๒. นามกณฺฑ
อถ
อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนิ จตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํฯ
ตํ ปน ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน, ติวิธํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสนฯ ยถา – รุกฺโข, มาลา, ธนํฯ
จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายทิจฺฉาวเสน, ยถา – รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติอาทิฯ
อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทนฯ
ปุลฺลิงฺค
ตตฺถ ปฐมํ อการนฺตมฺหา ปุลฺลิงฺคา ชาตินิมิตฺตา ปุริสสทฺทา สฺยาทิวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเตฯ
๖๐. ชินวจนยุตฺตญฺหิฯ
อธิกาโรยํฯ ตตฺถ ปญฺจ มาเร ชิตวาติ ชิโน, พุทฺโธฯ ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ, ตสฺส ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ, เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ยุตฺตํ อนุรูปเมวาติ อิทํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํฯ
สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;
พฺรหฺมาโน จ’สฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเรฯ
อธิกาโร ปน ติวิโธ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน, อยํ ปน สีหคติโก ปุพฺพาปรวิโลกนโต, ยถานุปุพฺพิโกเยว วาฯ
สกฺกตวิสทิสํ
๖๑. ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเตฯ
ลิงฺคํปาฏิปทิกํ, ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตญฺหิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ นิปจฺจเต ฐปียติฯ จสทฺเทน ธาตโว จาติ ชินวจนานุรูปโต ‘‘ปุริส’’อิติ ลิงฺเค ฐปิเต ตโต ตสฺส ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส อตฺถวโต สทฺทสฺส ‘‘ปรสมญฺญา ปโยเค’’ติ ปริภาสโต ลิงฺคสญฺญายํ –
อิโต ปรํ วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธาเน สพฺพตฺถ ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเตฯ
๖๒. ตโต จ วิภตฺติโยฯ
ตโต ชินวจนยุตฺเตหิ ลิงฺเคหิ ปรา วิภตฺติโย โหนฺติฯ จสทฺทคฺคหเณน ตเวตุนาทิปจฺจยนฺตนิปาตโตปิฯ กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ ลิงฺคตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโยฯ
กา จ ปน ตา วิภตฺติโย? ‘‘วิภตฺติโย’’ติ อธิกาโรฯ
๖๓. สิโย, อํโย, นาหิ, สนํ, สฺมาหิ, สนํ, สฺมิํสุฯ
สฺยาทโย ทฺวิสตฺต วิภตฺติโย นาม โหนฺติฯ ตตฺถ สิ, โย อิติ ปฐมา, อํ, โย อิติ ทุติยา, นา, หิ อิติ ตติยา, ส, นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา, หิ อิติ ปญฺจมี, ส, นํ อิติ ฉฏฺฐี, สฺมิํ, สุ อิติ สตฺตมีฯ
อิทํ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺหิ วุตฺติยํ ‘‘วิภตฺติอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส’’ติ, อิตรถา ปุริมสุตฺเตน เอกโยโค กตฺตพฺโพติฯ เอตฺถ จ ปฐมาทิโวหาโร, เอกวจนาทิโวหาโร จ อนฺวตฺถวเสน, ปรสมญฺญาวเสน วา สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ
เอกสฺส วจนํ เอกวจนํ, พหูนํ วจนํ พหุวจนํ, ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาติอาทิ, อิตรถา ปุริมสุตฺเต จสทฺเทน สญฺญากรเณ อปฺปกตนิรตฺถกวิธิปฺปสงฺโค สิยาฯ
‘‘ชินวจนยุตฺตญฺหิ, ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต’’ติ จ วตฺตเตฯ อิธ ปน ปทนิปฺผาทนมฺปิ ชินวจนสฺสาวิโรเธนาติ ญาเปตุํ ปริภาสนฺตรมาหฯ
๖๔. ตทนุปโรเธนฯ
ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อุปโรโธ น โหติ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ, จสทฺเทนาขฺยาตญฺจ นิปจฺจเต, นิปฺผาทียตีติ อตฺโถฯ เตเนว อิธ จ อาขฺยาเต จ ทฺวิวจนาคฺคหณํ, สกฺกตวิสทิสโต วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธานญฺจ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตตฺถ อวิเสเสน สพฺพสฺยาทิวิภตฺติปฺปสงฺเค ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ วตฺติจฺฉาวสา –
๖๕. ลิงฺคตฺเถ ปฐมาฯ
ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ ปฐมาฯ ตตฺถาปิ อนิยเมเนกวจนพหุวจนปฺปสงฺเค ‘‘เอกมฺหี วตฺตพฺเพ เอกวจน’’นฺติ ปริภาสโต ลิงฺคตฺถสฺเสกตฺตวจนิจฺฉายํ ปฐเมกวจนํ สิฯ
‘‘อโต เนนา’’ติ อิโต ‘‘อโต’’ติ วตฺตเต, ลิงฺคคฺคหณญฺจฯ
๖๖. โส
สิ, โออิติ ทฺวิปทมิทํฯ ลิงฺคสฺส อการโต ปรสฺส สิวจนสฺส โอกาโร โหติฯ
สุตฺเตสุ หิ ปฐมานิทฺทิฏฺฐสฺส การิยิโน ฉฏฺฐีวิปริณาเมน วิวรณํ อาเทสาเปกฺขนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เอตฺถ จ สีติ วิภตฺติ คยฺหเต วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณโต, ‘‘ตโต จ วิภตฺติโย’’ติ อิโต วิภตฺติคฺคหณานุวตฺตนโต วา, เอวํ สพฺพตฺถ สฺยาทีนํ การิยวิธาเน วิภตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ ปรโลเป สมฺปตฺเต ตทปวาเทน ปุพฺพโลปมาหฯ
๖๗. สรโลโป’มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติฯ
ปุพฺพสฺสรสฺส โลโป โหติ อํวจเน, อาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต จ สเร ปเร, สรโลเป กเต ตุ ปรสรสฺส ปกติภาโว โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘สรโลเป’’ติ ปุนคฺคหณํ อิมินาว กตสรโลปนิมิตฺเตเยว ปรสฺส วิกาเร สมฺปตฺเต ปกติภาวตฺถํฯ ปรสรสฺส ปกติภาววิธานสามตฺถิยโต อมาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต สเร ปเรติปิ สิทฺธํฯ
ตฺยาทิวิภตฺติโย เจตฺถ, ปจฺจยตฺเตน คยฺหเร;
อาทิคฺคหณมาขฺยาต-กิตเกสฺวาคมตฺถิทํฯ
ปจฺจยสาหจริยา, จาเทโส ปกตีปโร;
ปทนฺตสฺสรโลโป น, เตน’พฺภาหาทิเก ปเรฯ
ตุคฺคหณํ ภิกฺขุนีอาทีสุ สรโลปนิวตฺตนตฺถํ, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํฯ ปุริโส ติฏฺฐติฯ
ปุริโส จ ปุริโส จาติ ปุริส ปุริสอิติ วตฺตพฺเพ –
๖๘. สรูปานเมกเสสฺวสกิํฯ
สรูปานํ สมานรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ มชฺเฌ เอโกว สิสฺสเต, อญฺเญ โลปมาปชฺชนฺเต อสกินฺติ เอกเสโสฯ เอตฺถ จ ‘‘สรูปาน’’นฺติ วุตฺตตฺตาว สิทฺเธ อสกิมฺปโยเค ปุนาสกิํคหณํ เอกวิภตฺติวิสยานเมวาสกิมฺปโยเค เอวายนฺติ ทสฺสนตฺถํ, น จ วิจฺฉาปโยเค’ติปฺปสงฺโคฯ ‘‘วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจปญฺจโส’’ติ นิทฺเทเสเนว วิจฺฉาปโยคสิทฺธิยา ญาปิตตฺตา, อถ วา สหวจนิจฺฉาย’มย’เมกเสโสฯ
โยควิภาคโต เจตฺถ, เอกเสสฺวสกิํ อิติ;
วิรูเปกเสโส โหติ, วา ‘‘ปิตูน’’นฺติอาทิสุฯ
ตตฺเถว ลิงฺคตฺถสฺส พหุตฺตวจนิจฺฉายํ ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน’’นฺติ ปฐมาพหุวจนํ โย, ปุริส โย อิตีธ ‘‘อโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๖๙. สพฺพโยนีนมาเอฯ
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปเรสํ สพฺเพสํ ปฐมาโยนีนํ, ทุติยาโยนีนญฺจ ยยากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วาติ อากาโร, สพฺพคฺคหณํ สพฺพาเทสตฺถํ, สรโลปาทิ ปุริมสทิสเมว, ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ
วา อิจฺเจว รูปา รูปานิ, อคฺคโย, มุนโยฯ
วาสทฺโทยํ ววตฺถิตปิภาสตฺโถ, เตน เจตฺถ –
นิจฺจเมว
อสนฺตํ เฌ กตตฺเต ตุ, วิธิํ ทีเปติ วาสุติฯ
ตตฺเถวาลปนวจนิจฺฉายํ ‘‘ลิงฺคตฺเถ ปฐมา’’ติ วตฺตเตฯ
๗๐. อาลปเน จฯ
อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, สมฺโพธนํฯ ตสฺมิํ อาลปนตฺถาธิเก ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ ปุเร วิย เอกวจนาทิฯ
ปุริส สิ อิจฺจตฺร –
๗๑. อาลปเน สิ คสญฺโญฯ
อาลปนตฺเถ วิหิโต สิ คสญฺโญ โหตีติ คสญฺญายํ ‘‘โภ เค ตู’’ติ อิโต ‘‘เค’’ติ วตฺตเตฯ
๗๒. อการปิตาทฺยนฺตานมาฯ
ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร จ ปิตุสตฺถุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อาการตฺตมาปชฺชเต เค ปเรฯ
‘‘เค, รสฺส’’มิติ จ วตฺตเตฯ
๗๓. อากาโร วาฯ
ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปน, อทูรฏฺฐสฺสาลปเนวายํฯ
๗๔. เสสโต โลปํ คสิปิฯ
‘‘สิํ, โส, สฺยา จ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จา’’ติ เอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐหิ อญฺโญ เสโส นาม, ตโต เสสโต ลิงฺคมฺหา คสิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเตฯ อปิคฺคหณํ สิคฺคหเณ วอิติ วจนเมว ญาปกมญฺญตฺถาปิ สิคฺคหเณ อาลปนาคฺคหณสฺสฯ เกจิ อาลปนาภิพฺยตฺติยา ภวนฺตสทฺทํ วา เหสทฺทํ วา ปยุชฺชนฺเตฯ โภ ปุริส ติฏฺฐ, เห ปุริสา วาฯ
พหุวจเน น วิเสโส, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺฐถฯ
ตตฺเถว กมฺมตฺถวจนิจฺฉายํ ‘‘ว,’’ติ วตฺตเตฯ
๗๕. ยํ กโรติ ตํ กมฺมํฯ
ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กฺริยานิมิตฺตํ กมฺมสญฺญํ โหติฯ
๗๖. กมฺมตฺเถ ทุติยาฯ
กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ ปุเร วิย ทุติเยกวจนํ อํ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา สเร ลุตฺเต ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ปกติภาโว จ, ปุริสํ ปสฺสฯ
พหุวจเน ‘‘สพฺพโยนีนมาเอ’’ติ โยวจนสฺเสกาโร, ปุริเส ปสฺสฯ
ตตฺเถว กตฺตุวจนิจฺฉายํ –
๗๗. โย กโรติ ส กตฺตาฯ
โย อตฺตปฺปธาโน กฺริยํ กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติฯ
‘‘ตติยา’’ติ วตฺตเตฯ
๗๘. กตฺตริ จฯ
กตฺตริ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตีติ ตติเยกวจนํ นาฯ
๗๙. อโต เนนฯ
เอนาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโสฯ อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, สรโลปาทิ, ปุริเสน กตํฯ
พหุวจนมฺหิ –
๘๐. สุหิสฺวกาโร เอฯ
สุ, หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺติรูเปสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร เอตฺตมาปชฺชเตฯ
๘๑. สฺมาหิสฺมิํนํ มฺหาภิมฺหิ วาฯ
สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สฺมา หิ สฺมิํอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ มฺหา, ภิ, มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ กตํฯ
ตตฺเถว กรณวจนิจฺฉายํ –
๘๒. เยน วา กยิรเต ตํ กรณํฯ
เยน วา กยิรเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติฯ
๘๓. กรเณ ตติยาฯ
กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ, เสสํ กตฺตุสมํ, อาวิฏฺเฐน ปุริเสน โส ปุญฺญํ กโรติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ
ตตฺเถว สมฺปทานวจนิจฺฉายํ –
๘๔. ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํฯ
ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติฯ
๘๕. สมฺปทาเน จตุตฺถีฯ
สมฺปทานการเก จตุตฺถีวิภตฺติ โหตีติ จตุตฺถิยา เอกวจนํ สฯ
๘๖. สาคโม เสฯ
สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ เส วิภตฺติมฺหิ ปเรฯ ปุริสสฺส ธนํ ททาติฯ
พหุวจนมฺหิ ‘‘ทีฆ’’นฺติ วตฺตเตฯ
๘๗. สุนํหิสุ จฯ
สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส อนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา ทีฆมาปชฺชนฺเต, จคฺคหณมิการุการานํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํฯ ปุริสานํฯ
ตตฺเถวาปาทานวจนิจฺฉายํ –
๘๘. ยสฺมา ทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํฯ
ยสฺมา วา อวธิภูตา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติฯ
๘๙. อปาทาเน ปญฺจมีฯ
อปาทานการเก ปญฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ปญฺจมิยา เอกวจนํ สฺมาฯ
‘‘อโต, สพฺเพสํ, อา เอ’’ติ จ วตฺตเตฯ
๙๐. สฺมาสฺมิํน วาฯ
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา สพฺเพสํ สฺมา สฺมิํอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วา, อญฺญตฺถ มฺหาเทโสฯ ปุริสา อเปติ, ปุริสมฺหา, ปุริสสฺมาฯ
พหุวจเน สพฺพตฺถ ตติยาสมํ, หิสฺส ภิอาเทโส โหติฯ ปุริเสหิ, ปุริเสภิ อเปติฯ
ตตฺเถว สามิวจนิจฺฉายํ –
๙๑. ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามิฯ
ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสญฺญํ โหติฯ
๙๒. สามิสฺมิํ ฉฏฺฐีฯ
สามิสฺมิํ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ ฐเปตฺวา อายาเทสํ สพฺพตฺถ จตุตฺถีฉฏฺฐีนํ สมานํ รูปํฯ ปุริสสฺส เอตํ ธนํ, ปุริสานํฯ
ตตฺเถว โอกาสวจนิจฺฉายํ –
๙๓. โยธาโร ตโมกาสํฯ
โย กตฺตุกมฺมานํ กฺริยาย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหติฯ
๙๔. โอกาเส สตฺตมีฯ
โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ สตฺตมิยา เอกวจนํ สฺมิํ, ตสฺส ‘‘สฺมาสฺมิํนํ วา’’ติ เอกาโร, มฺหิอาเทโส จ, ปุริเส ปติฏฺฐิตํ, ปุริสมฺหิ, ปุริสสฺมิํฯ
พหุวจเน ‘‘สุหิสฺวกาโร เอ’’ติ เอกาโร, ปุริเสสุฯ
ปุริโส, ปุริสา, โภ ปุริส โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส, ปุริเสน, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสา ปุริสสฺมา ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริเส ปุริสสฺมิํ ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุฯ
ตถา สุคโต, สุคตา, โภ สุคต โภ สุคตา วา, ภวนฺโต สุคตา, สุคตํ, สุคเต, สุคเตน, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคตา สุคตสฺมา สุคตมฺหา, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคเต สุคตสฺมิํ สุคตมฺหิ, สุคเตสุฯ
เอวํ สุรา’สุร นโร’รค นาค ยกฺขา,
คนฺธพฺพ กินฺนร มนุสฺส ปิสาจ เปตา;
มาตงฺค ชงฺคม ตุรงฺค วราห สีหา,
พฺยคฺฆ’จฺฉ กจฺฉป ตรจฺฉ มิค’สฺส โสณาฯ
อาโลก โลก นิลยา’นิล จาค โยคา, วายาม คาม
นิคมา’คม ธมฺม กามา;
สงฺโฆ’ฆ โฆส ปฏิฆา’สว โกธ โลภา,
สารมฺภ ถมฺภ มท มาน ปมาท มกฺขาฯ
ปุนฺนาค
หินฺตาล ตาล พกุล’ชฺชุน กิํสุกา จ;
มนฺทาร กุนฺท ปุจิมนฺท กรญฺช รุกฺขา,
เญยฺยา มยูร สกุนณฺฑช โกญฺจ หํสา –
อิจฺจาทโยปิฯ
มโนคณาทิสฺส ตุ นาสสฺมาสฺมิํสุ วิเสโสฯ อญฺญตฺถ ปุริสสมํฯ
มโน, มนา, เห มน เห มนา วา, ภวนฺโต มนา, มนํ, มเนฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๙๕. มโนคณาทิโต สฺมิํนานมิอาฯ
มโนปภุติ คโณ มโนคโณ, มโนคณาทิโต สฺมิํ, นาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อิการาการาเทสา โหนฺติ วาฯ อาทิคฺคหเณน พิลปทาทิโตปิฯ
‘‘มโนคณาทิโต’’ติ วตฺตเตฯ
๙๖. ส สเร วาคโมฯ
เอเตเหว มโนคณาทีหิ สเร ปเร สาคโม โหติ วาฯ มนสา, มเนนฯ
ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ‘‘มโน มนา มนํ มเน มนอายตน’’นฺติอาทีสุ น โหติฯ ‘‘มานสิกํ, เจตสิก’’นฺติอาทีสุ นิจฺจํฯ มเนหิ, มเนภิฯ
‘‘มโนคณาทิโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๙๗. สสฺส โจฯ
มโนคณาทิโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส โอกาโร โหติ วาฯ สาคโมฯ
มนโส มนสฺส, มนานํ, มนา มนสฺมา มนมฺหา, มเนหิ มเนภิ, มนโส มนสฺส, มนานํ, มนสิ มเน มนสฺมิํ มนมฺหิ, มเนสุฯ
เอวํ วโจ วโย เตโช,
ตโป เจโต ตโม ยโส;
อโย ปโย สิโร ฉนฺโท,
สโร อุโร รโห อโห –
อิจฺจาทิ มโนคโณฯ
คุณวนฺตุสทฺทสฺส เภโทฯ คุณวนฺตุ สิ อิตีธ –
‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา’’ติ จ อธิกาโรฯ
๙๘. อา สิมฺหิฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ คุณวาฯ
‘‘โยมฺหิ, ปฐเม’’สีหคติยา ‘‘วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๙๙. นฺตุสฺส นฺโตฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ วา โยมฺหิ ปฐเม, คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติฯ
‘‘สุนํหิสุ, อตฺต’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๐๐. นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จฯ
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อุกาโร อตฺตมาปชฺชเต สุนํหิ โยอิจฺเจเตสุ, จคฺคหเณน อญฺเญสุ อํ นา สฺมาสฺมิํสุ จฯ คุณวนฺตา, ฉฏฺฐิยา สิทฺเธปิ อนฺตาเทเส ปุน อนฺตคฺคหณกรณโต โยนํ อิกาโร จ กฺวจิฯ คุณวนฺติฯ
‘‘อ’’มิติ วตฺตเตฯ
๑๐๑. อวณฺณา จ เคฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ อวณฺณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เค ปเรฯ
โภ คุณวํ โภ คุณว โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวนฺโต คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเตฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๐๒. โตติตา สสฺมิํนาสุฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โตติ ตาอาเทสา โหนฺติ วา สสฺมิํนาอิจฺเจเตสุ ยถาสงฺขฺยํฯ คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิฯ
๑๐๓. นฺตสฺส เส วาฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสอิจฺจยมาเทโส โหติ วา เส วิภตฺติมฺหิฯ คุณวนฺตสฺส คุณวโตฯ
๑๐๔. นํมฺหิ ตํ วาฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ คุณวตํ คุณวนฺตานํฯ
‘‘อมฺห สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทโสฯ
คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตสฺมา คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส คุณวโต, คุณวตํ คุณวนฺตานํ, คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตสฺมิํ คุณวนฺตมฺหี, คุณวนฺเตสุฯ
เอวํ คณวา กุลวา พลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา ผลวา สีลวา ปญฺญวา อิจฺจาทโยฯ
หิมวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต –
‘‘อตฺตํ, นฺตุสฺส’นฺโต’’ติ จ วตฺตมาเน –
๑๐๕. สิมฺหี วาฯ
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อตฺตํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ หิมวนฺโต, หิมวา, เสสํ สมํฯ
ปุน วาคฺคหณกรณํ หิมวนฺตุสทฺทโต อญฺญตฺร อตฺตนิเสธนตฺถํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโทฯ เตน คุณวนฺตาทีสุ นาติปฺปสงฺโคฯ
เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มติมา มุติมา มุตฺติมา ชุติมา สิริมา หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโยฯ
ตตฺถ สติมนฺตุ พนฺธุมนฺตุสทฺทานํ อํเสสุ รูปเภโทฯ ‘‘อตฺตํ, นฺตุสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๐๖. สพฺพสฺส วา อํเสสุฯ
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วา อํสอิจฺเจเตสุฯ อิธาปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นาติปฺปสงฺโค
คจฺฉนฺตสทฺทสฺส เภโท, คจฺฉนฺต สิ,
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๐๗. สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํฯ
คจฺฉนฺติจฺเจวมาทีนํ อนฺตปฺปจฺจยนฺตานํ นฺตสทฺโท อํรูปํ อาปชฺชเต วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สรโลปสิโลปา, โส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต วา คณฺหาติฯ
‘‘คจฺฉนฺตาทีนํ, นฺตสทฺโท’’ติ จ วตฺตมาเน –
๑๐๘. เสเสสุ นฺตุวฯ
คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ เสเสสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, อสฺมิมฺหิ การิยาติเทโสยํฯ เสสํ คุณวนฺตุสมํฯ
เต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, โภ คจฺฉํ โภ คจฺฉ โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, [คจฺฉํ] คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตา คจฺฉนฺตสฺมา คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตสฺมิํ คจฺฉนฺตมฺหี, คจฺฉนฺเตสุฯ
เอวํ มหํ จรํ ติฏฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;
ชยํ ชีรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ –
อิจฺจาทโยฯ
ภวนฺตสทฺทสฺส ค โย นา สวจเนสุ วิเสโสฯ โส ภวํฯ
‘‘ภวโต’’ติ วตฺตเตฯ
๑๐๙. โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺสฯ
ภวนฺตอิจฺเจตสฺส วการสฺส โอภาโว โหติ กฺวจิ โยอิจฺเจเตสุฯ เต โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตาฯ
‘‘ภวโต’’ติ วตฺตเตฯ
๑๑๐. โภ เค ตุฯ
สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภ โหติ เค ปเรฯ ตุสทฺเทน ภนฺเต, โภนฺตาทิ จ, คโลโป, โภ ภนฺเต โภนฺต โภนฺตา, โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา, ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเตฯ
นาเสสุ ‘‘โอภาโว กฺวจี’’ติ โยควิภาเคน โอภาโวฯ
โภตา ภวตา ภวนฺเตน, โภโต ภวโต ภวนฺตสฺส อิจฺจาทิฯ
๑๑๑. ภทนฺตสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตฯ
สพฺพสฺเสว ภทนฺตสทฺทสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสุ จฯ โภ ภทฺทนฺต ภนฺเต, ภทนฺต ภทนฺตา วา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํฯ
๑๑๒. สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเตฯ
สพฺพสฺเสว สนฺตสทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, อนฺเต จ พการาคโม โหติฯ
จสทฺทคฺคหเณน ภกาเรปิ สมาเส กฺวจิ สการาเทโสฯ สพฺภิฯ
เภติ กิํ? สนฺเตหิ, เสสํ คจฺฉนฺตสทฺทสมํฯ
อตฺถิ ราช พฺรหฺม อตฺต สขสทฺทาทีนํ เภโท, ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘ราช สิ’’อิติ ฐิเต –
‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต’’ติ อธิกาโรฯ
๑๑๓. สฺยา จฯ
พฺรหฺม อตฺต สข ราชอิจฺเจวมาทิโต สิวจนสฺส อากาโร โหติฯ อาทิสทฺเทน อาตุมาทิสทฺทโต จฯ สรโลปาทิฯ ราชา ติฏฺฐติฯ
๑๑๔. โยนมาโนฯ
พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต โยนํ อาโนอาเทโส โหติฯ ราชาโน ติฏฺฐนฺติ, โภ ราช โภ ราชา, ภวนฺโต ราชาโนฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๑๕. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํฯ
พฺรหฺมาทีหิ ปรสฺส อํวจนสฺส อานํ โหติ วาฯ ราชานํ ปสฺส ราชํ วา, ราชาโนฯ
‘‘สวิภตฺติสฺส, ราชสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๑๖. นามฺหิ รญฺญา วาฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ รญฺญา กตํ ราเชน วาฯ
๑๑๗. ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จฯ
สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุฯ จสทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, ‘‘สุนํหิสุ จา’’ติ ทีโฆ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ วาฯ
‘‘สวิภตฺติสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ
๑๑๘. ราชสฺส รญฺโญราชิโน เสฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญ ราชิโนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิฯ รญฺโญ, ราชิโน เทติฯ
‘‘ราชสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๑๙. รญฺญํ นํ มฺหี วาฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ รญฺญํ ราชูนํ ราชานํฯ
ปญฺจมิยํ –
๑๒๐. อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวฯ
อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺติ สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโสฯ อติเทโส ปน ฉพฺพิโธฯ
วุตฺตญฺจ –
‘‘พฺยปเทโส นิมิตฺตญฺจ, ตํรูปํ ตํสภาวตา;
สุตฺตญฺเจว ตถา การิ-ยาติเทโสติ ฉพฺพิโธ’’ติฯ
ตตฺรายํ พฺรหฺมตฺตสขาทีสุ ปาฐสามตฺถิยโต รูปาติเทโสฯ เสสํ ตติยาสมํฯ
รญฺญา อเปติ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ, รญฺโญ, ราชิโน สนฺตกํ, รญฺญํ ราชูนํ ราชานํฯ
‘‘ราชสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๒๑. สฺมิํมฺหิ รญฺเญ ราชินิฯ
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญราชินิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สฺมิํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ รญฺเญ, ราชินิ ปติฏฺฐิตํ, ราชูสุ ราเชสุฯ
พฺรหฺมสทฺทสฺส จ ค นา ส สฺมิํสุ วิเสโสฯ พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโนฯ
อาลปเน จ ‘‘เอ’’ติ วตฺตเตฯ
๑๒๒. พฺรหฺมโต คสฺส จฯ
พฺรหฺมสทฺทโต คสฺส จ เอกาโร โหติ, จคฺคหณํ เอคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโนฯ
วิปริณาเมน ‘‘พฺรหฺมสฺส, อนฺโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๒๓. อุตฺตํ สนาสุฯ
พฺรหฺมสทฺทสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส นาอิจฺเจเตสุ วจเนสุฯ อุตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส กตฺถจิ อภาวทสฺสนตฺโถฯ พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิฯ
สสฺมิํ อุตฺเต กเต ‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ ลสญฺญายํ –
๑๒๔. ฌลโต สสฺส โน วาฯ
ฌลสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ ปรสฺส สอิจฺเจตสฺส วจนสฺส โนอิจฺจาเทโส โหติ วาฯ พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา, อุตฺตมิติ โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ อุตฺตํฯ
ปญฺจมิยํ นาภาวาติเทโสฯ พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วาฯ
๑๒๕. พฺรหฺมโต ตุ สฺมิํ นิฯ
พฺรหฺมสทฺทโต สฺมิํวจนสฺส นิ โหติฯ ตุสทฺเทน กมฺมจมฺมมุทฺธาทิโต จ กฺวจิฯ พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุฯ
อตฺตสทฺทสฺส ตติยาทีสฺเวว วิเสโสฯ
อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต โภ อตฺตา, ภวนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ อตฺตํ, อตฺตาโนฯ
นามฺหิ ‘‘อกมฺมนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน อตฺตนฺตสฺส อตฺตํ วาฯ อตฺตนา อตฺเตน วาฯ
๑๒๖. อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํฯ
อตฺตสทฺทสฺส อนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมิํ ปเรฯ อตฺตเนหิ อตฺตเนภิฯ
‘‘ตโต, อตฺตโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๒๗. สสฺส โนฯ
ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โน โหติฯ อตฺตโน, อตฺตานํฯ
๑๒๘. สฺมา นาฯ
ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นา โหติฯ อตฺตนา อเปติฯ
นาภาวาติเทเสเนว สิทฺเธปิ อุตฺตรสุตฺเตน เอกโยคมกตฺวา ภินฺนโยคกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน อตฺตนฺตตการสฺส รกาโร ชกาเร กฺวจิฯ อตฺรโช อตฺตโช วาฯ อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ, อตฺตโน, อตฺตานํฯ
‘‘อตฺตโต’’ติ วตฺตเตฯ
๑๒๙. ตโต สฺมิํ นิฯ
ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมิํวจนสฺส นิ โหติฯ อตฺตนิ, อตฺเตสุฯ
สขสทฺทสฺส เภโทฯ สขา, สขาโนฯ
‘‘โยน’’มิติ วตฺตเตฯ
๑๓๐. สขโต จาโยโนฯ
สขสทฺทโต โยนํ อาโย โนอาเทสา จ โหนฺติฯ สขาโยฯ
๑๓๑. สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุฯ
สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โนนานํสอิจฺเจเตสุ ปเรสุฯ สขิโน ติฏฺฐนฺติฯ
อาลปเน คสญฺญายํ –
๑๓๒. สขโต คสฺเส วาฯ
สขโต คสฺส อการ อาการ อิการ อีการเอการาเทสา โหนฺติฯ วาสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ กฺวจิ เอกาโรฯ ยถา – ภทฺทนฺเต อิเส อิติฯ
อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จาติปิ เอ, ปุพฺพสฺสรานํ กเมน โลโปฯ
โภ สข โภ สขา โภ สขิ โภ สขี โภ สเข, ภวนฺโต สขาโน สขาโย สขิโนฯ
‘‘สขนฺตสฺส, อาโร จา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๓๓. สุนมํสุ วาฯ
สขนฺตสฺส อาโร โภติ วา สุนํ อํอิจฺเจเตสุ ปเรสุฯ สขารํ สขานํ สขํ, สขาโน สขาโย สขิโน, สขินาฯ
‘‘สขนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๓๔. อาโร หิมฺหิ วาฯ
สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สขาเรหิ สขาเรภิ, สเขหิ สเขภิฯ
อิการาเทเส ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โนฯ สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํฯ
สฺมาวจนสฺส นาภาโวฯ สขินา, สขาเรหิ สขาเรภิ สเขหิ สเขภิ, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํฯ
‘‘สขโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๓๕. สฺมิเม
สขโต สฺมิํวจนสฺส เอกาโร โหติฯ นิจฺจตฺโถยมารมฺโภฯ สเข, สขาเรสุ สเขสุฯ
อาตุมสทฺทสฺส ปฐมาทุติยาสุ อตฺตสทฺทสฺเสว รูปนโยฯ อาตุมา, อาตุมาโน, โภ อาตุม โภ อาตุมา, ภวนฺโต อาตุมาโน, อาตุมานํ อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุเมน อิจฺจาทิ ปุริสสมํฯ
ปุมสทฺทสฺส เภโทฯ ปุม สิ,
‘‘สวิภตฺติสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ
๑๓๖. ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิฯ
ปุมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อนฺตคฺคหเณน มฆวยุวาทีนมนฺตสฺส จฯ ปุมาฯ
‘‘ปุมนฺตสฺสา’’ติ อธิกาโรฯ
๑๓๗. โยสฺวาโนฯ
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสุฯ ปุมาโนฯ
๑๓๘. อมาลปเนกวจเนฯ
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน ปเรฯ เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมํ, ปุมาโนฯ
‘‘อา, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๓๙. อุ นามฺหิ จฯ
ปุมนฺตสฺส อาอุอาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จุ’กาโร วา สสฺมาสุฯ ปุมานา ปุมุนา ปุเมน วาฯ
‘‘อาเน’’ติ วตฺตเตฯ
๑๔๐. หิวิภตฺติมฺหิ จฯ
ปุมนฺตสฺส หิวิภตฺติมฺหี จ อาเนอาเทโส โหติฯ วิภตฺติคฺคหณํ สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํฯ ปุมาเนหิ ปุมาเนภิฯ
จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส วา อานาเทโส โหติ สพฺพวิภตฺตีสุฯ ‘‘อุ นามฺหิ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุมนฺตสฺสุกาโร วา สสฺมาสุ วิภตฺตีสุฯ ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โนฯ ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํฯ
‘‘สฺมา, นา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๔๑. ฌลโต จฯ
ฌลอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส นา โหติฯ จคฺคหณํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํฯ ปุมานา ปุมุนา ปุมา ปุมสฺมา ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ ปุเมหิ ปุเมภิ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํฯ
๑๔๒. อาเน สฺมิํมฺหิ วาฯ
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทโส โหติ วา สฺมิํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ปุมาเน ปุเม ปุมสฺมิํ ปุมมฺหิฯ
๑๔๓. สุสฺมิมา วาฯ
ปุมนฺตสฺส สุอิจฺเจตสฺมิํ ปเร อาอาเทโส โหติ วาฯ ปุมาสุ ปุเมสุฯ
ยุวาทีสุ ‘‘ยุว สิ’’ อิตีธ –
‘‘ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี’’ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน อากาโร, ‘‘หิวิภตฺติมฺหิ จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน อานาเทโส จฯ
ยุวา ยุวาโน, ยุวานา ยุวา, เห ยุว เห ยุวา เห ยุวาน เห ยุวานา, ภวนฺโต ยุวานา, ยุวานํ ยุวํ, ยุวาเน ยุเวฯ
‘‘อกมฺมนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส อา โหติ วา นาสุอิจฺเจเตสูติ อาตฺตํฯ
ยุวานา ยุเวน ยุวาเนน วา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวานา ยุวานสฺมา ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวาเน ยุวานสฺมิํ ยุวานมฺหิ ยุเว ยุวมฺหิ ยุวสฺมิํ, ยุวาเนสุ ยุวาสุ ยุเวสุฯ
เอวํ มฆวา มฆวาโน, มฆวานา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํฯ
อการนฺตํฯ
อาการนฺโต ปุลฺลิงฺโค สาสทฺโทฯ
สา สิ, สิโลโป, สา สุนโขฯ
พหุวจเน –
๑๔๔. อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จฯ
ฆสญฺญกอาการวชฺชิโต ลิงฺคสฺสนฺโต สโร รสฺสมาปชฺชเต เอกวจเนสุ โยสุ จ ปเรสูติ รสฺสตฺตํฯ อปิคฺคหณํ สิมฺหิ นิวตฺตนตฺถํฯ เสสํ เนยฺยํฯ
สา ติฏฺฐนฺติ, เห ส เห สา, เห สา, สํ, เส, เสน, สาหิ สาภิ, สสฺส สาย, สานํ, สา สสฺมา สมฺหา, สาหิ สาภิ, สสฺส, สานํ, เส สสฺมิํ สมฺหิ, สาสุฯ
เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา คาณฺฑีวธนฺวาปภุตโยฯ
อาการนฺตํฯ
อิการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อคฺคิสทฺโทฯ สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคฺคิ สิ,
‘‘อนฺโต, สิมฺหิ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๔๕. อคฺคิสฺสินิฯ
อคฺคิสฺส อนฺโต อินิ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโปฯ อคฺคินิ อคฺคิฯ
พหุวจเน ‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ ฌลสญฺญายํ –
‘‘ฌลโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๔๖. ฆปโต จ โยนํ โลโปฯ
ฆปสญฺเญหิ อิตฺถิวาจเกหิ อาการิวณฺณุวณฺเณหิ, ฌลสญฺเญหิ จ ปเรสํ โยวจนานํ โลโป โหติ วาฯ ววตฺถิตวิภาสายํฯ
๑๔๗. โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํฯ
ลิงฺคสฺสนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆมาปชฺชนฺเตฯ กตา นิการโลปา เยสํ เต กตนิการโลปาฯ อคฺคีฯ
‘‘ปญฺจาทีนมตฺต’’นฺติ อิโต ‘‘อตฺต’’มิติ วตฺตเตฯ
๑๔๘. โยสฺวกตรสฺโส โฌฯ
โยสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเตฯ อคฺคโยฯ
โฌติ กิํ? รตฺติโยฯ
อาลปเนเปวํฯ เห อคฺคิ, เห อคฺคี เห อคฺคโยฯ
ทุติเยกวจเน ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต –
๑๔๙. อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหิฯ
ฌลปอิจฺเจเตหิ ปรสฺส อํวจนสฺส, มการสฺส จ นิคฺคหีตํ อาเทโส โหติฯ อคฺคิํฯ
อคฺคี อคฺคโย, อคฺคินา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ, ‘‘สุนํหิสุ จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กตฺถจิ ทีฆาภาโวฯ อคฺคิหิ อคฺคิภิฯ
‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โนฯ อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํฯ
‘‘สฺมา นา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ฌลโต จา’’ติ วิกปฺเปน นาฯ อคฺคินา อคฺคิสฺมา อคฺคิมฺหา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ อคฺคิหิ อคฺคิภิ, อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ อคฺคินํ, อคฺคิมฺหิ อคฺคิสฺมิํ, อคฺคีสุ อคฺคิสุฯ
เอวมญฺเญปิ –
โชติ ปาณิ คณฺฐิ มุฏฺฐิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;
พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิฯ
อิสิ
กปิ อสิ มสิ นิธิ วิธิ อหิ กิมิ ปติ;
หริ อริ ติมิ กลิ พลิ ชลธิ คหปติ,
อุรุธิติ วรมติ นิรุปธิ อธิปติฯ
อญฺชลิ สารถิ อติถิ สมาธิ อุทธิปฺปภุตโยฯ
อิการนฺตํฯ
อีการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ทณฺฑีสทฺโทฯ
‘‘ทณฺฑี สิ’’ อิตีธ –
‘‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จา’’ติ รสฺสตฺเต สมฺปตฺเต เอตฺเถวาปิคฺคหเณน สิสฺมิํ ตทภาเว สิทฺเธ นิยมตฺถมาหฯ
‘‘รสฺส’’นฺติ วตฺตมาเน –
๑๕๐. น สิสฺมิมนปุํสกานิฯ
สิสฺมิํ นปุํสกวชฺชิตานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเตติ รสฺสตฺตาภาโว, สิโลโปฯ ทณฺฑี ติฏฺฐติฯ
อนปุํสกานีติ กิํ? สุขการิ ทานํฯ
เอตฺถ จ –
วิสทาวิสทาการ-โวหาโรภยมุตฺตกา;
ปุมาทิชานเน เหตุ-ภาวโต ลิงฺคมีริตาฯ
โยโลเป ทณฺฑี ติฏฺฐนฺติฯ
อิตรตฺร ‘‘อโฆ รสฺส’’มิจฺจาทินา รสฺสตฺเต กเต –
‘‘ฌโต, กตรสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๕๑. โยนํ โนฯ
สพฺเพสํ โยนํ สาลปนานํ ฌโต กตรสฺสา ปเรสํ โนอิจฺจาเทโส โหติฯ ทณฺฑิโน ติฏฺฐนฺติฯ
กตรสฺสาติ กิํ? อคฺคโยฯ
อธิการํ วินา ‘‘โยนํ,
โน’’ติ โยควิภาคโต;
กฺวจิ อกตรสฺสาปิ,
โน สารมติโน ยถาฯ
อาลปเน ‘‘เค’’ติ วตฺตเตฯ
๑๕๒. ฌลปา รสฺสํฯ
ฌลปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเรฯ โภ ทณฺฑิฯ
‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินาว สิทฺเธปิ รสฺสตฺเต ปุนารมฺโภ นิยมตฺโถ, เตน ‘‘โภ โค’’ติอาทีสุ น ภวติฯ ทณฺฑี ทณฺฑิโนฯ
ทุติยายํ รสฺสตฺเต กเต ‘‘อ’’มิติ วตฺตเต, ‘‘ฆปโต สฺมิํ ยํ วา’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๕๓. นํ ฌโต กตรสฺสาฯ
ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส อํวจนสฺส นํ โหติ วาฯ ทณฺฑินํ ทณฺฑิํ, ทณฺฑี ทณฺฑิโน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํฯ
‘‘ฌลโต จา’’ติ นาฯ ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํฯ
‘‘ฌโต, กตรสฺสา’’ติ จ วตฺตเต, ปุเร วิย ‘‘วา’’ติ จฯ
๑๕๔. สฺมิํ นิฯ
ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส สฺมิํวจนสฺส นิอิจฺจาเทโส โหติ วาฯ ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมิํ ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุฯ
เอวมญฺญานิปิ –
ธมฺมี สงฺฆี ญาณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาฐี รฏฺฐี;
ฉตฺตี มาลี วมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามีฯ
ธชี คณี สสี กุฏฺฐี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;
ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลีฯ
ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;
ธมฺมจารี สีฆยายี, สีหนาที ภูมิสายี –
อิจฺจาทีนิ อีการนฺตนามานิฯ
คามณีสทฺทสฺส ตุ สตฺตมิยํ เภโทฯ
คามณี, คามณี คามณิโน, โภ คามณิ, โภนฺโต คามณี โภนฺโต คามณิโน, คามณินํ คามณิํ, คามณี คามณิโนฯ
เสสํ ทณฺฑีสมํฯ นิอาเทสาภาโวว วิเสโสฯ เอวํ เสนานี สุธีปฺปภุตโยฯ
อีการนฺตํฯ
อุการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ภิกฺขุสทฺโทฯ
ตเถว ภิกฺขุสทฺทโต สิ, สิโลโปฯ โส ภิกฺขุฯ
พหุวจเน ‘‘ฆปโต จ โยนํ โลโป’’ติ โยโลโป, ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆฯ เต ภิกฺขูฯ
โลปาภาเว ‘‘วา, โยน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๕๕. ลโต โวกาโร จฯ
ลสญฺญโต ปเรสํ โยวจนานํ โวการาเทโส โหติ วาฯ การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติฯ จสทฺทคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํฯ อถ วา จคฺคหณํ โนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, เตน ชนฺตุสพฺพญฺญูอาทิโต โยนํ โน จ โหติฯ วาสทฺโท ววตฺถิตวิภาสตฺโถฯ เตน –
ภิกฺขุปฺปภุติโต นิจฺจํ, โว โยนํ เหตุอาทิโต;
วิภาสา น จ โว โน จ, อมุปฺปภุติโต ภเวฯ
‘‘อตฺตํ, อกตรสฺโส’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๕๖. เวโวสุ โล จฯ
เว โวอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเตฯ ภิกฺขโว, โภ ภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขูฯ
โลปาภาเว –
๑๕๗. อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโวฯ
อกตรสฺสา ลโต ปรสฺส อาลปเน วิหิตสฺส โยอิจฺเจตสฺส เว โวอาเทสา โหนฺติฯ อตฺตํฯ ภวนฺโต ภิกฺขเว ภิกฺขโวฯ ‘‘อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ นิคฺคหีตํฯ
ภิกฺขุํ, ภิกฺขู ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ
เอวํ เสตุ เกตุ ราหุ ภานุ ปงฺคุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ สินฺธุ พนฺธุ เนรุ เมรุ สตฺตุ การุ เหตุ ชนฺตุ รุรุ ปฏุ อิจฺจาทโยฯ
เหตุชนฺตุสทฺทานํ ปฐมาทุติยาสุ วิเสโสฯ
เหตุ, เหตู เหตโว เหตุโย, โภ เหตุ, โภนฺโต เหตู เหตเว เหตโว, เหตุํ, เหตู เหตโว เหตุโยฯ เสสํ ภิกฺขุสมํฯ
ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตโวฯ การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติฯ ชนฺตุโน ชนฺตุโย, โภ ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตเว ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตโว ชนฺตุโน ชนฺตุโย อิจฺจาทิฯ
สตฺถุสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘สตฺถุ สิ’’อิตีธ –
‘‘อนฺโต’’ติ วตฺตเตฯ
๑๕๘. สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมิํ สิโลโป จฯ
สตฺถุ ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ กตฺตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชเต สิสฺมิํ, สิโลโป จ โหติฯ สตฺถาฯ
‘‘สตฺถุ ปิตาทีน’’นฺติ อธิกาโรฯ
๑๕๙. อญฺเญสฺวารตฺตํ
สตฺถุ ปิตาทีนมนฺโต สิวจนโต อญฺเญสุ วจเนสุ อารตฺตมาปชฺชเตฯ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน กตฺถจิ อนิยมํ ทสฺเสติฯ
อารคฺคหณมนุวตฺตเตฯ
๑๖๐. ตโต โยนโม ตุฯ
ตโต อาราเทสโต สพฺเพสํ โยนํ โอการาเทโส โหติฯ
ตุคฺคหเณน อญฺเญหิปิ จตุอุภนทีควาทีหิ โยนโมกาโร โหติ, สรโลปาทิฯ สตฺถาโรฯ
อาลปเน ‘‘อการปิตาทฺยนฺตานมา’’ติ อาตฺตํฯ ‘‘เค รสฺส’’นฺติ อธิกิจฺจ ‘‘อากาโร วา’’ติ วิกปฺเปน รสฺสตฺตํ, วโลโปฯ โภ สตฺถ โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ, สตฺถาเร สตฺถาโรฯ
‘‘ตโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๖๑. นา อาฯ
ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหติฯ สตฺถารา, สตฺถุนาติ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน สิทฺธํฯ สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิฯ
‘‘วา นํมฺหี’’ติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๖๒. อุ สสฺมิํ สโลโป จฯ
สตฺถุ ปิตุอิจฺเจวมาทีนมนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ วา สสฺมิํ, สโลโป จ โหติฯ อาราเทสาปวาโทยํฯ สตฺถุ, อญฺญตฺถ ภาวนิทฺเทเสนาราภาโวฯ สตฺถุสฺส สตฺถุโนฯ
‘‘อารตฺต’’นฺติ วตฺตเตฯ
๑๖๓. วา นํมฺหิฯ
สตฺถุ ปิตุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สตฺถารานํฯ
อาราภาเว ‘‘วา นํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
๑๖๔. สตฺถุนตฺตญฺจฯ
สตฺถุสทฺทนฺตสฺส, ปิตาทีนมนฺตสฺส จ อตฺตํ โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, ปุน สตฺถุคฺคหณํ สตฺถุโน นิจฺจวิธานตฺถํฯ สตฺถานํฯ
‘‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวา’’ติ สฺมาวจนสฺสนาภาโวฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ, สตฺถุ สตฺถุโน สตฺถุสฺส, สตฺถารานํ สตฺถานํฯ
‘‘อารโต’’ติ วตฺตเตฯ
๑๖๕. ตโต สฺมิมิฯ
ตโต อาราเทสโต สฺมิํวจนสฺส อิการาเทโส โหติฯ ปุน ตโตคฺคหเณน อญฺญสฺมาปิ สฺมิํวจนสฺส อิกาโรฯ ยถา – ภุวิ, ทิวิฯ
๑๖๖. อาโร รสฺสมิกาเรฯ
อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิกาเร ปเร, สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ
เอวํ กตฺตา, กตฺตาโร, โภ กตฺต โภ กตฺตา, ภวนฺโต กตฺตาโร, กตฺตารํ, กตฺตาเร กตฺตาโร, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิฯ ‘‘อุ สสฺมิํ สโลโป จา’’ติ อุตฺตํ, สโลโป จฯ กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ, กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตริ, กตฺตาเรสุ, อาราภาเว กตฺตูสุ กตฺตุสุฯ
เอวํ –
ภตฺตุ วตฺตุ เนตุ โสตุ, ญาตุ เชตุ เฉตฺตุ เภตฺตุฯ ทาตุ ธาตุ นตฺตุ โพทฺธุ, วิญฺญาเปตุ อาทโยปิฯ
‘‘อุ สสฺมิํ สโลโป จา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๖๗. สกมนฺธาตาทีนญฺจฯ
สกมนฺธาตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อุตฺตมาปชฺชเต สสฺมิํ, สโลโป จ, นิจฺจํ ปุนพฺพิธานาฯ สกมนฺธาตุ วิย อสฺส ราชิโน วิภโว, เสสํ สมํฯ เอวํ มหามนฺธาตุปฺปภุตโยฯ
ปิตุสทฺทสฺส เภโทฯ สิมฺหิ อาตฺตํ, สิโลโป, ปิตาฯ
โยมฺหิ ‘‘อาโร, รสฺส’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๑๖๘. ปิตาทีนมสิมฺหิ
ปิตาทีนมาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ สิสฺมิํ อาราเทสาภาเวปิ อสิมฺหีติ อธิกวจนมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน โตอาทิมฺหิ ปิตาทีนมิกาโร จฯ ยถา – ปิติโต, มาติโต, ภาติโต, ธีติโต, ปิติปกฺโข, มาติปกฺโขติฯ
ปิตโร, เสสํ กตฺตุสมํฯ โภ ปิต โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร, ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร, ปิตรา ปิตุนา, ปิตเรหิ ปิตเรภิฯ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ, ทีฆาภาเว ปิตุนํ วา, ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ ปิตุนํ, ปิตริ, ปิตเรสุ ปิตูสุ ปิตุสุฯ
เอวํ ภาตา, ภาตโร อิจฺจาทิฯ
อุการนฺตํฯ
อูการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อภิภูสทฺโทฯ
ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโปฯ โส อภิภู, โยโลเป กเต เต อภิภูฯ
‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, โวกาโรฯ กตรสฺสตฺตา อตฺตาภาโวฯ อภิภุโว, โภ อภิภุ, ภวนฺโต อภิภู อภิภุโวฯ
กตรสฺสตฺตา เวอาเทโส น โหติฯ เสสํ ภิกฺขุสทฺทสมํ, รสฺสตฺตเมว วิเสโสฯ อภิภุํ, อภิภู อภิภุโว
เอวํ สยมฺภู, เวสฺสภู, ปราภิภู, สหภูอาทโยฯ สหภูสทฺทสฺส โยนํ โนอาเทโสว วิเสโสฯ สหภู, สหภู สหภุโว สหภุโน อิจฺจาทิฯ
ตถา สพฺพญฺญูสทฺทสฺส โยสฺเวว วิเสโสฯ โส สพฺพญฺญู เต สพฺพญฺญู, โยโลปาภาเว รสฺสตฺตํ, ‘‘ลโต โวกาโร จา’’ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยนํ โนอาเทโสฯ วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น จ โวกาโรฯ สพฺพญฺญุโน, โภ สพฺพญฺญุ, โภนฺโต สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน, สพฺพญฺญุํ, สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน อิจฺจาทิฯ
เอวํ มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู กตญฺญู ตถญฺญู วิญฺญู วิทู เวทคู ปารคู อิจฺจาทโยฯ
อูการนฺตํฯ
เอการนฺโต อปฺปสิทฺโธฯ
โอการนฺโต ปุลฺลิงฺโค โคสทฺโทฯ
ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, โค คจฺฉติฯ
‘‘คาว เส’’ติ อิโต ‘‘โค’’ติ อธิกาโร, ‘‘อาวา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๖๙. โยสุ จฯ
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุฯ จสทฺเทน นา สฺมา สฺมิํสุอิจฺเจเตสุ จฯ ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร, สรโลปาทิฯ คาโว ติฏฺฐนฺติฯ
๑๗๐. อวํมฺหิ จฯ
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาว อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ เสทฺเทน โย นา ส สฺมาสฺมิํสุอิจฺเจเตสุ จ อวาเทโส โหติฯ คโว คจฺฉนฺติ, เห โค, เห คาโว เห คโวฯ
ทุติยายํ ‘‘อํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
๑๗๑. อาวสฺสุ วาฯ
อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วา อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อาวสฺส อ อาว, ตสฺส อาวสทฺทนฺตสฺสฯ ‘‘อํโม’’ติอาทินา นิคฺคหีตํฯ คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโวฯ
‘‘โคณ, วา’’ติ วตฺตเตฯ
๑๗๒. สุหินาสุ จฯ
สุ หิ นาอิจฺเจเตสุ สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วาฯ จสทฺเทน เสเสสุ จฯ โคโณ, โคณา, เห โคณ เห โคณา, โคณํ, โคเณ, โคเณน, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺสฯ
๑๗๓. โคณ นํมฺหิ วาฯ
สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ โคณานํ, โคณา โคณสฺมา โคณมฺหา, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส, โคณานํ, โคเณ โคณสฺมิํ โคณมฺหิ, โคเณสุฯ
โคณาเทสาภาเว คาเวน คเวน, โคหิ โคภิฯ
๑๗๔. คาว เสฯ
‘‘โค อาว เส’’อิติ ติปทมิทํฯ โคสฺส โอ โค, โคสทฺโทการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิฯ คาวสฺส ควสฺสฯ
นํมฺหิ ‘‘โค, อวา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๑๗๕. ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเสฯ
ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ, โคสทฺโทการสฺส อวาเทโส จ ปติมฺหิ ปเร อลุตฺเต จ สมาเสฯ จสทฺเทน อสมาเสปิ อํ อวาเทสาฯ ควํปติสฺส เถรสฺส, ควํฯ
‘‘สุหินาสุ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน นํมฺหิ คุอาเทโสฯ ‘‘โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน นการาคโม จฯ คุนฺนํโคนํ วาฯ
คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา, โคหิ โคภิ, คาวสฺส ควสฺส, ควํ คุนฺนํ โคนํ, คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมิํ คเว ควมฺหิ ควสฺมิํ, คาเวสุ คเวสุ โคสุฯ
โอการนฺตํฯ
ปุริโส คุณวา ราชา, สา’คฺคิ ทณฺฑี จ ภิกฺขุ จ;
สตฺถา’ภิภู จ สพฺพญฺญู, โคติ ปุลฺลิงฺคสงฺคโหฯ
ปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ
อสฺมา
อิตฺถิยํ ‘‘ตา สิ’’ อิตีธ สาเทสสิโลปาฯ สา กญฺญา, นตฺตํฯ นา ตา นาโย ตาโย, นํ ตํ, นา ตา นาโย ตาโย, นาย ตาย, นาหิ ตาหิ นาภิ ตาภิฯ
‘‘เอติมาสมี’’ติ อิโต เอติมาคฺคหณญฺจ ‘‘ตสฺสา วา’’ติ อิโต ตคฺคหณญฺจ ปญฺจมิยนฺตวเสน วตฺตเต ‘‘วา’’ติ จฯ
๒๑๕. ตโต สสฺส สฺสายฯ
ตโต ตา เอตา อิมาโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วาฯ
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จ, อิ’’อิติ จ วตฺตเตฯ
๒๑๖. ตสฺสา วาฯ
ตาอิจฺเจตสฺส อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส อนฺตสฺส อิกาโร โหติ วา สํ สาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุฯ ติสฺสาย ตสฺสาย อสฺสาย นสฺสาย อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสา นาย ตาย, นาสํ ตาสํฯ
ปญฺจมีฉฏฺฐีสุ ตติยาจตุตฺถีสมํฯ สตฺตมิยํ อสฺสํ นสฺสํ ติสฺสํ ตสฺสํ นายํ ตายํ, นาสุ ตาสุฯ
นปุํสเก สิมฺหิสาเทสาภาวา นตฺตํฯ นํ ตํ, นานิ ตานิ, นํ ตํ, นานิ ตานิ, เนน เตน อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
เอต สิ, ‘‘เอตเตสํ โต’’ติ สการาเทโสฯ เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต อิจฺจาทิ สพฺพสทฺทสมํฯ
อิตฺถิยํ เอตา สิ, สาเทโสฯ เอสา กญฺญา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตา เอตาโย, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิฯ
ส สฺมิํสุ ปน ‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๑๗. เอติมาสมิฯ
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต สโร อิกาโร โหติ สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุฯ สาเทสคติกตฺตา สฺสายาเทเสปิฯ จสทฺทาธิการโต อญฺเญกาสทฺทาทีนมนฺตสฺส จฯ
เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิ, เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอติสฺสํ เอตายํ, เอตาสุฯ
จสทฺทโต อญฺญิสฺสา อญฺญาย, อญฺญิสฺสํ อญฺญายํฯ เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํฯ อิตริสฺสา อิตราย, อิตริสฺสํ อิตรายํ อิจฺจาทิฯ
นปุํสเก เอตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เสสํ เญยฺยํฯ
อิมสทฺทสฺส เภโทฯ อิม สิ –
‘‘สพฺพสฺสิมสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๑๘. อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหิฯ
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อนปุํสกสฺส อยํอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สิโลโปฯ อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเมฯ
๒๑๙. อนิมิ นามฺหิ จฯ
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อน อิมิอาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตํ คหณํฯ อเนน อิมินาฯ
‘‘สุนํหิสู’’ติ วตฺตเตฯ
๒๒๐. สพฺพสฺสิมสฺเส วาฯ
สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุฯ
อาปฺปจฺจยนฺตานิทฺเทสา, สพฺพตฺถาติ อวุตฺตโต;
อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตฺถ, คหณญฺหิ อิมสฺสิติฯ
เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิฯ
‘‘สพฺพสฺส, วา, สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมิํสํสาสฺวตฺต’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๒๒๑. อิมสทฺทสฺส จฯ
อิมสทฺทสฺส จ สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมิํสํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุฯ
อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมา อิมสฺมา อิมมฺหา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ, อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมิํ อิมสฺมิํ อิมมฺหิ, เอสุ อิเมสุฯ
อิตฺถิยํ อิมา สิ, อยมาเทสสิโลปาฯ
อยํ กญฺญา, อิมา อิมาโย, อิมํ, อิมา อิมาโย, อิมาย, อิมาหิ อิมาภิฯ จตุตฺถิยํ อตฺตํ, อิการ- สฺสายาเทสา สฺมิํวจนสฺส วา สาเทโสฯ อิมายํ, อิมาสุฯ เสสํ เญยฺยํฯ
นปุํสเก อิม สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๒๒. อิมสฺสิทมํสิสุ น ปุํสเกฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทํ โหติ วา อํ สิสุ ปเรสุฯ
อิทํ จิตฺตํ วิโรจติ, อิมํ, อิมานิ, อิทํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อิมํ, อิมานิ, อเนน อิมินา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค วิย เญยฺยํฯ
อมุสทฺทสฺส เภโทฯ อมุ สิ –
‘‘วา, อนปุํสกสฺส, สิมฺหี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๒๓. อมุสฺส โม สํฯ
อนปุํสกสฺส อมุสทฺทสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต วา สิมฺหิ ปเรฯ อสุ ราชาฯ
‘‘สพฺพนามโต, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๒๔. สพฺพโต โกฯ
สพฺพโต สพฺพนามโต ปโร กอิจฺจยมาคโม โหติ วาฯ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน หีนาทิโตปิ โกฯ ‘‘อมุสฺส โม ส’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน กกาเรปิ สาเทโสฯ
อสุโก สาเทสาภาเว อมุโก, อมุกา, อมุกํ อิจฺจาทิฯ
พหุวจเน ‘‘ลโต โวกาโร จา’’ติ สุตฺเต อนุวตฺตมานวาคฺคหเณน โวกาโร น โหติ, นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จฯ
อมู ปุริสา, อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺสฯ ‘‘อมุสฺสาทุ’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน อทุํอาเทโส, อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมา อมุมฺหา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺส อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมิํ อมุมฺหิ, อมูสุ อมุสุฯ
อิตฺถิยํ สิมฺหิ สาเทสาทิฯ
อสุ กญฺญา อสุกา อมุกา วา, อมู อมุโย, อมุํ, อมู อมุโย, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุสฺสํ อมุยํ อมุยา, อมูสุฯ
นปุํสเก อมุสิฯ ‘‘สวิภตฺติสฺส’’, อิมสฺสิทมิจฺจาทิโต ‘‘อํสิสุ นปุํสเก’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๒๕. อมุสฺสาทุํฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํ โหติ อํสิสุ ปเรสุฯ อทุํ ปุปฺผํ, อมู อมูนิ, อทุํ, อมู อมูนิ, อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
กิํสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘กิํ สิ’’ อิตีธ –
‘‘กิสฺส
๒๒๖. เสเสสุ จฯ
กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจยโต เสเสสุ วิภตฺติเภเทสุฯ เอตฺถ จ ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน วปฺปจฺจยาวสิฏฺฐ ถมาทิปฺปจฺจยานํ คหิตตฺตา เสสคฺคหเณน วิภตฺติโยว คยฺหนฺเตฯ จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เตน ‘‘กิสฺส, กิสฺมิ’’นฺติอาทิ จ สิชฺฌติฯ ‘‘โส’’ติ สิสฺส โอ, สรโลปาทิฯ
โก เอโส, เก, กํ, เก, เกน, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, นิคฺคหีตโลปาทิ, เกสํ เกสานํ, กสฺมา กมฺหา, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, เกสํ เกสานํ, กสฺมิํ กิสฺมิํ กมฺหิ กิมฺหิ, เกสุฯ
อิตฺถิยํ ‘‘กิํ สิ’’อิตีธ ‘‘เสเสสุ จา’’ติ วิภตฺติยํ ปรายํ กาเทเส กเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย’’ติ มชฺเฌ อาปฺปจฺจโย, สิโลโปฯ
กา เอสา กญฺญา, กา กาโย, กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํฯ
นปุํสเก กิํ สิ, โลปวิธิสฺส พลวตรตฺตา ปฐมํ สิโลเป กเต ปุน วิภตฺติปรตฺตาภาวา, ‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ ปริภาสโต วา กาเทสาภาโวฯ กิํ เอตํ, กานิฯ
ทุติเยกวจเน ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ นิคฺคหีตโลเป กเต ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ นิคฺคหีตํฯ กิํ, กานิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
เอกสทฺโท สพฺพสทฺทสมํฯ สํสาสฺเวว วิเสโสฯ
อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโย, สทา พหุวจนนฺโตวฯ
‘‘อุภ โย’’ อิตีธ ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน กฺวจิ โยนโมกาโรฯ อุโภ ปุริสาอุเภ วา, อุโภ ปุริเส อุเภฯ สุ หิสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กฺวจิ เอการสฺโสกาโรฯ อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิฯ
๒๒๗. อุภาทิโต นมินฺนํฯ
อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหติฯ
อุภินฺนํ, อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสุ อุเภสุฯ
ทฺวิอาทโย สงฺขฺยาสงฺขฺเยยฺยวจนา, พหูนํ วาจิตตฺตา สทา พหุวจนนฺตาวฯ
‘‘ทฺวิ โย’’อิตีธ ‘‘สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย’’นฺติ จ อธิกาโรฯ
๒๒๘. โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว จฯ
ทฺวิอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส ทฺเวอิจฺจาเทโส โหติ โยสุ ปเรสุฯ จสทฺเทน ทุเว จ, กฺวจิ ทุวิ จ นํมฺหิฯ พหุวจนุจฺจารณํ ทฺวิสทฺทโต
นํมฺหิ ทีเฆ สมฺปตฺเต –
๒๒๙. โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหิฯ
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ จสทฺทคฺคหเณน อิตฺถิยํ ติ จ ตุสทฺทโต สฺสญฺจาคโม นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ วา, ทฺวีหิ ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ, ทฺวีสุฯ
ติสทฺทสฺส เภโทฯ ‘‘ติ โย’’อิตีธ
โยโลเป สมฺปตฺเต
‘‘โยสู’’ติ วตฺตเตฯ
๒๓๐. ติ จตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโยจตฺตาโรตีณิ จตฺตาริฯ
ติ จตุนฺนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโรตีณิ จตฺตาริอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุฯ ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส ปสฺส, ตีหิ ตีภิฯ
‘‘น’’มิติ วตฺตเตฯ
๒๓๑. อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิฯ
ติอิจฺเจตสฺมา สงฺขฺยาสทฺทา ปรสฺส นํวจนสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, สรโลปาทิฯ ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีหิ ตีภิ, ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุฯ
อิตฺถิยํ นํมฺหิ สฺสญฺจาคโม, ติสฺสนฺนํ, สฺสํพฺยวธานโต อิณฺณาภาโว, เสสํ สมํฯ
นปุํสเก ตีณิ, ตีณิฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
ตถา จตุสทฺทสฺสปิ โยสุ ‘‘ติจตุนฺน’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตาเทโส, ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ โอกาโร จฯ จตฺตาโร จตุโร วา, จตฺตาโร จตุโร, จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, นการาคโมฯ จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุฯ
อิตฺถิยํ จตสฺโส, จตสฺโส, นํมฺหิ สฺสญฺจาคโม, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา จตุรุการสฺส อกาโรฯ จตสฺสนฺนํฯ เสสํ สมํฯ
นปุํสเก จตฺตาริ, จตฺตาริฯ เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํฯ
ตถา –
นีลาทิคุณนามญฺจ, พหุพฺพีหิ จ ตทฺธิตํ;
สามญฺญวุตฺยตีตาทิ-กิตนฺตํ วาจฺจลิงฺคิกํฯ
เอตฺเถทํ วุจฺจเต –
เอเส’โส เอตมิติ จ,
ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
ถีปุนฺนปุํสกานิติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิฯ
ติลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ
อลิงฺคนาม
อถาลิงฺเคสุ ตุมฺหมฺหสทฺทา วุจฺจนฺเตฯ
เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปํฯ ‘‘ตุมฺหมฺห’’อิติ ฐิเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
‘‘สวิภตฺตีนํ, ตุมฺหมฺหาก’’นฺติ อธิกาโรฯ
๒๓๒. ตฺวมหํ สิมฺหิ จฯ
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตฺวํอหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวญฺจ โหติฯ ตฺวํ ปุมา, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ นปุํสกํ, ตุวํ สตฺถา วาฯ อหํ ปุมา, อหํ อิตฺถี, อหํ นปุํสกํฯ
พหุวจเน ‘‘สพฺพนามการเต ปฐโม’’ติ เอกาโรฯ ตุมฺเห ติฏฺฐถ, ภิยฺโย อมฺเห มเหมเสฯ
‘‘อมฺหสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๓๓. มยํ โยมฺหิ ปฐเมฯ
สพฺพสฺส อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเมฯ มยํ คจฺฉามฯ
เอตฺถ จ เอกสฺมิมฺปิ คารวพหุมาเนน พหุตฺตสมาโรปา พหุวจนํ โหติฯ
‘‘อํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
๒๓๔. ตวํ มมญฺจ นวาฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นวา ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ตวํ, มมํ ปสฺสฯ
๒๓๕. ตํ มมํมฺหิฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ตํ, มํฯ
๒๓๖. ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมํมฺหิฯ
สพฺพสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ตุวํ ตฺวํฯ
พหุวจเน ‘‘ตุมฺหมฺเหหิ, อาก’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๒๓๗. วา ยฺวปฺปฐโมฯ
ตุมฺหมฺเหหิ ปโร อปฺปฐโม โย อากํ โหติ วาฯ ตุมฺหากํ ปสฺสามิ, ตุมฺเห ปสฺสามิ, อมฺหากํ ปสฺสสิ, อมฺเห ปสฺสสิฯ
๒๓๘. นามฺหิ ตยา มยาฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา มยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ
๒๓๙. ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วาฯ
ตยา ตยิอิจฺเจเตสํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชเต วาฯ ตฺวยา ตยา, มยา, ตุมฺเหหิ ตุมฺเหภิ, อมฺเหหิ อมฺเหภิฯ
‘‘สสฺมิํ, วา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔๐. สสฺสํฯ
ตุมฺหมฺเหหิ สสฺส วิภตฺติสฺส อมาเทโส โหติ วาฯ ตุมฺหํ, อมฺหํ ทียเตฯ
๒๔๑. ตว มม เสฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตวมมอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ, วิกปฺเปนายํ วิชฺฌนฺตรสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ
‘‘เส’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔๒. ตุยฺหํ มยฺหญฺจฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตุยฺหํมยฺหํอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิฯ ตว, มม ตุยฺหํ, มยฺหํ วา ทียเตฯ
๒๔๓. อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เสฯ
สพฺพสฺเสว อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มมํอาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิฯ มมํ ทียเตฯ
‘‘สสฺส’’นฺติ อิโต สีหคติยา ‘‘อ’’มิติ วตฺตเตฯ
๒๔๔. ตุมฺหมฺเหหิ นมากํฯ
ตุมฺหมฺเหหิ ปรสฺส นํวจนสฺส อากมิจฺจาเทโส โหติ, อญฺจฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อมฺหสฺส กฺวจิ อสฺมาเทโสฯ ตุมฺหํ ตุมฺหากํ, อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ วาฯ
ปญฺจมิยํ ‘‘อมฺหตุมฺหนฺตุราช’’อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโสฯ ตยา, มยา อเปติ, ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ ตุมฺเหภิ อมฺเหภิ, ตุมฺหํ อมฺหํ ตว มม, ตุยฺหํ, มยฺหํ มมํ ปริคฺคโห, ตุมฺหํ ตุมฺหากํ, อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ ธมฺมตาฯ
‘‘สฺมิํมฺหี’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔๕. ตุมฺหมฺหากํ ตยิ มยิฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ มยิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สฺมิํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ตการสฺส ตฺวตฺตํฯ ตฺวยิ ตยิ มยิ, ตุมฺเหสุ อมฺเหสุฯ
เตสํ เอว ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ ปทโต ปเรสํ กฺวจิ อาเทสนฺตรวิธาเน รูปเภโทฯ
‘‘นวา’’ติ อธิกาโรฯ
๒๔๖. ปทโต ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ โว โนฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ โว โนอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ พหุวจเนสุ นวาฯ เอตฺถ จ ‘‘เอกวจเนสู’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘พหุวจเนสู’’ติ ลทฺธํฯ ปหาย โว คมิสฺสามิ, มา โน อชฺช วิกนฺติํสุ, ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ, สํวิภเชถ โน รชฺเชน, ตุฏฺโฐสฺมิ โว ปกติยา, สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโตฯ
นวาติ กิํ? ภยํ ตุมฺหาก โน สิยา, เอโส อมฺหากํ สตฺถาฯ
‘‘ปทโต, จตุตฺถีฉฏฺฐีสู’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔๗. เตเมกวจเนสุ จฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เมอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ จตุตฺถีฉฏฺฐีสุ เอกวจเนสุ
นวาติ กิํ? อิทํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมิ, สุณาถ วจนํ มมฯ
นวาธิการโต เจตฺถ,
โว โน เต เมติ เย อิเม;
ปาทาโท จ จ วา เอวา-
ทิโยเค จ น โหนฺติ เตฯ
ยถา –
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณว;
ตุยฺหญฺจาปิ มหาราช, มยฺหญฺจ รฏฺฐวฑฺฒนฯ
เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจาติฯ
ปทโตติ กิํ? ตว ญาติ, มม ญาติฯ
‘‘เต เม’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔๘. น อํมฺหิฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เมอาเทสา น โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิฯ ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อาโรคฺยํฯ โส มมพฺรวีติฯ
‘‘เตเมกวจเน’’ติ วตฺตเตฯ
๒๔๙. วา ตติเย จฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เม อาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ ตติเยกวจเน ปเร
‘‘วา, ตติเย’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๕๐. พหุวจเนสุ โว โนฯ
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ โว โนอาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ ตติยาพหุวจเน ปเรฯ กตํ โว กมฺมํ, กตํ โน กมฺมํฯ
พหุวจนนิทฺเทเสน กฺวจิ โยมฺหิ ปฐเม จ โว โน โหนฺติฯ คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยามฯ
ตถา ปญฺจาทีนมฏฺฐารสนฺตานํ, กติสทฺทสฺส จาลิงฺคตฺตา ติลิงฺเคปิ สมานรูปํ, อลิงฺคตฺตา เอว ปญฺจาทิโต อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโวฯ
‘‘ปญฺจ โย’’อิตีธ –
‘‘โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว จา’’ติ อิโต ‘‘โยสู’’ติ วตฺตเต, ‘‘อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย’’นฺติ จฯ
๒๕๑. ปญฺจาทีนมกาโรฯ
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, ปญฺจาทีนํ อฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อกาโร โหติ โยสุ ปเรสุฯ อา เออาเทสาปวาโทยํ, ปญฺจกฺขนฺธา, ปญฺจ คติโย, ปญฺจ อินฺทฺริยานิฯ เอวํ ทุติยายญฺจฯ
‘‘สุนํหิสู’’ติ วตฺตเตฯ
๒๕๒. ปญฺจาทีนมตฺตํฯ
ปญฺจาทีนมฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุฯ เอตฺตทีฆาปวาโทยํฯ ปญฺจหิ ปญฺจภิ ฉ ส ตฺต อฏฺฐนว ทสสทฺทาฯ
‘‘เอกญฺจ ทส จา’’ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, ‘‘เอเกน อธิกา ทสา’’ติ อตฺเถ ตปฺปุริเส วา กเต
‘‘สงฺขฺยาเน’’ติ วตฺตเตฯ
๒๕๓. ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วาฯ
ทฺวิเอกอฏฺฐอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน อุตฺตรปเท ปเรฯ ววตฺถิตวิภาสายํฯ เอกาทส, ทฺวาทส, อฏฺฐารสฯ
สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? เอกทนฺโต, ทฺวิทนฺโต, อฏฺฐตฺถมฺโภฯ
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๕๔. เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเนฯ
เอกาทิโต สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส อาทิสฺส ทสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเนฯ เสสํ สมํฯ เอการส, เอกาทสฯ
ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ ทฺวิทส อิตีธ –
‘‘วา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๕๕. วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุฯ
วีสติ ทสอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ทฺวิสทฺทสฺส พา โหติ วาฯ ตุสทฺเทน ติํสายมฺปิฯ รกาโร, อาตฺตญฺจฯ พารส, ทฺวาทสฯ
ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรสฯ เอตฺถ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ติสทฺทสฺส เตอาเทโส อานวุติยาฯ
จตฺตาโร
‘‘คณเน, ทสสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๕๖ . จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุ โจปิ นวาฯ
คณเน ทสสฺสาทิมฺหิ ฐิตสฺส จตุอิจฺเจตสฺส อุปปทสฺส ตุสทฺโท โลโป โหติ, อุตฺตรปทาทิมฺหิ ฐิตสฺส จตูปปทสฺส จการสฺส จุ โจอาเทสา โหนฺติ นวาฯ จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทสฯ
อปิคฺคหเณน อนุปปทสฺสาปิ คณเน ปทาทิจการสฺส โลโป, จุ โจ โหนฺติ นวาฯ ยถา – ตาลีสํ, จุตฺตาลีสํ, โจตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสํฯ
ปญฺจ จ ทส จ, ปญฺจหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ ปญฺจทสฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ปญฺจสทฺทสฺส ทส วีสตีสุ กฺวจิ ปนฺนปณฺณอาเทสาฯ ปนฺนรส, ปณฺณรสฯ
ฉ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ ฉทส อิตีธ –
‘‘ฉสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๕๗. ทเส โส นิจฺจญฺจฯ
ฉอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส นิจฺจํ โส โหติ ทเส ปเรฯ
‘‘สงฺขฺยานํ, วา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๕๘. ล ทรานํฯ
สงฺขฺยานํ ทการรการานํ ลการาเทโส โหติ วาฯ
ลฬานมวิเสโส วาสทฺโท, เตน ‘‘โสฬส’’ อิติ นิจฺจํ, ‘‘เตฬส, เตรส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีส’’มิติ วิภาสา, ทส ปนฺนรสาทีสุ น จ โหติฯ
สตฺต จ ทส จ, สตฺตหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ สตฺตรส, สตฺตทสฯ
อฏฺฐ จ ทส จ, อฏฺฐหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ อฏฺฐทส อิตีธ อาตฺเต กเต –
‘‘วา, ทสฺส, ร, สงฺขฺยาเน’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๕๙. อฏฺฐาทิโต จฯ
อฏฺฐาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเนฯ อฏฺฐารส, อฏฺฐาทสฯ
อฏฺฐาทิโตติ กิํ? จตุทฺทสฯ
กติสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘‘กติ โย’’ อิตีธ
นิจฺจํ โยโลปาทิ, รสฺสตฺตํ, กติ ติฏฺฐนฺติ, กติ ปสฺสสิ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติสุฯ
อลิงฺคนามํ นิฏฺฐิตํฯ
วิภตฺติปฺปจฺจยวิธาน
อถ วิภตฺติปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ
เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา, นิปาตตฺตา จ ติลิงฺเค, วจนทฺวเย จ สมานํ รูปํฯ
ปุริสสฺมา, ปุริเสหิ วาติ อตฺเถ –
๒๖๐. กฺวจิ โต ปญฺจมฺยตฺเถฯ
สพฺพสฺมา สุทฺธนามโต, สพฺพนามโต จ ลิงฺคมฺหา กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปญฺจมฺยตฺเถฯ
๒๖๑. ตฺวาทโย วิภตฺติสญฺญาฯ
โตอาทิ เยสํ ทานิปริยนฺตานํ ปจฺจยานํ เต โหนฺติ ปจฺจยา ตฺวาทโย, เต ปจฺจยา วิภตฺติสญฺญา โหนฺติฯ เตน ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตปทตฺตํ สิทฺธํ โหติฯ
ปุริสโต, เอวํ ราชโต วา, โจรโต วา, อคฺคิโต วา, คหปติโต วา, หตฺถิโต, เหตุโต, สพฺพญฺญุโต, กญฺญโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จา’’ติ โตปจฺจเย รสฺสตฺตํฯ ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโต อิจฺจาทิฯ
สพฺพนามโต สพฺพสฺมา, สพฺเพหีติ วา อตฺเถ สพฺพโต, เอวํ ยโต, ตโต, กตรโต, กตมโต, อิตรโต, อญฺญโต, เอกโต, อุภยโต, ปุพฺพโต, ปรโต, อปรโต, ทกฺขิณโต, อุตฺตรโต, อมุโตฯ
‘‘กิสฺส, กุ’’อิติ จ วตฺตเตฯ
๒๖๒. ตฺรโตเถสุ จฯ
กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ ตฺรโต ถอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุฯ กสฺมา, เกหีติ วา กุโตฯ
‘‘โตเถสู’’ติ วตฺตเตฯ
๒๖๓. สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วาฯ
สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุฯ เอตสฺมา, เอเตหีติ วา อโตฯ
‘‘สพฺพสฺเสตสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๖๔. เอ โตเถสุ จฯ
สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุฯ ทฺวิตฺตํ, เอตฺโตฯ
‘‘สพฺพสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๖๕. อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จฯ
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อิกาโร โหติ ถํทานิหโตธอิจฺเจเตสุ จฯ อิมสฺมาติ อิโตฯ
‘‘กฺวจิ โต’’ติ โยควิภาเคน อาทิปฺปภุตีหิ โต สตฺตมิยตฺเถฯ อนิจฺจาทีหิ ตติยตฺเถ จฯ ยถา – อาทิมฺหีภิ อตฺเถ อาทิโตฯ เอวํ มชฺฌโต, เอกโต, ปุรโต, ปจฺฉโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, ปาทโต, สีสโต, อคฺคโต, มูลโต, ปรโต อิจฺจาทโยฯ
ตติยตฺเถ อนิจฺเจนาติ อนิจฺจโต, อนิจฺจโต สมฺมสติฯ เอวํ ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต อิจฺจาทโยฯ
‘‘อตฺเถ, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๖๖. ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิฯ
สพฺพนาเมหิ ปรา ตฺร ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ สพฺพสฺมิํ, สพฺเพสุ จาติ สพฺพตฺร สพฺพตฺถฯ เอวํ กุตฺตํฯ ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโสฯ กตฺถ, อมุตฺร อมุตฺถฯ
‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร’’ติ วตฺตเตฯ
๒๖๗. ตฺเร นิจฺจํฯ
สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ นิจฺจํ ตฺเร ปเรฯ อตฺรฯ ‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’’ติ อตฺตํ, ‘‘เอ โตเถสุ จา’’ติ เอกาโร, อตฺถ, เอตฺถฯ
‘‘กฺวจิ, อตฺเถ, สตฺตมิยา’’ติ จ อธิกาโร, สพฺพสฺมินฺติ อตฺเถ –
๒๖๘. สพฺพโต ธิฯ
สพฺพอิจฺเจตสฺมา ธิปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ สพฺพธิฯ
๒๖๙. กิสฺมา โวฯ
กิมิจฺเจตสฺมา วปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ
๒๗๐. กิสฺส ก เว จฯ
กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจเยปเรฯ จคฺคหเณน ถหมาทิอวปฺปจฺจเยปิฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กกาเร อการสฺส โลโป จ วมฺหิฯ กฺว คโตสิ ตฺวํฯ
‘‘กิสฺมา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๗๑. หิํหํหิญฺจนํ
กิมิจฺเจตสฺมา หิํ หํ หิญฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ
‘‘กิสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๗๒. กุ หิํหํสุ จฯ
กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ หิํ หํ อิจฺเจเตสุฯ จคฺคหเณน หิญฺจนํทาจนมิจฺจาทีสุปิฯ กิสฺมินฺติ กุหิํ, กุหํ, กุหิญฺจนํ, กหํ กาเทโสฯ
‘‘หิํ ห’’นฺติ วตฺตเตฯ
๒๗๓. ตมฺหา จฯ
ตอิจฺเจตสฺมา จ สพฺพนามโต หิํหํปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ตสฺมินฺติ ตหิํ, ตหํฯ
๒๗๔. อิมสฺมา หธา จฯ
อิมสทฺทโต หธปฺปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ‘‘อิมสฺสิ ถ’’นฺติอาทินา อิกาโรฯ อิมสฺมินฺติ อิห, อิธฯ
๒๗๕. ยโต หิํฯ
ยอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต หิํปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ยสฺมินฺติ ยหิํฯ
‘‘กาเล’’ติ อธิกาโรยํฯ
กสฺมิํ กาเลติ อตฺเถ
๒๗๖. กิํสพฺพญฺเญกยกุหิ ทา ทาจนํฯ
กิํ สพฺพอญฺญเอกยอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ทาปจฺจโย โหติฯ กุอิจฺเจตสฺมา ทาจนญฺจ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ
‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโส, กทาฯ
๒๗๗. สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วาฯ
สพฺพอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ วา ทาปจฺจเย ปเรฯ สพฺพสฺมิํ กาเลติ สทา, สพฺพทาฯ
เอวํ อญฺญทา, เอกทา, ยทา, กสฺมิํ กาเลติ กุทาจนํ, ‘‘กุ หิํหํสุ จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กุตฺตํ, ‘‘กุ’’อิติ นิปาตเนน วาฯ
‘‘ทา’’ติ วตฺตเตฯ
๒๗๘. ตมฺหา ทานิ จฯ
ตอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต ทานิทาปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ ตสฺมิํ กาเลติ ตทานิ, ตทาฯ
๒๗๙. อิมสฺมา รหิธุนาทานิ จฯ
อิมสทฺทโต รหิ ธุนา ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถฯ
‘‘สพฺพสฺส, อิมสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ
๒๘๐. เอต รหิมฺหิฯ
สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเรฯ อิมสฺมิํ กาเลติ เอตรหิฯ
๒๘๑. อ ธุนามฺหิ จฯ
สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อกาโร โหติ ธุนาปจฺจเย ปเรฯ อธุนา, อิมสทฺทสฺส อิกาโรฯ อิมสฺมิํ กาเลติ อิทานิฯ
วิภตฺติปฺปจฺจยวิธานํ นิฏฺฐิตํฯ
โอปสคฺคิกปท
อถาลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทา อุปสคฺคนิปาตา วุจฺจนฺเตฯ
ป ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป อิติ ปีสติ อุปสคฺคาฯ
ตตฺถ ปสทฺโท ปการา’ทิกมฺม ปธานิ’สฺสริย’นฺโตภาววิโยค ตปฺปร ภุสตฺถ สมฺภวติตฺติ อนาวิล ปตฺถนาทีสุฯ ปอิติ อยมุปสคฺโค เอเตสุ ปการาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, ยถา – ปกาเร ปญฺญา, อาทิกมฺเม วิปฺปกตํ, ปธาเน ปณีตํ, ปธานํ ปธานตฺตํ, อิสฺสริเย ปภู อยํ เทสสฺส, อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺตํ, วิโยเค ปวาสี, ตปฺปเร ปาจริโย, ภุสตฺเถ ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว หิมวตา คงฺคา ปภวติ, ติตฺติยํ ปหูตมนฺนํ, อนาวิเล ปสนฺนมุทกํ, ปตฺถเน ปณิหิตํฯ
ปราอิติ ปริหานิยํ ปราภโว, ปราชเย ปราชิโต, คติยํ ปรายนํฯ วิกฺกเม ปรกฺกมติ, อามสเน องฺคสฺส ปรามสนํฯ
นิอิติ นิสฺเสส นิคฺคต นีหรณ’นฺโตปเวสนา’ภาวนิเสธ นิกฺขนฺต ปาตุภาวา’วธารณ วิภชน อุปมู’ปธารณา’วสานเฉกาทีสุฯ นิสฺเสเส นิรุตฺติ, นิรวเสสํ เทติ, นิคฺคเต นิกฺกิเลโส, นิยฺยาติ, นีหรเณ นิทฺธารณํ, อนฺโตปเวสเน นิขาโต, อภาเว นิมฺมกฺขิกํ, นิเสเธ นิวาเรติ, นิกฺขนฺเต นิพฺพาโน, นิพฺพานํ, ปาตุภาเว นิมฺมิตํ, อวธารเณ นิจฺฉโย, วิภชเน นิทฺเทโส, อุปมายํ นิทสฺสนํ, อุปธารเณ นิสามนํ, อวสาเน นิฏฺฐิตํ, เฉเก นิปุโณฯ
นีอิติ นีหรณา’วรณาทีสุฯ นีหรเณ นีหรติ, อาวรเณ นีวรณํฯ
อุอิติ อุคฺคตุ’ทฺธกมฺม ปธาน วิโยค สมฺภว อตฺถลาภสตฺติ สรูปกถนาทีสุฯ อุคฺคเต อุคฺคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม อาสนา อุฏฺฐิโต, อุกฺเขโป, ปธาเน อุตฺตโม, โลกุตฺตโร, วิโยเค อุพฺพาสิโต, สมฺภเว อุพฺภูโต, อตฺถลาเภ อุปฺปนฺนํ ญาณํ, สตฺติยํ อุสฺสหติ คนฺตุํ, สรูปกถเน อุทฺทิสติ สุตฺตํฯ
ทุอิติ อโสภนา’ภาวกุจฺฉิตา’สมิทฺธิ กิจฺฉ วิรูปตาทีสุฯ อโสภเน ทุคฺคนฺโธ, อภาเว ทุพฺภิกฺขํ, กุจฺฉิเต ทุกฺกฏํ, อสมิทฺธิยํ ทุสฺสสฺสํ, กิจฺเฉ ทุกฺกรํ, วิรูปตายํ ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโขฯ
สํอิติ สโมธาน สมฺมาสม สมนฺตภาวสงฺคต สงฺเขปภุสตฺถ สหตฺถ อปฺปตฺถ ปภวา’ภิมุขภาว สงฺคห ปิธาน ปุนปฺปุนกรณ สมิทฺธาทีสุฯ สโมธาเน สนฺธิ, สมฺมาสเมสุ สมาธิ สมนฺตภาเว สํกิณฺณา สมุลฺลปนา, สงฺคเต สงฺคโม, สงฺเขเป สมาโส, ภุสตฺเถ สารตฺโต, สหตฺเถ สํวาโส, อปฺปตฺเถ สมคฺโฆฯ ปภเว สมฺภโว, อภิมุขภาเว สมฺมุขํ, สงฺคเห สงฺคณฺหาติ, ปิธาเน สํวุตํ, ปุนปฺปุนกรเณ สนฺธาวติ, สมิทฺธิยํ สมฺปนฺโนฯ
วิอิติ วิเสส วิวิธ วิรุทฺธ วิคต วิโยค วิรูปตาทีสุฯ วิเสเส วิมุตฺติ วิสิฏฺโฐ, วิวิเธ วิมติ วิจิตฺรํ, วิรุทฺเธ วิวาโท, วิคเต วิมลํ, วิโยเค วิปฺปยุตฺโต, วิรูปตายํ วิรูโปฯ
อวอิติ อโธภาค วิโยค ปริภว ชานน สุทฺธิ นิจฺฉยเทส เถยฺยาทีสุฯ อโธภาเค อวกฺขิตฺตจกฺขุ, วิโยเค โอมุกฺกอุปาหโน อวโกกิลํ วนํ, ปริภเว อวชานนํ อวมญฺญติ, ชานเน อวคจฺฉติ, สุทฺธิยํ โวทานํ, นิจฺฉเย อวธารณํ, เทเส อวกาโส, เถยฺเย อวหาโรฯ
อนุอิติ อนุคตา’นุปจฺฉินฺน ปจฺฉตฺถ ภุสตฺถ สาทิสฺส หีนตติยตฺถ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน ภาค วิจฺฉาทีสุฯ อนุคเต อนฺเวติ, อนุปจฺฉินฺเน อนุสโย, ปจฺฉาสทฺทตฺเถ อนุรถํ, ภุสตฺเถ อนุรตฺโต, สาทิสฺเส อนุรูปํฯ หีเน อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา เสนา, ลกฺขเณ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อิตฺถมฺภูตกฺขาเน สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ อนุ, ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุสิยา ตํ ทียตุ, วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ
ปริอิติ สมนฺตโตภาว ปริจฺเฉท วชฺชนา’ลิงฺคน นิวาสนปูชาโภชนา’วชานน โทสกฺขาน ลกฺขณาทีสุฯ สมนฺตโตภาเว ปริวุโต, ปริจฺเฉเท ปริญฺเญยฺยํ, วชฺชเน ปริหรติ อาลิงฺคเน ปริสฺสชติ, นิวาสเน วตฺถํ ปริธสฺสติ, ปูชายํ ปาริจริยา, โภชเน ภิกฺขุํ ปริวิสติฯ อวชานเน ปริภวติ, โทสกฺขาเน ปริภาสติ, ลกฺขณาทีสุ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุอิจฺจาทิฯ
อธิอิติ อธิกิ’สฺส’รูปริภาวา’ธิภวนชฺฌายนา’ธิฏฺฐานนิจฺฉยปาปุณนาทีสุฯ อธิเก อธิสีลํ, อิสฺสเร อธิปติ, อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อุปริภาเว อธิโรหติ, ปถวิํ อธิเสสฺสติ, อธิภวเน อธิภวติ, อชฺฌายเน พฺยากรณมธีเต, อธิฏฺฐาเน ภูมิกมฺปาทิํ อธิฏฺฐาติ, นิจฺฉเย อธิโมกฺโข, ปาปุณเน โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติฯ
อภิอิติ อภิมุขภาว วิสิฏฺฐา’ธิ กุ’ทฺธกมฺม กุล สารุปฺปวนฺทน ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน วิจฺฉาทีสุฯ อภิมุขภาเว อภิมุโข อภิกฺกมติ, วิสิฏฺเฐ อภิธมฺโม, อธิเก อภิวสฺสติ, อุทฺธกมฺเม อภิรุหติ, กุเล อภิชาโต, สารุปฺเป อภิรูโป, วนฺทเน อภิวาเทติ, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํฯ
ปติอิติ ปติคต ปฏิโลมปตินิธิ ปติทาน นิเสธนิวตฺตน สาทิสฺส ปติกรณา’ทาน ปติโพธ ปฏิจฺจ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน ภาควิจฺฉาทีสุฯ ปติคเต ปจฺจกฺขํ, ปฏิโลเม ปติโสตํ, ปตินิธิมฺหิ อาจริยโต ปติ สิสฺโส, ปติทาเน เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปติ ททาติ, นิเสเธ ปฏิเสธนํ, นิวตฺตเน ปฏิกฺกมติ, สาทิสฺเส ปติรูปกํ, ปติกรเณ ปติกาโร, อาทาเน ปติคฺคณฺหาติ, ปติโพเธ ปฏิเวโธ, ปฏิจฺเจ ปจฺจโย, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํฯ
สุอิติ โสภน สุฏฺฐุสมฺมา สมิทฺธิ สุขตฺถาทีสุฯ โสภเน สุคนฺโธ, สุฏฺฐุสมฺมาทตฺเถสุ สุฏฺฐุ คโต สุคโต, สมฺมา คโตติปิ สุคโต, สมิทฺธิยํ สุภิกฺขํ, สุขตฺเถ สุกโรฯ
อาอิติ อภิมุขภาเว อาคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม อาโรหติ, มริยาทายํ อาปพฺพตา เขตฺตํ, อภิวิธิมฺหิ อากุมารํ ยโส กจฺจายนสฺส, ปตฺติยํ อาปตฺติมาปนฺโน, อิจฺฉายํ อากงฺขา, ปริสฺสชเน อาลิงฺคนํ, อาทิกมฺเม อารมฺโภ, คหเณ อาทียติ อาลมฺพติ, นิวาเส อาวสโถ, สมีเป อาสนฺนํ, อวฺหาเน อามนฺเตสิฯ
อติอิติ อภิกฺกมนา’ติกฺกนฺตา’ติสย ภุสตฺถาทีสุฯ อติกฺกมเน อติโรจติ อมฺเหหิ, อตีโต, อติกฺกนฺเต อจฺจนฺตํ, อติสเย อติกุสโล, ภุสตฺเถ อติกฺโกโธ อติวุทฺธิฯ
อปิอิติ สมฺภาวนา’เปกฺขา สมุจฺจย ครห ปญฺหาทีสุฯ สมฺภาวนายํ อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย, อเปกฺขายํ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต, สมุจฺจเย อิติปิ อรหํ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย, ครเห อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก, ปญฺเห อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถฯ
อปอิติ อปคต ครห วชฺชน ปูชา ปทุสฺสนาทีสุฯ อปคเต อปมาโน อเปโต, ครเห อปคพฺโภ, วชฺชเน อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปูชายํ วุทฺธาปจายี, ปทุสฺสเน อปรชฺฌติฯ
อุปอิติ อุปคมน สมีปู’ปปตฺติ สาทิสฺสา’ธิกู’ปริภาวา’นสน โทสกฺขาน สญฺญา ปุพฺพกมฺม ปูชา คยฺหาการ ภุสตฺถาทีสุฯ อุปคมเน นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, สมีเป อุปนครํ, อุปปตฺติยํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อถ วา อุปปตฺติ ยุตฺติ, ยถา สาทิสฺเส อุปมานํ อุปมา, อธิเก อุป ขาริยํ โทโณ, อุปริภาเว อุปสมฺปนฺโน, อนสเน อุปวาโส, โทสกฺขาเน ปรํ อุปปทติ, สญฺญายํ อุปธา อุปสคฺโค, ปุพฺพกมฺเม อุปกฺกโม อุปกาโร, ปูชายํ พุทฺธุปฏฺฐาโก, มาตุปฏฺฐานํ, คยฺหากาเร โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, ภุสตฺเถ อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยติฯ อิติ อเนกตฺถา หิ อุปสคฺคาฯ
วุตฺตญฺจ –
‘‘อุปสคฺค นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;
เนเกเนกตฺถวิสยา, อิติ เนรุตฺติกาพฺรวุ’’นฺติฯ
ตตฺถ อุปสคฺคานํ นามาขฺยาตวิเสสกตฺตา ลิงฺคสญฺญายํ อนิยเมน สฺยาทิมฺหิ สมฺปตฺเต เตสํ สงฺขฺยากมฺมาทิเภทาภาวา เตหิ ปฐเมกวจนเมว ภวติฯ
‘‘โลป’’นฺติ วตฺตมาเน
๒๘๒. สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จฯ
อาวุโสสทฺทโต, อุปสคฺคนิปาเตหิ จ สพฺพาสํ ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติฯ อาทิสทฺเทน กฺวจิ สุตฺตปทาทีหิ จฯ เอตฺถ จ อาวุโสติมสฺส วิสุํ คหณํ สสงฺขฺยตฺตทีปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อุเปจฺจตฺถํ สชฺชนฺตีติ, อุปสคฺคา หิ ปาทโย;
จาที ปทาทิมชฺฌนฺเต, นิปาตา นิปตนฺติติฯ
ปหรณํ ปหาโร, เอวํ ปราภโว, นิวาโส, นีหาโร, อุหาโร, ทุหาโร, สํหาโร, วิหาโร, อวหาโร, อนุหาโร, ปริหาโร, อธิหาโร, อภิหาโร, ปติหาโร, สุหาโร, อาหาโร, อติหาโร, อปิหาโร, อปหาโร
ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตมนุวตฺตเต;
ตเมวญฺโญ วิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธาฯ
โอปสคฺคิกปทํ นิฏฺฐิตํฯ
เนปาติกปท
สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณาทิอตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ ปทํฯ
ตตฺร จอิติ สมุจฺจยา’นฺวาจเย’ตรีตรโยคสมาหารา’วธารณาทีสุฯ
วาอิติ วิกปฺปนู’ปมาน สมุจฺจย ววตฺถิตวิภาสาสุฯ
น โน มา อ อลํ หลํ อิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถฯ
อลํ ปริยตฺติ ภูสเนสุ จฯ
ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณํ ปทปูรณญฺจฯ
ตตฺถ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ ตํ วา จ ตุว โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว หํ เอนํ เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทีนิ ปทปูรณานิฯ
ตตฺถ – อถอิติ ปญฺหา’นนฺตริยา’ธิการาทีสุ จฯ
ขลุอิติ ปฏิเสธา’วธารณ ปสิทฺธีสุ จฯ
วตอิติ เอกํส เขทา’นุกมฺปสงฺกปฺเปสุ จฯ
อโถอิติ อนฺวาเทเส จฯ
หิอิติ
ตุอิติ วิเสส เหตุ นิวตฺตนาทีสุ จฯ
ปนอิติ วิเสเสปิฯ
หเว, เวอิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิฯ
หํอิติ วิสาท สมฺภเมสุปิฯ
เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมนฺติ อตฺเถปิฯ
อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ, อวิภตฺติยุตฺตญฺจฯ
อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปฐมายํฯ
อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ เร อเร หเร เชอิจฺเจเต อามนฺตเนฯ
ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปฐมายํ, ทุติยายญฺจฯ
สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถ, โสโต ธาปจฺจยนฺตา จฯ สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิฯ
ตเว ตุํปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยา, กาตเว ทาตเว กาตุํ กาเรตุํ ทาตุํ ทาเปตุํ อิจฺจาทิฯ
โส โตปจฺจยนฺตา ปญฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิฯ
โต สตฺตมฺยตฺเถปิ, ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จฯ เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฏฺฐิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต ยตฺร ยตฺถ ยหิํ ตตฺร ตตฺถ ตหิํ ตหํ อิจฺจาทิฯ
สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฏฺฐา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยาฯ
สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺชุ ปรชฺช สุเว สฺเว ปรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา นตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา กทา อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยาฯ อิติ วิภตฺติยุตฺตานิฯ
อวิภตฺติยุตฺเตสุ จ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถฯ
อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํอิจฺเจเต เอกํสตฺเถฯ
เอวอิติ อวธารเณฯ
กจฺจินุ’กินฺนุนนุกถํ กิํสุ กิํอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถฯ
เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสเนฯ
อิติ เหตุ วากฺยปริสมตฺตีสุ จฯ
ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถฯ
เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม สาธุ อิติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถฯ
ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจตถาจ อิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถฯ
ยถาอิติ
เอวํอิติ อุปเทส ปญฺหาทีสุ จฯ
กิญฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถฯ
อโหอิติ ครห ปสํสน ปตฺถเนสุ จฯ
นามอิติ ครห ปสํสน สญฺญา ปญฺเหสุ จฯ
สาธุอิติ ปสํสน ยาจเนสุ จฯ
อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถฯ
สาธุ สุฏฺฐุ เอวเมตนฺติ อนุโมทเนฯ
กิรอิติ อนุสฺสวณ อสฺสทฺเธยฺเยสุฯ
นูนอิติ อนุมานา’นุสฺสรณ ปริวิตกฺกเนสุฯ
กสฺมาอิติ การณปุจฺฉเนฯ
ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถฯ
สห สทฺธิํ สมํ อมาอิติ สมกฺริยายํฯ
วินา ริเตอิติ วิปฺปโยเคฯ
นานา ปุถุ พหุปฺปกาเรฯ
ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จฯ
ทุฏฺฐุ กุ ชิคุจฺฉายํฯ
ปุน อปฺปฐเมฯ
กถญฺจิ กิจฺฉตฺเถ จฯ
ธา กฺขตฺตุํ สกิญฺจ สงฺขฺยาวิภาเคฯ
อีสกํ
สณิกํ มนฺทตฺเถฯ
ขิปฺปํ อรํ ลหุ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ สีฆตฺเถฯ
จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเลฯ
เจ ยทิ สงฺกาวฏฺฐาเนฯ
ธุวํ ถิราวธารเณสุฯ
หา วิสาเทฯ
ตุณฺหี อภาสเนฯ
สจฺฉิ ปจฺจกฺเขฯ
มุสา มิจฺฉา อลิกํ อสจฺเจฯ
สุวตฺถิ อาสีสตฺเถ อิจฺจาทิฯ
ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติฯ
ยถา – ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา ทิสฺวา ทิสฺวานทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิญฺญาเปตฺวา วิเจยฺย วิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อเปจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิฯ
เอวํ นามาขฺยาโตปสคฺควินิมุตฺตํ ยทพฺยยลกฺขณํ, ตํ สพฺพํ นิปาตปทนฺติ เวทิตพฺพํฯ
วุตฺตญฺจ –
‘‘มุตฺตํ ปทตฺตยา ยสฺมา, ตสฺมา นิปตตฺยนฺตรา;
เนปาติกนฺติ ตํ วุตฺตํ, ยํ อพฺยย สลกฺขณ’’นฺติฯ
เนปาติกปทํ นิฏฺฐิตํฯ
ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ, นปุํสกมถาปรํ;
ติลิงฺคญฺจ อลิงฺคญฺจ, นามิกํ ปญฺจธา ฐิตํฯ
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ นามกณฺโฑ ทุติโยฯ