๔. สมาสกณฺฑ
อถ นามเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยญฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเตฯ
โส จ สญฺญาวเสน ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว กมฺมธารโย ทิคุ ตปฺปุริโส พหุพฺพีหิ ทฺวนฺโท จาติฯ
อพฺยยีภาวสมาส
ตตฺร ปฐมํ อพฺยยีภาวสมาโส วุจฺจเต;
โส จ นิจฺจสมาโสติ อสฺสปทวิคฺคโหฯ
‘‘อุปนครํ’’อิตีธ – อุปสทฺทโต ปฐเมกวจนํ สิ, ตสฺส อุปสคฺคปรตฺตา ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ โลโป, นครสทฺทโต ฉฏฺเฐกวจนํ ส, นครสฺส สมีปนฺติ อญฺญปเทน วิคฺคเห –
‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ
๓๓๐. อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโวฯ
อุปสคฺคปุพฺพโก, นิปาตปุพฺพโก จ นามิโก ยุตฺตตฺโถ เตเหว อตฺตปุพฺพเกหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ สห นิจฺจํ สมสียเต, โส จ สมาโส อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติฯ อิธ อพฺยยีภาวาทิสญฺญาวิธายกสุตฺตาเนว วา สญฺญาวิธานมุเขน สมาสวิธายกานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ
ตตฺถ อพฺยยมิติ อุปสคฺคนิปาตานํ สญฺญา, ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา, อพฺยยานํ อตฺถํ วิภาวยตีติ อพฺยยีภาโว อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา, อนพฺยยํ อพฺยยํ ภวตีติ วา
๓๓๑. นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถฯ
เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหติ, ตทญฺญํ วากฺยมิติ รุฬฺหํฯ
นามานิ สฺยาทิวิภตฺยนฺตานิ, สมสฺสเตติ สมาโส, สงฺขิปิยตีติ อตฺโถฯ
วุตฺตญฺหิ
‘‘สมาโส ปทสงฺเขโป, ปทปฺปจฺจยสํหิตํ;
ตทฺธิตํ นาม โหเตวํ, วิญฺเญยฺยํ เตสมนฺตร’’นฺติฯ
ทุวิธญฺจสฺส สมสนํ สทฺทสมสนมตฺถสมสนญฺจ, ตทุภยมฺปิ ลุตฺตสมาเส ปริปุณฺณเมว ลพฺภติฯ อลุตฺตสมาเส ปน อตฺถสมสนเมว วิภตฺติโลปาภาวโต, ตตฺถาปิ วา เอกปทตฺตูปคมนโต ทุวิธมฺปิ ลพฺภเตวฯ ทฺเว หิ สมาสสฺส ปโยชนานิ เอกปทตฺตเมกวิภตฺติตฺตญฺจาติฯ
ยุตฺโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโต, อถ วา ยุตฺโต สงฺคโต, สมฺพนฺโธ วา อตฺโถ ยสฺส โสยํ ยุตฺตตฺโถ, เอเตน สงฺคตตฺเถน ยุตฺตตฺถวจเนน ภินฺนตฺถานํ เอกตฺถีภาโว สมาสลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘นามาน’’นฺติ วจเนน ‘‘เทวทตฺโต ปจตี’’ติอาทีสุ อาขฺยาเตน สมาโส น โหตีติ ทสฺเสติฯ สมฺพนฺธตฺเถน ปน ยุตฺตตฺถคฺคหเณน ‘‘ภโฏ รญฺโญ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺเขสุ, ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติอาทีสุ จ อญฺญสาเปกฺเขสุ
‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ วิปริณาเมน ‘‘ยุตฺตตฺถาน’’นฺติ วตฺตเตฯ
๓๓๒. เตสํ วิภตฺติโย โลปา จฯ
อิธ ปทนฺตเรน วา ตทฺธิตปฺปจฺจเยหิ วา อายาทิปฺปจฺจเยหิ วา เอกตฺถีภูตา ยุตฺตตฺถา นาม, เตน ‘‘เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ, ตทฺธิตายาทิปฺปจฺจยนฺตานญฺจ วิภตฺติโย โลปนียา โหนฺตี’’ติ อตฺโถฯ สมาสคฺคหณาธิกาเร ปน สติ เตสํคหเณน วา ตทฺธิตายาทิปฺปจฺจยนฺต วิภตฺติโลโปฯ จคฺคหณํ ‘‘ปภงฺกโร’’ติอาทีสุ โลปนิวตฺตนตฺถํฯ
วิปริณาเมน ‘‘ลุตฺตาสุ, วิภตฺตีสู’’ติ วตฺตเต, ยุตฺตตฺถคฺคหณญฺจฯ
๓๓๓. ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสฯ
ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ สรนฺตสฺส อสฺส ยุตฺตตฺถภูตสฺส ติวิธสฺสปิ ลิงฺคสฺส ปกติภาโว โหติฯ จสทฺเทน กิํสมุทย อิทปฺปจฺจยตาทีสุ นิคฺคหีตนฺตสฺสปิฯ นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาวสฺส อิธ อนิจฺฉิตตฺตา อยมติเทโสฯ
สกตฺถวิรเหนิธ สมาสสฺส จ ลิงฺคภาวาภาวา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ นามพฺยปเทสาติเทสมาหฯ
๓๓๔. ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา’ตเวตุนาทีสุ จฯ
ตทฺธิตนฺตา ตเวตุน ตฺวาน ตฺวาทิปฺปจฺจยนฺเต วชฺเชตฺวาฯ จคฺคหณํ กิจฺจปฺปจฺจยอาอีอินีอิตฺถิปฺปจฺจยนฺตาทิสฺสปิ นามพฺยปเทสตฺถํฯ อิธ สมาสคฺคหณํ อตฺถวตํ สมุทายานํ นามพฺยปเทโส สมาสสฺเสวาติ นิยมตฺถนฺติ อปเรฯ
‘‘อพฺยยีภาโว’’ติ วตฺตเตฯ
๓๓๕. โส นปุํสกลิงฺโคฯ
โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพติ นปุํสกลิงฺคตฺตํฯ เอตฺถ หิ สติปิ ลิงฺคาติเทเส ‘‘อธิปญฺญ’’นฺติอาทีสุ ‘‘อธิญาณํ’’นฺติอาทิ รูปปฺปสงฺโค น โหติ สทฺทนฺตรตฺตา, ‘‘ติปญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํ, น จายํ อติเทโส, สุตฺเต อติเทสลิงฺคสฺส อิวสทฺทสฺส อทสฺสนโตฯ ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเตฯ
๓๓๖. อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวาฯ
ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ โหติ, เสสํ เนยฺยํฯ
ตํ อุปนครํ, นครสฺส สมีปํ ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ ตานิ อุปนครํ, อาลปเนเปวํ, ตํ อุปนครํ ปสฺส, ตานิ อุปนครํฯ
น ปญฺจมฺยายมมฺภาโว, กฺวจีติ อธิการโต;
ตติยาสตฺตมีฉฏฺฐี-นนฺตุ โหติ วิกปฺปโตฯ
เตน อุปนครํ กตํ, อุปนคเรน วา, เตหิ อุปนครํ, อุปนคเรหิ วา, ตสฺส อุปนครํ เทหิ, เตสํ อุปนครํ, อุปนครา อานย, อุปนครมฺหา อุปนครสฺมา, อุปนคเรหิ, อุปนครํ สนฺตกํ, อุปนครสฺส วา, เตสํ อุปนครํ, อุปนครานํ วา
อภาเว – ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, นิมฺมสกํฯ
ปจฺฉาอตฺเถ – รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ, อนุวาตํฯ
โยคฺคตายํ – ยถาสรูปํ, อนุรูปํ, รูปโยคฺคนฺติ อตฺโถฯ
วิจฺฉายํ – อตฺตานมตฺตานํ ปติ ปจฺจตฺตํ, อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํฯ
อนุปุพฺพิยํ – เชฏฺฐานํ อนุปุพฺโพ อนุเชฏฺฐํฯ
ปฏิโลเม – โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ, ปฏิปถํ, ปติวาตํ, อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา อชฺฌตฺตํฯ
ปริยาทาภิวิธีสุ อาปาณโกฏิยา อาปาณโกฏิกํ, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ กปฺปจฺจโย, อากุมาเรหิ ยโส กจฺจายนสฺส อากุมารํฯ
สมิทฺธิยํ – ภิกฺขาย สมิทฺธีติ อตฺเถ สมาเสว นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต –
‘‘สมาสสฺส, อนฺโต’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๓๗. สโร รสฺโส นปุํสเกฯ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สมาสสฺส อนฺโต สโร รสฺโส โหติฯ เอตฺถ จ อพฺยยีภาวคฺคหณํ นานุวตฺเตตพฺพํ, เตน ทิคุทฺวนฺทพหุพฺพีหีสุปิ นปุํสเก วตฺตมานสฺส สมาสนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตํ สิทฺธํ โหติฯ ‘‘อํ วิภตฺตีน’’มิจฺจาทินา อมาเทโส, สุภิกฺขํฯ คงฺคาย สมีเป วตฺตตีติ อุปคงฺคํ, มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํฯ
อิตฺถีสุ
‘‘อพฺยยีภาวา, วิภตฺตีน’’นฺติ จ วตฺตเตฯ
๓๓๘. อญฺญสฺมา โลโป จฯ
อการนฺตโต อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป จ โหติฯ อธิตฺติ, อิตฺถีสุ อธิกิจฺจ กถา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ อิจฺจาทิ, เอวํ อธิกุมาริ, วธุยา สมีปํ อุปวธุ, คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ, โอการสฺส รสฺสตฺตํ อุกาโรฯ เอวํ อุปสคฺคปุพฺพโกฯ
นิปาตปุพฺพโก ยถา – วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ, เย เย วุฑฺฒา วา ยถาวุฑฺฒํ, ปทตฺถานติกฺกเม – ยถากฺกมํ, ยถาสตฺติ, ยถาพลํ กโรติ, พลมนติกฺกมิตฺวา กโรตีติ อตฺโถฯ ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ยาวตายุกํ, กปฺปจฺจโยฯ ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํ, ปพฺพตสฺส ปรภาโค ติโรปพฺพตํ, ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ, อนฺโตนครํ, อนฺโตวสฺสํ, นครสฺส พหิ พหินครํ, ปาสาทสฺส อุปริ อุปริปาสาทํ, อุปริมญฺจํ, มญฺจสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐามญฺจํ, เหฏฺฐาปาสาทํ, ภตฺตสฺส ปุเร ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํฯ
สากลฺลตฺเถ – สห มกฺขิกาย สมกฺขิกํ ภุญฺชติ, น กิญฺจิ ปริวชฺเชตีติ อตฺโถฯ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สหสทฺทสฺส สาเทโสฯ คงฺคาย โอรํ โอรคงฺคมิจฺจาทิฯ
อพฺยยีภาวสมาโส นิฏฺฐิโตฯ
กมฺมธารยสมาส
อถ
โส จ นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท วิเสสนุตฺตรปโท วิเสสโนภยปโท อุปมานุตฺตรปโท สมฺภาวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพฺพปโท นนิปาตปุพฺพปโท กุปุพฺพปโท ปาทิปุพฺพปโท จาติฯ
ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ตาว – ‘‘มหนฺต ปุริส’’อิตีธ อุภยตฺถ ปฐเมกวจนํ สิ, ตุลฺยาธิกรณภาวปฺปสิทฺธตฺถํ จสทฺท ตสทฺทปฺปโยโค, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วิคฺคเห –
อิโต ปรํ ‘‘วิภาสา รุกฺขติณ’’อิจฺจาทิโต ‘‘วิภาสา’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ
๓๓๙. ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโยฯ
ทฺเว ปทานิ นามิกานิ ตุลฺยาธิกรณานิ อญฺญมญฺเญน สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, ตสฺมิํ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ สติ โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ จ โหติฯ
ทฺเว ปทานิ ทฺวิปทํ, ตุลฺยํ สมานํ อธิกรณํ อตฺโถ ยสฺส ปททฺวยสฺส ตํ ตุลฺยาธิกรณํ, ตสฺมิํ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณฯ ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตาฯ กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ กมฺมธารโยฯ ยถา หิ กมฺมํ กฺริยญฺจ ปโยชนญฺจ ทฺวยํ ธารยติ, กมฺเม สติ กฺริยาย, ปโยชนสฺส จ สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธารยติ, ตสฺมิํ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโตฯ
ปุเร จสทฺท ตสทฺทานมปฺปโยโคฯ
๓๔๐. มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเทฯ
มหนฺต สทฺทสฺส มหา โหติ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเรฯ มหตนฺติ พหุวจนคฺคหเณน กฺวจิ มหอาเทโส จ, เอตฺถ จ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต วิเสสนภูตสฺส ปุพฺพปทสฺส มหาเทสวิธานโตว วิญฺญายติฯ
‘‘กมฺมธารโย, ทิคู’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๔๑. อุเภ ตปฺปุริสาฯ
อุเภ กมฺมธารยทิคุสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺติฯ
ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส อนฺวตฺถสญฺญาย ตปฺปุริโสติ วุตฺโตฯ ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท คุณมติวตฺโต, ตถา อยํ สมาโสปิฯ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโสติฯ ตโต นามพฺยปเทโส สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ อยํ ปน ตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน, ปรลิงฺโค จฯ
มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ, เอวํ มหาวีโร, มหามุนิ, มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํ, มหอาเทโสฯ สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, ‘‘สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน สนฺตสทฺทสฺส สมาเส อภกาเรปิ สาเทโส, ตถา ปุพฺพปุริโส, ปรปุริโส, ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ทนฺตปุริโส, ปรมปุริโส, วีรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํฯ
กฺวจิ
ปุมา จ โส โกกิโล จาติ อตฺเถ สมาเส กเต –
‘‘โลป’’นฺติ วตฺตเตฯ
๓๔๒. ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุฯ
ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต อกาโร โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรปเทสุ สมาเสสุ, ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ มการสฺส นิคฺคหีตํฯ ปุงฺโกกิโลฯ เอวํ ปุนฺนาโคฯ
ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต –
‘‘ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท, อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๔๓. กมฺมธารยสญฺเญ จฯ
กมฺมธารยสญฺเญ จ สมาเส อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพภูโต อิตฺถิวาจโก สทฺโท ปุพฺเพ ภาสิตปุมา เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส นิวตฺติ โหติฯ
ขตฺติยกญฺญา, ขตฺติยกญฺญาโย อิจฺจาทิฯ เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขา, พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกาฯ
ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน ‘‘ขตฺติยกุมารี กุมารสมณี ตรุณพฺราหฺมณี’’ติอาทีสุ อุตฺตรปเทสุ อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส น นิวตฺติ โหติฯ
อิตฺถิยมิจฺเจว
ภาสิตปุมาติ กิํ? คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุฯ ‘‘นนฺทาโปกฺขรณี, นนฺทาเทวี’’ติอาทีสุ ปน สญฺญาสทฺทตฺตา น โหติฯ
ตถา ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโย, เอตฺถ จ กาเยกเทโส กายสทฺโทฯ เอวํ ปจฺฉิมกาโย, เหฏฺฐิมกาโย, อุปริมกาโย, สพฺพกาโย, ปุราณวิหาโร, นวาวาโส, กตรนิกาโย, กตมนิกาโย, เหตุปฺปจฺจโย, อพหุลํ พหุลํ กตนฺติ พหุลีกตํ, ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวกํ อิจฺจาทิฯ
วิเสสนุตฺตรปเท ชินวจนานุปโรธโต เถราจริยปณฺฑิตาทิ วิเสสนํ ปรญฺจ ภวติฯ ยถา – สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโลติ วา, มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโตฯ เอวํ วิธุรปณฺฑิโต, วตฺถุวิเสโสฯ
วิเสสโนภยปโท ยถา – สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห, มาโสฯ ขญฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขญฺชขุชฺโชฯ เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตสมฺมฏฺฐํ, คตปจฺจาคตํฯ
อุปมานุตฺตรปเท อภิธานานุโรธโต อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติฯ ยถา – สีโห วิย สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโหฯ เอวํ มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิย รํสิ, สทฺธมฺโม จ
สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา – ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิฯ เอวํ ธมฺมสญฺญา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสญฺญิตา, อสุภสญฺญา, อนิจฺจสญฺญา, อนตฺตสญฺญา, ธาตุสญฺญา, ธีตุสญฺญา, อตฺตสญฺญา, อตฺถิสญฺญา, อตฺตทิฏฺฐิ อิจฺจาทิฯ
อวธารณปุพฺพปโท ยถา – คุโณ เอว ธนํ คุณธนํฯ เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปญฺญาธนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํฯ เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณมิจฺจาทิฯ
นนิปาตปุพฺพปโท ยถา – น พฺราหฺมโณติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาเส, วิภตฺติโลปาทิมฺหิ จ กเต –
‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสญฺญาฯ
๓๔๔. อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเสฯ
นสฺส นิปาตปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเร สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติฯ ตปฺปุริเสกเทสตฺตา ตปฺปุริโส, อพฺราหฺมโณฯ
น นิเสโธ สโต ยุตฺโต,
เทสาทินิยมํ วินา;
อสโต จาผโล ตสฺมา,
กถมพฺราหฺมโณติ เจ?
นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;
ปรสฺส มิจฺฉาญาณตฺตา-ขฺยาปนาโยปปชฺชเตฯ
ทุวิโธ จสฺสตฺโถ ปสชฺชปฺปฏิเสธปริยุทาสวเสนฯ
ตตฺถ ปสชฺชปฺปฏิเสธวาจี นามฯ โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ อมนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นามฯ
วุตฺตญฺจ
‘‘ปสชฺชปฺปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;
วตฺถุโต อญฺญตฺร วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณ’’นฺติฯ
นนฺเววํ สนฺเตปิ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ กถมุตฺตรปทตฺถปฺปธานตา สิยาติ?
วุจฺจเต – พฺราหฺมณาทิสทฺทานํ พฺราหฺมณาทิอตฺถสฺเสว ตํสทิสาทิอตฺถสฺสาปิ วาจกตฺตา, พฺราหฺมณาทิสทฺทา หิ เกวลาพฺราหฺมณาทิอตฺเถสฺเวว ปากฏา, ภูสทฺโท วิยสตฺตายํ, ยทา เต ปน อญฺเญน สทิสาทิวาจเกน นอิติ นิปาเตน ยุชฺชนฺติ, ตทา ตํสทิสตทญฺญตพฺพิรุทฺธตทภาเวสุปิ วตฺตนฺติ, ภูสทฺโท วิย อนฺวภิยาทิโยเค อนุภวนอภิภวนาทีสุ, ตสฺมา อุตฺตรปทตฺถโชตโกเยเวตฺถ นอิติ นิปาโตติ น โทโส, เตน อพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณฯ
อญฺญตฺเถ – น พฺยากตา อพฺยากตา, อสํกิลิฏฺฐา, อปริยาปนฺนาฯ
วิรุทฺธตฺเถ – น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถฯ เอวํ อโลโภ, อมิตฺโตฯ
ปสชฺชปฺปฏิเสเธ – น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปุญฺญํ อกโรนฺโตฯ
‘‘นสฺส, ตปฺปุริเส’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๔๕. สเร อนฯ
นอิจฺเจตสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อน โหติ สเร ปเรฯ
น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโยฯ เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโฐ, อนุปวาโท, น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺจาทิฯ
กุปุพฺพปโท ยถา – กุจฺฉิตมนฺนนฺติ นิจฺจสมาสตฺตา อญฺญปเทน วิคฺคโห, กมฺมธารยสมาเส กเต –
‘‘ตปฺปุริเส, สเร’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๔๖. กทท กุสฺสฯ
กุอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท กท โหติ สเร ปเรฯ กทนฺนํฯ เอวํ กทสนํฯ
สเรติ กิํ? กุทารา, กุปุตฺตา, กุทาสา, กุทิฏฺฐิฯ
‘‘กุสฺสา’’ติ วตฺตเตฯ
๓๔๗. กาปฺปตฺเถสุ จฯ
กุอิจฺเจตสฺส อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กา โหติ ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเรฯ พหุวจนุจฺจารณโต กุจฺฉิตตฺเถ จ กฺวจิ ตปฺปุริเสฯ อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํฯ เอวํ กาปุปฺผํ, กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วาฯ
ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ, สรีรํ, สมํ, สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ กปฺโป วิกปฺโป, วิสิฏฺโฐ วา กปฺโป
เย อิธ อวิหิตลกฺขณา นามนิปาโตปสคฺคา, เตสํ ‘‘นามานํ สมาโส’’ติ โยควิภาเคน สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา – อปุนเคยฺยา คาถา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสฺสทฺธโภชี, อลวณโภชีติอาทีสุ อยุตฺตตฺถตฺตา นาญฺเญน สมาโสฯ
ตถา ทิฏฺโฐ ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺโพ ตถาคตํฯ เอวํ สุตปุพฺโพ ธมฺมํ, คตปุพฺโพ มคฺคํ, กมฺมนิ ทิฏฺฐา ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺพา เทวา เตนฯ เอวํ สุตปุพฺพา ธมฺมา, คตปุพฺพา ทิสา, ปหาโร, ปราภโว, วิหาโร, อาหาโร, อุปหาโร อิจฺจาทิฯ
กมฺมธารยสมาโสฯ
ทิคุสมาส
อถ ทิคุสมาโส วุจฺจเตฯ
ตโย โลกา สมาหฏา จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา อตฺเถ –
‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทฺวิปเท’’ติอาทินา กมฺมธารยสมาโส, ตโต สมาสสญฺญายํ, วิภตฺติโลเป, ปกติภาเว จ กเต –
‘‘กมฺมธารโย’’ติ วตฺตเตฯ
๓๔๘. สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุฯ
สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหติฯ
ทฺเว คาโว ทิคุ, ทิคุสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส ทิคูติ วุตฺโตฯ อถ วา สงฺขฺยาปุพฺพตฺตนปุํสเกกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คโต อวคโตติ ทิคูติ วุจฺจติ, ทฺวีหิ วา ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ทิคุฯ เอตฺถ จ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาสทฺทสฺเสว ปุพฺพนิปาโต, ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสญฺญาฯ
‘‘นปุํสกลิงฺโค’’ติ วตฺตเตฯ
๓๔๙. ทิคุสฺเสกตฺตํฯ
ทิคุสฺส สมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจฯ
สมาหารทิคุสฺเสตํ คหณํ, ตตฺถ สพฺพตฺเถกวจนเมว โหติ, อญฺญตฺร ปน พหุวจนมฺปิ, นามพฺยปเทสสฺยาทฺยุปฺปตฺติ อมาเทสาทิฯ
ติโลกํ, เห ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน, ติโลกสฺส, ติโลกา ติโลกสฺมา ติโลกมฺหา, ติโลกสฺส, ติโลเก ติโลกมฺหิ ติโลกสฺมิํฯ
เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสฺสจฺจํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺสตฺตํ, ปญฺจสิกฺขาปทํ, สฬายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺฐสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํฯ
ตถา – ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํ, ติสฺโส รตฺติโย ติรตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ทฺวงฺคุลํ, สตฺต โคทาวริโย, ตาสํ สมาหาโรติ วา สตฺตโคทาวรํฯ
เอตฺถ จ รตฺติ องฺคุลิ โคทาวรีนมนฺตสฺส –
๓๕๐. กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโตฯ
ราชาทิคณสฺเสตํ คหณํ, เตน สมาสนฺตคตานํ ราชาทีนํ นามานํ อนฺโต กฺวจิ อกาโร โหตีติ อตฺโถฯ การคฺคหเณน พหุพฺพีหาทิมฺหิ สมาสนฺเต กฺวจิ กปฺปจฺจโย โหติ, สุรภิ สุ ทุ ปูตีหิ คนฺธนฺตสฺสิกาโร จฯ
อถ วา อ จ โก จ อกา, รกาโร ปทสนฺธิกโร, เตน กฺวจิ สมาสนฺตคตานมนฺโต หุตฺวา อ ก อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถฯ เตน ปญฺจ คาโว สมาหฏาติ อตฺเถ สมาสาทิํ กตฺวา สมาสนฺเต อปฺปจฺจเย, ‘‘โอ สเร จา’’ติ อวาเทเส จ กเต ‘‘ปญฺจคว’’นฺติอาทิ จ สิชฺฌติฯ ‘‘ทฺวิรตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน อปฺปจฺจเย กเต ปุพฺพสรสฺส ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา โลโปฯ
อสมาหารทิคุ ยถา – เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโลฯ เอวํ เอกธมฺโม, เอกปุตฺโต, ตโย ภวา ติภวา, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา, ทสสหสฺสจกฺกวาฬานิ อิจฺจาทิฯ
ทิคุสมาโสฯ
ตปฺปุริสสมาส
อถ ตปฺปุริสสมาโส วุจฺจเตฯ
โส ปน ทุติยาทีสุ ฉสุ วิภตฺตีสุ ภาวโต ฉพฺพิโธฯ ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส คตนิสฺสิตาตีตาติกฺกนฺตปฺปตฺตาปนฺนาทีหิ ภวติฯ
สรณํ คโตติ วิคฺคเห –
‘‘ตปฺปุริโส’’ติ วตฺตเตฯ
๓๕๑. อมาทโยปรปเทภิฯ
อมาทิวิภตฺยนฺตานิ ยุตฺตตฺถานิ ปุพฺพปทานิ นาเมหิ ปรปเทภิ สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหติฯ อยญฺจ ตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจนลิงฺโคฯ
คตาทิสทฺทา กิตนฺตตฺตา ติลิงฺคา, วิภตฺติโลปาทิ สพฺพํ ปุพฺพสมํฯ โส สรณคโต, เต สรณคตาฯ สา สรณคตา, ตา สรณคตาโยฯ ตํ กุลํ สรณคตํ, ตานิ กุลานิ สรณคตานิ อิจฺจาทิฯ
เอวํ อรญฺญคโต, ภูมิคโต, ธมฺมํ นิสฺสิโต ธมฺมนิสฺสิโต, อตฺถนิสฺสิโต, ภวํ อตีโต ภวาตีโต, กาลาตีโต, ปมาณํ อติกฺกนฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํฯ โลกาติกฺกนฺตํ, สุขํ ปตฺโต สุขปฺปตฺโต, ทุกฺขปฺปตฺโต, โสตํ อาปนฺโน โสตาปนฺโน, นิโรธสมาปนฺโน, รถํ อารุฬฺโห รถารุฬฺโห, สพฺพรตฺติํ โสภโน สพฺพรตฺติโสภโน, มุหุตฺตสุขํฯ
อุปปทสมาเส ปน วุตฺติเยว ตสฺส นิจฺจตฺตาฯ ยถา – กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร, กุมฺภกาโร, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, วินยธโร, สจฺจํ วทิตุํ สีลมสฺสาติ สจฺจวาที อิจฺจาทิฯ
ตวนฺตุมานนฺตาทิกิตนฺเตหิ วากฺยเมว ววตฺถิตวิภาสาธิการโตฯ ยถา – โอทนํ ภุตฺตวา, ธมฺมํ สุณมาโน, ธมฺมํ สุณนฺโต, กฏํ กราโน, อนภิธานโต วา, อภิธานลกฺขณา หิ ตทฺธิตสมาสกิตกาติฯ
ทุติยาตปฺปุริโสฯ
ตติยา
พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต, ธมฺโมฯ เอวํ ชินเทสิโต, สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต, วิญฺญูหิ ครหิโต วิญฺญุครหิโต, วิญฺญุปฺปสตฺโถ, อิสฺสรกตํ, สยํกตํ, สุเกหิ อาหฏํ สุกาหตํ, รญฺญา หโต ราชหโต, โรคปีฬิโต, อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺปทฏฺโฐ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย อปกโต อิจฺฉาปกโต, สีเลน สมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโนฯ เอวํ สุขสหคตํ, ญาณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติตฺถทฺโธ, คุณหีโน, คุณวุฑฺโฒ, จตุวคฺคกรณียํ, จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ, กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นทีฯ
กฺวจิ วุตฺติเยว, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโปฯ กฺวจิ วากฺยเมว, ปรสุนา ฉินฺนวา, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ
ปุพฺพาทิโยเค – มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพฯ เอวํ มาตุสทิโส, ปิตุสโม, เอกูนวีสติ, สีลวิกโล, อสิกลโห, วาจานิปุโณ, ยาวกาลิกสํมิสฺสํ, วาจาสขิโล, สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป, ปุญฺเญน อตฺถิโก ปุญฺญตฺถิโก, คุณาธิโก, คุเฬน สํสฏฺโฐ โอทโน คุโฬทโน, ขีโรทโน, อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ, มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปญฺญาโต ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ปกติยา เมธาวี ปกติเมธาวี อิจฺจาทิฯ
ตติยาตปฺปุริโสฯ
จตุตฺถี
ตทตฺเถ – กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินจีวรตฺถายาติ อตฺโถฯ เอวํ จีวรทุสฺสํ, จีวรมูลฺยํ, ยาคุยา อตฺถาย ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลา, ภตฺตตณฺฑุลา, สงฺฆสฺสตฺถาย ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, อาคนฺตุกานมตฺถาย ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํฯ เอวํ คมิกภตฺตํ, ปาสาทาย ทพฺพํ ปาสาททพฺพํฯ
อตฺเถ ภิกฺขุสงฺฆสฺสตฺถาย วิหาโร ภิกฺขุสงฺฆตฺโถ วิหาโร, ภิกฺขุสงฺฆตฺถา ยาคุ, ภิกฺขุสงฺฆตฺถํ จีวรํฯ ยสฺสตฺถาย ยทตฺโถ, ยทตฺถา, ยทตฺถํฯ เอวํ ตทตฺโถ, ตทตฺถาฯ ตทตฺถํฯ เอตทตฺโถ วายาโม, เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถํ โสตาวธานํฯ กิมตฺถํ, อตฺตตฺถํ, ปรตฺถํ, วินโย สํวรตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถายฯ ตถา โลกสฺส หิโต โลกหิโต, พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, ปุปฺผํฯ สงฺฆเทยฺยํ, จีวรํฯ อิธ น ภวติ, สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, สงฺฆสฺส ทาตุํ อิจฺจาทิฯ
จตุตฺถีตปฺปุริโสฯ
ปญฺจมี อปคมน ภย วิรติ โมจนตฺถาทีหิฯ
เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโตฯ เอวํ ปลาปาปคโต, นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตฯ คามโต นิกฺขนฺตํ คามนิกฺขนฺตํ, รุกฺขคฺคา ปติโต รุกฺขคฺคปติโต, สาสนจุโต, อาปตฺติวุฏฺฐานํ, ธรณิตลุคฺคโต, สพฺพภเวหิ นิสฺสโฏ สพฺพภวนิสฺสโฏฯ
ภยตฺถาทิโยเค ยถา – ราชโต ภยํ ราชภยํ, โจเรหิ ภยํ โจรภยํ, อมนุสฺเสหิ ภยํ อมนุสฺสภยํ, อคฺคิโต ภยํ อคฺคิภยํฯ ปาปโต ภีโต ปาปภีโต
กฺวจิ วุตฺติเยว, กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํฯ เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํฯ อิธ น ภวติ, ปาสาทา ปติโตฯ
ปญฺจมีตปฺปุริโสฯ
ฉฏฺฐี รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโตฯ เอวํ ราชปุริโส, อาจริยปูชโก, พุทฺธสาวโก, พุทฺธรูปํ, ชินวจนํ, สมุทฺทโฆโส, ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ, ปุปฺผคนฺโธ, ผลรโส, กายสฺส ลหุตา กายลหุตา, มรณสฺสติ, รุกฺขมูลํ, อยสฺส ปตฺโต อโยปตฺโต, เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, ปานียถาลกํ, สปฺปิกุมฺโภฯ
‘‘เทวานํ ราชา’’ติ อตฺเถ สมาสาทิมฺหิ กเต ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ อกาโร, ตโต ‘‘สฺยา จา’’ติ อาตฺตํ น ภวติฯ เทวราโช, เทวราชา, เทวราชํ, เทวราเช อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํฯ อตฺตาภาเว โส เทวราชา, เต เทวราชาโน อิจฺจาทิ ราชสทฺทสมํฯ ตถา เทวานํ สขา เทวสโข, เทวสขา, โส เทวสขา, เต เทวสขาโน อิจฺจาทิฯ
ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํฯ เอวํ ปุมฺภาโว, ปุมนฺตโลปาทิฯ
หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุสาขา, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา มชฺเฌ อีการูการานํ รสฺสตฺตํฯ
วิภาสาธิการโต
ยุตฺตตฺโถ อิจฺเจว? ‘‘ภโฏ รญฺโญ ปุริโส เทวทตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภฏสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี’’ติ อญฺญมญฺญานเปกฺขตาย อยุตฺตตฺถภาวโต สมาโส น ภวติ, ‘‘โกสลสฺส รญฺโญ ปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปน สาเปกฺขตาย อสมตฺถตฺตา น ภวติ, สมฺพนฺธีสทฺทานํ ปน นิจฺจํ สาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา สมาโส, ยถา – เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ, ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทิฯ
ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ
สตฺตมี รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, เอวํ รูปสญฺเจตนา, สํสารทุกฺขํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ธมฺเม รโต ธมฺมรโต, ธมฺมาภิรติ, ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ธมฺเมสุ นิรุตฺติ ธมฺมนิรุตฺติ, ทานาธิมุตฺติ, ภวนฺตรกตํ, ทสฺสเน อสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท, อรญฺเญ วาโส อรญฺญวาโส, วิกาเล โภชนํ วิกาลโภชนํ, กาเล วสฺสํ กาลวสฺสํ, วเน ปุปฺผํ วนปุปฺผํฯ เอวํ วนมหิโส, คามสูกโร, สมุทฺทมจฺโฉ, อาวาฏกจฺฉโป, อาวาฏมณฺฑูโก, กูปมณฺฑูโก, ติตฺถนาวา, อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต ฉายาย สุกฺโข ฉายาสุกฺโข, องฺคารปกฺกํ, จารกพทฺโธฯ
อิธ วุตฺติเยว, ยถา – วเน จรตีติ วนจโร, กุจฺฉิมฺหิ สยตีติ กุจฺฉิสโย, ถเล ติฏฺฐตีติ ถลฏฺโฐฯ เอวํ ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, มคฺคฏฺโฐ, ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ, สิเร รุหตีติ สิโรรุหํ อิจฺจาทิฯ
อิธ
สตฺตมีตปฺปุริโสฯ
‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาภิธานํ ตปฺปุริเส กฺวจิ อจฺจนฺตาทีสุ อมาทิวิภตฺยนฺตํ ปุพฺพปทํ ปรํ สมฺภวติฯ
ยถา – อนฺตํ อติกฺกนฺตํ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตานิ, เวลํ อติกฺกนฺโต อติเวโล, รสฺสตฺตํฯ เอวํ มาลํ อตีโต อติมาโล, ปตฺตชีวิโก, อาปนฺนชีวิโก, อกฺขํ ปติคตํ นิสฺสิตนฺติ ปจฺจกฺขํ ทสฺสนํ, ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ปจฺจกฺขา พุทฺธิ, อตฺถํ อนุคตํ อนฺวตฺถํ, โกกิลาย อวกุฏฺฐํ อวโกกิลํ วนํ, ปริจฺจตฺตนฺติ อตฺโถฯ อวมยูรํ, อชฺฌยนาย ปริคิลาโน ปริยชฺฌยโน, กมฺมสฺส อลํ สมตฺโถติ อลํกมฺโม, วจนาย อลนฺติ อลํวจโน, วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ, กิเลเสหิ นิกฺขนฺโต นิกฺกิเลโส, นิรงฺคโณ, โกสมฺพิยา นิกฺขนฺโต นิกฺโกสมฺพี, วนโต นิยฺยาโต นิพฺพโน, อาจริยโต ปโร ปาจริโยฯ เอวํ ปยฺยโก, ปรหิยฺโย, คงฺคาย อุปริ อุปริคงฺคํฯ เอวํ เหฏฺฐานที, อนฺโตสมาปตฺติ, หํสานํ ราชา ราชหํโส, หํสราชา วา, มาสสฺส อทฺธํ อทฺธมาสํ, มาสทฺธํ วา, อามลกสฺส อทฺธํ อทฺธามลกํ, อามลกทฺธํ วา, กหาปณสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒกหาปณํ, อฑฺฒมาสกํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ, รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ, รตฺติยา ปจฺฉา ปจฺฉารตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ รตฺติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ, อหสฺส ปุพฺพํ ปุพฺพนฺหํฯ เอวํ สายนฺหํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อหสฺส อนฺหาเทโสฯ
อมาทิปรตปฺปุริโสฯ
กฺวจิ
ยถา – ปภํ กโรตีติ อตฺเถ ‘‘อมาทโย ปรปเทภี’’ติ สมาโส, ‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสสญฺญา, ตโต ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต ตตฺเถว จคฺคหเณน ปุพฺพปเท วิภตฺติโลปาภาโวฯ เสสํ สมํฯ ปภงฺกโร, อมตํ ททาตีติ อมตนฺทโท, รณํ ชหาตีติ รณญฺชโห, ชุติํ ธาเรตีติ ชุตินฺธโร, ตถา สหสากตํ, ปรสฺสปทํฯ อตฺตโนปทํ, ภยโต อุปฏฺฐานํ ภยตูปฏฺฐานํ, ปรโตโฆโส, ควํปติตฺเถโร, มนสิกาโร, ปุพฺเพนิวาโส, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, มชฺเฌกลฺยาณํ, อนฺเตวาสี, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, อุรสิโลโม, กณฺเฐกาโฬ, สรสิชมิจฺจาทิฯ
อโลปตปฺปุริโสฯ
ตปฺปุริสสมาโส นิฏฺฐิโตฯ
พหุพฺพีหิสมาส
อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเตฯ
โส จ นววิโธ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ, ทฺวิปโท ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท นนิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท อุปมานปุพฺพปโท สงฺขฺโยภยปโท ทิสนฺตราฬตฺโถ พฺยติหารลกฺขโณ จาติฯ
ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ พหุพฺพีหิ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติฯ
ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว – ‘‘อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆาราม’’นฺติ วิคฺคเห –
๓๕๒. อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิฯ
สมสฺยมานปทโต อญฺเญสํ ปฐมทุติยาทิวิภตฺยนฺตานํ ปทานมตฺเถสุ ยุตฺตตฺถานิ นามานิ วิภาสา สมสฺยนฺเต, โส สมาโส พหุพฺพีหิสญฺโญ จ โหติฯ
พหโว วีหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยมฺปิสมาโส อนฺวตฺถสญฺญาวเสน พหุพฺพีหีติ วุตฺโต, อญฺญปทตฺถปฺปธาโน หิ พหุพฺพีหิฯ
ทุวิโธ จายํ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณสํวิญฺญาณาตคฺคุณสํวิญฺญาณวเสน, เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อญฺญปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา – ลมฺพกณฺณมานยาติฯ
ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา – พหุธนมานยาติฯ
อิธ พหุพฺพีหิสทฺเท วิย วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต, เสสํ ปุพฺพสมํฯ
อาคตสมโณ สงฺฆาราโมฯ เอตฺถ จ อาคตสทฺโท, สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺฐตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตทตฺถโชตนตฺถเมว ตทนนฺตรํ ‘‘สงฺฆาราโม’’ติ ปทนฺตรํ ปยุชฺชติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติฯ อิทํสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค, เอวํ สพฺพตฺถฯ พหุพฺพีหิ จายํ อภิเธยฺยลิงฺควจโนฯ
ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ, ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปถํ โสยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ
ตติยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน สมเณน โสยํ ชิตินฺทฺริโย สมโณฯ เอวํ ทิฏฺฐธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจ, ชิตา มารา อเนนาติ ชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโมฯ
จตุตฺถิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รญฺโญ โสยํ ทินฺนสุงฺโก ราชา, อุปนีตํ โภชนํ อสฺส สมณสฺสาติ อุปนีตโภชโน สมโณ, อุปหโฏ พลิ อสฺสาติ อุปหฏพลิ ยกฺโขฯ
ปญฺจมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย อสฺมาติ นิรโย, นิคฺคตา กิเลสา เอตสฺมาติ นิกฺกิเลโส, อเปตํ วิญฺญาณํ อสฺมาติ อเปตวิญฺญาโณ มตกาโย, อปคตํ ภยเภรวํ อสฺมาติ อปคตภยเภรโว อรหาฯ
ฉฏฺฐิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ฉินฺนหตฺโถ ปุริโสฯ เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค, ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏ, เตวิชฺโช, จตุปฺปโท, ปญฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปญฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิญฺโญ, รสฺสตฺตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ, ทสพโล, อนนฺตญาโณ, ตีณิ ทส ปริมาณเมเตสนฺติ ติทสา เทวา, สมาสนฺตสฺส อตฺตํ, อิธ ปริมาณสทฺทสฺส สนฺนิธานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต, อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, โก ปภโว อสฺสาติ กิํปภโว อยํ กาโย, วิคตํ มลมสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํฯ เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุฏฺฐุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโนฯ เอวํ ทุสฺสีโล, ทุมฺมุโข, ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโน, ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโล, อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโมฯ
ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา – ฉนฺโท ชาโต อสฺสาติ ฉนฺทชาโต, ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติปิ ชาตฉนฺโทฯ เอวํ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสญฺชาโต, มาสชาโต, ชาตมาโส, ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถจฺฉินฺโนฯ
‘‘ทีฆา ชงฺฆายสฺสา’’ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต –
‘‘ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๕๓. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจฯ
อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปเร ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิตฺถิวาจโก สทฺโท อตฺถิ เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโว, พหุพฺพีหิวิสโยยํ, อุปริ ‘‘กมฺมธารยสญฺเญ จา’’ติ วกฺขมานตฺตาฯ
๓๕๔. กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จฯ
กฺวจิ ตทฺธิตสมาสนาโมปสคฺคาทีสุ ปเทสุ อาทิมชฺฌุตฺตรภูตานํ สรานํ ชินวจนานุปโรเธน ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ, อปจฺจเยสุ ปเรสุ, อปรภูเตสุ จฯ
ตตฺถ
ทีฆตฺตํ ปากฏานูป- ฆาตาโท มธุวาทิสุ;
รสฺสตฺตํ อชฺชเว อิตฺถิ- รูปาโท จ ก, ตาทิสูติฯ
พหุพฺพีหิสมาเส สติ ปุลฺลิงฺเค อุตฺตรปทนฺตสฺส รสฺสตฺตํฯ ทีฆชงฺโฆ ปุริโส, ตถา ปหูตา ชิวฺหา อสฺสาติ ปหูตชิวฺโห ภควาฯ มหตี ปญฺญา อสฺสาติ มหาปญฺโญฯ ‘‘มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท’’ติ มหาเทโสฯ
อิตฺถิยมิติ กิํ? ขมาธโนฯ ภาสิตปุมาติ กิํ? สทฺธาธุโร, สทฺธาปกติโก, ปญฺญาปกติโก, ปญฺญาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ กปฺปจฺจโยฯ ตุลฺยาธิกรเณ อิจฺเจว? สมณิภตฺติโก, กุมาริภตฺติโก, กุมาริภตฺติฯ
ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน อิธ น ภวติฯ พหุทาสิโก ปุริโสฯ พหุกุมาริกํ กุลํฯ
‘‘คาณฺฐิโว ธนุ อสฺสา’’ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต –
๓๕๕. ธนุมฺหา จฯ
ติปทมิทํฯ กฺวจิสมาสนฺตคตา ธนุสทฺทา อาปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ธมฺมาทิโต จ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ วกาโร, คาณฺฐิวธนฺวาฯ เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมาฯ
กฺวจีติ กิํ? สหสฺสถามธนุ, ปจฺจกฺขธมฺโม, วิทิตธมฺโมฯ
นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ อิจฺจตฺร – นานปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ จาติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ
ตถา พฺยาลมฺโพ อมฺพุธโร พฺยาลมฺพมฺพุธโร, ตสฺส พินฺทูนิ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูนิ, เตหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต, ตาทิโส กูโฏ ยสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ อิจฺจาทิฯ
สตฺตมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมิํ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท, สุลโภ ปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโสฯ อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ ราชธานิยํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานี, พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโม, อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํ, พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสฺสามิกํ นครํฯ
‘‘พหู นทิโย อสฺมิ’’นฺติ อตฺเถ สมาสาทิมฺหิ กเต –
สมาสนฺตคฺคหณํ, กปฺปจฺจโย จ วตฺตเตฯ
๓๕๖. นทิมฺหา จฯ
สมาสนฺตคตา นทิมฺหา กปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ตุอนฺตา จฯ นิจฺจตฺถํ วจนํฯ นทีติ เจตฺถ อิตฺถิวาจกานํ อีการูการานํ ปรสมญฺญา, ตโต ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา นทิสญฺญสฺส กปฺปจฺจเย รสฺสตฺตํ, พหุนทิโก ชนปโทฯ เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํฯ พหุนาริโกติ ฉฏฺฐีพหุพฺพีหินา สิทฺธํฯ พหโว กตฺตาโร อสฺมิํ, อสฺสาติ วา พหุกตฺตุโก เทโสฯ เอวํ พหุภตฺตุโกฯ
ภินฺนาธิกรโณ ยถา – เอกรตฺติํ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธิํ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส
ติปโท ยถา – ปรกฺกเมนาธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ภวนฺติ ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสาฯ เอวํ ธมฺมาธิคตโภคา, โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โสยํ โอณีตปตฺตปาณิ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ อิจฺจาทิฯ
นนิปาตปุพฺพปโท ยถา – นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโม ภควาฯ อิธ ‘‘อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส’’ติ สุตฺเต ‘‘อตฺตํ นสฺสา’’ติ โยควิภาเคน นสฺส อตฺตํฯ เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย, นตฺถิ สํวาโส เอเตสนฺติ อสํวาสา, น วิชฺชเต วุฏฺฐิ เอตฺถาติ อวุฏฺฐิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโร, นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, ‘‘สเร อน’’ติ อน, ตปฺปุริสคฺคหณมุปลกฺขณํ, อถวา ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา นสฺส อนฯ เอวํ นตฺถิ อนฺโต อสฺสาติ อนนฺตํ, น วิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ อนาสวา อิจฺจาทิฯ
ปฐมายตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา – สห เหตุนา โย วตฺตเตติ สเหตุโก, สเหตุ วา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สหสทฺทสฺส สาเทโส, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย จ, สห ปีติยา อิเม วตฺตนฺตีติ สปฺปีติกาฯ เอวํ สห ปจฺจเยหิ วตฺตนฺตีติ สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร, สห มูเลน อุทฺธโต สมูลุทฺธโต รุกฺโขฯ
อุปมานปุพฺพปโท ปฐมายตฺเถ ตาว – อุปมาโนปเมยฺยภาวปฺปสิทฺธตฺถํ อิวสทฺทปฺปโยโค, กายพฺยามานํ สมปฺปมาณตาย นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํนิคฺโรธปริมณฺฑโล ราชกุมาโรฯ ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อิวสทฺทสฺส อปฺปโยโค, สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร, จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควาฯ เอวํ อตฺถภูโตฯ ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺโธ วิย ภูโต อยนฺติ อนฺธภูโต พาโลฯ มุญฺชปพฺพชมิว ภูตา อยนฺติ มุญฺชปพฺพชภูตา กุทิฏฺฐิฯ ตนฺตากุลกมิว ชาตา อยนฺติ ตนฺตากุลกชาตาฯ
ฉฏฺฐิยตฺเถ – สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ สุวณฺณวณฺโณ ภควาฯ อุตฺตรปทโลโป, นาคสฺส วิย อสฺส คตีติ นาคคติฯ เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุ, เอณิสฺส วิย อสฺส ชงฺฆาติ เอณิชงฺโฆ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย อสฺส กาโยติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, พฺรหฺมุโน วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโรฯ
วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺโยภยปโท ยถา – ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา’’ติ ทฺวิสทฺทนฺตสฺส อาตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจาฯ เอวํ สตฺตฏฺฐมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิฯ
ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา – ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ สายํ ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสาฯ เอตฺถ ตุลฺยาธิกรณปทปรตฺตาภาวา น ปุมฺภาวาติเทโส, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา ทิสนฺตราฬตฺเถ ปุพฺพปทสฺส รสฺสตฺตํฯ เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตราฯ ยทา ปน ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ กมฺมธารยสมาโส โหติ, ตทา ปุมฺภาวาติเทโส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา, สพฺพนามิกวิธานมฺปิ นิจฺจํ ภวติเยว, ยถา – ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสมิติฯ
พฺยติหารลกฺขโณ ยถา – เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑิ, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา มชฺเฌทีโฆ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อนฺตสฺสิกาโรฯ
ปฐมาวิภตฺยตฺถพหุพฺพีหิฯ
พหุพฺพีหิสมาโส นิฏฺฐิโตฯ
ทฺวนฺทสมาส
อถ ทฺวนฺทสมาโส วุจฺจเตฯ
โส จ ทุวิโธ อิตรีตรโยค สมาหารตฺถเภเทนฯ
ตตฺถ อิตรีตรโยเค ตาว – ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน’’อิตีธ อุภยตฺถาปิ ปฐเมกวจนํ, สมุจฺจยโชตนตฺถํ จสทฺทปฺปโยโค จฯ
‘‘สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จา’’ติ วิคฺคเห –
๓๕๗. นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโทฯ
นานานามานเมว เอกวิภตฺติกานํ ยุตฺตตฺถานํ โย สมุจฺจโย, โส วิภาสา สมาโส ภวติ, ทฺวนฺทสญฺโญ จฯ
เอตฺถ จ สมุจฺจโย นาม สมฺปิณฺฑนํ, โส ปน อตฺถวเสน เกวลสมุจฺจโย อนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จาติ จตุพฺพิโธฯ
ตตฺถ เกวลสมุจฺจเย, อนฺวาจเย จ สมาโส น ภวติ, กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อญฺญมญฺญํ อยุตฺตตฺถภาวโต, ยถา – จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ ปจฺจยํ สยนาสนํ อทาสิ, ทานญฺจ เทหิ, สีลญฺจ รกฺขาหิฯ อิตรีตรโยเค, สมาหาเร จ สมาโส ภวติ, ตตฺถ นามานํ อญฺญมญฺญํ ยุตฺตตฺถภาวโตฯ
ทฺเว ทฺเว ปทานิ ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทฏฺฐา วา ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทสทิสตฺตา อยํ สมาโสปิ อนฺวตฺถสญฺญาย ทฺวนฺโทติ วุจฺจติ, อุภยปทตฺถปฺปธาโน หิ ทฺวนฺโทฯ
นนุ จ อุภยปทตฺถปฺปธานตฺเต สติ ทฺวนฺเท กถเมกตฺถีภาโว สิยาติ? วุจฺจเต – สทิสาทิอตฺเถปิ สทฺทปฺปวตฺติสมฺภเวนทฺวินฺนํ ปทานํ เอกกฺขเณเยว อตฺถทฺวยทีปกตฺตา น วิโรโธ, ตญฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว, เตสมตฺถทฺวยทีปกตฺตาฯ ยถา หิ ภูสทฺโท อนุภวอภิภวาทิเก อตฺเถ อนฺวภิอาทิอุปสคฺคสหิโตว ทีเปติ, น เกวโล, เอวํ ‘‘ควสฺสก’’นฺติอาทีสุ อสฺสาทิสทฺทนฺตรสหิตานเมว อตฺถทฺวยทีปนํ, น เกวลานนฺติ ตญฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว, น สพฺพตฺถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ทฺวินฺนมฺปิ ยถาวุตฺตสมุจฺจยทีปกตฺตา อตฺถิ ทฺวนฺเทเปกตฺถิตาติ น โกจิ วิโรโธ, ตโต สมาสสญฺญาวิภตฺติโลปาทิ วุตฺตนยเมว, สมาเสเนว จตฺถสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ จสทฺทสฺส อปฺปโยโคฯ
อิธ ทฺวนฺเท อจฺจิตตรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ปรสฺเสว ลิงฺคญฺจฯ อิตรีตรโยคสฺส อวยวปฺปธานตฺตา สพฺพตฺถ พหุวจนเมวฯ
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อิจฺจาทิ, สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณาฯ เอวํ พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา, มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ทฺวนฺเท มาตุอาทิปุพฺพปทุการสฺส อากาโรฯ เอวํ ปิตาปุตฺตาฯ
‘‘ชายา จ ปติ จาติ ชายาปติ’’อิตีธ –
‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเตฯ
๓๕๘. ชายาย ตุทํ ชานิ ปติมฺหิฯ
ชายาสทฺทสฺส ตุทํ ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติสทฺเท ปเร กฺวจิฯ ตุทํปติ, ชานิปติ, ชยมฺปติกาฯ เอตฺถ นิคฺคหีตาคโม, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตญฺจฯ
กฺวจิ อปฺปสรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา – จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา, นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทา, สุรา จ อสุรา
กฺวจิ อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา – อคฺคิ จ ธูโม จ อคฺคิธูมาฯ เอวํ คติพุทฺธิภุชปฐหรกรสยา, ธาตโว จ ลิงฺคานิ จ ธาตุลิงฺคานิฯ
กฺวจิ สราทิอการนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา – อตฺโถ จ ธมฺโม จ อตฺถธมฺมาฯ เอวํ อตฺถสทฺทา, สทฺทตฺถา วาฯ
สมาหาเร ปน – ‘‘จกฺขุ จ โสตญฺจา’’ติ อตฺเถ ‘‘นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท’’ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต –
‘‘นปุํสกลิงฺคํ, เอกตฺตญฺจา’’ติ วตฺตเตฯ
๓๕๙. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺค ขุทฺทชนฺตุก วิวิธ วิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนญฺจฯ
ยถา ทิคุสมาเส, ตถา สมาหารทฺวนฺทสมาเสปิ ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺคตฺถานํ, ขุทฺทชนฺตุกวิวิธ วิรุทฺธวิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนญฺจ เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจฯ
ปาณิโน จ ตูริยานิ จ โยคฺคานิ จ เสนา จาติ ปาณิตูริย โยคฺคเสนา, ตาสมงฺคานิ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ, ทฺวนฺทโต ปรตฺตา องฺคสทฺโท ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเตฯ ขุทฺทา จ เต ชนฺตุกา เจติ ขุทฺทชนฺตุกา, วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา, นิจฺจวิโรธิโนฯ สมาโน ภาโค เยสํ เต สภาคา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สมานสฺส สอาเทโส, วิวิธา จ เต ลกฺขณโต สภาคา จ กิจฺจโตติ วิสภาคาฯ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ จ ขุทฺทชนฺตุกา จ วิวิธวิรุทฺธา จ วิสภาคา จาติ ทฺวนฺโท, อิธ พหุตฺตา ปุพฺพนิปาตสฺส อนิยโม, เต อตฺถา เยสํ
อาทิคฺคหเณน อญฺโญญฺญลิงฺควิเสสิต สงฺขฺยาปริมาณตฺถ ปจนจณฺฑาลตฺถ ทิสตฺถาทีนญฺจ ทฺวนฺเท เอกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ, อิติ ปาณฺยงฺคตฺถภาวโต จกฺขุโสตสทฺทานํ อิมินา เอกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ อมาเทสาทิฯ
จกฺขุโสตํ, เห จกฺขุโสต, จกฺขุโสตํ, จกฺขุโสเตนฯ เอวํ สพฺพตฺเถกวจนเมวฯ มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, หนุ จ คีวา จ หนุคีวํฯ เอวํ กณฺณนาสํ, ปาณิปาทํ, ฉวิมํสโลหิตํฯ หตฺถปาทา มํสโลหิตานีติอาทีนํ ปน อิตรีตรโยเคน สิทฺธํฯ เอวํ ปาณฺยงฺคตฺเถฯ
ตูริยงฺคตฺเถ คีตญฺจ วาทิตญฺจ คีตวาทิตํ, สมฺมญฺจ ตาฬญฺจ สมฺมตาฬํ, สมฺมนฺติ กํสตาฬํฯ ตาฬนฺติ หตฺถตาฬํฯ สงฺเข จ ปณโว จ ฑิณฺฑิโม จ, สงฺขา จ ปณวา จ ฑํณฺฑิมา จาติ วา สงฺขปณวฑิณฺฑิมํ, ปณวาทโย ทฺเวปิ เภริวิเสโสฯ
โยคฺคงฺคตฺเถ ยถา – ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ, ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํฯ
เสนงฺคตฺเถ หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ, รถา จ ปตฺติกา จ รถปตฺติกํ, อสิ จ จมฺมญฺจ อสิจมฺมํ, จมฺมนฺติ สรวารณผลกํฯ ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, กลาโปติ ตูณีรํฯ
ขุทฺทชนฺตุกตฺเถ ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํฯ เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, กีฏปฏงฺคํ, กีฏสรีสปํฯ ตตฺถ กุนฺถา สุขุมกิปิลฺลิกา, กีฏา กปาลปิฏฺฐิกปาณาฯ
วิวิธวิรุทฺธตฺเถ
วิสภาคตฺเถ สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํฯ เอวํ นามรูปํ, หิโรตฺตปฺปํฯ สติสมฺปชญฺญํ, โลภโมหํ, โทสโมหํ, อหิริกาโนตฺตปฺปํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิจฺจาทิฯ ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ เอตฺถ ‘‘อํโม’’ติ นิทฺเทสทสฺสนโต กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน อาธิปจฺจปริวาโร ฉนฺทปาริสุทฺธิ ปฏิสนฺธิปฺปวตฺติยนฺติอาทิ สิชฺฌติฯ
อญฺโญญฺญลิงฺควิเสสิตานํ ทฺวนฺเท ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, ‘‘กฺวจาที’’ติอาทินา มชฺเฌ รสฺสตฺตํฯ เอวํ อิตฺถิปุมํ, ปตฺตจีวรํ, สาขาปลาสมิจฺจาทิฯ
สงฺขฺยาปริมาณตฺถานํ ทฺวนฺเท เอกกญฺจ ทุกญฺจ เอกกทุกํ, สงฺขฺยาทฺวนฺเท อปฺปสงฺขฺยา ปุพฺพํ นิปตติฯ เอวํ ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํ, ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํฯ
ปจนจณฺฑาลตฺถานํ ทฺวนฺเท โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํฯ เอวํ สากุณิกมาควิกํ, สปาโก จ จณฺฑาโล จ สปากจณฺฑาลํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ, เวนรถการํฯ ตตฺถ เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการาฯ
ทิสตฺถานํ ทฺวนฺเท ปุพฺพา จ อปรา จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ, วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา อิธาทิคฺคหเณน เอกตฺเต, นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺสตฺตํ, ปุพฺพาปรํ
‘‘นปุํสกลิงฺคํ, เอกตฺตํ, ทฺวนฺเท’’ติ จ วตฺตเตฯ
๓๖๐. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธญฺญ ชนปทาทีนญฺจฯ
รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธญฺญ ชนปทาทีนเมกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ วิภาสา โหติ ทฺวนฺเท สมาเสฯ เอกตฺตาภาเว พหุวจนํ, ปรสฺเสว ลิงฺคญฺจฯ
ตตฺถ รุกฺขานํ ทฺวนฺเท อสฺสตฺถา จ กปิตฺถา จาติ อตฺเถ สมาหาเร ทฺวนฺทสมาสาทิมฺหิ กเต อิมินา วิกปฺเปเนกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจฯ อสฺสตฺถกปิตฺถํ, อสฺสตฺถกปิตฺถา วาฯ เอวํ อมฺพปนสํ, อมฺพปนสา วา, ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา วา, ธวสฺสกณฺณกํ, ธวสฺสกณฺณกา วาฯ
ติณานํ ทฺวนฺเท อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณานิ วาฯ เอวํ มุญฺชปพฺพชํ, มุญฺชปพฺพชา วา, กาสกุสํ, กาสกุสา วาฯ
ปสูนํ ทฺวนฺเท อชา จ เอฬกา จ อเชฬกํ, อเชฬกา วา, หตฺถี จ คาโว จ อสฺสา จ วฬวา จ หตฺถิควสฺสวฬวํ, หตฺถิควสฺสวฬวา วา, ‘‘กฺวจา’’ติอาทินา รสฺสตฺตํ, ‘‘โอสเร จา’’ติ อวาเทโส จ, โคมหิํสํ, โคมหิํสา วา, เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา วา, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉํ, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉา วาฯ
ธนานํ ทฺวนฺเท หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ หิรญฺญสุวณฺณํ, หิรญฺญสุวณฺณานิ วาฯ เอวํ ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตานิ วา, มณิมุตฺตสงฺขเวฬุริยํ, มณิมุตฺตสงฺขเวฬุริยา วาฯ
ธญฺญานํ ทฺวนฺเท สาลี จ ยวา จ สาลิยวํ, สาลิยวา วาฯ เอวํ ติลมุคฺคมาสํ, ติลมุคฺคมาสา วาฯ
ชนปทานํ ทฺวนฺเท กาสี จ โกสลา จ กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา วา, วชฺชี จ มลฺลา จ วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา วา, องฺคา จ มคธา จ องฺคมคธํ, องฺคมคธา วาฯ
อาทิคฺคหเณน อญฺโญญฺญปฺปฏิปกฺขธมฺมานํ, สกุณตฺถานญฺจ ทฺวนฺเท วิภาสา เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจฯ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ กุสลากุสลํ, กุสลากุสลา วา, เอวํ สาวชฺชานวชฺชํ, สาวชฺชานวชฺชา วา, หีนปฺปณีตํ, หีนปฺปณีตา วา, กณฺหสุกฺกํ, กณฺหสุกฺกา วา, สุขทุกฺขํ, สุขทุกฺขานิ วา, ปฏิฆานุนยํ, ปฏิฆานุนยา วา, ฉายาตปํ, ฉายาตปา วา, อาโลกนฺธการํ, อาโลกนฺธการา วา, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺตินฺทิวา วา, อหญฺจ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อโหรตฺตา วา, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา อาการิการานมตฺตํฯ
สกุณานํ ทฺวนฺเท หํสา จ พกา จ หํสพกํ, หํสพกา วาฯ เอวํ การณฺฑวจกฺกวากํ, การณฺฑวจกฺกวากา วา, มยูรโกญฺจํ, มยูรโกญฺจา วา, สุกสาลิกํ, สุกสาลิกา วาฯ
สมาหารทฺวนฺโทฯ
เยภุยฺเยน เจตฺถ –
อจฺจิตปฺปสรํ ปุพฺพํ, อิวณฺณุวณฺณกํ กฺวจิ;
ทฺวนฺเท สราทฺยการนฺตํ, พหูสฺวนิยโม ภเวฯ
ทฺวนฺทสมาโส นิฏฺฐิโตฯ
ปุพฺพุตฺตรุภยญฺญตฺถ-ปฺปธานตฺตา
สมาโสยํ ทิคุ กมฺม-ธารเยหิ จ ฉพฺพิโธฯ
ทุวิโธ อพฺยยีภาโว, นวธา กมฺมธารโย;
ทิคุ ทุธา ตปฺปุริโส, อฏฺฐธา นวธา ภเว;
พหุพฺพีหิ ทฺวิธา ทฺวนฺโท, สมาโส จตุรฏฺฐธาติฯ
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ สมาสกณฺโฑ
จตุตฺโถฯ