ถูปสาธน ลาภกถา
๒๐. อถ ราชา ถูปตฺถาย อุปฺปนฺนานิ สุวณฺณาทีนิ อาหราเปตฺวา ภณฺฑาคาเรสุ ราสิํ กาเรสิ ตโต สพฺพสมฺภาเร สมตฺเต วิสาข ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปตฺต วิสาข นกฺขตฺเต มหาถูปกรณตฺถาย ภูมิปริกมฺมํ อารภิฯ ราชา ถุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาปิตํ สิลาถูปํ หราเปตฺวา ถิรภาวตฺถาย สมนฺตโต หตฺถิปาการ ปริยนฺตํ คมฺภีรโต สตรตนปฺปมาณํ ภูมิํ ขนาเปตฺวา ปํสุํ อปเนตฺวา
ตโต จมฺมวินทฺเธหิ ปาเทหิ มหา หตฺถีหิ มทฺทาเปตฺวา ปาสาณโกฏฺฏิมสฺสุปริ นวนีต มตฺติกํ อตฺถราเปสิฯ อากาส คงฺคายหิ ติปติตฏฺฐาเน อุทกพินฺทูนิ อุคฺคนฺตฺวา สมนฺตา ติํส โยชนปฺปมาณปเทเส ปตนฺติ ยตฺถ สยญฺชาตสาลี อุปฺปชฺชตฺติ ตํ ฐานํ นิจฺจเมว ตินฺตตฺตา นินฺตสีสโกฬํ นาม ฉาตํฯ ตตฺถ มตฺติกา สุขุมุตฺตา นวนีต มตฺติกาติ วุจฺจติฯ
ตํ ตโต ขีณสวา สามเณรา อาหรนฺติ ตาย สพฺพตฺถ มตฺติกากิจฺจนฺติ ญาตพฺพํฯ มตฺติโกปริ อิฏฺฐกา อตฺถราเปสิฯ อิฏฺฐโกปริ ขรสุกมฺมํ, ตสฺโสปริกุรุวิณฺทปาสาณํ, ตสฺโสปริอโยชาลํ, ตสฺโสปริ ขีณาสว สามเณเรหิ หิมวนฺตโต อาหฏํ สุคณฺธมารุมฺพํ, ตสฺโสปริ ขีรปาสาณํ, ตสฺโสปริ เอฬิกปาสาณํ, ตสฺโสปริ สีลํ อตฺถราเปสิฯ สพฺพมตฺติกากิจฺเจ นวนีตมตฺติกา เอว อโหสิฯ
สิลาสตฺถาโรปริ รโสทก สนฺตินฺเตน กปิตฺถ นิยฺยาเสน อฏฺฐงฺคุลพหลตมฺพโลหปฏฺฏํ, ตสฺโสปริ ติลเตลยนฺตินฺตาย มโนสิลาย สตฺตงฺคุล พหลํ รชตปฏฺฏํ อตฺถราเปสิ เอวํ ราชา สพฺพากาเรน ภูมิปริกมฺมํ การาเปตฺวา อาสาฬหิ สุกฺกปกฺขสฺส จาตุทฺทส ทิวเส ภิกฺขุสงฺฆา สนฺนิปาเตตฺวา เอวมาหฯ สฺเว ปุณฺณมุโปสถทิวเส อุตฺตราสาฬฺห นกฺขตฺเตน มหาเจติเย มงฺคลิฏฺฐกํ ปติฏฺฐาเปสฺสามิ สฺเว ถูปูฏฺฐาเน สพฺโพ สงฺโฆ สนฺติปตตูติ นคเร เภริํ จราเปสิ มหาชโน อุโปสถิโก หุตฺวา คณฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา ถูปฏฺฐาเน สนฺนิปตตูติฯ
ตโต วิสาขสิริ เทวนามเก ทฺเว อมจฺเจ อาณาเปสิฯ ตุมฺเห คนฺตฺวา มหา เจติยฏฺฐานํ อลงฺกโรถาติฯ เต คนฺตฺวา สมนฺตโต รชตปฏฺฏวณฺณวาลุกํ โอกีราเปตฺวา ลาชปญฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา กทลิโตรณํ อุสฺสาเปตฺวา ปุณฺณฆเฏ ฐปาเปตฺวา มณิวณฺเณ เวฬุมฺหิ ปญฺจปณฺณธชํ พณฺธาเปตฺวา คณฺธสมฺปนฺนานิ นานาวิธ กุสุมานิสณฺถราเปตฺวา นานาปฺปกาเรหิ ตํ ฐานํ อลงฺกริํสุฯ
อถ ราชา สกลนครญฺจ วิหารคามิ มคฺคญฺจ อลงฺการาเปสิ ปภาตาย รตฺติยา นคเร จตุสุ ทฺวาเรสุ มสฺสุ กมฺมตฺถาย นหาปิเต, นหาปนตฺถายนหาปนเก, อลงฺการตฺถาย กปฺปเกว นานาวิราค วตฺถ คณฺธมาลาทีนิ จ สูปวฺยญฺชน สมฺปนฺนานิ มธุรภตฺตานิ จ ฐปาเปตฺวา สพฺเพ นครา จ ชานปทา จ ยถารุจิํ มสฺสูกมฺมํ กาเรตฺวา นหาตฺวา ภุญฺชิตฺวา วตฺถาภรณาทีหิ อลงฺกริตฺวา มหาเจติยฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตูติ อายุตฺตเกหิ อาโรจาเปสิฯ
สยมฺปิ
อถ นานาเทสโต พหู ภิกฺขู อาคมิํสุ ราชคหา สมนฺตา อิณฺทิคุตฺตตฺเถโร นาม อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ คเหตฺวา อากาเสนาคญฺฉิ ตถา พาราณสิยํ อิสิปตเน มหา วิหารโต ธมฺมเสนตฺเถโร นาม ทฺวาทส ภิกฺขุสหสฺสานิฯ สาวตฺถิยํ เชตวน วิหารโต ปิยทสฺสิ นาม เถโร สฏฺฐิ ภิกฺขุ สหสฺสานิ เวสาลิยํ มหา วนโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถโร อฏฺฐารส ภิกฺขุ สหสฺสานิ, โกสมฺพิยํ โฆสิตารามโต มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ติํส ภิกฺขุสหสฺสานิฯ อุชฺเชนิยํ ทกฺขิณคิริ มหา วิหารโต ธมฺมรกฺขิตตฺเถโร จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ-ปาฏลิปุตฺเต อโสการามโต มิตฺติณฺณตฺเถโร ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานิ สฏฺฐิญฺจ สหสฺสานิ คณฺธาร รฏฺฐโต อตฺตินฺน เถโร นาม ภิกฺขูนํ ทฺเว สตสหสฺสานิ อสีติญฺจ สหสฺสานิฯ มหาปลฺลว โภคโต มหาเทวตฺเถโร ภิกฺขูนํ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ สฏฺฐิญฺจ สหสฺสานิ โยนกรฏฺเฐ อลสณฺทา นครโต โยนก ธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ติํส ภิกฺขุ สหสฺสานิฯ วิญฺฌาฏวิวตฺตนิย เสนาสนโต อุตฺตรตฺเถโร อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิฯ มหาโพธิมณฺฑ วิหารโต จิตฺตคุตฺตตฺเถโร ติํส ภิกฺขุสหสฺสานิ วนวาสิโภคโต จณฺทคุตฺตตฺเถโร อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิฯ เกลาส มหาวิหารโต สุริภคุตฺตตฺเถโร ฉนฺนวุติ สหสฺสานิ คเหตฺวา อากาเสนาคญฺฉิฯ
‘‘ภิกฺขูนํ ทีปวาสีนํ-อาคตานญฺจ สพฺพโส,
คณนาย ปริจฺเฉโท-โปราเณหิ น ภาสิโต;
สมาคตานํ ภิกฺขูนํ-สพฺเพสํ ตํ สมาคเม,
วุตฺตา ขีณาสวาเยว-เต ฉนฺนวุติ โกฏิโย;’’
อถ สงฺโฆ ปริกฺขิตฺต ปวาฬเวทิกา วิย มชฺเฌ รญฺโญ โอกาเส ฐเปตฺวา อญฺญมญฺญํ อฆฏฺเฏตฺวา อฏฺฐาสิฯ ปาจินปสฺเส พุทฺธรกฺขิตนามโก ขีณาสาวตฺเถโร อตฺตนาสทิสนามเก ปญฺจสตขีณาสเว คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตถา ทกฺขิณปสฺเส ปจฺฉิมปสฺเส อุตฺตรปสฺเส
ราชา กิร สงฺฆมชฺฌํ ปวิสนฺโตเยว สเจ มยา กยิรมานํ เจติยกมฺมํ อนนฺตราเยน นิฏฺฐํ คจฺฉติ ปาจิน-ทกฺขิณ-ปจฺฉิม-อุตฺตรปสฺเสสุ พุทฺธรกฺขิต-จมฺมรกฺขิต-สงฺฆรกฺขิต-อานณฺท นามกา เถรา อตฺตนาสทิสนามเก ปญฺจปญฺจสตภิกฺขุ คเหตฺวา ติฏฺฐนฺตุ ปิยทสฺสิ นาม เถโร ปุพฺพุตฺตรกณฺเณ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา ติฏฺฐตูติ จินฺเตสิฯ เถราปิ รญฺโญ อธิปฺปายํ ญตฺวา ตถา ฐิตาติ วทนฺตี สิทฺธตฺเถโร ปน มงฺคโล-สุมโน-ปทุโม-สีวลิ-จณฺทคุตฺโต-สูริยคุตฺโต-อิณฺทคุ- ตฺโต-สาคโร-จิตฺตเสโน -ชยเสโน-อจโลติ อิเมหิ เอกาทสหิ เถเรหิ ปริวุโต ปุณฺณฆเฏ ปูรโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺฐาสิฯ
อถ ราชา ตถา ฐิตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ปุณฺณสฏฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา สุยณฺณขีเล ปฏิมุกฺกํรชตมยํ ปริพฺภมน ทณฺฑํ วิชฺชมานมาตาปิตูนํ อุภโต สุชาเตน สุมณฺฑิต ปสาธิเตน อภิมงฺคล สมฺมเตน อมจฺจปุตฺเตน คาหาเปตฺวา มหนฺตํ เจติยาวฏฺฏํ กาเรตุํ อารภิฯ ตถา กาเรนฺตํ ปน สิทฺธตฺถตฺเถโร นิวาเรสิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ - ยทิ มหาราชา มหนฺตํ เจติยํ กโรติ, อนิฏฺฐิเตเยว มริสฺสติ อนาคเต ทุปฺปริหริยญฺจ ภวิสฺสตีติฯ ตสฺมิํ ขเณ ภิกฺขุสงฺโฆ มหา ราช เถโร ปาณฺฑิโต, เถรสฺส วจนํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อาหฯ
ราชา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อธิปฺปายํ ญตฺวา เถโร กโรตีติ มญฺญมาโน กีทิสํ ภนฺเต ปมาณํ กโรมีติ อาหฯ เถโร มม คตคตฏฺฐานโต เจติยาวฏฺฏํ กโรหีติ วตฺวา อุปทิสนฺโต อาวิชฺฌิตฺวา อคมาสิฯ ราชา เถรสฺส วุตฺตนเยน เจติยาวฏฺฏํ กาเรตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา นามํ ปุจฺฉิตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วมฺพตฺวา ปริวาเรตฺวา ฐิเต เสส เอกาทส เถเร จ อุปสงฺกมิตฺวา ปูเชตฺวา วณฺทิตฺวา เตสํ นามานิ จ ปุจฺฉิตฺวา ปริพฺภมน ทณฺฑคาหกสฺส อมจฺจ ปุตฺตสฺส ตาม ปุจฺฉิฯ
อหํ เทว สุปฺปติฏฺฐิต พฺรหฺมา นามาติ วุตฺเต ตว ปิตา กิํ นาโมติ ปุจฺฉิตฺวาน นณฺทิเสโน นามาติ วุตฺเต มาตุนามํ ปุจฺฉิฯ สุมนาเทวี นามาติ วุตฺเต สพฺเพสํ นามานิ อภิมงฺคลสมฺมตานิ, มยา กยรมานํ เจติยกมฺมํ อวสฺสํ นิฏฺฐานํ คจฺฉติติ หฏฺโฐ อโหสิ, ตโต ราชา มชฺเฌ อฏฺฐ สุวณฺณฆเฏ
อถ อฏฺฐ สุวณฺณิฏฺฐกา ฐปาเปสิฯ ตาสุ เอเกกํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐุตฺตรสต อฏฺฐุตฺตรสต รชติฏฺฐกาโยฯ อฏฺฐุตฺตรสต อฏฺฐุตฺตรสต วตฺถานิ จ ฐปาเปสิฯ อถ สุปฺปติฏฺฐิต พฺรหฺมนาเมน อมจฺจปุตฺเตน เอกํ สุวณฺณิฏฺฐกํ คาหาเปตฺวา เตน สทิส นาเมหิ จ ชีวมานก มาตาปิตูหิ สตฺตหิ อมจฺจปุตฺเตหิ เสส สตฺติฏฺฐกาโย คาหาเปสิฯ
ตสฺมิํ ขเณ มิตฺตตฺเถโร นาม ปุรตฺถิม ทิสาภาเค ปริพฺภมิต เลขาย ภูมิยํ คณฺธปิณฺฑํ ฐเปสิฯ ชยเสนตฺเถโร นาม อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา สนฺตินฺเตตฺวา สมํ อกาสิฯ สุปฺปติฏฺฐิตพฺรหฺมา ภทฺท นกฺขตฺเตน เอวํ นานาวิธ มงฺคลานิสงฺขฏฏฺฐาเน ปฐมํ มงฺคลิกฏฺฐกํ ปติฏฺฐาเปสิฯ สุมนตฺเถโรนาม ชาติสุมนปุปฺเผหิ ตํ ปูเชสิฯ ตสฺมิํ ขเณ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวิ กมฺโป อโหสิฯ เอเตเนว นเยน เสส สตฺติฏฺฐกาโยปิ ปติฏฺฐาเปสุํฯ
ตโต ราชา รชติฏฺฐกาโยปิ ปติฏฺฐาเปตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา มงฺคลวิธานํ นิฏฺฐาเปตฺวา สุวณฺณเปลายปุปฺผานิ คาหาเปตฺวา ปาจีนปสฺเส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปุรโต ฐิตํ มหา พุทฺธรกฺขิตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วณฺทิตฺวา เถรสฺส ปริวาเรตฺวา ฐิต ภิกฺขูนญฺจ นามานิ ปุจฺฉิตฺวา ตโต ทกฺขิณปสฺเส ฐิตํ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ ปจฺฉิมปสฺเส ฐิตํ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรํ อุตฺตรปสฺเส ฐิตํ อานณฺทตฺเถรญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา คณฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วณฺทิตฺวา ตเถว นามานิ ปุจฺฉิตฺวา ปุพฺพุตฺตร กณฺณํ คนฺตฺวา ตตฺถ ฐิตํ ปิยทสฺสิ มหาเถรํ วณฺทิตฺวา ปูเชตฺวา นามานิ ปุจฺฉิตฺวา สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ
เถโร มงฺคลํ วฑฺเฒนฺโต รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิฯ มงฺคลปริโยสาเน สมฺปตฺต คิหิปริสาสุ จตฺตาลีส สหสฺสานิ อรหนฺโต ปติฏฺฐหิํสุฯ จตฺตาลีส สหสฺสานิ โสตาปตฺติผโล สหสฺสํ สกทาคามิผเล, สหสฺสํ อนาคามิผเล, ภิกฺขูนํ ปน อฏฺฐารสสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ภิกฺขุนีนํ จตุทฺทส สหสฺสานีติฯ