อภินีหาร กถา
๖. ตโต ทีปงฺกโร ทสพโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺฐหิ ปุปฺผ มุฏฺฐีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ เตปิ จตูสต สหสฺส ขีณาสวา โพธิสตฺตํ ปุปฺเผหิ จ คณฺเธหิ จ ปูเชตฺวา ปทปฺผณํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เทวมนุสฺสา จ ตเถว ปูเชตฺวา วณฺทิตฺวา อถ โข โพธิสตฺโต ทสพลสฺส วฺยากรณํ สุตฺวา พุทฺธภาวํ กรตลคตมิว มญฺญมาโน ปมุทิต หทโย สพฺเพสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ สยนา วุฏฺฐาย ปุปฺผราสิ มตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน พุทฺธการกธมฺเม อุปธาเรนฺโต กหนนุ โข พุทฺธการก ธมฺมา, กิํ อุทฺธํ อโธ ทิสาสุ วีทียาสูติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิต นิเสวิต ปฐมํ ทานปารมิํ ทิสฺวา ตตฺถ ทฬภิสมาทาน กตฺวา เอวํ อนุกฺกเมน สีล - เนกฺขมฺม - ปญฺญา - วีริย - ขนฺติ - สจฺจ - อธิฏฺฐาน - เมตฺตา - อุเปกฺขา ปารมิโยจ ทิสฺวา ตตฺถทฬฺห สมาทานํ กตฺวา เทวตาหิ อภิตฺถุโต อากาสมพภุคฺคนตฺว หิม หิมวนฺตเมว อคมาสิฯ
ทีปงฺกโรปิ สตฺถา จตูหิ ขีณาสว สตสหสฺเสหิ ปริวุโต รมฺมนครวาสีหิ ปูชียมาโน เทวตาหิ อภินณฺทิยมาโน อลงฺกต ปฏิยตฺเตน มคฺเคน รมฺมนครํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิฯ รมฺมนครวาสิโนปิ อุปาสกา พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ
เอวํ ตสฺส มหชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา เอกจฺเจ สรเณสุ เอกจฺเจ ปญฺจสุ สีเลสุ เอกจฺเจ โสตาปตฺติผเล เอกจฺเจ สกทาคามิ ผเล เอกจฺเจ อนาคามี ผเล เอกจฺเจ จตุสุปิ ผเลสุ เอกจฺเจ ตีสุ วิชฺชาสุ เอกจฺเจ ฉฬภิญฺญาสุ เอกจฺเจ อฏฺฐสุ สมาปตฺติสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา รมฺมนครโต นิกฺขมิตฺวา สุทสฺสน มหาวิหารเมว ปาวิสิฯ
วุตฺตญฺเหตํ
‘‘ตทา เต โภชยิตฺวาน - สสงฺฆํ โลกนายกํ,
อุผคฉุญฺญํ สรณํ ตสฺส - ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน,
สรณาคมเน กญฺจิ - นิวเสติ ตถาคโต
กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสุ - สีเล ทสวิเธ ปรํ;
กสฺสจิ เทติ สามญฺญํ - จตุโร ผลมุตฺตเม,
กสฺสจิ อสเถ ธมฺเม - เทติ โส ปฏิสมฺภิทา;
กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย - อฏฺฐ เทติ นราสโภ,
ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย - ฉฬภิญฺญ ปเวจฺฉติ;
เตน โยเคน ชนกายํ - โอวเทติ มหามุนิ,
เตน วิตฺถาริกํ อาสี - โลกนาถสฺส สาสนํ;
มหาหนูสภกฺขณฺโธ - ทีปงฺกรสนามโก,
พหู ชเน ตารยติ - ปริโมเจติ ทุคฺคติํ;
โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา - สตสหสฺเสปิ โยชเน
ขเณน อุปคนฺตฺวาน - โพเธติ ตํ มหามุนี’’ติ;
อิติ โส ทีปงฺกโร สตฺถา วสฺสสต สหสฺสานิ ฐตฺวา สตฺตานํ พณฺธนโมกฺขํ กุรุมาโน สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺฐาเปตฺวา นณฺทาราเม อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายินเหว ธาตุโย ตสฺส - สตฺถุโน วิกิริํสุ ตาฯ ฐิตา เอกฆนา หุตฺวา - สุวณฺณปฏิมา วิย สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา ฆนโกฏิฏิมสุวณฺณฏฺฐิกาหิ เอวํ ฉตฺติํส โยชนิกํ มหาถูปมกํสุ นิเวทสิ - เกจิฯ
เตน
‘‘ทีปงฺกโร ชิโน สตฺถา - นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ฉตฺติํสุพฺเพธ โยชโน‘‘;
‘‘ปตฺต จีวร ปริกฺขาร - ปริโภคญฺช สตฺถุโน,
โพธิมูเล ตทา ถูโป - ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
๗. ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาโค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวิ นาม จกฺกวตฺติ หุตฺวา โกฏิสตสหสฺส สงฺขสฺส พุทฺธ ปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทายิ สตฺถา โพธิสตฺตํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ โส สตฺถุ ธมฺมํกถํ สุตฺวา รชฺชิ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิ โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจอภิญฺญาโยจ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ โสปิ พุทฺโธ วสฺสสตสหสฺสานิ ฐตฺวา สพฺพพุทฺธกิจฺจานิ นิฏฺฐาเปตฺวา จณฺทาราเม ปรินิพฺพายิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุยา น วิกิริํสุ สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคนฺตฺวา สตฺตโยชนิกาสตฺตรตนมยํ หริตาลมโนสิลายมตฺติกากิจฺจํ เตล สปฺปีหิ อุทกกิจฺจํ กตฺวา เจติยํ นิฏฺฐาเปสุํ
โกณฺฑญฺเญ กิร สมฺพุทฺโธ - จณฺทาราเม มโนรเม,
นิพฺพายิ เจติโย ตสฺส - สตฺตโยชนิโก กโตติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสํงฺขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํเยว กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชิํสุ - มงฺคโล สุมโน เรวโต โยหิโตติฯ มงฺคลสฺส ปน ภควโต กาเล โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามีติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุร ธมฺมํกตํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา โกฏิสตสหสฺส สงฺขสฺส พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานมทาสิ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา ตฺวํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ มหาปุริโส วฺยากรณํ สุตฺวา อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ ปพฺพชิสฺสมีติ จินฺตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺติํ เกฬปิณฺฑํ วีย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, ตสฺมิมฺปิ พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิริํสุ, ชมฺพุทีปวาสิโน ปุพฺเพ วิย ติํสโยชนกํ ถูปมกํสุฯ
เตน
ตสฺส อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ-มหิทฺธิโก มหานุภาโว โส พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา ญาติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺส ภิกฺขุปริวารสฺส ตสฺส ภควโต ทิพฺพตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาสิ โสปิ นํ สตฺถา อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ ตสฺมิมฺปิ พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย น วิกิริํสุ ชมฺพุทีปวาสโน ปุพฺเพ วิย จตุโยชนิกํ ถูปมกํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุมโน ยสธโร - พุทฺโธ อคฺคารามมฺห นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสน สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย สิรสิ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ วตฺวา อุตฺตราสงฺเฆน ปูชมกาสิฯ โสปิ นํ สตฺถา พุทฺโธ ภวิสฺสติติ วฺยากาสิ ตสฺมิํ ปน พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ธาตุโย วิกิริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘เรวโต ปวโร พุทฺโธ - นิพฺพุโต โส มหาปุเร,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสี - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฏาย พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิฯ โสปิ นํ สตฺถา พุทฺโธ ภวิสฺสสีติ วฺยากาสิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘โสภิโต วรสมฺพุทฺโธ - สีหรามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสี - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมิํเยว กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ - อโนมทสฺสิ ปทุโม นารโทติฯ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺโต เอโก
๑. ยสวโร ธีโร - เกจิฯ
ยกฺข
เตน วุตฺตํ
‘‘อโนมทสฺสิ ชิโน สตฺถา - ธมฺมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - อุพฺเพธา ปณฺณุวีสตี’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ ตถาคเต อคามการญฺเญ วิหเรนฺตา โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺติยา สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วณฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชิวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺฐาสิ สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐิโต สีหํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สงฺฆํ วณฺทิสฺสตี‘‘ติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตูติ จินฺเตสิ ภิกฺขุ ตาวเทว อาคมิํสุ สีโห สงฺเฆ จิตฺตํ ปสาเทสิฯ สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘ปทุโม ชินวโร สตฺถา - ธมฺมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อโหสิ ตทา โพธิสตฺโต, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสุ อภิญฺญาสุ อฏฺฐสุจ สมาปตฺติสุจิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิต จณฺทเนน ปูชมกาสิ โสปิ นํ อนาคโต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ นารท ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํฯ สพฺเพ เทว มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา จตุโยชนิกํ ถูปํ กริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘นารโท ชินวสโภ - นิพฺพุโต สุทสฺสเน ปุเร,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร - จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขยฺยมติกฺกมิตฺวา อิโต กปฺปสตสหสฺส มตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺฐิโก หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส จิวรทานมทาสิฯ โสปิ ตํ อนาคโต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ชิโน พุทฺโธ - นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร - ทฺวาทสุพฺเพธโยชโน’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ติํสกปฺป สหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ สุชาโต จาติ เอกสฺมิํ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ สุเมธสฺส ปน ภควโต กาเล โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มานโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ฐปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ โสปิ นํ อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิฯ สุมฺเธสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุเมโธ ชินวโร พุทฺโธ - เมธารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโตจกฺกวตฺติราชา หุตฺวา พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา อุปสํกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สทฺธิํ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปํ รชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ สกลรฏฺฐวาสิโน รฏฺฐุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิก กิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานมทํสุฯ โสปิ นํ สตฺถา อนาคเต พุทฺโธภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ สุชาตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํ ชมฺพุทีปวาสิโน ติคาวุตํ ถูปมกํสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘สุชาโต ชินวโร พุทฺโธ สีลารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว เจติโย ตสฺส - ตีณิ คาวุตมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อฏฺฐารส กปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป ปิยทสฺสิ อตฺถทสฺสิ ธมฺมทสฺสิติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ ปิยทสฺสิ พุทฺธกาเล โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารคโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺส ธน ปริจฺจาเคน สงฺฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาสิ อถ นํ สตฺถา อฏฺฐารส กปฺป สตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ปิยทสฺสิสฺส ภควโตปิ ธาตุโย เอกฆนาว อเหสุํ ชมฺพุทีปวาสิโน สนฺนิปติตฺวา ติโยชนิกํ มหาถูปมกํสุฯ
เตน
‘‘ปิยทสฺสิ มุนิวโร - สลลารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป - ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสิ นาม ภควา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว สุสิโม นาม ตาปโส หุตฺวา ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา ทิพฺพานิ มณฺทารว ปทุมปาริจฺฉตฺตกาทีนิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา จาตุทฺวีปิก มหาเมโฆ วิย ปุปฺผวสฺสํ วสฺเสตฺวา สมนฺตโต ปุปฺผมณฺฑป ปุปฺผอคฆิย โตรณาทีนิ กตฺวา มณฺทารว ปุปฺผจฺฉตฺเตน ทสพลํ ปูเชสิ โสปิ นํ ภควา อนาคโต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วากาสิฯ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘อตฺถทสฺสิ ชินวโร - อโนมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ - เตสุ เตสุ จ รฏฺฐโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสิ นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโต สกฺกา เทวราชา ทิพฺพคณฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตุริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ โสปิ นํ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิฯ ธมฺมทสฺสิสฺส ปน ภควโต ธาตุโย เอกฆนา อเหสุํฯ ชมฺพุทีปวาสิโน ติโยชนิกํ ถูปมกํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘ธมฺมทสฺสิ มหาวีโร-เกลาสารมมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ถูปวโร ตสฺส-ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค จตุนวุติกปฺป มตฺถเก เอกสฺมิํ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิญฺญาพล สมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคสฺส อทาสิ สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา จตุนวุติ กปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺสาปิ ภควโต ธาตุโย น วิกิริํสุ, จตุโยชนิกํ รตนมยํ ถูปมกํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘สิทฺธตฺโต มุนิวโร พุทฺโธ อโนมารมมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติ กปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมิํ กปฺเป เทว พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ ติสฺสสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺตา มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา พุทฺโธ
เตน วุตฺตํ
‘‘ติสฺโส ชินวโร พุทฺโธ-นณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-ตีณิ โยชนมุสฺสิโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค ผุสฺโส นาม พุทฺโธ อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวิ นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถตฺวา สีลปารมิญฺจ ปูเรสิฯ โสปิ นํ พุทฺโธ ตเถว วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘ผุสฺโส ชินวโร สตฺถา-สุนณฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติ กปฺปมตฺถเก วิปสฺสิ นาม พุทฺโธ อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตน ขจิตํ โสวณฺณมหาปีฐํ ภควโต อทาสิ โสปิ นํ อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย น วิกิริํสุ สพฺเพ เทวมนุสฺสา สนฺติปติตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา สตฺตโยชนิกํ ถูปมกํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘วิปสฺสิ ชินวโร วีโร-สุมิตฺตารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว โส ถูปวโร-สตฺตโยชนิโก กโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกติํส กปฺปมตฺถเก สิขี เวสฺสภูติ ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ สิขิสฺส ภควโต กาเล โพธิสตฺโต อริณฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจิวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตน ปติมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิย ภณฺฑมทาสิ โสปิ นํ อิโต เอกติํส กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ, สิขิสฺส ภควโต ธาตุโย เอกฆนา หุตฺวา อฏฺฐํสุ, สกล ชมฺพุทีปวาสิโน ปน มนุสฺสา ธาตุโย คเหตฺวา ติโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ หิมคิริ สทิส โสภํ ถูปมกํสุฯ
สิขี
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-ตีณิ โยชนมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจีวรมหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตตีการ ปีติ พหุโล อโหสิ เสปิ นํ สตฺถา อิโต เอกติํสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ วฺยากาสิ เวสฺสภุสฺส ปน ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘เวสฺสภู ชินวโร สตฺถา-เขมารามมฺหิ นิพฺพุโต;
ธาตุวิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมิํ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺติํสุ กกุสณฺโธ โกนาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควาติ กตุสณฺธสฺส ปน ภควโต กาโล โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปมุขสฺส สงฺฆสฺส สปตฺตจีวรํ ทานญฺเจว อญฺชนาทิ เภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ ตสฺส ปน ภควโต ธาตุโย น วิกิริํสุ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา คาวุตุพฺเพธํ ถูปมกํสุฯ
เตน วุตฺตํ
‘‘กกุสณฺโธ ชินวโร - เขมารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร-คาวุตํ นภมุคฺคโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค โกนาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม รชา หุตฺวา อมจฺจคณ ปริวุโต สตฺถุ สนฺติเก คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏฺฏ โกเสยฺย กมฺพล ทุกุลานิ เจว สุวณฺณปฏฺฏกญฺจ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิฯ โสปิ นํ สตฺถา วฺยากาสิ ตสฺส ภควโต ธาตุโย วิกิริํสุ
เตน วุตฺตํ
‘‘โกนาคมโน สมฺพุทฺโธ ปพฺพตารามมฺหิ นิพฺพุโต,
ธาตุ วิตฺถาริกํ อาสิ-เตสุ เตสุ ปเทสโต’’ติ;
ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิฯ ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคุภูมิยญฺเจว อนฺตลิกฺเขว ปากโฏ ฆฏีการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิฯ โส เตน สทฺธิํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺม
กถํ
เตน วุตฺตํ
‘‘มหากสฺสโป ชิโน สตฺถา-เสตวฺยายญฺหิ นิพฺพุโต,
ตตฺเถว ตสฺส ชินถุโป-โยชนุพฺเพธมุคฺคโต’’ติ;
เอตฺถ จ
ทีปงฺกโร จ โกณฺฑญฺโญ-มงฺคโล สุมโน ตถา,
อโนมทสฺสี พุทฺโธ จ-นารโท ปทุมุตฺตโร;
สุชาโต ปิยทสฺสี จ-ธมฺมทสฺสิ นรุตฺตโม,
สิทฺธตฺถพุทฺโธ ติสฺโส จ-วิปสฺสิ จ สิขี ตถา;
กกุสณฺโธ กสฺสโป จาติ-โสฬเสเต มเหสโย,
ถุปปฺปมาณเมเตสํ ปาลิยํเยว ทสฺสิตํ;
ยสฺมา ตสฺมา มยา สาธู-เต สพฺเพปิ ปกาสิตา,
ถูปา สทฺธา ชนา สาธู-เต วณฺเทยฺยถ สาทรํ;
เยสานํ ปน อฏฺฐนฺนํ - สุคตานํ หิเตสินํ
ธาตุ วิตฺถาริกา อาสุํ - เตสุ เตสุ ปเทสโตติ;
สาธุชน มโนปสาทนตฺถาย กเต ถูปวํเส วิชฺชมานถูปานํ พุทฺธานํ ถูปกถา เจว สพฺเพสํ สนฺติเก อภินิหารกตาเจฯ สมตฺตาฯ
กสฺสปสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ฐเปตฺวา อิมํ สมฺมา สมฺพุทฺธํ อญฺโญ พุทฺโธ นาม นตฺถิฯ เอวํ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธวฺยากรโณ โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐิโต-
‘‘อเจตนายํ ปถวี-อวิญฺญาย สุขํ ทุขํ,
สาปิ ทานพโล มยฺหํ-สตฺตกฺกตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ;
เอวํ มหาปถวิ กมฺปนานิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ ตตฺถ อญฺเญ เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคณฺหิตฺวา ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต มนุสฺสคณนาย
‘‘ยโตหํ ตุสิเต กาเย-สนฺตุสิโต นามหํ ตทา,
ทสสหสฺสิ สมาคนฺตฺวา-ยาจนฺติ ปญฺชลี มมํ;
กาโลยํเต มหาวีร-อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ,
สเทวกํ ตารยนฺโต-พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺติ’’;
เอวํ พุทฺธภาวตฺถาย อายาจิโต กาลํ-ทีปํ-เทสํ กุลํ-ชเนตฺติยา อายุปฺปมาณนฺติ อิมานิ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา กตสนฺนิฏฺฐาโน ตโต จุโต สกฺยราชกุเล ปฏิสณฺธิํคเหตฺวา ตตฺถ มหาสมฺปตฺติยา ปริหริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺทํ โยพฺพนํ อนุปาปุณิตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิริํ วิย รชฺชสิริํ อนุภวมาโน อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณ - วฺยาธิ - มตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สํชาต สํเวคา นิวตฺติตฺวา จตุตฺเถ วาเร ปพฺพชิตํ ทิสฺวา สาธุ ปพฺพชฺชาติ ปพฺพชฺชาย รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสํ เขเปตฺวา มงฺคล โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน กปฺปก เวสํ คเหตฺวา อาคเตน วิสฺสกมฺม เทวปุตฺเตน อลงฺกต ปฏิยตฺโต ราหุลกุมารสฺส ปาตสาสนํ สุตฺวา ปุตฺตสิเนหสฺส พลวภาวํ ญตฺวา ยาว อิมํ พณฺธนํ น วฑฺฒติ ตาวเทวนํ ฉิณฺทิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา สายํ นครํ ปวิสนฺโต-
‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา - นิพฺพุโต นูน โส ปิตา,
นิพฺพุตา นูน สา นารี - ยสฺสายํ อีทิโส ปติ’’ติ;
กิสาโคตมิยา นาม ปิตุจฺฉา ธีตาย ภาสิตํ อิมํ คาถา สุตฺวา อิหํ อิมาย นิพฺพุตปทํ สาวิโตติ คีวโต สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ โอมุญฺจิตฺวา ตสฺสา เปเสตฺวา อตฺตโน ภวนํ ปวิสิตฺวา สิรีสยเน นิปนฺโน นิทฺทาวส คตานํ นาฏกานํ วิปฺปการํ ทิสฺวา นิพฺพินฺนหทโย ฉนฺนํ อุฏฺฐาเปตฺวา กณฺถกํ อาหาราเปตฺวา ตํ อารุยฺห ฉนฺนสหาโย ทสสหสฺส จกฺกวาฬ เทวตาหิ กต ปริวาโร มหาภินิกฺขมนา นิกฺขมิตฺวา เตเนว รตฺตาวเสเสน ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม อโนมาย นทิยา ปรตีรํ ปตฺวา อสฺสาปิฏฺฐิโต โอรุยฺห
ยถาห
เฉตฺวาน โมลิํ วรคณฺธวาสิตํ
เวหาสยํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคยโว,
สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ
สุวณฺณ วงฺโคฏวเรน วาสโว’ติ;
ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน เทวโลกํ เนตฺวา สุเนรุ มุทฺธนิ ติโยชนปฺปมาณํ อิณฺทนีลมณิมยํ จุฬามณิ เจติยํ นาม อกาสิ อถ กสฺสป พุทฺธกาเล โปราณ สหายโก ฆฏิการ มหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ วินาวาสภาวปฺปตฺเตน มตฺตภาโว จิตฺเตสิฯ อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต สมณ ปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉามีติ-
‘‘ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ วาสิ สูจิ จ พณฺธนํ,
ปริสฺสาวน อฏฺเฐเตน-ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ;
อิเม สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ มหาปุริโส อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมํ ปพฺพชฺชาเวสํ คณฺหิตฺวา สาฏกยุคลํ อากาเส ขิปิ ตํ พฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ ทุสฺสเจติยมกาสิฯ
‘‘กิเลส อปฺปหีเณปิ=มหาสตฺตสฺส ตํ ขเณ,
ยสฺสานุภาวโต เอวํ ทุสฺสจูฬา หิ ปูชิตา
ตสฺมา ตมฺม มหาโพธิ-สตฺตานํ ปฏิปตฺติยํ,
น กเรยฺย มหุสฺสาหํว-โก หิ นาม พุโธ ชโน’’ติ;