๓. อธิปติปจฺจโย
ทุวิโธ อธิปติปจฺจโย อารมฺมณาธิปติปจฺจโย สห ชาตาธิปติปจฺจโย จฯ ตตฺถ กตโม อารมฺมณาธิปติปจฺจโยฯ อารมฺมณปจฺจเย วุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ ยานิ อารมฺมณานิ อติอิฏฺฐานิ โหนฺติ อติกนฺตานิ อติมนาปานิ ครุกตานิฯ ตานิ อารมฺมณานิ อารมฺมณาธิปติปจฺจโยฯ ตตฺถ อติอิฏฺฐานีติ สภาวโต อิฏฺฐานิ วา โหนฺตุ อนิฏฺฐานิ วา, เตน เตน ปุคฺคเลน อติอิจฺฉิตานิ อารมฺมณานิ อิธ อติอิฏฺฐานิ นามฯ
ตานิ ปน ธมฺมโต ทฺเว โทสมูลจิตฺตุปฺปาเท จ ทฺเว โมมูห จิตฺตุปฺปาเท จ ทุกฺขสหคตกายวิญฺญาณจิตฺตุปฺปาเท จ ฐเปตฺวา อวเสสานิ สพฺพานิ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานิ จ รูปารูป โลกุตฺตรจิตฺตเจตสิกานิ จ สพฺพานิ อติอิฏฺฐรูปานิ จ โหนฺติฯ
เตสุปิ
กตเม ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ อฏฺฐ โลภ มูลจิตฺตานิ อฏฺฐ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ จตฺตาริ กามาวจร ญาณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺตานิ อฏฺฐ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ
ตตฺถ โลกิยานิ ฉฬารมฺมณานิ โลภมูลจิตฺตานํ ปจฺจโยฯ สตฺตรส โลกิยกุสลานิ จตุนฺนํ ญาณวิปฺปยุตฺต กุสลานํฯ ตานิ กุสลานิเจว เหฏฺฐิมมคฺคผลานิ จ นิพฺพานญฺจ จตุนฺนํ ญาณสมฺปยุตฺตกุสลานํฯ อรหตฺตมคฺคผลานิ จ นิพฺพานญฺจ จตุนฺนํ ญาณสมฺปยุตฺตกิริยานํฯ นิพฺพานํ อฏฺฐนฺนํ โลกุตฺตร จิตฺตานนฺติฯ
เกนฏฺเฐน อารมฺมณํ, เกนฏฺเฐน อธิปติฯ อาลมฺพิ ตพฺพฏฺเฐน อารมฺมณํ, อาธิปจฺจฏฺเฐน อธิปติฯ โก อาธิปจฺจฏฺโฐฯ อตฺตานํ ครุํ กตฺวา ปวตฺเตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อิสฺสรภาโว อาธิปจฺจฏฺโฐฯ โลเก สามิกา วิย อารมฺมณาธิปติปจฺจย ธมฺมา ทฏฺฐพฺพา, ทาสา วิย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ทฏฺฐพฺพาฯ
สุตโสมชาตเก ราชา โปริสาโท มนุสฺสมํสํ ครุํ กโรนฺโต มนุสฺสมํสเหตุ รชฺชํ ปหาย อรญฺเญ วิจรติฯ ตตฺถ มนุสฺสมํเส คนฺธรส ธมฺมา อารมฺมณาธิปติปจฺจโยฯ รญฺโญ โปริสาทสฺส โลภมูลจิตฺตํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโมฯ ราชา สุต โสโม สจฺจธมฺมํ ครุํ กตฺวา สจฺจธมฺมเหตุ รชฺชสมฺปตฺติญฺจ ญาติ สงฺฆญฺจ อตฺตโน ชีวิตญฺจ ฉฏฺเฏตฺวา ปุน รญฺโญ โปริสาทสฺส หตฺถํ อุปคโตฯ ตตฺถ สจฺจธมฺโม อารมฺมณาธิปติปจฺจโยฯ รญฺโญ สุตโสมสฺส กุสลจิตฺตํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโมฯ เอสนโย สพฺเพสุ ครุกเตสุ อารมฺมเณสุฯ
กตโม สหชาตาธิปติปจฺจโยฯ อธิปติภาวํ ปตฺตา จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติปจฺจโย, ฉนฺโท จิตฺตํ วีริยํ วีมํสาฯ
กตเม ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ อธิปติ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา จ อธิปติสมุฏฺฐิตา จิตฺตชรูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนาฯ
เกนฏฺเฐน สหชาโต, เกนฏฺเฐน อธิปติฯ
สหุปฺปาทนฏฺเฐน สหชาโต, สหชาตานํ ธมฺมานํ อภิภวนฏฺเฐน อธิปติฯ ตตฺถ สหุปฺปาทนฏฺเฐนาติ
อภิภวนฏฺเฐนาติ อชฺโฌตฺถรณฏฺเฐนฯ ยถา ราชา จกฺกวตฺติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา สกลทีปวาสิโน อภิภวนฺโต อชฺโฌตฺถรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺตาเปติ, สกลทีปวาสิโน จ ตสฺส วเส วตฺตนฺติฯ ตถา อธิปติฏฺฐานปตฺตา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สหชาตธมฺเม อภิภวนฺตา อชฺโฌตฺถรนฺตา อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺติ, สหชาตธมฺมา จ เตสํ วเส วตฺตนฺติฯ ยถา วา สิลาถมฺเภ ปถวิธาตุ อุทกกฺขนฺเธ อาโปธาตุ อคฺคิกฺขนฺเธ เตโชธาตุ วาตกฺขนฺเธ วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตา ติสฺโส ธาตุโย อภิภวนฺตา อชฺโฌตฺถรนฺตา อตฺตโน คติํ คมาเปนฺติ, สหชาตธาตุโย จ ตาสํ คติํ คจฺฉนฺติ, เอวเมว อธิปติฏฺฐานปตฺตา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อตฺตโน พเลน สหชาตธมฺเม อตฺตโน คติํ คมาเปนฺติ, สหชาตธมฺมา จ เตสํ คติํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สหชาตธมฺมานํ อภิภวนฏฺเฐนฯ
เอตฺถ วเทยฺยุํ, ยทิ สหชาตธมฺมานํ อภิภวนฏฺเฐน อธิปตินาม สิยาฯ เอวํ สติ ติฏฺฐตุ ฉนฺโท, โลโภ เอว อธิปตินาม สิยา, โส หิ ฉนฺทโตปิ พลวตโร หุตฺวา สห ชาตธมฺเม อภิภวนฺโต ปวตฺตตีติฯ วุจฺจเต, พาลปุถุชฺชเนสุ เอว โลโภ ฉนฺทโต พลวตโร โหติ, ปณฺฑิเตสุ ปน ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร หุตฺวา สหชาตธมฺเม อภิ ภวนฺโต ปวตฺตติฯ สเจ หิ โลโภ เอว ฉนฺทโต พลวตโร สิยา, กถํ อิเม สตฺตา โลภสฺส หตฺถคตา ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺมตฺติโย ฉฏฺเฏตฺวา เนกฺขมฺมธมฺเม ปูเรตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสเรยฺยุํฯ ยสฺมา ปน ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร โหติ, ตสฺมา อิเม สตฺตา โลภสฺส หตฺถคตา ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติโย ฉฏฺเฏตฺวา เนกฺขมฺมธมฺเม ปูเรตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรนฺติฯ ตสฺมา ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร โหติ, ฉนฺโท เอว อธิปติ, น โลโภติฯ เอส นโย โทสาทีสุปีติฯ
ตตฺถ โลเก มหนฺเตสุ สุทุกฺกเรสุ ปุริสกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺฐิเตสุ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา กมฺมสิทฺธิยา สํวตฺตนฺติฯ กถํฯ
หีนจฺฉนฺทา พหุชฺชนา มหนฺตานิ สุทุกฺกรานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตจฺฉนฺทา โหนฺติฯ กาตุํ น อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ อวิสโยติ นิรเปกฺขา ฐเปนฺติฯ ฉนฺทาธิโก ปน ตาทิสานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตจฺฉนฺโท โหติ, อติวิย
หีนวีริยา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺต วีริยา โหนฺติ, อิทํ เม กมฺมํ กโรนฺตสฺส พหุํ กายทุกฺขํ วา เจโตทุกฺขํ วา ภวิสฺสตีติ นิวตฺตนฺติฯ วีริยาธิโก ปน ตาทิสานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตวีริโย โหติ, อิทาเนว อุฏฺฐหิตฺวา กาตุํ อิจฺฉติฯ โส จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต พหุํ กายทุกฺขํ วา เจโตทุกฺขํ วา อนุภวนฺโตปิ ตสฺมิํ วีริย กมฺเม นนิพฺพินฺทติ, มหนฺเตน กมฺมวีริเยน วินา ภวิตุํ น สกฺโกติ, ตาทิเสน วีริเยน รตฺติทิวํ เขเปนฺโต จิตฺตสุขํ วินฺทติฯ เอวญฺจ สติ อติมหนฺตํปิ ตํ กมฺมํ เอกสฺมิํ กาเล สิทฺธํ ภวิสฺสติฯ
หีนจิตฺตา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตจิตฺตา โหนฺติฯ ปุน อารมฺมณํปิ น กโรนฺติฯ จิตฺตาธิโก ปน ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตจิตฺโต โหติ, จิตฺตํ วิโนเทตุํปิ น สกฺโกติ, นิจฺจกาลํ ตตฺถ นิพนฺธจิตฺโต โหติฯ โส จิตฺตวสิโก หุตฺวา จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต พหุํ กายทุกฺขํวาปีติอาทินา ฉนฺทาธิปตินเยน วตฺตพฺพํฯ
มนฺทปญฺญา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตปญฺญา โหนฺติ, กมฺมานํ อาทิมฺปิ น ปสฺสนฺติ, อนฺตปิ น ปสฺสนฺติ, อนฺธกาเร ปวิสนฺตา วิย โหนฺติ, ตานิ กมฺมานิ กาตุํ จิตฺตํปิ น นมติฯ ปญฺญาธิโก ปน ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตปญฺโญ โหติ, กมฺมานํ อาทิํปิ ปสฺสติ, อนฺตํปิ ปสฺสติ, ผลํปิ ปสฺสติ, อานิสํสํปิ ปสฺสติฯ สุเขน กมฺมสิทฺธิยา นานาอุปายํปิ ปสฺสติฯ โส จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโตติอาทินา วีริยาธิปตินเยน วตฺตพฺพํฯ อิธ ปน มหติยา กมฺมวีมํสายาติ จ ตาทิสิยา กมฺม วีมํสายาติ จ วตฺตพฺพํฯ
เอวํ โลเก มหนฺเตสุ สุทุกฺกเรสุ ปุริสกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺฐิเตสุ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา กมฺมสิทฺธิยา สํวตฺตนฺติฯ อิเมสญฺจ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วิชฺชมานตฺตา โลเก ปุริสวิเสสา นาม ทิสฺสนฺติ, สพฺพญฺญุพุทฺธา นาม ทิสฺสนฺติ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา นาม ทิสฺสนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา นาม ทิสฺสนฺติ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานาม ทิสฺสนฺติ, อคฺคสาวกานาม มหาสาวกา นาม สาวกโพธิสตฺตา นาม ทิสฺสนฺติฯ โลเกปิ เอวรูปานํ ปุริสวิเสสานํ วเสน สตฺต โลกสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย ปญฺญาสิปฺปวิเสสา จ ปริโภควตฺถุวิเสสา จ ทิสฺสนฺตีติฯ อธิปติปจฺจยทีปนา นิฏฺฐิตาฯ