ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ปทรูปสิทฺธิ
คนฺถารมฺภ
[ก]
วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิติํ
สุพุทฺธสมฺโพธิยุคนฺธโรทิตํ;
ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรํ ชินํ,
สธมฺมสงฺฆํ สิรสา’ภิวนฺทิยฯ
[ข]
กจฺจายนญฺจาจริยํ นมิตฺวา,
นิสฺสาย กจฺจายนวณฺณนาทิํ;
พาลปฺปโพธตฺถมุชุํ กริสฺสํ,
พฺยตฺตํ สุกณฺฑํ ปทรูปสิทฺธิํฯ
๑. สนฺธิกณฺฑ
ตตฺถ ชินสาสนาธิคมสฺส อกฺขรโกสลฺลมูลกตฺตา ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยมิทมุจฺจเตฯ
๑. อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโตฯ
โย โกจิ โลกิยโลกุตฺตราทิเภโท วจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สญฺญายเตฯ สิถิลธนิตาทิอกฺขรวิปตฺติยญฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหติ, ตสฺมา
ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;
อุปฏฺฐหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺฐานาทีหิ ปญฺจหิฯ
สญฺญาวิธาน
ตตฺถาโท ตาว สทฺทลกฺขเณ โวหารวิญฺญาปนตฺถํ สญฺญาวิธานมารภียเตฯ
๒. อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํฯ
อกฺขรา อปิ อาทโย เอกจตฺตาลีสํ, เต จ โข ชินวจนานุรูปา อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เอกจตฺตาลีสมตฺตา วณฺณา ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อา อิ อี อุ อู เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ อกฺขราฯ
นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา, อ อาทิ เยสํ เต อาทโยฯ อการาทีนมนุกฺกโม ปเนส ฐานาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต, ตถา หิ ฐานกรณปฺปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺเต, ตตฺถ ฉ ฐานานิ กณฺฐตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺฐนาสิกาวเสนฯ
ตตฺถ – อวณฺณ กวคฺค หการา กณฺฐชาฯ
อิวณฺณ จวคฺค ยการา ตาลุชาฯ ฏวคฺค รการ ฬการา มุทฺธชาฯ ตวคฺค ลการ สการา ทนฺตชาฯ อุวณฺณ ปวคฺคา โอฏฺฐชาฯ เอกาโร กณฺฐตาลุโชฯ โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโชฯ
วกาโร ทนฺโตฏฺฐโชฯ
นิคฺคหีตํ นาสิกฏฺฐานชํฯ
ง ญ ณ น มา สกฏฺฐานชา, นาสิกฏฺฐานชา จาติฯ
หการํ ปญฺจเมเหว, อนฺตฏฺฐาหิ จ สํยุตํ;
โอรสนฺติ วทนฺเตตฺถ, กณฺฐชํ ตทสํยุตํฯ
กรณํ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหาคฺคํ ทนฺตชานํ, เสสา สกฏฺฐานกรณาฯ
ปยตนํ สํวุตาทิกรณวิเสโสฯ สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการหการานญฺจ, ผุฏฺฐํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺฐํ ยรลวานนฺติฯ
เอวํ ฐานกรณปฺปยตนสุติกาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตาฯ ตตฺถ –
นิสฺสยาโท สรา วุตฺตา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา ตโต;
วคฺเคกชา พหุตฺตาโท, ตโต ฐานลหุกฺกมาฯ
วุตฺตญฺจ –
‘‘ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ, ปฏิปาฏิวสาปิ จ;
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ, วุตฺโต เตสมนุกฺกโม’’ติฯ
เอเกนาธิกา จตฺตาลีสํ เอกจตฺตาลีสํ, เอเตน คณนปริจฺเฉเทน –
อธิกกฺขรวนฺตานิ, เอกตาลีสโต อิโต;
น พุทฺธวจนานีติ, ทีเปตาจริยาสโภฯ
อปิคฺคหณํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถํฯ
๓. ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐฯ
ตตฺถ เตสุ อกฺขเรสุ อการาทีสุ โอการนฺตา อฏฺฐ อกฺขรา สรา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ-อิติ สราฯ
โอ อนฺโต เยสํ เต โอทนฺตา, ทกาโร สนฺธิโช, สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สรา, พฺยญฺชเน สาเรนฺตีติปิ สราฯ
‘‘ตตฺถา’’ติ วตฺตเตฯ
๔. ลหุมตฺตา ตโย รสฺสาฯ
ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อ อิ อุ-อิติ รสฺสาฯ
ลหุกา มตฺตา ปมาณํ เยสํ เต ลหุมตฺตา, มตฺตาสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตอกฺขินิมีลนสงฺขาตํ กาลํ วทติ, ตาย มตฺตาย เอกมตฺตา รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนาฯ ลหุคฺคหณญฺเจตฺถ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตสฺสาปิ คหณตฺถํฯ รสฺสกาลโยคโต รสฺสา, รสฺสกาลวนฺโต วา รสฺสาฯ
สรรสฺสคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเตฯ
๕. อญฺเญ ทีฆาฯ
ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทฺวิมตฺตา ปญฺจ สรา ทีฆา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – อา อี อู เอ โอ-อิติ ทีฆาฯ
อญฺญคฺคหณํ ทิยฑฺฒมตฺติกานมฺปิ สงฺคหณตฺถํฯ ทีฆกาเล นิยุตฺตา, ตพฺพนฺโต วา ทีฆาฯ กฺวจิ สํโยคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสา อิว วุจฺจนฺเตฯ ยถา – เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโฐ, โสตฺถิฯ กฺวจีติ กิํ? มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเนฯ ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราชฯ
๖. ทุมฺหิ ครุฯ
ทฺวินฺนํ สมูโห ทุ, ตสฺมิํ ทุมฺหิฯ สํโยคภูเต อกฺขเร ปเร โย ปุพฺโพ รสฺสกฺขโร, โส ครุสญฺโญ โหติฯ ยถา – ทตฺวา, หิตฺวา, ภุตฺวาฯ
‘‘ครู’’ติ วตฺตเตฯ
๗. ทีโฆ จฯ
ทีโฆ จ สโร ครุสญฺโญ โหติฯ ยถา – นาวา, นที, วธู, ทฺเว, ตโยฯ ครุกโต อญฺโญ ‘‘ลหุโก’’ติ เวทิตพฺโพฯ
๘. เสสา พฺยญฺชนาฯ
ฐเปตฺวา อฏฺฐ สเร เสสา อฑฺฒมตฺตา อกฺขรา กการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตตฺติํส พฺยญฺชนา นาม โหนฺติฯ วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสาฯ พฺยญฺชียติ เอเตหิ อตฺโถติ พฺยญฺชนาฯ ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ พฺยญฺชนาฯ กการาทีสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถฯ
‘‘พฺยญฺชนา’’ติ วตฺตเตฯ
๙. วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตาฯ
เตสํ โข พฺยญฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา ปญฺจวีสติ พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน วคฺคา นาม โหนฺติฯ ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม-อิติ วคฺคาฯ
เต ปน ปฐมกฺขรวเสน กวคฺคจวคฺคาทิโวหารํ คตา, วคฺโคติ สมูโห, ตตฺถ ปญฺจปญฺจวิภาเคนาติ วา ปญฺจ ปญฺจ เอเตสมตฺถีติ ปญฺจปญฺจโส, โม อนฺโต เยสํ เต มนฺตาฯ
๑๐. อํอิติ นิคฺคหีตํฯ
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, อิติสทฺโท ปนานนฺตรวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, อํอิติ ยํ อการโต ปรํ วุตฺตํ พินฺทุ, ตํ นิคฺคหีตํ นาม โหติฯ รสฺสสฺสรํ นิสฺสาย คยฺหติ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา คยฺหตีติ วา นิคฺคหีตํฯ
กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนาวิวเฏน ยํ;
วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํฯ
อิธ อวุตฺตานํ ปรสมญฺญานมฺปิ ปโยชเน สติ คหณตฺถํ ปริภาสมาหฯ
๑๑. ปรสมญฺญา ปโยเคฯ
ยา จ ปน ปรสฺมิํ สกฺกตคนฺเถ, ปเรสํ วา เวยฺยากรณานํ สมญฺญา โฆสาโฆสโลปสวณฺณสํโยคลิงฺคาทิกา, ตา ปโยเค สติ เอตฺถาปิ ยุชฺชนฺเตฯ
ปรสฺมิํ, ปเรสํ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา, เวยฺยากรเณ, เวยฺยากรณมธีตานํ วา สมญฺญาตฺยตฺโถฯ ปยุชฺชนํ ปโยโค, วินิโยโคฯ
ตตฺถ วคฺคานํ ปฐมทุติยา, สกาโร จ อโฆสาฯ วคฺคานํ ตติยจตุตฺถปญฺจมา, ย ร ลว ห ฬา จาติ เอกวีสติ โฆสา นามฯ
เอตฺถ จ วคฺคานํ ทุติยจตุตฺถา ธนิตาติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร สิถิลาติฯ วินาโส โลโปฯ รสฺสสฺสรา สกทีเฆหิ อญฺญมญฺญํ สวณฺณา นาม, เย สรูปาติปิ วุจฺจนฺติฯ สรานนฺตริตานิ สํโยโคฯ ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํฯ วิภตฺยนฺตํ ปทํฯ อิจฺเจวมาทิฯ
อิติ สญฺญาวิธานํฯ
สรสนฺธิวิธาน
อถ สรสนฺธิ วุจฺจเตฯ
โลก อคฺคปุคฺคโล, ปญฺญา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺฐานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนา เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตีธ สราทิสญฺญายํ สพฺพสนฺธิกรณฏฺฐาเน พฺยญฺชนวิโยชนตฺถํ ปริภาสมาหฯ
๑๒. ปุพฺพมโธฐิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเยฯ
สเรนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สหโยเค วา, สนฺธิตพฺเพ สรสหิตํ ปุพฺพพฺยญฺชนํ อนติกฺกมนฺโต อโธฐิตมสฺสรญฺจ กตฺวา สรโต วิโยชเยติ สรโต พฺยญฺชนํ วิโยเชตพฺพํฯ เอตฺถ จ อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยน ‘‘พฺยญฺชน’’นฺติ ลทฺธํฯ
๑๓. สรา สเร โลปํฯ
สรา โข สพฺเพปิ สเร ปเร ฐิเต โลปํ ปปฺโปนฺติฯ โลโปติ อทสฺสนํ อนุจฺจารณํฯ เอตฺถ สราติ การิยีนิทฺเทโสฯ พหุวจนํ ปเนตฺถ เอเกกสฺมิํ สเร ปเร พหูนํ โลปญาปนตฺถํฯ สเรติ นิมิตฺตนิทฺเทโส, นิมิตฺตสตฺตมี จายํ, นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต วณฺณกาลพฺยวธาเน สนฺธิการิยํ น โหติฯ โลปนฺติ การิยนิทฺเทโส, อิทํ ปน สุตฺตํ
‘‘อสฺสรํ, อโธฐิต’’นฺติ จ วตฺตเต, สิลิฏฺฐกถเน ปริภาสมาหฯ
๑๔. นเย ปรํ ยุตฺเตฯ
สรรหิตํ โข พฺยญฺชนํ อโธฐิตํ ปรกฺขรํ นเย ยุตฺเต ฐาเนติ ปรนยนํ กาตพฺพํฯ เอตฺถ ยุตฺตคฺคหณํ นิคฺคหีตนิเสธนตฺถํ, เตน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทีสุ ปรนยนสนฺเทโห น โหติฯ
โลกคฺคปุคฺคโล, ปญฺญินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โนเหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺฐานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนา มตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติฯ
ยสฺส อิทานิ, สญฺญา อิติ, ฉายา อิว, กถา เอว กา, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตญฺญู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโต เอวาตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สเร’’ติ อธิกาโร, อิธ ปน ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ กตฺวา ‘‘สโร, สรมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตมาเน –
๑๕. วา ปโร อสรูปาฯ
อสมานรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วาฯ สมานํ รูปํ อสฺสาติ สรูโป, น สรูโป อสรูโป, อสวณฺโณ อาอุปสคฺโค วิย วาสทฺโท ทฺวิธา วตฺตเต, กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห, อิธ ปน ปจฺฉิเม, ตโต นิจฺจมนิจฺจมสนฺตญฺจ วิธิเมตฺถ วาสทฺโท ทีเปติฯ ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํฯ
ยสฺสทานิ ยสฺส อิทานิ, สญฺญาติ สญฺญา อิติ, ฉายาว ฉายา อิว, กถาว กา กถา เอว กา, อิตีปิ อิติ อปิ, อสฺสมณีสิ อสฺสมณี อสิฯ จกฺขุนฺทฺริย มิติ นิจฺจํฯ อกตญฺญูสิ อกตญฺญู อสิ, อากาเสว อากาเส อิว, เตปิ เต อปิ, วนฺเทหํ วนฺเท อหํ, โสหํ โส อหํ, จตฺตาโรเม จตฺตาโร อิเม, วสโลติ วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโตว ปาโต เอวฯ
อิธ น ภวติ – ปญฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธินฺทฺริยํ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา อิจฺจาทิฯ
ภวติ จ ววตฺถิตวิภาสายฯ
อวณฺณโต สโรทานี-ตีเววาทิํ วินา ปโร;
น ลุปฺปตญฺญโต ทีโฆ, อาเสวาทิวิวชฺชิโตฯ
พนฺธุสฺส อิว, อุป อิกฺขติ, อุป อิโต, อว อิจฺจ, ชิน อีริตํ, น อุเปติ, จนฺท อุทโย, ยถา อุทเก อิตีธ ปุพฺพาวณฺณสฺสรานํ อิวณฺณคฺคหณญฺจ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ อิโต อุคฺคหณญฺจ สีหคติยา อิธานุวตฺเตตพฺพํฯ
๑๖. กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเตฯ
อิวณฺณภูโต, อุการภูโต จ ปโร สโร อสรูเป ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติฯ นตฺถิ สวณฺณา เอเตสนฺติ อสวณฺณา, เอกาโรการา, ตตฺถ ฐานาสนฺนวเสน อิวณฺณุการานเมกาโรการา โหนฺติฯ
พนฺธุสฺเสว, อุเปกฺขติ, อุเปโต, อเวจฺจ, ชิเนริตํ, โนเปติ, จนฺโททโย, ยโถทเกฯ กฺวจีติ กิํ? ตตฺริเม, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโรฯ ลุตฺเตติ กิํ? ฉ อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทาฯ อสรูเปติ กิํ? จตฺตาริมานิ, มาตุปฏฺฐานํฯ
เอตฺถ จ สติปิ เหฏฺฐา วาคฺคหเณ กฺวจิกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อิธ วุตฺตวิธิ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต อิธ น ภวติ – ทิฏฺฐุปาทานํ, ปญฺจหุปาลิ, มุทินฺทฺริยํ, โย มิสฺสโรติฯ
ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, ปญฺญวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โยปิ อยํ
‘‘กฺวจี’’ติ อธิกาโร, ‘‘ปโร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๗. ทีฆํฯ
สโร โข ปโร ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆภาวํ ปปฺโปตีติ ฐานาสนฺนวเสน รสฺสสฺสรานํ สวณฺณทีโฆฯ
ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, ปญฺญวาสฺส, ตทาหํ, ยานีธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โยปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโมฯ
กฺวจีติ กิํ? อจิรํ วต’ยํ กาโย, กิมฺปิมาย, ตีณิมานิ, ปญฺจสุปาทานกฺขนฺเธสุ, ตสฺสตฺโถ, ปญฺจงฺคิโก, มุนินฺโท, สตินฺทฺริยํ, ลหุฏฺฐานํ, คจฺฉามหํ, ตตฺริทํ, ปญฺจหุปาลิ, นตฺถญฺญํฯ ลุตฺเตติ กิํ? ยถา อยํ, นิมิ อิว ราชา, กิกี อิว, สุ อุปธาริตํฯ
โลกสฺส
‘‘ลุตฺเต, ทีฆ’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๘. ปุพฺโพ จฯ
ปุพฺโพ สโร ปรสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิทีฆํ ปปฺโปติฯ จคฺคหณํ ลุตฺตทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, ตํ ‘‘จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต’’ติ ญาปนตฺถํฯ
โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กิํสูธ วิตฺตํ, สาธูติฯ
กฺวจีติ กิํ? ยสฺสทานิ, อิติสฺส, อิทานิปิ, เตสุปิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, กินฺนุมาวฯ
อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา, ปพฺพเต อหํ, เย อสฺส อิตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต –
๑๙. ยเมทนฺตสฺสาเทโสฯ
เอการสฺส ปทนฺตภูตสฺส ฐาเน สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหติฯ อกาเรเมเตเยสทฺทาทิสฺเสวายํ วิธิ, ยนฺติ ยํ รูปํ, เอ เอว อนฺโต เอทนฺโต, อาเทสิฏฺฐาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโสฯ ‘‘พฺยญฺชเน’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีโฆฯ
อธิคโต
กฺวจีติ กิํ? เต นาคตา, ปุตฺตา มตฺถิฯ อนฺตคฺคหณํ กิํ? ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต, ทเมนฺโต จิตฺตํฯ
ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โย อยํ, โส อสฺส, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอวาตีธ –
๒๐. วโมทุทนฺตานํฯ
โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหติฯ ก ข ย ตสทฺทาทิโอการสฺเสทํ คหณํฯ
ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, ยฺวายํ, สฺวสฺส, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวภิ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเววฯ
กฺวจีติ กิํ? โก อตฺโถ, อถ โข อญฺญตรา, โยหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, สาคตํ, สาธาวุโส, โหตูติฯ อนฺตคฺคหณํ กิํ? สวนียํ, วิรวนฺติฯ
ปฏิสนฺถารวุตฺติ
๒๑. อิวณฺโณ ยํ นวาฯ
ปุพฺโพ อิวณฺโณ อสรูเป สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวาฯ อิ เอว วณฺโณ อิวณฺโณ, นวาสทฺโท กฺวจิสทฺทปริยาโยฯ
ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพา วิตฺยานุภุยฺยเต, พฺยญฺชนํ, พฺยากโต, นทฺยาสนฺโนฯ
นวาติ กิํ? ปญฺจหงฺเคหิ, ตานิ อตฺตนิ, คจฺฉามหํ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโตฯ อสรูเปติ กิํ? อิติหิทํ, อคฺคีว, อตฺถีติฯ
อติ อนฺตํ, อติ โอทาตา, ปติ อโย, ปติ อาหรติ, ปติ เอติ, อิติ อสฺส, อิติ เอตํ, อิติอาทิ อิตีธ ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ ยการาเทเส สมฺปตฺเต –
๒๒. สพฺโพ จนฺติฯ
อติปติอิตีนํ ติสทฺทสฺเสทํ คหณํฯ
สพฺโพ ติอิจฺเจโส สทฺโท สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปติฯ ตีติ นิทฺเทสโต อกตยการสฺเสวายํ วิธิ, อิตรถา กฺวจิคฺคหณสฺส จ ‘‘อติสฺส จนฺตสฺสา’’ติสุตฺตสฺส จ นิรตฺถกตา สิยาฯ ‘‘ปรทฺเวภาโว ฐาเน’’ติ ทฺวิตฺตํฯ
อจฺจนฺตํ
กฺวจีติ กิํ? อิติสฺส, อิติ อากงฺขมาเนนฯ
‘‘เต น วาอิวณฺเณ’’ติ อิโต ‘‘น อิวณฺเณ’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๓. อติสฺส จนฺตสฺสฯ
อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘‘สพฺโพ จํ ตี’’ติ วุตฺตรูปํ น โหติฯ อติสฺสาติ อติอุปสคฺคานุกรณเมตํฯ เตเนเวตฺถ วิภตฺติโลปาภาโวฯ เอตฺถ จ อนฺตสทฺโท สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโต อติสทฺทนฺตภูตํ ติสทฺทเมว วทติ, น อิวณฺณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรถา อิทํ สุตฺตเมว นิรตฺถกํ สิยาฯ
‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ตีธ, อสรูปาธิการโต;
อิวณฺณสฺส สรูปสฺมิํ, ยาเทโส จ น สมฺภเวฯ
จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน อิติปตีนมนฺตสฺส จ น โหติฯ อติ อิสิคโณ อตีสิคโณ, เอวํ อตีโต, อตีริตํ, อิตีติ, อิตีทํ, ปตีโตฯ
อภิ อกฺขานํ, อภิ อุคฺคโต, อภิ โอกาโส อิตีธ ยกาเร สมฺปตฺเต –
‘‘สเร’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔. อพฺโภ อภิฯ
อภิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหติฯ
‘‘อภี’’ติ ปฐมนฺตสฺส, วุตฺติยํ ฉฏฺฐิโยชนํ;
อาเทสาเปกฺขโต วุตฺตํ, ‘‘อํโม’’ติอาทิเก วิยฯ
ปุพฺพสฺสรโลโป
อธิ อคมา, อธิ อุปคโต, อธิ โอคาเหตฺวา อิตีธ
๒๕. อชฺโฌ อธิฯ
อธิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหติฯ อชฺฌคมา, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวาฯ
อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตํ อิตีธ
‘‘อพฺโภ อภิ, อชฺโฌ อธี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๖. เต น วา อิวณฺเณฯ
เต จ โข อภิอธิอิจฺเจเต อุปสคฺคา อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วาฯ สรโลปปรนยนานิฯ อภิจฺฉิตํ, อธีริตํฯ วาติ กิํ? อพฺภีริตํ, อชฺฌิณมุตฺโต, อชฺฌิฏฺโฐฯ
เอกมิธ อหนฺตีธ
๒๗. โท ธสฺส จฯ
ธอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทกาโร โหติฯ เอกสทฺทโต ปรสฺส อิธสฺส ธการสฺเสวายํ, สรโลปทีฆาฯ เอกมิทาหํฯ กฺวจีติ กิํ? อิเธวฯ
จสทฺเทน กฺวจิ สาธุสฺส ธสฺส หกาโร, ยถา – สาหุ ทสฺสนํฯ
ยถา เอว ตถา เอวาตีธ
‘‘นวา’’ติ วตฺตเต, ‘‘สรมฺหา’’ติ จฯ
๒๘. เอวาทิสฺส ริ ปุพฺโพ จ รสฺโสฯ
ยถาตถาทฺวยปรสฺเสทํ คหณํฯ ทีฆสรมฺหา ปรสฺส เอวสทฺทาทิภูตสฺส เอการสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวาฯ ยถริว, ตถริวฯ นวาติ กิํ? ยเถว, ตเถวฯ
ติ อนฺตํ,ติ อทฺธํ, อคฺคิ อคาเร, สตฺตมี อตฺเถ, ปญฺจมี อนฺตํ, ทุ องฺคิกํ, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน, สยมฺภู อาสเน อิตีธ ยวาเทเสสุ สมฺปตฺเตสุ –
‘‘สญฺญา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๙. อิวณฺณุวณฺณา ฌลาฯ
อิวณฺณอุวณฺณอิจฺเจเต ยถากฺกมํ ฌลสญฺญา โหนฺติฯ วณฺณคฺคหณํ สวณฺณคฺคหณตฺถํฯ
ฌลสญฺญา ปสญฺญาว, น ลิงฺคนฺตํว นิสฺสิตา;
อาขฺยาเต ลิงฺคมชฺเฌ จ, ทฺวิลิงฺคนฺเต จ ทสฺสนาฯ
๓๐. ฌลานมิยุวา สเร วาฯ
ฌลอิจฺเจเตสํ อิยอุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา สเร ปเร, สรโลโปฯ
ติยนฺตํ, ติยทฺธํ, อคฺคิยาคาเร, สตฺตมิยตฺเถ, ปญฺจมิยนฺตํ, ทุวงฺคิกํ, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเนฯ วาติ กิํ? อคฺยาคาเร, สตฺตมีอตฺเถ, ภิกฺขุอาสเน นิสีทติฯ
โค อชินํ, โค เอฬกํ อิตีธ
‘‘โค, อโว, สมาเส’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๑. โอ สเร จฯ
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเสฯ ควาชินํ, คเวฬกํฯ จสทฺทคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวอวาเทสาฯ ยถา – ภุวิ, ปสโวฯ
ปุถ เอวาตีธ
๓๒. โค สเร ปุถสฺสาคโม กฺวจิฯ
ปุถอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหติ สเร ปเรฯ อาคจฺฉตีติ อาคโม, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโมฯ เอตฺถ จ ‘‘สเร’’ติ นิมิตฺตาสนฺนวเสน ปุถสฺส อนฺเตติ ลพฺภติฯ ปุถเคว, ปุถ เอวฯ
ปา เอวาตีธ
‘‘สเร, โค, อาคโม, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๓. ปาสฺส จนฺโต รสฺโสฯ
ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, ปาสฺส อนฺโต จ สโร รสฺโส โหติฯ ปเคว วุตฺยสฺส, ปา เอวฯ
‘‘วา, สเร’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๔. ยว ม ท น ต ร ลา จาคมาฯ
สเร ปเร ยการาทโย อฏฺฐ อาคมา โหนฺติ วาฯ จสทฺเทน คการาคโม จ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ
ตตฺถ ยการาคโม ยถาทิโภ อิกาเรการาทีสุฯ ยถา อิทํ ยถยิทํ, พฺยญฺชเนติ อธิกิจฺจ ‘‘รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํ, ยถา อิทํ วา, ยถา เอว, ยถาเยว, ยเถว, เอวํ มายิทํ, มาเยวํ, ตํยิทํ, ตํเยว, นยิทํ, นยิมสฺส, นยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, พุทฺธานํเยว, สนฺติเยว, โพธิยาเยว, สติเยว, ปถวีเยว, ธาตุเยว, เตสุเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํฯ
ตถา สเร วิปริยาทิโต จฯ วิ อญฺชนา วิยญฺชนา, พฺยญฺชนา วา, เอวํ วิยากาสิ, พฺยากาสิฯ ปริอนฺตํ ปริยนฺตํ, เอวํ ปริยาทานํ, ปริยุฏฺฐานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานมิติ นิจฺจํฯ นิ อาโยโค นิยาโยโคฯ อิธ น ภวติ, ปริกฺขโต, อุปปริกฺขติฯ
วกาโร ติสทฺทาทิโต อวณฺณุกาเรสุฯ ติ องฺคุลํ ติวงฺคุลํ, เอวํ ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคุญฺญวุชุตาฯ
มกาโร ลหุปฺปภุติโต สเร ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิฯ ลหุ เอสฺสติ ลหุเมสฺสติ, เอวํ ครุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชยิ, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ, อาสติเมวฯ
ทกาโร อุอุปสคฺค สกิ เกนจิ กิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ โกจิ สมฺมา ยาว ตาว ปุน ย เต’ตตฺตสาทีหิฯ อุอุปสคฺคโต นิจฺจํ, อุ อคฺโค อุทคฺโค, เอวํ อุทโย, อุทปาทิ, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติฯ
นิปาตโต จ, สกิ เอว สกิเทว, เอวํ สกทาคามิ, มหาวุตฺติสุตฺเตน อิการสฺส อกาโรฯ ตถา เกนจิเทว, กิญฺจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมา อตฺโถ สมฺมทตฺโถ, รสฺสตฺตํฯ เอวํ สมฺมทกฺขาโต, สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทวฯ
นามโต, ยทตฺถํ, ตทตฺถํ, ยทนฺตรา, ตทนฺตรา, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยาฯ ยเตตตฺตเสหิ สมาเสเยวฯ
อาทิสทฺเทน อญฺญทตฺถํ, มนสาทญฺญา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺติํ, อหุเทว ภยํฯ
วาติ กิํ? เกนจิ อตฺถกาเมน, สมฺมา อญฺญาย, ยาวาหํ, ตาวาหํ, ปุนาปรํ, อตฺตตฺถํฯ
นกาโร อายตาทิมฺหิฯ อิโต อายติ อิโต นายติ, จิรํ นายติฯ
ตกาโร ยสฺมา ตสฺมา อชฺชาทิโต อิหคฺคาทิมฺหิฯ ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเคฯ
รกาโร
จตุสทฺทาทิโต, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขา, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํฯ ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสาฯ
ตถา สรโต อิเวเวสุ ฉนฺทานุรกฺขเณฯ นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, สาสโปริว อารคฺเค, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถฯ
วาติ กิํ? ทฺวาธิฏฺฐิตํ, ปาตฺวากาสิ, ปุนปิฯ
ลกาโร ฉสงฺขฺยาหิฯ ลฬานมวิเสโสฯ ฉ อภิญฺญา ฉฬภิญฺญา, ฉฬงฺคํ, ฉฬาสีติ, ฉฬํสา, สฬายตนํฯ
วาติ กิํ? ฉ อภิญฺญาฯ
อิติ สรสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ
อิตฺถิลิงฺค
อถ
อการนฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อปฺปสิทฺโธฯ
อาการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค กญฺญาสทฺโทฯ ‘‘กญฺญ’’อิติ ฐิเต –
๑๗๖. อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโยฯ
อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปโร อาปฺปจฺจโย โหติฯ
ปกตฺยตฺถโชตกา อิตฺถิ-ปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;
ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกาฯ
‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต, ปรนยเน จ กเต ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วุตฺตตฺตาว ปจฺจยนฺตสฺสาปิ อลิงฺคตฺตา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ วคฺคหเณน อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตสฺสาปิ นามพฺยปเทโสฯ ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโปฯ สา กญฺญาฯ
พหุวจเน ‘‘อาลปเน สิ คสญฺโญ’’ติ อิโต ‘‘สญฺโญ’’, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิโต ‘‘อิตฺถิขฺยา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๗๗. อา โฆฯ
ลิงฺคสฺสนฺโต อากาโร ยทา อิตฺถิขฺโย, ตทา ฆสญฺโญ โหตีติ ฆสญฺญายํ ‘‘ฆปโต จ โยนํ โลโป’’ติ โยโลโปฯ ตา กญฺญา กญฺญาโยฯ
อาลปเน ‘‘สขโต คสฺเส วา’’ติ อิโต ‘‘คสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๗๘. ฆเต จฯ
ฆโต ปรสฺส คสฺส เอกาโร โหติ, สรโลปาทิฯ โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา กญฺญาโยฯ
อํมฺหิ สรโลปปกติภาวา กญฺญํ, กญฺญา กญฺญาโยฯ
ตติยาทีสุ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ อิโต ‘‘อาโย, เอกวจนาน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๗๙. ฆโต นาทีนํฯ
ฆสญฺญโต ลิงฺคสฺสาการา ปเรสํ นาทีนํ สฺมิํปริยนฺตานํ เอกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายาเทโส โหติฯ สรโลปปรนยนานิฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ กญฺญาภิ, กญฺญาย, กญฺญานํ, กญฺญาย, กญฺญาหิ กญฺญาภิ, กญฺญาย, กญฺญานํฯ
สฺมิํมฺหิ –
๑๘๐. ฆปโต สฺมิํ ยํ วาฯ
ฆปโต ปรสฺส สฺมิํวจนสฺส ยํ โหติ วา, อญฺญตฺถายาเทโสฯ กญฺญายํ กญฺญาย, กญฺญาสุฯ
เอวมญฺเญปิ –
สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา;
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขาฯ
ชงฺฆา
ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;
คาถา เสนา เลขา สาลา,
มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑาฯ
ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณา ปชา;
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภาฯ
อูกาเสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;
วิสาขา วิสิขา สาขา, วจา วญฺฌา ชฏา ฆฏาฯ
เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สิํสปา ปปาฯ
ปภา สีมา ขมา ชายา,
ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;
โทลา ตุลา สิลา ลีลา,
ลาเล’ลา เมขลา กลาฯ
วฬวา’ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสา;
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโยฯ
อมฺมาทีนํ อาลปเนว รูปเภโทฯ อมฺมา, อมฺมา อมฺมาโยฯ
คสฺส ‘‘ฆเต จา’’ติ เอกาเร สมฺปตฺเต –
๑๘๑. น อมฺมาทิโตฯ
อมฺมา อนฺนาอิจฺเจวมาทิโต ปรสฺส คสฺส อาลปเนกวจนสฺส น เอการตฺตํ โหติฯ ‘‘อากาโร วา’’ติ รสฺสตฺตํฯ
โภติ อมฺม โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา อมฺมาโยฯ เอวํ อนฺนา, อนฺนา อนฺนาโย, โภติ อนฺน โภติ อนฺนา, โภติโย อนฺนา อนฺนาโยฯ อมฺพา
อาการนฺตํฯ
อิการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค รตฺติสทฺโท;
ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, รตฺติฯ
พหุวจเน ‘‘สญฺญา, อิวณฺณุวณฺณา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๘๒. เต อิตฺถิขฺยา โปฯ
อิตฺถิยา อาขฺยา สญฺญา อิตฺถิขฺยา, ลิงฺคสฺสนฺตา เต อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญา โหนฺตีติ ปสญฺญายํ ‘‘ฆปโต จา’’ติอาทินา โยโลโป, ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆฯ รตฺตี รตฺติโย รตฺโย วา, เห รตฺติ, เห รตฺตี เห รตฺติโยฯ
‘‘อํโม’’ติอาทินา นิคฺคหีตํ, รตฺติํ, รตฺตี รตฺติโย;
ตติยาทีสุ ‘‘เอกวจนานํ, นาทีน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๘๓. ปโต ยาฯ
ปสญฺญโต อิวณฺณุวณฺเณหิ ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาอาเทโส โหติฯ รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํฯ
ปญฺจมิยํ –
๑๘๔. อมา ปโต สฺมิํสฺมานํ วาฯ
ปอิจฺเจตสฺมา ปเรสํ สฺมิํ สฺมาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อํ อาอาเทสา โหนฺติ วาฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท อุวณฺณนฺตโต น โหนฺติ, อิวณฺณนฺตโตปิ ยถาปโยคํฯ
‘‘สเร, ยกาโร’’ติ จ วตฺตเต, สีหมณฺฑูกคตีหิ โยวจเนกวจนคฺคหณญฺจฯ
๑๘๕. ปสญฺญสฺส จฯ
ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โยวจเนกวจนวิภตฺตีนมาเทเส สเร ปเร ยกาโร โหติฯ เอตฺถ จ ยการสฺเสวาธิการโต ปสญฺญคฺคหเณน อิวณฺโณว คยฺหติ, จคฺคหณํ ‘‘รตฺโต’’ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํฯ รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํฯ สฺมิํวจเน อมาเทสยการาเทสา, รตฺยํฯ ‘‘ฆปโต สฺมิํ ยํ วา’’ติ ยํอาเทโส, รตฺติยํฯ
อญฺญตฺถ ‘‘อํ, สฺมิํ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๘๖. อาทิโต โอ จฯ
อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมิํวจนสฺส อํ โออาเทสา โหนฺติ วาฯ จสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ อา อํ โออาเทสาฯ รตฺยา รตฺติํ รตฺโต รตฺติยา, รตฺตีสุ รตฺติสุฯ
เอวมญฺญานิปิ –
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิฯ
ภูมิ ชาติ ปีติ สูติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ;
ทิฏฺฐิ วุฑฺฒิ ตุฏฺฐิ ยฏฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ;
สติ มติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติฯ
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุนฺทุภิ โทณิ อฏวิ ฉวิ อาทีนิ อิการนฺตนามานิฯ
อิการนฺตํฯ
อีการนฺโต อิตฺถีสทฺโท;
‘‘อิตฺถ’’อิตีธ ‘‘อิตฺถิยํ, ปจฺจโย’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๘๗. นทาทิโต วา อีฯ
นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานา ลิงฺคมฺหา อีปฺปจฺจโย โหติฯ วาคฺคหณมนทาทิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เตน ปุถุควาทิโต จ อีฯ
สรโลเป ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาโว นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ อิตฺถี, อิตฺถี ‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, อิตฺถิโยฯ สมฺโพธเน ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํฯ โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถี อิตฺถิโยฯ
ทุติเยกวจเน ‘‘ฆปโต สฺมิํ ยํ วา’’ติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๘๘. อํ ยมีโต ปสญฺญโตฯ
ปสญฺญโต อีการโต ปรสฺส อํวจนสฺส ยํ โหติ วาฯ อิตฺถิยํ อิตฺถิํ, อิตฺถี อิตฺถิโย, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยํ อิตฺถิยา, อิตฺถีสุฯ
เอวํ นที, นทีฯ โยโลปาภาเว ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน โยนโมกาโร จ, ‘‘ปสญฺญสฺส จา’’ติ อีการสฺส ยกาโร, ‘‘ยวตํ ตลน’’อิจฺจาทินา ทฺยสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตํฯ นชฺโช สนฺทนฺติ, นทิโยฯ
เอตฺถ นชฺโชอาทีนํ วุตฺติยํ อานตฺตคฺคหณาทินา นิปฺผาทนํ อตฺรช สุคตาทีนํ วิย นิปฺผาทนูปายนฺตรทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เห นทิ, เห นที เห นชฺโช เห นทิโย, นทิยํ นทิํ, นที นชฺโช นทิโยฯ
อมาทิสุตฺเต อา ปโตติ โยควิภาเคน กฺวจิ นาสานญฺจาตฺตํ, เตน น ชจฺจา วสโล โหติ, ปถพฺยา เอกรชฺเชนาติ อาทิ จ สิชฺฌติ, ปุเร วิย ยการชการาเทสทฺวิตฺตานิฯ
นชฺชา กตํ นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชา นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชํ นทิยํ นทิยา, นทีสุฯ
อญฺเญปิ –
มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;
นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขีฯ
คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;
วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี –
อิจฺจาทโย อิตฺถีสทฺทสมาฯ
ตเถว มาตุลสทฺทโต อีปฺปจฺจเย กเต –
๑๘๙. มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเรฯ
มาตุล อยฺยกวรุณอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปจฺจเย ปเร, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, สรโลปาทิฯ มาตุลานี, เอวํ อยฺยกานี, วรุณานี, เสสํ อิตฺถีสทฺทสมํฯ
อนทาทีสุ ปุถุสทฺทโต อีปฺปจฺจโยฯ ‘‘โอ สเร จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน อุการสฺส อวาเทโสฯ ปุถวี, ปุถวิโยฯ สสฺมา สฺมิํสุ ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยํ ปุถวิยํ ปุถวิยา อิจฺจาทิฯ
โคสทฺทโต ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปฺปจฺจโยฯ มหาวุตฺตินา วา ‘‘คาว เส’’ติ เอตฺถ คาวอิติ โยควิภาเคน วา โอการสฺส อาวาเทโสฯ คาวี, คาวี คาวิโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํฯ
‘‘มานว’’อิตีธ ‘‘อิตฺถิยํ, วา, อี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๙๐. ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุหิฯ
ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อีปฺปจฺจโย โหติฯ วาธิกาโร กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, สรโลปาทิฯ มานวี, เอวํ นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมีฯ
‘‘คุณวนฺตุ อี’’อิตีธ ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๙๑. นฺตุสฺส ตมีกาเรฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปฺปจฺจยสฺส ตกาโร โหติ วา อีการปฺปจฺจเย ปเร, อญฺญตฺถ สรโลปาทิฯ คุณวตี, คุณวตี คุณวติโย, คุณวนฺตี, คุณวนฺตี คุณวนฺติโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํฯ
เอวํ กุลวตี, สีลวตี, ยสวตี, รูปวตี, สติมตี, โคตฺตมตีฯ
มหนฺตสทฺทโต ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปฺปจฺจโย, นฺตุพฺยปเทโส วิกปฺเปน ตการาเทโสฯ มหตี มหนฺตีฯ
‘‘ภวนฺต อี’’อิตีธ ‘‘อีกาเร’’ติ วตฺตเตฯ
๑๙๒. ภวโต โภโตฯ
สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร อิตฺถิคเต ปเรฯ สา โภตี, โภตี โภติโย, เห โภติ, เห โภตี โภติโย อิจฺจาทิฯ
‘‘ภิกฺขุ’’ อิตีธ ‘‘อิตฺถิย’’นฺติ วตฺตเต ‘‘วา’’ติ จฯ
๑๙๓. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินีฯ
ปติ ภิกฺขุ ราช อิจฺเจเตหิ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อินีปฺปจฺจโย โหติฯ
‘‘สรโลโป’มาเทส’’อิจฺจาทิสุตฺเต ตุคฺคหเณน กฺวจิ ปุพฺพโลปสฺส นิเสธนโต ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ สรโลโปฯ ภิกฺขุนี, ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิโย อิจฺจาทิฯ
คหปติสทฺทโต อินี, ‘‘อตฺต’’มิติ วตฺตเตฯ
๑๙๔. ปติสฺสินีมฺหิฯ
ปติสทฺทสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชเต อินีปฺปจฺจเย ปเรฯ ตเถว ปรสเร ลุตฺเต ‘‘ปุพฺโพ จา’’ติ ทีโฆ, คหปตานีฯ
ตเถว ราชสทฺทโต อินี, สรโลปปกติภาวา, ราชินีฯ อีการนฺเตสุ ทณฺฑีสทฺทโต อินี, สรโลปาทิ, ทณฺฑินี, ทณฺฑินี ทณฺฑินิโย, เอวํ หตฺถินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ปิยภาณินี อิจฺจาทิฯ
‘‘โปกฺขรินี’’ อิตีธ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการนการานํ อการณการาเทสา, โปกฺขรณี, โปกฺขรณีฯ ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ สุตฺเต ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร อีการสฺส ยกาโร, ‘‘ยวต’’มิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ณฺยสฺส ญกาโร, ทฺวิตฺตํฯ โปกฺขรญฺโญ โปกฺขรณิโย วา อิจฺจาทิฯ
วาธิกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน วิทู ยกฺขาทิโตปิ อินี, ปรจิตฺตวิทุนี, สรโลปรสฺสตฺตานิ, ปรจิตฺตวิทุนี ปรจิตฺตวิทุนิโย, ยกฺขินี ยกฺขินิโย, สีหินี สีหินิโย อิจฺจาทิฯ
อีการนฺตํฯ
อุการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ยาคุสทฺโทฯ
ตสฺส รตฺติสทฺทสฺเสว รูปนโยฯ อมาเทสาทิอภาโวว วิเสโสฯ
ยาคุ, ยาคู ยาคุโย, เห ยาคุ, เห ยาคู ยาคุโย, ยาคุํ, ยาคู ยาคุโย, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ ยาคุสุฯ
เอวํ ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กจฺฉุ กณฺฑุ รชฺชุ กเรณุ ปิยงฺคุ สสฺสุอาทีนิฯ
มาตุสทฺทสฺส เภโทฯ ตสฺส ปิตุสทฺทสฺเสว รูปนโยฯ ‘‘อารตฺต’’มิติ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ‘‘ปโต ยา’’ติ ยาเทโสว วิเสโสฯ
มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตเร มาตโร, มาตรา มาตุยา มตฺยา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการโลโป
เอวํ ธีตา, ธีตโร, ทุหิตา, ทุหิตโร อิจฺจาทิฯ
อุการนฺตํฯ
อูการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ชมฺพูสทฺโทฯ
ชมฺพู, ชมฺพู ชมฺพุโย, เห ชมฺพุ, เห ชมฺพู ชมฺพุโย, ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํฯ
เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;
วามูรู นาคนาสูรู, สมานิ ขลุ ชมฺพุยาฯ
อูการนฺตํฯ
โอการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค โคสทฺโทฯ
ตสฺส ปุลฺลิงฺคโคสทฺทสฺเสว รูปนโยฯ
กญฺญา รตฺติ นที อิตฺถี, มาตุลานี จ ภิกฺขุนี;
ทณฺฑินี ยาคุ มาตา จ, ชมฺพู โคติตฺถิสงฺคโหฯ
อิตฺถิลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ
นปุํสกลิงฺค
อถ
อการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตสทฺโทฯ
ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘จิตฺต สิ’’ อิตีธ –
‘‘นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจ’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๙๕. สิํฯ
สิ, อํอิติ ทฺวิปทมิทํฯ อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ ปรสฺส สิวจนสฺส อํ โหติ นิจฺจํฯ สรโลปปกติภาวาทิ, จิตฺตํฯ
พหุวจเน ‘‘โยนํ นิ นปุํสเกหี’’ติ วตฺตเตฯ
๑๙๖. อโต นิจฺจํฯ
อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติฯ ‘‘สพฺพโยนีนมาเอ’’ติ นิสฺส วา อากาโรฯ อญฺญตฺถ ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆฯ จิตฺตา จิตฺตานิฯ
โยนํ นิภาเว จาเอตฺเต, สิทฺเธปิ อวิเสสโต;
‘‘อโต นิจฺจ’’นฺติ อารมฺภา, อาเอตฺตํ กฺวจิเทวิธฯ
อาลปเน คโลโปฯ เห จิตฺต, เห จิตฺตา จิตฺตานิ, ทุติยายํ นิสฺส วิกปฺเปเนกาโรฯ จิตฺตํ, จิตฺเต จิตฺตานิฯ เสสํ ปุริสสทฺเทน สมํฯ
เอวมญฺญานิปิ –
ปุญฺญ ปาป ผล รูป สาธนํ,
โสต ฆาน สุข ทุกฺข การณํ;
ทาน สีล ธน ฌาน โลจนํ,
มูล กูล พล ชาลมงฺคลํฯ
นฬิน
ปุลิน ธญฺญ หิรญฺญ ปทา’มตํ;
ปทุม วณฺณ สุสาน วนา’ยุธํ,
หทย จีวร วตฺถ กุลิ’นฺทฺริยํฯ
นยน วทน ยาโน’ทาน โสปาน ปานํ,
ภวน ภุวน โลหา’ลาต ตุณฺฑ’ณฺฑ ปีฐํ;
กรณ มรณ ญาณา’รมฺมณา’รญฺญ ตาณํ,
จรณ นคร ตีรจฺฉตฺต ฉิทฺโท’ทกานิ –
อิจฺจาทีนิฯ
กมฺมสทฺทสฺส ตติเยกวจนาทีสุ รูปเภโทฯ
กมฺมํ, กมฺมา กมฺมานิ, เห กมฺม, เห กมฺมา กมฺมานิ, กมฺมํ, กมฺเม กมฺมานิฯ
‘‘วา, อุ, นามฺหิ, จา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๙๗. อ กมฺมนฺตสฺส จฯ
กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุการ อการาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อนฺตคฺคหเณน ถามทฺธาทีนมนฺตสฺสปิ อุตฺตํฯ จสทฺทคฺคหเณน ยุว มฆวานมนฺตสฺส อา โหติ กฺวจิ นา สุอิจฺเจเตสุฯ กมฺมุนา กมฺมนา กมฺเมน วา, กมฺเมหิ กมฺเมภิฯ
สสฺมาสุ ‘‘อุ นามฺหิ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุม กมฺมถามนฺตสฺส จุกาโร วา สสฺมาสูติ อุตฺตํฯ กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ, กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํฯ
สฺมิํวจเน ‘‘พฺรหฺมโต ตุ สฺมิํนี’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ นิ โหติฯ กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมิํ, กมฺเมสุฯ
เอวํ
คุณวนฺตุ สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺส, สิมฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๙๘. อํ นปุํสเกฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธิโน นฺตุปฺปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ คุณวํ จิตฺตํฯ
โยมฺหิ ‘‘นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา’’ติ อตฺตํ, อิกาโร จฯ คุณวนฺติ, คุณวนฺตานิ, เสสํ เญยฺยํฯ
คจฺฉนฺต สิ, ‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’มิติ อํฯ คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิฯ
อการนฺตํฯ
อาการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อสฺสทฺธาสทฺโทฯ
‘‘อสฺสทฺธา’’อิติ ฐิเต –
‘‘สมาสสฺสา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ สมาสนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, สมาสตฺตา นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ เสสํ จิตฺตสมํฯ
อสฺสทฺธํ กุลํ, อสฺสทฺธา อสฺสทฺธานิ กุลานิ อิจฺจาทิฯ
ตถา มุขนาสิกาสทฺโทฯ ตสฺส ทฺวนฺเทกตฺตา สพฺพตฺเถกวจนเมวฯ มุขนาสิกํ, เห มุขนาสิก, มุขนาสิกํ, มุขนาสิเกน อิจฺจาทิฯ
อาการนฺตํฯ
อิการนฺโต อฏฺฐิสทฺโทฯ
สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, อฏฺฐิฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๙๙. โยนํ นิ นปุํสเกหิฯ
นปุํสกลิงฺเคหิ ปเรสํ สพฺเพสํ โยนํ นิ โหติ วาฯ
อฏฺฐีนิ, อญฺญตฺถ นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จ, อฏฺฐี, ตถา เห อฏฺฐิ, เห อฏฺฐี อฏฺฐีนิ, อฏฺฐิํ, อฏฺฐี อฏฺฐีนิ, อฏฺฐินา อิจฺจาทิ อคฺคิสทฺทสมํฯ
เอวํ สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ อจฺจิ อิจฺจาทีนิฯ
อิการนฺตํฯ
อีการนฺโต นปุํสกลิงฺโค สุขการีสทฺโทฯ
‘‘สุขภารี สิ’’ อิตีธ อนปุํสกตฺตาภาวา สิสฺมิมฺปิ ‘‘อโฆ รสฺส’’มิจฺจาทินา รสฺสตฺตํ, สิโลโปฯ สุขการิ ทานํ, สุขการี สุขการีนิ, เห สุขการิ, เห สุขการี เห สุขการีนิ, สุขการินํ สุขการิํ, สุขการี สุขการีนิฯ
เสสํ ทณฺฑีสทฺทสมํฯ เอวํ สีฆยายีอาทีนิฯ
อีการนฺตํฯ
อุการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อายุสทฺโทฯ ตสฺส อฏฺฐิสทฺทสฺเสว รูปนโยฯ
อายุ, อายู อายูนิ, เห อายุ, เห อายู เห อายูนิ, อายุํ, อายู อายูนิ, อายุนา อายุสาติ
เอวํ จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ หิงฺคุ สิคฺคุ วตฺถุ มตฺถุ ชตุ อมฺพุ อสฺสุอาทีนิฯ
อุการนฺตํฯ
อูการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โคตฺรภูสทฺโทฯ
โคตฺรภู สิ, นปุํสกตฺตา รสฺสตฺตํ, สิโลโปฯ โคตฺรภุ จิตฺตํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู เห โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค อภิภูสทฺทสมํฯ
เอวํ อภิภู สยมฺภู ธมฺมญฺญูอาทีนิฯ
อูการนฺตํฯ
โอการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตโคสทฺโทฯ
‘‘จิตฺตา คาโว อสฺส กุลสฺสา’’ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาเส กเต ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ โอการสฺส ฐานปฺปยตนาสนฺนตฺตา รสฺสตฺตมุกาโร, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโปฯ จิตฺตคุ กุลํ, จิตฺตคู จิตฺตคูนิ อิจฺจาทิ อายุสทฺทสมํฯ
โอการนฺตํฯ
จิตฺตํ กมฺมญฺจ อสฺสทฺธ-มถฏฺฐิ สุขการิ จ;
อายุ โคตฺรภู ธมฺมญฺญู, จิตฺตคูติ นปุํสเกฯ
นปุํสกลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ
สพฺพนาม
อถ
สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อญฺญ, อญฺญตร, อญฺญตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กิํ, เอก, อุภ, ทฺวิ, ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิติ สตฺตวีสติ สพฺพนามานิ, ตานิ สพฺพนามตฺตา ติลิงฺคานิฯ
ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถ, โส ยทา ปุลฺลิงฺควิสิฏฺฐตฺถาภิธายี, ตทา รูปนโยฯ ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘โส’’ติ สิสฺส โอกาโร, สรโลปปรนยนานิฯ สพฺโพ ชโนฯ
พหุวจเน ‘‘สพฺพ โย’’ อิตีธ ‘‘ปรสมญฺญา ปโยเค’’ติ สพฺพาทีนํ สพฺพนามสญฺญาฯ
‘‘โย’’ติ วตฺตเตฯ
๒๐๐. สพฺพนามการเต ปฐโมฯ
สพฺเพสํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ นามานิ สพฺพนามานิ, เตสํ สพฺเพสํ สพฺพนามสญฺญานํ ลิงฺคานํ อการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺตมาปชฺชเตฯ สพฺเพ ปุริสาฯ
อการโตติ กิํ? สพฺพา อมูฯ
เห สพฺพ สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิฯ
จตุตฺเถกวจเน อายาเทเส สมฺปตฺเต –
‘‘อโต, อา เอ, สฺมาสฺมิํนํ, อาย จตุตฺเถกวจนสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๑. ตโย เนว จ สพฺพนาเมหิฯ
อการนฺเตหิ สพฺพนาเมหิ ปเรสํ สฺมา สฺมิํ อิจฺเจเตสํ, จตุตฺเถกวจนสฺส จ อา เอ อายอิจฺเจเต อาเทสา เนว โหนฺตีติ อายาเทสาภาโวฯ จคฺคหณํ กตฺถจิ ปฏิเสธนิวตฺตนตฺถํ, เตน ปุพฺพาทีหิ สฺมา สฺมิํนํ อา เอ จ โหนฺติฯ สพฺพสฺสฯ
‘‘อกาโร, เอ’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๒. สพฺพนามานํ นํมฺหิ จฯ
สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ
‘‘สพฺพนามโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๓. สพฺพโต นํ สํสานํฯ
สพฺพโต สพฺพนามโต ปรสฺส นํวจนสฺส สํ สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติฯ
สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมิํ สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุฯ
อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย’’ติ อาปฺปจฺจโยฯ อญฺญํ กญฺญาสทฺทสมํ อญฺญตฺร ส นํ สฺมิํวจเนหิฯ สพฺพา ปชา, สพฺพา สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิฯ
จตุตฺเถกวจเน ‘‘สพฺพนามโต วา’’, สพฺพโต โกติ อิโต ‘‘สพฺพโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๔. ฆปโต สฺมิํสานํ สํสาฯ
สพฺพโต สพฺพนามโต ฆปสญฺญโต สฺมิํ สอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ สํสาอาเทสา โหนฺติ วาฯ
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๐๕. โฆ รสฺสํฯ
ฆสญฺโญ อากาโร รสฺสมาปชฺชเต สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุฯ
‘‘สาคโม’’ติ วตฺตเตฯ
๒๐๖. สํสาสฺเวกวจเนสุ จฯ
สํ สาอิจฺเจเตสุ เอกวจนฏฺฐานสมฺภูเตสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติฯ
สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํฯ
สฺมิํมฺหิ ‘‘สพฺพนามโต, ฆปโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๗. เนตาหิ สฺมิมายยาฯ
เอเตหิ สพฺพนาเมหิ ฆปสญฺเญหิ ปรสฺส สฺมิํวจนสฺส เนว อาย ยาเทสา โหนฺตีติ อายาภาโวฯ วาธิการโต กฺวจิ โหติ ทกฺขิณาย อุตฺตรายาติ อาทิฯ
สํยมาเทสา, สพฺพสฺสํ สพฺพายํ, สพฺพาสุฯ
นปุํสเก สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ, เห สพฺพ, เห สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺเค วิย เญยฺยํฯ
เอวํ กตราทีนํ อญฺญตมสทฺทปริยนฺตานํ ตีสุปิ ลิงฺเคสุ รูปนโยฯ
ตตฺถ กตรกตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ
อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโนฯ
อิตรสทฺโท วุตฺตปฺปฏิโยควจโนฯ
อญฺญสทฺโท อธิกตาปรวจโนฯ
อญฺญตร อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ
‘‘โย, สพฺพนามการเต ปฐโม’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๘. ทฺวนฺทฏฺฐา วาฯ
ทฺวนฺทสมาสฏฺฐา สพฺพนามการโต ปโร ปฐโม โย เอตฺตมาปชฺชเต วาฯ กตโร จ กตโม จาติ กตรกตเม, กตรกตมา วา อิจฺจาทิฯ
ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถานวจนาฯ
ปุพฺโพ กาโลฯ พหุวจเน ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ปราติ นิทฺเทสโต ปุพฺพาทีหิ โยวจนสฺส วิกปฺเปเนกาโรฯ
ปุพฺเพ ปุพฺพา, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺเพ เห ปุพฺพา, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ, ปุพฺเพน, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํฯ ‘‘สฺมาสฺมิํนํ วา’’ติ วิกปฺเปนากาเรการาฯ ปุพฺพา ปุพฺพสฺมา ปุพฺพมฺหา, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ, ปุพฺเพ ปุพฺพสฺมิํ ปุพฺพมฺหิ, ปุพฺเพสุฯ
อิตฺถิยํ ปุพฺพา ทิสา, ปุพฺพา ปุพฺพาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํฯ
นปุํสเก ปราปรทกฺขิณุตฺตราธรสทฺทาฯ
‘‘สพฺพนามโต, ทฺวนฺทฏฺฐา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๐๙. นาญฺญํ สพฺพนามิกํฯ
ทฺวนฺทฏฺฐา สพฺพนามโต ปรสฺส โยวจนสฺส ฐเปตฺวา เอตฺตํ อญฺญํ สพฺพนามิกํ การิยํ น โหตีติ สํสานมาเทสาภาโวฯ ปุพฺพาปรานํ, ปุพฺพุตฺตรานํ อธรุตฺตรานํ, ‘‘นาญฺญํ สพฺพนามิก’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน ตติยาสมาเสปิฯ มาสปุพฺพาย, มาสปุพฺพานํฯ
‘‘นาญฺญํ สพฺพนามิก’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๒๑๐. พหุพฺพีหิมฺหิ จฯ
พหุพฺพีหิมฺหิ จ สมาเส สพฺพนามิกวิธานํ นาญฺญํ โหติฯ ปิยปุพฺพาย, ปิยปุพฺพานํ, ปิยปุพฺเพฯ
จสทฺทคฺคหเณน ทิสตฺถสพฺพนามานํ พหุพฺพีหิมฺหิ สพฺพนามิกวิธานํว โหติฯ
ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยทนฺตราฬนฺติ อตฺเถ พหุพฺพีหิ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, เอวํ อุตฺตรปุพฺพสฺสํ, อุตฺตรปุพฺพสฺสา อิจฺจาทิฯ
ยเตตสทฺทาทีนมาลปเน รูปํ น สมฺภวติฯ ยสทฺโท อนิยมตฺโถฯ
โย ปุริโส, เย ปุริสา, ยํ, เยฯ ยา กญฺญา, ยา ยาโย, ยํ, ยา ยาโยฯ ยํ จิตฺตํ, ยานิ, ยํ, ยานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํฯ
ต เอต อิม อมุ กิํอิจฺเจเต ปรมฺมุข สมีป อจฺจนฺตสมีปทูร ปุจฺฉนตฺถวจนาฯ
ตสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘ต สิ’’ อิตีธ –
‘‘อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหีติ, ส’’มิติ จ วตฺตเตฯ
๒๑๑. เอตเตสํ โตฯ
เอต ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ โส ปุริโสฯ
สพฺพนามคฺคหณญฺจ, อิโต ตคฺคหณญฺจ วตฺตเตฯ
๒๑๒. ตสฺส วา นตฺตํ สพฺพตฺถฯ
ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ วา สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุฯ เน เต, นํ ตํ, เน เต, เนน เตน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิฯ
‘‘สพฺพสฺส, ตสฺส วา สพฺพตฺถา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๑๓. สสฺมาสฺมิํสํสาสฺวตฺตํฯ
ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมิํ สํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุฯ อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํฯ
‘‘สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหาภิมฺหิ วา’’ติ อิโต ‘‘สฺมาสฺมิํนํ, มฺหามฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๑๔. น ติเมหิ กตากาเรหิฯ
ต อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ ปเรสํ สฺมาสฺมิํนํ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺติฯ
ปกติสนฺธิวิธาน
อถ
‘‘สรา, ปกตี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๕. สเร กฺวจิฯ
สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ฉนฺทเภทาสุขุจฺจารณฏฺฐาเน, สนฺธิจฺฉารหิตฏฺฐาเน จ ปกติรูปานิ โหนฺติ, น โลปาเทสวิการมาปชฺชนฺเตติ อตฺโถฯ
ตตฺถ ปกติฏฺฐานํ นาม อาลปนนฺตา อนิติสฺมิํ อจฺฉนฺทานุรกฺขเณ อสมาเส ปทนฺตทีฆา จ อิการุการา จ นามปทนฺตาตีตกฺริยาทิมฺหีติ เอวมาทิฯ
อาลปนนฺเตสุ ตาว – กตมา จานนฺท อนิจฺจสญฺญา, กตมา จานนฺท อาทีนวสญฺญา, สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวิก อุฏฺเฐหิ, อุปาสกา อิเธกจฺโจ, โภติ อยฺเย, ภิกฺขุ อโรคํ ตว สีลํ, สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, ภิกฺขเว เอวํ วทามิ, ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสา อิจฺเจวมาทีสุ ปกติภาโว, ปุพฺพสฺสรโลปยวาเทสาทโย น โหนฺติฯ
กฺวจิคฺคหเณน อิติสฺมิํ ฉนฺทานุรกฺขเณ สนฺธิ โหติ, ยถา – สกฺกา เทวีติ, นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุฯ
สเรติ กิํ? สาธุ มหาราชาติ, เอวํ กิร ภิกฺขูติฯ
อสมาเส ปทนฺตทีเฆสุ – อายสฺมา อานนฺโท คาถา อชฺฌภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา
นิปาเตสุปิ – อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อภิกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฏฺฐวจิตฺตกา, ตโต อามนฺตยี สตฺถาฯ
กฺวจิคฺคหเณน อการ อิตีเวเวตฺถาทีสุ สนฺธิปิฯ ยถา – อาคตตฺถ, อาคตมฺหา, กตมาสฺสุ จตฺตาโร, อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, อิตฺถีติ, จ มรีว, สพฺเพว, สฺเวว, เอเสว นโย, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, เนตฺถ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา, สเจส พฺราหฺมณ, ตถูปมํ, ยถาหฯ
อสมาเสติ กิํ? ชิวฺหายตนํ, อวิชฺโชโฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภายตนํ, ภยตุปฏฺฐานํฯ อจฺฉนฺทานุรกฺขเณติ
นามปทนฺตอิการุกาเรสุ – คาถาหิ อชฺฌภาสิ, ปุปฺผานิ อาหริํสุ, สตฺถุ อทาสิฯ
กฺวจีติ กิํ? มนสากาสิฯ
๓๖. สรา ปกติ พฺยญฺชเนฯ
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร ปกติรูปา โหนฺตีติ เยภุยฺเยน ทีฆรสฺสโลเปหิ วิการาภาโวฯ ยถา – อจฺจโย, ปจฺจโย, ภาสติ วา กโรติ วา, เวทนากฺขนฺโธ, ภาคฺยวา, ภทฺโร กสามิว, ทียติ, ตุณฺหีภูโต, โส ธมฺมํ เทเสติฯ
อิติ ปกติสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ
พฺยญฺชนสนฺธิวิธาน
อถ พฺยญฺชนสนฺธิ วุจฺจเตฯ
‘‘พฺยญฺชเน’’ติ อธิกาโร, ‘‘สรา, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๗. ทีฆํฯ
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตีติ สุตฺตสุขุจฺจารณฉนฺทานุรกฺขณฏฺฐาเนสุ ทีโฆฯ
ตฺยสฺส ปหีนา ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวสฺส สฺวาสฺส, มธุว มญฺญติ พาโล มธุวา มญฺญตี พาโล, ตถา เอวํ คาเม มุนี
กฺวจีติ กิํ? ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยฺยติฯ
ยิฏฺฐํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส อิตีธ –
ปุพฺพสฺมิํเยวาธิกาเร –
๓๘. รสฺสํฯ
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตีติ ฉนฺทานุรกฺขเณ, อาคเม, สํโยเค จ รสฺสตฺตํฯ
ฉนฺทานุรกฺขเณ ตาว ยิฏฺฐํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โสฯ
อาคเม ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโตฯ
สํโยเค ปรากโม ปรกฺกโม, อาสาโท อสฺสาโท, เอวํ ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโยฯ
กฺวจีติ กิํ? มายิทํ, มนสา ทญฺญา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อาขฺยาติกํ, ทียฺยติ, สูยฺยติฯ
เอโส โข พฺยนฺติํ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ อิจฺจตฺร –
ตสฺมิํเยวาธิกาเร –
๓๙. โลปญฺจ ตตฺรากาโรฯ
สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, ตตฺร ลุตฺเต ฐาเน อการาคโม จ โหติฯ เอตตสทฺทนฺโตการสฺเสวายํ โลโปฯ
เอส โข พฺยนฺติํ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอวํ เอส ธมฺโม, เอส ปตฺโตสิ, ส มุนิ, ส สีลวาฯ
กฺวจีติ กิํ? เอโส ธมฺโม, โส มุนิ, โส สีลวาฯ
จสทฺเทน เอตสทฺทนฺตสฺส สเรปิ กฺวจิ โลโปฯ ยถา – เอส อตฺโถ, เอส อาโภโค, เอส อิทานิฯ
วิปริณาเมน ‘‘สรมฺหา, พฺยญฺชนสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๔๐. ปรทฺเวภาโว ฐาเนฯ
สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส ทฺเวภาโว โหติ ฐาเนฯ ทฺวินฺนํ ภาโว ทฺวิภาโว, โส เอว ทฺเวภาโวฯ
เอตฺถ จ ฐานํ นาม รสฺสาการโต ปรํ ป ปติ ปฏิกมุกุส กุธ กี คห ชุต ญาสิ สุ สมฺภู สร สสาทีนมาทิพฺยญฺชนานํ ทฺเวภาวํ, ติก ตย ติํส วตาทีนมาทิ จ, วตุ วฏุทิสาทีนมนฺตญฺจ, อุ ทุ นิ-อุปสคฺค ต จตุ ฉ สนฺตสทฺทาเทสาทิปรญฺจ, อปทนฺตา นาการทีฆโต ยการาทิ จ,
ยวตํ ตลนาทีน-มาเทโส จ สยาทินํ;
สห ธาตฺวนฺตสฺสาเทโส, สีสกาโร ตปาทิโตฯ
ฉนฺทานุรกฺขเณ จ – ฆร เฌ ธํสุ ภมาทีนมาทิ จ, รสฺสาการโต วคฺคานํ จตุตฺถทุติยา จ อิจฺเจวมาทิฯ
ตตฺถ ป ปติ ปฏีสุ ตาว – อิธ ปมาโท อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, รสฺสตฺตํ, อปฺปติวตฺติโย, อธิปติปฺปจฺจโย, สุปฺปติฏฺฐิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน, สุปฺปฏิปตฺติฯ
กมาทิธาตูสุ – ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ อกฺกมติ, เอวํ ปรกฺกมติ, ยถากฺกมํฯ
ปกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ, อกฺโกสติฯ
อกฺกุทฺโธ, อติกฺโกโธฯ
ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโยฯ
ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, นิคฺคโห, จนฺทคฺคโห, ทิฏฺฐิคฺคาโหฯ
ปชฺโชโต, วิชฺโชตติ, อุชฺโชโตฯ
กตญฺญู, วิญฺญู, ปญฺญาณํ, วิญฺญาณํ, อนุญฺญา, มนุญฺญา, สมญฺญาฯ
อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโยฯ
อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต, อาสวา อสฺสวาฯ
ปสฺสมฺภนฺโต, วิสฺสมฺภติฯ
อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติฯ
ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มหุสฺสสนฺโต, อาสาโส อสฺสาโสฯ
อวิสฺสชฺเชนฺโต, วิสฺสชฺเชนฺโต, ปริจฺจชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิลิฏฺโฐ, มิตฺตทฺทุ, อายพฺพโย, อุทพฺพหิ อิจฺจาทิฯ
สรมฺหาติ
ฐาเนติ กิํ? มา จ ปมาโท, ปติคยฺหติ, วจีปโกปํ รกฺเขยฺย, เย ปมตฺตา ยถา มตา, มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, อิธ โมทติ, เปจฺจ โมทติฯ
ติกาทีสุ – กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ, เวทนาตฺติกํ, โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํฯ เอกตฺติํส, ทฺวตฺติํส, จตุตฺติํสฯ สีลพฺพตํ, สุพฺพโต, สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิฯ
วตุ วฏุ ทิสาทีนมนฺเต ยถา – วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิฯ
อุ ทุ นิ อุปสคฺคาทิปเรสุ – อุกํโส อุกฺกํโสฯ ทุกรํ ทุกฺกรํ, นิกงฺโข นิกฺกงฺเขฯ
เอวํ อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อุญฺญาตํ, อุนฺนติ, อุตฺตโร, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปญฺโญ, ทุพฺพโล, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, ทุสฺสโห, นิสฺสาโรฯ
ตถา ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโยฯ
จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปาโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํฯ
ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิกา, ฉพฺพสฺสานิฯ
สกฺกาโร, สกฺกโต, สทฺทิฏฺฐิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโลฯ
ฐาเนติ กิํ? นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, นิวาโต, ตโต, จตุวีสติ, ฉสฏฺฐิฯ
ยการาทิมฺหิ
อาทิสทฺเทน เอตฺโต, เอตฺตาวตาฯ
อนาการคฺคหณํ กิํ? มาลาย, โทลาย, สมาทายฯ
ฐาเนติ กิํ? อุปนียติ, สูยติ, โตยํฯ
ยวตมาเทเส – ชาติ อนฺโธ, วิปลิ อาโส, อนิ อาโย, ยทิ เอวํ, อปิ เอกจฺเจ, อปิ เอกทา อิจฺจตฺร, อิการสฺส ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ ยกาเร กเต –
‘‘สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา วาติ วตฺตเตฯ
๔๑. ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํฯ
ยการวนฺตานํ ตลนทการานํ สํโยคพฺยญฺชนานิ ยถากฺกมํ จลญชการตฺตมาปชฺชนฺเต วาฯ
การคฺคหณํ ยวตํ สการ ก จ ฏ ปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสตฺถํ, ตถา ยวตํ ต ธ ณการานํ ฉ ฌญการาเทสตฺถญฺจ, ตโต ยวตมาเทสสฺส อเนน ทฺวิภาโวฯ
ชจฺจนฺโธ, วิปลฺลาโส, อญฺญาโย, ยชฺเชวํ, อปฺเปกจฺเจ อปฺเปกทาฯ
วาติ กิํ? ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, พาลฺยํ, อาลสฺยํฯ
สรมฺหาติ กิํ? อญาโย, อากาสานญฺจายตนํฯ
ตปาทิโต สิมฺหิ – ตปสฺสี, ยสสฺสีฯ
ฉนฺทานุรกฺขเณ
วคฺคจตุตฺถทุติเยสุ ปน ตสฺมิํเยวาธิกาเร ‘‘ปรทฺเวภาโว ฐาเน’’ติ จ วตฺตเตฯ
วคฺคจตุตฺถทุติยานํ สทิสวเสน ทฺวิภาเว สมฺปตฺเต นิยมตฺถมาหฯ
๔๒. วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมาฯ
สรมฺหา ปรภูตานํ วคฺเค โฆสาโฆสานํ พฺยญฺชนานํ ยถากฺกมํ วคฺคตติย ปฐมกฺขรา ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเนติ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺเค ตติยปฐมาว โหนฺติฯ
เอตฺถ จ สมฺปตฺเต นิยมตฺตา โฆสาโฆสคฺคหเณน จตุตฺถทุติยาว อธิปฺเปตา, อิตรถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโคสิยาฯ เตน ‘‘กตญฺญู, ตนฺนโย, ตมฺมโย’’ติอาทีสุ วคฺคปญฺจมานํ สติปิ โฆสตฺเต ตติยปฺปสงฺโคน โหติ, ฐานาธิการโต วาฯ
ฆราทีสุ ป อุ ทุ นิอาทิปรจตุตฺเถสุ ตาว – ปฆรติ ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, อุคฺฆาเฏติ, ทุคฺโฆโส, นิคฺโฆโส, เอเสว จชฺฌานผโล, ปฐมชฺฌานํ, อภิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, วิพฺภนฺโต, อุพฺภโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุทฺธา, จภุพฺภิ, ฉทฺธา, สทฺธมฺโม, สพฺภูโต, มหทฺธโน, มหพฺภยํฯ
ยวต มาเทสาทีสุ – โพชฺฌงฺคา, อาสพฺภํ, พุชฺฌิตพฺพํ, พุชฺฌติฯ
ฐาเนติ
รสฺสาการโตปรํ วคฺคทุติเยสุ – ปญฺจ ขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธา, เอวํรูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโยฯ เสตฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉินฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโทฯ ตตฺร ฐิโต ตตฺรฏฺฐิโต, เอวํ ถลฏฺฐํ, ชลฏฺฐํ, อธิฏฺฐิตํ, นิฏฺฐิตํ, จตฺตาริฏฺฐานานิ, ครุฏฺฐานิโย, สมุฏฺฐิโต, สุปฺปฏฺฐาโนฯ ยสตฺเถโร, ยตฺถ, ตตฺถ, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ, จตุตฺโถ, กุตฺถฯ ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเสยฺย, มธุปฺผาณิตํฯ
อาการโต – อาขาโต อากฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สญฺญากฺขนฺโธ, อาฉาทยติ, อาจฺฉาทยติ, เอวํ อาจฺฉินฺทติ, นาวาฏฺฐํ, อาตฺถรติ, อาปฺโผเฏติฯ
สรมฺหาติ กิํ? สงฺขาโร, ตงฺขเณ, สญฺฉนฺนํ, ตณฺฐานํ, สนฺถุโต, ตมฺผลํฯ
ฐาเนติ กิํ? ปูวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถา ฐิตํ, กถํ, กมฺมผลํฯ
นิกมติ, นิปตฺติ, นิจโย, นิจรติ, นิตรณํ อิจฺจตฺร – ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส พหุลตฺถตฺตา เตน จคฺคหเณน ยถาปโยคํ พหุธา อาเทโส สิยาฯ
ยถา – นิ อุปสคฺคโต กมุ ปท จิ จร ตรานํ ปฐมสฺส วคฺคทุติโย อิมินา ทฺวิตฺตํ, นิกฺขมติ, นิปฺผตฺติ, นิจฺฉโย, นิจฺฉรติ, นิตฺถรณํฯ
ตถา โพ วสฺส กุว ทิว สิว วชาทีนํ ทฺวิรูปสฺสาติ วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ยถา – กุพฺพนฺโต, เอวํ กุพฺพาโน, กุพฺพนฺติ, สธาตฺวนฺตยาเทสสฺส ทฺวิตฺตํฯ ทิวติ ทิพฺพติ, เอวํ ทิพฺพนฺโต, สิพฺพติ, สิพฺพนฺโต, ปวชติ ปพฺพชติ, ปพฺพชนฺโต, นิวานํ นิพฺพานํ, นิพฺพุโต, นิพฺพินฺทติ, อุทพฺพยํ อิจฺจาทิฯ
โล รสฺส ปริ ตรุณาทีนํ กฺวจิฯ ปริปนฺโน ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตรุโณ ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโลฯ
โฏ ตสฺส ทุกฺกตาทีนํ กฺวจิฯ ยถา – ทุกฺกตํ ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปหโฏ, ปตฺถโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ อิจฺจาทิฯ
โก ตสฺส นิยตาทีนํ กฺวจิฯ นิยโต นิยโกฯ
โย ชสฺส นิชาทิสฺส วา, นิชํปุตฺตํ นิยํปุตฺตํฯ
โก คสฺส กุลูปคาทีนํ, กุลูปโค กุลูปโกฯ
ตถา โณ นสฺส ป ปริอาทิโตฯ ปนิธานํ ปณิธานํ, เอวํ ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, นินฺนโย นิณฺณโย, เอวํ อุณฺณโต, โอณโต อิจฺจาทิฯ
ปติอคฺคิ, ปติหญฺญติ อิตีธ –
๔๓. กฺวจิ ปฏิ ปติสฺสฯ
ปติอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ ปุพฺพสฺสรโลโปฯ ปฏคฺคิ, ปฏิหญฺญติฯ
กฺวจีติ กิํ? ปจฺจตฺตํ, ปติลียติฯ
ปุถชโน ปุถภูตํ อิตีธ ‘‘อนฺโต’’ติ วตฺตเตฯ
๔๔. ปุถสฺสุ พฺยญฺชเนฯ
ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร, ทฺวิตฺตํฯ ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตํฯ
พฺยญฺชเนติ กิํ? ปุถ อยํฯ ‘‘ปุถสฺส อ ปุถ’’อิติ สมาเสเนว สิทฺเธ ปุน อนฺตคฺคหณาธิกาเรน กฺวจิ อปุถนฺตสฺสาปิ อุตฺตํ สเรฯ
มโน อญฺญํ มนุญฺญํ, เอวํ อิมํ เอวุมํ, ปรโลโป, อิติ เอวํ อิตฺเววํ, อุการสฺส วกาโรฯ
อวกาโส, อวนทฺโธ, อววทติ, อวสานมิตีธ –
‘‘กฺวจิ พฺยญฺชเน’’ติ จ วตฺตเตฯ
๔๕. โอ อวสฺสฯ
อวอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส โอกาโร โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเรฯ โอกาโส, โอนทฺโธ, โอวทติ, โอสานํฯ
กฺวจีติ กิํ? อวสานํ, อวสุสฺสตุฯ
พฺยญฺชเนติ กิํ? อวยาคมนํ, อเวกฺขติฯ
อวคเต สูริเย, อวคจฺฉติ, อวคเหตฺวา อิตีธ –
‘‘อวสฺเส’’ติ วตฺตเต โอคฺคหณญฺจฯ
๔๖. ตพฺพิปรีตูปปเท พฺยญฺชเน จฯ
อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส ตสฺโสการสฺส วิปรีโต จ โหติ พฺยญฺชเน ปเรฯ
ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต, อุโปจฺจาริตํ ปทํ อุปปทํ, โอการวิปรีโตติ อุการสฺเสตํ อธิวจนํฯ จสทฺโท กตฺถจิ อุคฺคเหตฺวาฯ
อติปฺปโข ตาว, ปรสตํ, ปรสหสฺสํ อิตีธ –
‘‘อาคโม’’ติ วตฺตเตฯ
๔๗. กฺวจิ โอ พฺยญฺชเนฯ
พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ อติปฺป ปรสทฺเทหิ โอการาคโม ‘‘ยวมท’’อิจฺจาทิสุตฺเต จสทฺเทน อติปฺปโต คการาคโม จฯ
อติปฺปโค โข ตาว, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, เอตฺถ ‘‘สรา สเร โลป’’นฺติ ปุพฺพสฺสรโลโปฯ
มนมยํ, อยมยํ อิตีธ ‘‘มโนคณาทีน’’นฺติ วตฺตเตฯ
๔๘. เอเตสโม โลเปฯ
เอเตสํ มโนคณาทีนมนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเตฯ
มโนมยํ, อโยมยํ, เอวํ มโนเสฏฺฐา, อโยปตฺโต, ตโปธโน, ตโมนุโท, สิโรรุโห, เตโชกสิณํ, รโชชลฺลํ, อโหรตฺตํ, รโหคโตฯ
อาทิสทฺเทน อาโปธาตุ, วาโยธาตุฯ
สีหคติยา วาธิการโต อิธ น ภวติ, มนมตฺเตน มนจฺฉฏฺฐานํ, อยกปลฺลํ, ตมวิโนทโน, มนอายตนํฯ
อิติ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ
นิคฺคหีตสนฺธิวิธาน
อถ
ตณฺหํ กโร, รณํ ชโห, สํ ฐิโต, ชุติํ ธโร, สํ มโต อิตีธ ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ อธิกาโร, ‘‘พฺยญฺชเน’’ติ วตฺตเตฯ
๔๙. วคฺคนฺตํ วา วคฺเคฯ
วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ นิมิตฺตานุสฺวรานํ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺคปญฺจโม โหติฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ เตน ‘‘ตณฺหงฺกโร, รณญฺชโห, สณฺฐิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโต’’ติอาทีสุ นิจฺจํฯ
ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตงฺขณํ ตํขณํ, สงฺคโห สํคโห, ตงฺฆตํ ตํ ฆตํฯ ธมฺมญฺจเร ธมฺมํ จเร, ตญฺฉนฺนํ ตํ ฉนฺนํ, ตญฺชาตํ ตํ ชาตํ, ตญฺญาณํ ตํ ญาณํฯ ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตณฺฑหติ ภํ ฑหติฯ ตนฺตโนติ ตํ ตโนติ, ตนฺถิรํ ตํ ถิรํ, ตนฺทานํ ตํ ทานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ ตํ นิจฺจุตํฯ ตมฺปตฺโต ตํ ปตฺโต, ตมฺผลํ ตํ ผลํ, เตสมฺโพโธ เตสํ โพโธ, สมฺภูโต สํภูโต, ตมฺมิตฺตํ ตํ มิตฺตํฯ กิงฺกโต กิํ กโต, ทาตุงฺคโต ทาตุํ คโตติ เอวมาทีสุ วิกปฺเปนฯ
อิธ น ภวติ, น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, สรณํ คจฺฉามิฯ
สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วา อิธ วาคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส สํอุปสคฺคปุมนฺตสฺส เล ลกาโรฯ ยถา – ปฏิสํลีโน ปฏิสลฺลีโน, เอวํ ปฏิสลฺลาโณ, สลฺลกฺขณา, สลฺเลโข, สลฺลาโป, ปุํลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํฯ
ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, ตญฺหิ ตสฺส, เอวญฺหิ โว อิตีธ ‘‘วา’’ติ อธิกาโรฯ
๕๐. เอเห ญํฯ
เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตํ โข ญการํ ปปฺโปติ วา, เอกาเร ญาเทสสฺส ทฺวิภาโวฯ
ปจฺจตฺตญฺเญวปจฺจตฺตํ เอว, ตญฺเญว ตํ เอว, ตญฺหิ ตสฺส ตญฺหิ ตสฺส, เอวญฺหิ โว เอวญฺหิ โวฯ
ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส เอวหินิปาตโต อญฺญตฺถ น โหติ, ยถา – เอวเมตํ, เอวํ โหติฯ
สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย, ยํ ยเทว, อานนฺตริกํ ยมาหุ อิตีธ ‘‘ญ’’มิติ วตฺตเตฯ
๕๑. ส เย จฯ
นิคฺคหีตํ โข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน ญการํ ปปฺโปติ วา, ญาเทสสฺส ทฺวิตฺตํฯ
สญฺโญโค สํโยโค, สญฺโญชนํ สํโยชนํ, สญฺญโต สํยโต, สญฺญาจิกาย สํยาจิกาย, ยญฺญเทว ยํ ยเทว, อานนฺตริกญฺญมาหุ อานนฺตริกํ ยมาหุฯ
วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาว สํปทนฺตโต จ สพฺพนามยการปรโต จ นิคฺคหีตา อญฺญตฺถ น โหติฯ ยถา – เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, สรณํ ยนฺติฯ
เอตฺถ จ ‘‘สห เย จา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ส เย จา’’ติ วจนโต สุตฺตนฺเตสุ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโปปีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ปฏิสงฺขาย โยนิโส ปฏิสงฺขา โยนิโส, สยํ อภิญฺญาย สจฺฉิกตฺวา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา, ปริเยสนาย ปริเยสนาติอาทิ สิชฺฌติฯ
ตํ
๕๒. มทา สเรฯ
นิคฺคหีตสฺส โข สเร ปเร มการทการาเทสา โหนฺติ วาฯ เอตฺถ จ วาสทฺทาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ทกาโร ยเตตสทฺทโต ปรสฺเสวฯ
ตมหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ, ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทวฯ
วาติ กิํ? ตํ อหํ, เอตํ เอว, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํฯ
เอตฺถ จ มทาติ โยควิภาเคน พฺยญฺชเนปิ วา มกาโรฯ เตน ‘‘พุทฺธม สรณม คจฺฉามี’’ติอาทิ สิชฺฌติฯ
ตาสํ อหํ สนฺติเก, วิทูนํ อคฺคํ, ตสฺส อทาสิํ อหํ อิตีธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเตฯ
๕๓. กฺวจิ โลปํฯ
นิคฺคหีตํ โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขเณ สุขุจฺจารณฏฺฐาเนฯ ปุพฺพสฺสรโลโป, ปรสฺส อสํโยคนฺตสฺส ทีโฆฯ
ตาสาหํ สนฺติเก, วิทูนคฺคํ, ตสฺส อทาสาหํ, ตถาคตาหํ, เอวาหํ, กฺยาหํฯ
กฺวจีติ กิํ? เอวมสฺส, กิมหํฯ
อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ, สํรตฺโต, สํราโค, สํรมฺโภ, อวิสํหาโร, จิรํ ปวาสิํ, คนฺตุํ กาโม, คนฺตุํ มโน อิตีธ ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ วตฺตเตฯ
๕๔. พฺยญฺชเน จฯ
นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน จ ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิฯ รการหกาเรสุ อุปสคฺคนฺตสฺส ทีโฆฯ
อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, สารตฺโต, สาราโค, สารมฺโภ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสิํ, ทฺวิตฺตํ, คนฺตุกาโม, คนฺตุมโนฯ
กฺวจีติ กิํ? เอตํ มงฺคลมุตฺตมํฯ
กตํ อิติ, กิํ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลิํ อิทานิ, กิํ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตริํ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตีธ ‘‘นิคฺคหีตมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๕๕. ปโร วา สโรฯ
นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วาฯ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ
กตนฺติ, กินฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลินฺทานิ, กินฺทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํวฯ
วาติ กิํ? กตํ อิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สามํ เอวฯ
อยมฺปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา อิตีวีทานิสีเปวาทิโต อญฺญตฺถ น โหติฯ ยถา – อหํ เอตฺถ, เอตํ อโหสิฯ
เอวํ อสฺส เต อาสวา, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ อิตีธ สเร ปเร ลุตฺเต วิปริณาเมน ‘‘ปรสฺมิํ, สเร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๕๖. พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโคฯ
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมิํ สเร ลุตฺเต พฺยญฺชโน สญฺโญโค เจ, วิสญฺโญโคว โหตีติ สํโยเคกเทสสฺส ปุริมพฺยญฺชนสฺส โลโปฯ
ทฺวินฺนํ พฺยญฺชนานเมกตฺร ฐิติ สญฺโญโค, อิธ ปน สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค, ปุริโม วณฺโณ, วิคโต สญฺโญโค อสฺสาติ วิสญฺโญโค, ปโรฯ
เอวํ ส เต อาสวา, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติฯ
ลุตฺเตติ กิํ? เอวมสฺสฯ
จสทฺเทน ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สรูปสํโยโคปิ วิสญฺโญโค โหติฯ ยถา – อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺสฯ
จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาวจิธ ภิกฺขเว, อณุถูลานิ, ต สมฺปยุตฺตา อิภีธ ‘‘สเร, อาคโม, กฺวจิ, พฺยญฺชเน’’ติ จ วตฺตเตฯ
๕๗. นิคฺคหิตญฺจฯ
นิคฺคหีตญฺจ อาคโม โหติ สเร วา พฺยญฺชเน วา กฺวจิ สุขุจฺจารณฏฺฐาเนฯ นิคฺคหีตสฺส รสฺสานุคตตฺตา รสฺสโตเยวายํฯ
จกฺขุํ อุทปาทิ, อวํสิโร, ยาวญฺจิธ ภิกฺขเว, อณุํถูลานิ, ตํสมฺปยุตฺตา, เอวํ ตงฺขเณ, ตํสภาโวฯ
กฺวจีติ กิํ? น หิ เอเตหิ, อิธ เจวฯ
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคิํว สนมํ อิตีธ โลปาเทสการิเย สมฺปตฺเต เยภุยฺเยน ตทปวาทตฺถมาหฯ
๕๘. อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหีตํฯ
นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหติฯ
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสรโลโป วาฯ
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคิํว สนฺธมํฯ
อิธ อวุตฺตวิเสสานมฺปิ วุตฺตนยาติเทสตฺถมติเทสมาหฯ
๕๙. อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโตฯ
เย อิธ อมฺเหหิ วิเสสโต น อุปทิฏฺฐา อุปสคฺคนิปาตาทโย, เตสํ วุตฺตโยคโต วุตฺตนเยน สรสนฺธาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ
เตน ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปริยาทีนํ รหนาทิวณฺณสฺส วิปริยโย ยวาทีหิ, ยถา – ปริยุทาหาสิ ปยิรุทาหาสิ, อริยสฺส อยิรสฺส, พหฺวาพาโธ พวฺหาพาโธ, น อภิเนยฺย อนภิเนยฺยฯ
‘‘ตํ อิมินาปิ ชานาถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปโร วา สโร’’ติ สเร ลุตฺเต ‘‘ตตฺรากาโร’’ติ โยควิภาเคน อกาโร นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทมินาปิ ชานาถ อิจฺจาทิฯ
อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ
สญฺญาวิธานํ สรสนฺธิ สนฺธิ,
นิเสธนํ พฺยญฺชนสนฺธิ สนฺธิ;
โย นิคฺคหีตสฺส จ สนฺธิกปฺเป,
สุนิจฺฉโย โสปิ มเยตฺถ วุตฺโตฯ
อิติ รูปสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ
ปฐโมฯ