ, คณฺหถ, คณฺหามิ, คณฺหามฯ
กมฺเม-คณฺหียติ, คณฺหียนฺติฯ
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, คยฺหติ, คยฺหนฺติ, คยฺหเรฯ
การิเต-คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ อิจฺจาทิฯ
๖๖๒. คหสฺส เฆปฺโป
นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ คหสฺส เฆปฺปาเทโส โหติ วาฯ
เฆปฺปติ
กมฺเม-เฆปฺปียติ, เฆปฺปียนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ-อคณฺหิ, คณฺหิฯ
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตโลโป, อิญอาคมสฺส เอตฺตํ, อคฺคเหสิ, ปฏิคฺคเหสิ, อนุคฺคเหสิ, อคฺคณฺหิํสุ, คณฺหิํสุฯ อคฺคเหสุํ, ปฏิคฺคเหสุํ, อนุคฺคเหสุํฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คณฺหิสฺสติ, คเหสฺสติ, คณฺหิสฺสนฺติ, คเหสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
รุธาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
ทิวาทิคณ
อถ ทิวาทิคโณ วุจฺจเตฯ
อิธ ธาตูนํ กโม อนฺตกฺขรวเสน วตฺตพฺโพ สพฺพโส สทิสรูปตฺตาฯ
มุจ, วิจ, ยุช, ลุช, วิช, คท, ปท, มท, วิท, อิธ, กุธ, คิธ, พุธ, ยุธ, วิธ, สิธ, สุธ มน, หน, กุป, ทีป, ลุป, วป, สุป, ทิวุ, สิวุ, ตส, ตุส, ทิส, ทุส, สิส, สุส, ทห, นห, มุหฯ
๖๖๓. ทิวาทีหิ ยก
ทิวาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติฯ
ทิพฺพติฯ
มุจ-มุตฺติยํ, ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, มุจฺจติ, วิมุจฺจติฯ อกมฺมกตฺตา สุทฺธกมฺมรูปํ น ลพฺภติฯ
การิเต-โมเจติ
กมฺเม-โมจียติ, โมจาปียติ, มุจฺจตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, โมกฺขติ, โมกฺขนฺติฯ
วิจ-วิเวเก, วิวิจฺจติ, วิวิจฺจนฺติฯ
การิเต-วิเวเจติ, วิเวจยติ, วิเวจาเปติ, วิเวจาปยติฯ
กมฺเม-วิเวจียติ, วิเวจาปียติ อิจฺจาทิฯ
ยุช-ยุตฺติยํ, ยุชฺชติ, ยุชฺชนฺติฯ
ลุช-วินาเส, ลุชฺชติ, ลุชฺชนฺติฯ
วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชฺชติ, สํวิชฺชนฺติฯ
การิเต-สํเวเชติ, สํเวชยติ, สํเวเชนฺติ, สํเวชยนฺติ อิจฺจาทิฯ
คท-คชฺชเน, เมโฆ คชฺชติ, คชฺชนฺติฯ
ปท-คติมฺหิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชนฺติ, นิปชฺชติ, วิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, อาปชฺชติ, สมาปชฺชติ, ปฏิปชฺชติฯ
กมฺเม-เตน อาปตฺติ อาปชฺชติ, ฌานํ สมาปชฺชติ, มคฺโค ปฏิปชฺชติฯ
กฺยมฺหิ ปเรปิ ยก โหติ, เตน อาปตฺติ อาปชฺชียติฯ ฌานํ สมาปชฺชียติ, มคฺโค ปฏิปชฺชียติฯ
การิเต-อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ, นิปฺผาเทติ, นิปฺผาทยติฯ สมฺปาเทติ, สมฺปาทยติ, อาปาเทติ, อาปาทยติ, ปฏิปาเทติ, ปฏิปาทยติ, ปฏิปชฺชาเปติ, ปฏิปชฺชาปยติฯ
กมฺเม-อุปฺปาทียติ, นิปฺผาทียติ, สมฺปาทียติ, อาปาทียติ, ปฏิปาทียติฯ
อุปฺปชฺชตุ
อีอาทิมฺหิ-อุปฺปชฺชิ, นิปชฺชิ, วิปชฺชิ, สมฺปชฺชิ, อาปชฺชิ, สมาปชฺชิ, ปฏิปชฺชิฯ
๖๖๔. กฺวจิ วิกรณานํ
วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติฯ
จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ
มท-อุมฺมาเท, มชฺชติ, มชฺชนฺติฯ
วิท-สตฺตายํ, วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ
อิธ-สมิทฺธิยํ, อิชฺฌติ, สมิชฺฌติฯ
กุธ-โกเป, กุชฺฌติ, กุชฺฌนฺติฯ
พุธ-อวคมเน, พุชฺฌติ, สมฺพุชฺฌติฯ
ปฏิปุพฺโพ นิทฺทกฺขเย วิกสเน จ, ปฏิพุชฺฌติฯ
กมฺเม-เตน ธมฺโม พุชฺฌติ, ธมฺมา พุชฺฌนฺติ, พุชฺฌเร, พุชฺฌียติ, พุชฺฌียนฺติฯ
การิเต-โพเธติ, โพธยติ, โพธาเปติ, โพธาปยติ, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติฯ
ยุธ-สมฺปหาเร, มลฺโล มลฺเลน สทฺธิํ ยุชฺฌติ, ทฺเว เสนา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว อุสภา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว หตฺถิโน ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว กุกฺกุฏา ยุชฺฌนฺติฯ
กมฺเม-ยุชฺฌียติ, ยุชฺฌียนฺติฯ
การิเต-โยเธติ
วิธ-ตาฬเน, สเรน มิคํ วิชฺฌติ, ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิชฺฌนฺติฯ
กมฺเม กตฺตุสทิสมฺปิ รูปํ โหติ, เตน ธมฺโม ปฏิวิชฺฌติ, ธมฺมา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ปฏิวิชฺฌียติ, ปฏิวิชฺฌียนฺติฯ
การิเต-เวเธติ, เวธยติ, ปฏิเวเธติ, ปฏิเวธยติ, อิจฺจาทิฯ
สิธ-สํสิทฺธิยํ, สิชฺฌติ, สิชฺฌนฺติ, สิชฺฌเรฯ
การิเต มหาวุตฺตินา อิสฺส อาตฺตํ, สาเธติ, สาธยติ, สาเธนฺติ, สาธยนฺติฯ
กมฺเม-สาธียติ, สาธียนฺติ อิจฺจาทิฯ
สุธ-สุทฺธิยํ, สุชฺฌติ, สุชฺฌนฺติ, วิสุชฺฌติ, ปริสุชฺฌติฯ
การิเต-โสเธติ, โสธยติฯ
มน-มญฺญนายํ, มญฺญติ, อวมญฺญติ, อติมญฺญติ, มญฺญนฺติ, อวมญฺญนฺติ, อติมญฺญนฺติ อิจฺจาทิฯ
หน-วิฆาต, สงฺฆาเตสุ, หญฺญติ, วิหญฺญติ, หญฺญนฺติ, วิหญฺญนฺติ อิจฺจาทิฯ
กุป-โกเป, ปโร ปรสฺส กุปฺปติ, กุจฺฉิวาโต กุปฺปติ, โรโค กุปฺปติ, ปฏิกุปฺปติ, เตโชธาตุ ปกุปฺปติ
การิเต-โกเปติ, โกปยติ อิจฺจาทิฯ
ทีป-ทิตฺติยํ, ทิปฺปติ, ทิปฺปนฺติ, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ
กมฺเม-ทีปียติ, ทีปียนฺติฯ
การิเต ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ทีเปติ, ทีปยติ, ทีเปนฺติ, ทีปยนฺติ อิจฺจาทิฯ
ลุป-อทสฺสเน
การิเต-โลเปติ, โลปยติ อิจฺจาทิฯ
วป-พีชนิกฺเขเป, วปฺปติ, วปฺปนฺติ อิจฺจาทิฯ
สุป-สุปฺปเน, สุปฺปติ, สุปฺปนฺติฯ
มหาวุตฺตินา อาทิวุทฺธิ, โสปฺปติ, โสปฺปนฺติฯ
สมุ-อุปสเม นิวาเส จ, สมฺมติ, วิสมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, อสฺสเม สมฺมติ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย
ทิวุ-กีฬายํ วิชิคีสายํ พฺยวหาเร ถุติ, กนฺติ, คติ, สตฺตีสุ จ, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส พตฺตํ, ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิฯ
สิวุ-สํสิพฺพเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ, สิพฺเพยฺย วา สิพฺพาเปยฺย วา
ตส-สนฺตาเส, ตสฺสติฯ
มหาวุตฺตินา ตสฺส ตฺรตฺตํ, อุตฺรสฺสติ, อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถฯ ตสฺสติ, ปริตสฺสติ, ปิปาสตีติ อตฺโถฯ
การิเต-ตาเสติ, ตาสยติ อิจฺจาทิฯ
ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติฯ
กมฺเมปิ-ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ, ตุสฺสียติฯ
การิเต-โตเสติ, โตสยติ อิจฺจาทิฯ
ทิส-ปญฺญายเน, ทิสฺสติ, ปทิสฺสติ, สนฺทิสฺสติฯ ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา
ทุส-ปฏิฆาเต
การิเต ทีโฆ, ทูเสติ, ทูสยติฯ
กมฺเม-ทูสียติ อิจฺจาทิฯ
สิส-อสพฺพโยเค, สิสฺสติ, อวสิสฺสติฯ สรีรานิ อวสิสฺสนฺติฯ
การิเต-เสเสติ, เสสยติ อิจฺจาทิฯ
สุส-สุสฺสเน, สุสฺสติฯ อฏฺฐิ จ นฺหารุ จ จมฺมญฺจ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํ
ทห-ทาเห, ห, ยานํ วิปริยาโย, ทยฺหติ, ทยฺหนฺติ, เอกจิตกมฺหิ ทยฺหเรฯ
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ อิจฺจาทิฯ
นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหติ, สนฺนยฺหนฺติ อิจฺจาทิฯ
มุห-มุยฺหเน, มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, สมฺมุยฺหามิ, ปมุยฺหามิฯ สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา
การิเต-โมเหติ, โมหยติ อิจฺจาทิฯ
ทิวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
สฺวาทิคณ
อถ สฺวาทิคโณ วุจฺจเตฯ
คิ, จิ, มิ, วุ, สุ, หิ, อาป, สกฯ
‘กา’ติ วตฺตเตฯ
๖๖๕. สฺวาทิโต กฺโณ
สฺวาทีหิ
๖๖๖. น เต กานุพนฺธนาคเมสุฯ
อิวณฺณุ’วณฺณานํ อการสฺส จ เต เอ, โอ, อา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ ปเรสูติ วุทฺธิปฏิเสโธฯ
สุณาติ, สุโณติฯ
คิ-สทฺเท, คิณาติ, คิโณติ, อนุคิณาติ, ปฏิคิณาติฯ
ปุพฺพสฺสรโลโป, อนุคิณนฺติ, ปฏิคิณนฺติฯ
จิ-จเย, มหาวุตฺตินา ณสฺส นตฺตํ, วฑฺฒกี ปาการํ จินาติ, จิโนติ, อาจินาติ, อาจิโนติ, อปจินาติ, อปจิโนติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ
ปุพฺพสฺสรโลโป, จินนฺติ, อาจินนฺติ, อปจินนฺติฯ
กมฺเม-จียติ, อาจียติ, อปจียติ, จินียติ, อาจินียติ, อปจินียติฯ
การิเต-จยาเปติ, จยาปยติ, จินาเปติ, จินาปยติ อิจฺจาทิฯ
มิ-ปกฺเขเป, มิณาติ, มิโณติ, มินาติ, มิโนติ วาฯ
วุ-สํวรเณ, สํวุณาติ, สํวุโณติ, อาวุณาติ, อาวุโณติฯ
สุ-สวเน, สุณาติ, สุโณติ, สุณนฺติ, สุณาสิ, สุโณสิฯ
รสฺสตฺเต-สุณสิ
กมฺเม ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ กฺยมฺหิ ทีโฆ, สูยติ, สุยฺยติ, สูยนฺติ, สุยฺยนฺติ, สุณียติ, สุณียนฺติฯ
การิเต-สาเวติ, อนุสาเวติ, สาวยติ, อนุสาวยติ, สุณาเปติ, สุณาปยติฯ
กมฺเม-สาวียติ, อนุสาวียติฯ
สุณาตุ, สุณนฺตุ, สุยฺยตุ, สุยฺยนฺตุ, สาเวตุ, สาเวนฺตุ, สุเณ, สุเณยฺย, สุเณยฺยุํ, สูเยยฺย, สุยฺเยยฺย, สูเยยฺยุํ, สุยฺเยยุํ, สาเวยฺย, สาเวยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ-อสุณิ, สุณิฯ
๖๖๗. เตสุ สุโต กฺโณกฺณานํ โรฏ
เตสุ อีอาทีสุ สฺสการวนฺเตสุ จ วจเนสุ สุธาตุโต ปเรสํ กฺโณ, กฺณานํ โรฏ โหติ, รานุพนฺโธ สพฺพาเทสทีปนตฺโถฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน อาทิสรสฺส โลโป, ทฺวิตฺตํฯ
อสฺโสสิ, อสฺโสสุํ, อสฺโสสิ, อสฺโสสิตฺถ, อสฺโสสิํ, อสฺโสสิมฺหา, อสฺโสสุมฺหา, อสฺโสสิตฺถ อิจฺจาทิฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สุณิสฺสติ, โสสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ, โสสฺสนฺติ, สุณิสฺสสิ, โสสฺสสิ, สุณิสฺสถ, โสสฺสถ, สุณิสฺสามิ, โสสฺสามิ, สุณิสฺสาม, โสสฺสามฯ เอวํ ปรฉกฺเกฯ
สฺสาทิมฺหิ-อสุณิสฺสา, อโสสฺสา, อสุณิสฺสํสุ, โสสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ
ปปุพฺโพ
อีอาทิมฺหิ-ทูตํ ปหิณิ, ปหิณิํสุ, ‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ วิกรณโลโป, มหาวุตฺตินา ปสฺส ทีโฆ, ทูตํ ปาเหสิ
อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพ –
๖๖๘. สกาปานํ กุกฺกุ กฺเณ
สก, อาปธาตูนํ กานุพนฺธา กุการ, อุการา กเมน อาคมา โหนฺติ กฺณมฺหิ ปจฺจเยฯ
ปาปุโณติ, ปาปุณนฺติ, สมฺปาปุณนฺติฯ
ปริปุพฺโพ ปริยตฺติยํ, ปริยาปุณาติ, ปริยาปุณนฺติฯ
สํปุพฺโพ-สมาปุณาติ, ปริสมาปุณาติ, นิฏฺฐานํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ
กฺเณติ กิํ? ปปฺโปติฯ
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติฯ
การิเต-ปาเปติ, ปาปยติ, ปาเปนฺติ, ปาปยนฺติฯ
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ-ปาปุณิ, ปาปุณิํสุ อิจฺจาทิฯ
สก-สตฺติยํ, สกฺกุโณติ, สกฺกุณาติฯ
กฺเณติ กิํ? สกฺโกติ, สกฺกุณนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ-อสกฺกุณิ, สกฺกุณิ, อสกฺกุณิํสุ, สกฺกุณิํสุฯ
๖๖๙. สกา กฺณาสฺส โข อีอาโท
สกมฺหา
อสกฺขิ, สกฺขิ, อสกฺขิํสุ, สกฺขิํสุ อิจฺจาทิฯ
๖๗๐. สฺเส วา
สกมฺหา ปรสฺส กฺณสฺส โข โหติ วา สฺเส ปเรฯ
สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ, สกฺกุณิสฺสนฺติ, สกฺขิสฺสสิ, สกฺขิสฺสถ, สกฺขิสฺสามิ, สกฺขิสฺสาม, สกฺกุณิสฺสามฯ
‘ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป’ติ สฺสสฺส วิกปฺเปน โลโป, สกฺขิติ, สกฺขิสฺสติ, สกฺขินฺติ, สกฺขิสฺสนฺติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อสกฺขิสฺสา, สกฺขิสฺสา, อสกฺกุณิสฺสา, สกฺกุณิสฺสา อิจฺจาทิฯ
สฺวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
กฺยาทิคณ
อถ กฺยาทิคโณ วุจฺจเตฯ
กี, ชิ, ญา, ธู, ปุ, ภู, มา, มู, ลูฯ
๖๗๑. กฺยาทีหิ กฺณา
กีอิจฺจาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กตฺตริ กานุพนฺโธ ณาปจฺจโย โหติฯ
๖๗๒. กฺณากฺนาสุ รสฺโส
เอเตสุ
กี-ทพฺพวินิมเย, กิณาติ, กิณนฺติ, วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติฯ
กมฺเม-กียติ, กิยฺยติ, วิกฺกียติ, วิกฺกิยฺยติ, วิกฺกิยฺยนฺติฯ
การิเต-วิกฺกาเยติ, วิกฺกายยติ, กีณาเปติ, กีณาปยติ อิจฺจาทิฯ
๖๗๓. ชฺยาทีหิ กฺนา
ชิอิจฺจาทีหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ นาปจฺจโย โหติฯ
ชินาติ, ชินนฺติฯ
กมฺเม-ชียติ, ชิยฺยติ, ชินียติ, ชินิยฺยติฯ
การิเต-ชยาเปติ, ชยาปยติ, ปราเชติ, ปราชยติ, ปราเชนฺติ, ปราชยนฺติ, ชินาเปติ, ชินาปยติ, อชินิ, ชินิ, อชินิํสุ, ชินิํสุ, ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
ญา-อวโพธเนฯ
๖๗๔. ญาสฺส เน ชา
นาปจฺจเย ปเร ญาสฺส ชา โหติฯ
ชานาติ, ปชานาติ, อาชานาติ, สญฺชานาติ, วิชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, ปฏิชานาติ, ชานนฺติฯ
กมฺเม-ญายติ, ปญฺญายติ, อญฺญายติ, สญฺญายติ, วิญฺญายติ, อภิญฺญายติ, ปริญฺญายติ, ปฏิญฺญายติ, ญายนฺติฯ
การิเต-ญาเปติ
กมฺเม-ญาปียติ, สญฺญาปียติ, ชานาปียติฯ
๖๗๕. ญาสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ
นาสหิตสฺส ญาสฺส นาโย โหติ ติมฺหิ, สุตฺตวิภตฺติยา อนฺติ, อนฺเตสุ จฯ
นายติฯ วิเจยฺย วิเจยฺย อตฺเถ ปนายตีติ โข ภิกฺขเว วิปสฺสีติ วุจฺจติ
เอยฺยาทิมฺหิ-ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํ, ชาเนยฺยาสิ, ชาเนยฺยาถ, ชาเนยฺยามิ, ชาเนยฺยามฯ
อุตฺเต-ชาเนยฺยามุฯ
เอยฺยามสฺส เอมุตฺเต ‘‘กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ
๖๗๖. เอยฺยสฺสิยาญา วา
ญาโต เอยฺยสฺส อิยา, ญา โหนฺติ, วาสทฺเทน เอยฺยุมาทีนมฺปิ ญู, ญาสิ, ญาถ, ญามิ, ญามาเทสา โหนฺติ, เอยฺยมิจฺจสฺส ญญฺจฯ
ชานิยาฯ
๖๗๗. ญามฺหิ ชํ
ญาเทเส ปเร สนาสฺส ญาสฺส ชํ โหติฯ
ชญฺญา, วิชญฺญาฯ
สุตฺตวิภตฺเตน
๖๗๘. อีสฺสตฺยาทีสุ กฺนาโลโป
กฺนาสฺส โลโป โหติ วา อีอาทิมฺหิ สฺสตฺยาทิมฺหิ จฯ
อญฺญาสิ, อพฺภญฺญาสิ, อชานิ, อญฺญาสุํ, อญฺญํสุ, อพฺภญฺญํสุ, ชานิํสุ, อญฺญาสิ, อพฺภญฺญาสิ, อชานิ, อญฺญิตฺถ, ชานิตฺถ, อญฺญาสิํ, อพฺภญฺญาสิํ, อชานิํ, ชานิํ, อญฺญาสิมฺหา, อชานิมฺหา, ชานิมฺหา, ญาสฺสติ, ชานิสฺสติ, ญาสฺสนฺติ, ชานิสฺสนฺติฯ
กมฺเม-วิญฺญายิสฺสติ, วิญฺญายิสฺสนฺติฯ
๖๗๙. สฺสสฺส หิ กมฺเม
ญาโต สฺสสฺส หิ โหติ วา กมฺเมฯ
ปญฺญายิหิฯ ‘‘ปญฺญายิหินฺติ เอตา, ทหรา’’ติ
ธู-วิธุนเน, กฺนามฺหิ รสฺโส, ธุนาติ, ธุนนฺติฯ
กมฺเม-ธุนียติ, ธุนียนฺติฯ
การิเต-ธุนาเปติ, ธุนาปยติฯ
ปุ-โสธเน, ปุนาติ, ปุนนฺติฯ
ภู-ปตฺติยํ, รสฺโส, อภิสมฺภุนาติ, อภิสมฺภุนนฺติฯ นาสฺส ณตฺเต-อภิสมฺภุณาติ, อภิสมฺภุณนฺติฯ
มา-ปริมาเณ
กมฺเม-อุปมียติ, อุปมียนฺติ, นิมฺมียติ, นิมฺมียนฺติฯ
การิเต-นครํ มาเปติ, มาปยติ, มาปียติ, มาปียนฺติ, นิมฺมินิ, นิมฺมินิํสุ, มาเปสิ, มาปยิ, มาเปสุํ, มาปยุํ, นิมฺมินิสฺสติ, นิมฺมินิสฺสนฺติ, มาเปสฺสติ, มาเปสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
มู-พนฺธเน, มุนาติฯ
ลู-เฉทเน, รสฺสตฺตํ, ลุนาติ, ลุนนฺติฯ
กมฺเม-ลูยติ, ลูยนฺติฯ
การิเต-ลาวยติ, ลาวยนฺติฯ
กมฺเม-ลาวียติ อิจฺจาทิฯ
กฺยาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
ตนาทิคณ
อถ ตนาทิคโณ วุจฺจเตฯ
อาป, กร, ตน, สกฯ
๖๘๐. ตนาทิตฺโว
ตนาทีหิ ปรํ โอปจฺจโย โหติฯ
ตโนติฯ
อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพฯ ธาตฺวนฺตสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, ปปฺโปติ, ปปฺโปนฺติฯ
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติฯ
การิเต-ปาเปติ, ปาปยติฯ
กมฺเม-ปาปียติ
กร-กรเณ, กโรติ, กโรนฺติฯ
กมฺเม-กรียติ, กรียนฺติฯ
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส ยตฺตํ, กยฺยติ, กยฺยนฺติ, กยฺยเร, กยฺยเต, กยฺยนฺเตฯ
การิเต-กาเรติ, การยติ, กาเรนฺติ, การยนฺติ, การาเปติ, การาปยติ, การาเปนฺติ, การาปยนฺติฯ
๖๘๑. กรสฺส โสสฺส กุํ
โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุํ โหติ มิ, เมสุ ปเรสุฯ
กุมฺมิ, กุมฺม, ‘‘ภตฺตุ อปจิติํ กุมฺมิ
๖๘๒. กโรติสฺส โข
ปาทิโต ปรสฺส กรธาตุสฺส กฺวจิ โข โหติฯ
สงฺขโรติ, สงฺขโรนฺติ, อภิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรนฺติฯ
กมฺเม-สงฺขรียติ, สงฺขรียนฺติฯ
การิเต-สงฺขาเรติ, สงฺขารยติฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, สงฺขราเปติ, สงฺขราปยติฯ
กมฺเม-สงฺขารียติ, สงฺขราปียติฯ
๖๘๓. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา
โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุพฺพ, กุรุ, กยิรา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กุสฺส กฺรุตฺตํฯ
กุพฺพติ
ปรฉกฺเก-กุพฺพเต, กฺรุพฺพเต, กุพฺพนฺเต, กฺรุพฺพนฺเต, กุรุเต, กยิรติ, กยิรนฺติ, กยิรสิ, กยิรถ, กยิรามิ, กยิราม, กยิรเต, กยิรนฺเตฯ
กโรตุ, สงฺขโรตุ, กุพฺพตุ, กฺรุพฺพตุ, กุรุตุ, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ
กเรยฺย, สงฺขเรยฺย, กุพฺเพยฺย, กฺรุพฺเพยฺย, กยิเรยฺยฯ
๖๘๔. ฏา
กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยวิภตฺติสฺส ฏานุพนฺโธ อา โหติ วาฯ
โส ปุญฺญํ กยิรา, ปุญฺญํ เจ ปุริโส กยิรา
๖๘๕. กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํ
กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยุํอาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป โหติฯ
กยิรุํ, กยิเรยฺยุํ, กยิราสิ, กยิเรยฺยาสิ, กยิราถ, กยิเรยฺยาถ, กยิรามิ, กยิเรยฺยามิ, กยิราม, กยิเรยฺยามฯ
๖๘๖. เอถสฺสา
กยิราเทสโต ปรสฺส เอถสฺส เอ-การสฺส อา โหติ วาฯ
โส
อีอาทิมฺหิ-อกริ, กริ, สงฺขริ, อภิสงฺขริ, อกุพฺพิ, กุพฺพิ, อกฺรุพฺพิ, กฺรุพฺพิ, อกยิริ, กยิริ, อกรุํ, กรุํ, สงฺขรุํ, อภิ, สงฺขรุํ, อกริํสุ, กริํสุ, สงฺขริํสุ, อภิสงฺขริํสุ, อกุพฺพิํสุ, กุพฺพิํสุ, อกฺรุพฺพิํสุ, กฺรุพฺพิํสุ, อกยิริํสุ, กยิริํสุ, อกยิรุํ, กยิรุํฯ
๖๘๗. กา อีอาทีสุ
อีอาทีสุ สโอการสฺส กรสฺส กา โหติ วาฯ
๖๘๘. ทีฆา อีสฺส
อา, เอ, อูทีเฆหิ ปรสฺส อีวจนสฺส สิ โหติ วาฯ
อฏฺฐาสิ, อทาสิ, วเทสิ, วชฺเชสิ, ภาเวสิ, กาเรสิอนุโภสิ, อโหสิ อิจฺจาทิฯ
โส อกาสิ, เต อกํสุ, คาถายํ ‘‘อกํสุ สตฺถุวจน’’นฺติ
การิเต-โส กาเรสิ, การยิ, การาเปสิ, การาปยิ, เต กาเรสุํ, การยุํ, การาเปสุํ, การาปยุํ อิจฺจาทิฯ
กริสฺสติ
‘‘หรสฺส จาหง สฺเส’ติ สฺเสน สห กรสฺส รการสฺส อาหง โหติ, กาหติ, กาหนฺติ, กถํ กาหนฺติ ทารกา
อิญาคเม-กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิฯ กาหสิ, กาหถฯ กาหามิ กุสลํ พหุํ
‘อาอีอาทีสู’ติ สุตฺเต โยควิภาเคน สฺสตฺยาทีสุปิ กา โหติ, สํโยเค รสฺสตฺตํ, กสฺสติ, กสฺสนฺติ, กสฺสสิ, กสฺสถ, กสฺสามิ, กสฺสาม, กสฺสํ ปุริสการิยํ
สฺสาทิมฺหิ-อกาหา, อกริสฺสา อิจฺจาทิฯ
ตนุ-วิตฺถาเร, ตโนติฯ
ปรสฺสรโลโป-ตโนนฺติฯ
๖๘๙. โอวิกรณสฺสุ ปรฉกฺเก
ปรฉกฺเก ปเร โอวิกรณสฺส อุ โหติฯ
ตนุเต, ตนุนฺเตฯ
‘ยวา สเร’ติ อุสฺส วตฺเต-ตนฺวนฺเตฯ
๖๙๐. ปุพฺพฉกฺเก วา กฺวจิ
ปุพฺพฉกฺเก โอวิกรณสฺส กฺวจิ อุ โหติ วาฯ
ตนุติ, กุรุตุฯ
กฺวจีติ กิํ? กโรติฯ
วาติ
กมฺเม-ตนียติ, ตญฺญติฯ
๖๙๑. ตนสฺสา วา
ตนธาตุสฺส น-การสฺส อา โหติ วา กฺยมฺหิฯ
ตายติ, ตายนฺติ, ปตายติ, ปตายนฺติฯ ‘‘อิโต’ทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พลิสานิ จา’’ติ
สก-สตฺติยํ, สกฺโกติ, สกฺโกนฺติ, สกฺโกสิ, สกฺโกถ, สกฺโกมิ, สกฺโกมฯ
ตนาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
จุราทิคณ
อถ จุราทิคโณ วุจฺจเตฯ
อาป, กมุ, คณ, ฆฏ, จินฺต, เจต, จุร, ธร, ปาล, ปูช, มนฺต, มาน, วิทฯ
๖๙๒. จุราทีหิณิ
จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ สกตฺเถ ณิปจฺจโย โหติฯ
โจเรติ, โจรยติฯ
วิปุพฺโพ อาป-พฺยาปเน, พฺยาเปติ, พฺยาปยติฯ
กมุ-อิจฺฉายํ, กาเมติ, กามยติ, กาเมนฺติ, กามยนฺติ, นิกาเมติ, นิกามยติ, นิกาเมนฺติ, นิกามยนฺติฯ
กมฺเม-กามียติ, กามียนฺติฯ
การิเต ณาปิ เอว, กามาเปติ, กามาปยติฯ
กมฺเม-กามาปียติ
คณ-สงฺขฺยาเน, คณ, ฆฏานํ ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติฯ
ฆฏ-เจตายํ, ฆเฏติ, ฆฏยติฯ
จินฺต-จินฺตายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ, จินฺตยติฯ
กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติฯ
การิเต-จินฺตาเปติ, จินฺตาปยติฯ
กมฺเม-จินฺตาปียติ, จินฺตาปยียติฯ
อีอาทิมฺหิ-จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺเตยุํ, จินฺตยุํ, จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺตยิตฺถ, จินฺเตสิํ, จินฺตยิํ, จินฺเตสิมฺหา, จินฺตยิมฺหาฯ
เจต-เจตายํ, เจเตติ, เจตยติ, เจเตนฺติ, เจตยนฺติฯ
จุร-เถยฺเย, โจเรติ, โจรยติ, โจเรนฺติ, โจรยนฺติฯ
ธร-ธารเณ, ธาเรติ, ธารยติ, ธาเรนฺติ, ธารยนฺติฯ
ปาล-ปาลเน, ปาเลติ, ปาลยติ, ปาเลนฺติ, ปาลยนฺติฯ
ปูช-ปูชายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ปูเชติ, ปูชยติ, ปูเชนฺติ, ปูชยนฺติฯ
มนฺต-คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ, มนฺตยติ, มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติฯ
อาปุพฺโพ กถเน อามนฺตเน จฯ อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว
นิปุพฺโพ-นิมนฺตเน, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติฯ
อีอาทิมฺหิ-มนฺเตสิ
มาน-ปูชายํ, มาเนติ, มานยติ, มาเนนฺติ, มานยนฺติ อิจฺจาทิฯ
วิท-อนุภวเน, เวเทติ, เวทยติ, ปฏิสํเวเทติ, ปฏิสํเวทยติฯ
ปฏิ, นิ, ปปุพฺโพ อาจิกฺขเน, ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติ, นิเวเทติ, นิเวทยติ, ปเวเทติ, ปเวทยติ อิจฺจาทิฯ
จุราทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ
วิกรณปจฺจยราสิ นิฏฺฐิโตฯ
สามญฺญ ข, ฉ, สราสิ
อถ ธาตุปจฺจยา วุจฺจนฺเตฯ
กฺริยาวาจีภาเวน ธาตุรูปา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา, กฺริยตฺถปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เตหิปิ สพฺเพสํ ตฺยาทิ, ตพฺพาทิวิภตฺติ, ปจฺจยานํ สมฺภโวฯ
ติช, มาน, กิต, คุป, พธฯ
๖๙๓. ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ
ขมายํ วีมํสายญฺจ ปวตฺเตหิ ติช, มานธาตูหิ ปรํ กเมน ข, สปจฺจยา โหนฺติฯ
ติช-ขมายํ, อิมินา ขปจฺจโยฯ
๖๙๔. ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว
ข
ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติฯ
กมฺเม-ติติกฺขียติฯ
การิเต-ติติกฺเขติ, ติติกฺขยติ, ติติกฺขาเปติ, ติติกฺขาปยติฯ
กมฺเม-ติติกฺขาปียติ, ติติกฺขาปียนฺติฯ
ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ, ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ อิจฺจาทิฯ
ขมายนฺติ กิํ? ติช-นิสาเน, เตเชติ, เตเชนฺติฯ
การิเต-เตเชติฯ ‘‘สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสตี’’ติ
มาน-วีมํสายํ, ตโต สปจฺจโยฯ ‘ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว’ติ ‘มาน, มาน’อิติ ทฺวิรูเป กเต –
๖๙๕. มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ, ปรสฺส จ สพฺพสฺส มานสฺส มํ โหติฯ
วีมํสติ, วีมํสนฺติฯ
กมฺเม-วีมํสียติ
การิเต-วีมํเสติ, วีมํสยติ, วีมํสาเปติ, วีมํสาปยติฯ
กมฺเม-วีมํสาปียติ, วีมํสาปียนฺติฯ
วีมํสายนฺติ กิํ? มาน-ปูชายํ, มาเนติ, สมฺมาเนติ, อภิมาเนติ, ปูเชตีติ อตฺโถฯ
กิต-โรคาปนยเน สํสเย จฯ
๖๙๖. กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ
ติกิจฺฉายํ สํสเย จ ปวตฺตกิตธาตุโต ปรํ โฉ โหติฯ
‘กิต, กิต’ อิติ ทฺวิรูเป กเต –
๖๙๗. กิตสฺสาสํสเยติ วา
สํสยมฺหา อญฺญสฺมิํ ติกิจฺฉตฺเถ ปวตฺตสฺส กิตธาตุสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺสติ โหติ วาฯ ‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’ติ ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส จการตฺตํฯ
ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติฯ เทวาปิ นํ ติกิจฺฉนฺติ, มาตาเปตฺติภรํ นรํ
กมฺเม-ติกิจฺฉียติ, ติกิจฺฉียนฺติฯ
การิเต-ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติฯ
วาสทฺเทน ติการาภาเว ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส จวคฺโค, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉนฺติ, จิกิจฺฉียติ, จิกิจฺฉียนฺติฯ
อสํสเยติ
ติกิจฺฉตฺถ, สํสยตฺถโต อญฺญสฺมิํ อตฺเถ –
กิต-ญาเณ นิวาเส จ, เกตติ, สํเกตติ, นิเกตติฯ
คุป-นินฺทายํฯ
๖๙๘. นินฺทายํ คุปพธา พสฺส โภ จ
นินฺทายํ ปวตฺเตหิ คุป, พเธหิ ปรํ ฉปจฺจโย โหติ, พสฺส จ โภ โหติฯ ทฺวิรูเป กเต อนาทิพฺยญฺชนโลโปฯ
๖๙๙. คุปิสฺสิ
คุปิสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุ-การสฺส อิ โหติฯ คสฺส จวคฺคตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ปฐมตฺตํฯ
ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติฯ
กมฺเม-ชิคุจฺฉียติ, ชิคุจฺฉียนฺติฯ
การิเต-ชิคุจฺเฉติ, ชิคุจฺฉยติ, ชิคุจฺฉาเปติ, ชิคุจฺฉาปยติฯ ชิคุจฺฉตุ, ชิคุจฺฉนฺตุ อิจฺจาทิฯ
นินฺทายนฺติ กิํ? คุป-สํวรเณ, โคเปติ, โคปยติฯ
พธ-นินฺทายํ, ทฺวิรูปาทิมฺหิ กเต –
๗๐๐. ขฉเสสฺสิ
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ข, ฉ, เสสูติ อสฺส อิตฺตํ, ปรพการสฺส จ ภตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปาทิฯ
พิภจฺฉติ, วิรูโป โหตีติ อตฺโถฯ พิภจฺฉนฺติฯ
นินฺทายนฺติ
กมฺเม-พาธียติ, พาธียนฺติ, พชฺฌติ, พชฺฌนฺติฯ
อิติ สามญฺญ ข, ฉ, สราสิฯ
ตุมิจฺฉตฺเถ ขฉสราสิ
๗๐๑. ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต
ตุมนฺเตหิ อิจฺฉตฺเถ เต ข, ฉ, สา โหนฺติ, ตุํปจฺจยสฺส จ โลโป โหติฯ อิทญฺจ สุตฺตํ ตุมิจฺฉตฺถสมฺภเว สติ สพฺพธาตุปเทหิปิ ข, ฉ, สานํ ปวตฺติทีปนตฺถํฯ เตน ตุมิจฺฉตฺเถ ส, ฉปจฺจเย กตฺวา ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ ส, ฉานํ อาทิมฺหิ อีอาคมํ กตฺวา ‘‘อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจริตุํ อิจฺฉติ ปุตฺตียีสติ, ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจริตุํ อิจฺฉติ ปพฺพตายีสติ, ทาตุํ อิจฺฉติ ทิจฺฉติ’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ
ภุช, ฆส, หน, ชิ, หร, ปา, สุฯ
ภุญฺชิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ-ภุชโต ขปจฺจโย, ตุํปจฺจยโลโป, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส อนาทิโลโป, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ปฐมตฺตํ, ปุพฺพสฺส ภสฺส พตฺตํ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ, พุภุกฺขียติ, พุภุกฺขียนฺติ, พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, พุภุกฺขาปียติ, พุภุกฺขาปียนฺติ, พุภุกฺขตุ, พุภุกฺขนฺตุ, พุภุกฺเขยฺย, พุภุกฺเขยฺยุํ, พุภุกฺขิ, พุภุกฺขิํสุ, พุภุกฺขิสฺสติ, พุภุกฺขิสฺสนฺติ, พุภุกฺขิสฺสา, พุภุกฺขิสฺสํสุฯ
ฆส-อทเน, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ปุพฺพสฺส ฆสฺส คตฺตํ, คสฺส ชตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ, ชิฆจฺฉียติ, ชิฆจฺฉียนฺติ, ชิฆจฺเฉติ, ชิฆจฺฉาเปติ อิจฺจาทิฯ
หน-หิํ
๗๐๒. ปรสฺส ฆํ เสฯ
ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส ปเรฯ
ชิฆํสติ, ชิฆํสนฺติฯ
ชิ-ชเย, เชตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํฯ
๗๐๓. ชิหรานํ คี
ชิ, หรานํ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส หรสฺส จ คี โหติ เส ปเรฯ
ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ, วิชิคีสติ, วิชิคีสนฺติฯ
หร-หรเณ, ทฺวิตฺตาทิ, ปรสฺส คี, ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํ, ชิคีสติ, หริตุํ อิจฺฉตีติ อตฺโถ, ชิคีสนฺติฯ
ปา-ปาเน, ปิวิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ รสฺโส, อสฺส อิตฺตํ, ปิปาสติ, ปิปาสนฺติ, ปิปาสียติ, ปิปาสียนฺติฯ
สุ-สวเน, โสตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ทฺวิตฺเต ปรสฺส ทฺวิตฺตํ, สุสฺสุสติ
ติติกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ติติกฺขโต สปจฺจโย, สปจฺจยปรตฺตา ปุน ทฺวิตฺตปฺปสงฺเค –
๗๐๔. น ปุน
สกิํ
ติติกฺขิสติ, ติติกฺขิสนฺติ อิจฺจาทิฯ เอวํ ติกิจฺฉิตุํ อิจฺฉตีติ ติกิจฺฉิสติ, ติกิจฺฉิสนฺติ, จิกิจฺฉิสติ, จิกิจฺฉิสนฺติ อิจฺจาทิฯ
อิติ ตุมิจฺฉตฺเถ ข, ฉ, ส ราสิฯ
นามธาตุราสิ
ปุตฺตํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ –
๗๐๕. อีโย กมฺมา
กมฺมตฺถา นามปทมฺหา อิจฺฉตฺเถ อีโย โหตีติ กมฺมภูตา ปุตฺตสทฺทโต อิจฺฉายํ อีโย, ‘ปุตฺตีย’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติฯ เอวํ จีวรียติ, จีวรียนฺติ, ปตฺตียติ, ปตฺตียนฺติ, ปริกฺขารียติ, ปริกฺขารียนฺติ อิจฺจาทิฯ
อปุตฺตํ สิสฺสํ ปุตฺตมิว อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๖. อุปมาณาจาเร
อุปมียติ อุปเมตพฺโพ อตฺโถ เอเตนาติ อุปมานํ, อุปมานภูตา กมฺมปทโต อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ
ปุตฺตียติ
กมฺเม-อปุตฺโตปิ ปุตฺโต วิย อาจรียติ ปุตฺตียียติ, ปุตฺตียียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติฯ เอวํ สิสฺสียติ, สิสฺสียนฺติฯ
กุฏิยํ วิย ปาสาเท อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๗. อาธารา
อุปมานภูตา อาธารภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ
กุฏียติ, กุฏียนฺติ ปาสาเท, นทิยํ วิย สมุทฺเท อาจรติ นทียติ, นทียนฺติ อิจฺจาทิฯ
อรญฺเญ วิย นคเร อาจรติ อรญฺญียติ, อรญฺญียนฺติ นคเรฯ เอวํ เคหียติ วิหาเรฯ
โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียฏฺเฐน ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๘. กตฺตุตาโย
อุปมานภูตา กตฺตุภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อาโย โหตีติ ปพฺพตสทฺทโต อาโยฯ ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
ปพฺพตายติ สงฺโฆ, ปพฺพตายนฺติ, จิจฺจิโฏ วิย อตฺตานํ อาจรติ จิจฺจิฏายติ, สทฺโทฯ เอวํ ปฏปฏายติ, กฏกฏายติ, ธูมธูมายติ, ธูปายติ, สนฺธูปายติฯ
อภุสมฺปิ
๗๐๙. ฌตฺเถ
จีปจฺจยสฺส อตฺโถ อพฺภูตตพฺภาโว ฌตฺโถ นามฯ กตฺตุโต ฌตฺเถ อาโย โหติฯ
ภุสายติ, ภุสายนฺติ, อปโฏปิ ปโฏ ภวติ ปฏายติ, ปฏายนฺติ, อโลหิตมฺปิ โลหิตํ ภวติ โลหิตายติฯ เอวํ นีลายติ, กมลายติ, จนฺทายติ, จนฺทนายติ, กญฺจนายติ, วชิรายติฯ
กตฺตุโตตฺเวว? ภุสํ กโรติฯ
สทฺทํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๐. สทฺทาทีหิ กโรติ
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ นาเมหิ กโรตฺยตฺเถ อาโย โหติฯ
สทฺทายติ, สทฺทายนฺติ, เวรํ กโรติ เวรายติ, เวรายนฺติ, กลหํ กโรติ กลหายติ, กลหายนฺติ, เมตฺตํ กโรติ เมตฺตายติ, เมตฺตายนฺติ, กรุณํ กโรติ กรุณายติ, กรุณายนฺติ, มุทิตํ กโรติ มุทิตายติ, มุทิตายนฺติ, อุเปกฺขํ กโรติ อุเปกฺขายติ, อุเปกฺขายนฺติ, กุกฺกุจฺจํ กโรติ กุกฺกุจฺจายติ, กุกฺกุจฺจายนฺติ, ปิยํ กโรติ ปิยายติ, ปิยายนฺติ, ปจฺจยํ สทฺทหนํ กโรติ ปตฺติยายติ, ปตฺติยายนฺติ, ตณฺหํ กโรติ ตณฺหายติ, ตณฺหายนฺติ, ตณฺหียติ, ตณฺหียนฺติ วา, กโรตฺยตฺเถ อีโยฯ มม อิทนฺติ กโรติ มมายติ, มมายนฺติฯ
นโม
๗๑๑. นโมตฺวสฺโส
นโมสทฺทโต กโรตฺยตฺเถ อสฺโส โหติฯ
นมสฺสติ, นมสฺสนฺติฯ
สมานํ สทิสํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ
ธาตฺวตฺโถ วุจฺจติ ยา กาจิ กฺริยาฯ นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ อิ โหติฯ ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ อิสฺส เอตฺตํฯ
สมาเนติ, สมาเนนฺติฯ
‘เอโอนมยาวา สเร’ติ เอสฺส อยาเทโสฯ ‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’ติ เอตฺถ วาสทฺเทน ลปจฺจโย, สมานยติ, สมานยนฺติ, ปิณํ กโรติ ปิเณติ, ปิณยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสเลติ, กุสลยติ, วิสุทฺธํ โหติ วิสุทฺเธติ, วิสุทฺธยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีเณติ, อุปวีณายติ, ปญฺญาย อติกฺกมติ อติปญฺเญติ, อติปญฺญายติ, วจฺจํ กโรติ วจฺเจติ, วจฺจยติ, มุตฺตํ กโรติ มุตฺเตติ, มุตฺตยติ, พเลน ปีเฬติ พเลติ, พลยติฯ
อสฺส อิตฺเต-พลียติ, พลียนฺติฯ ‘‘อพลานํ พลียนฺตี’’ติ ปาฬิฯ
สจฺจํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๓. สจฺจาทีหาปิ
สจฺจาทีหิ นาเมหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ
สจฺจาเปติ
อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’ติ สปจฺจโยฯ
๗๑๔. ยถิฏฺฐํ สฺยาทิโน
อิจฺฉียตีติ อิฏฺฐํ, ยํ ยํ อิฏฺฐํ ยถิฏฺฐํฯ ‘‘ยมิฏฺฐ’’นฺติปิ ปาโฐฯ สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺฐํ เอกสฺสรํ อาทิภูต’มญฺญํ วา ทฺเวรูปํ โหติ, น ตฺยาทิสฺส วิย อาทิภูตเมวาติ อตฺโถฯ ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ อู อาคโมฯ
อาทิมฺหิ ทฺวิตฺเต-ปุปฺปุตฺตียิสติฯ
มชฺเฌ ทฺวิตฺเต-ปุตฺติตฺตียิสติฯ
อกมลํ กมลํ ภวติ กมลายติ, กมลายิตุํ อิจฺฉตีติ กกมลายิสติ, กมมลายิสติ, กมลลายิสติ อิจฺจาทิฯ
อิติ นามธาตุราสิฯ
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
ตฺยาทิกณฺโฑ นาม อาขฺยาตกณฺโฑ
นิฏฺฐิโตฯ