๑๑. เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา
เกวฏฺฏคหปติปุตฺตวตฺถุวณฺณนา
๔๘๑. เอวํ เม สุตํ…เป.… นาฬนฺทายนฺติ เกวฏฺฏสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนาฯ ปาวาริกมฺพวเนติ ปาวาริกสฺส อมฺพวเนฯ เกวฏฺโฏติ อิทํ ตสฺส คหปติปุตฺตสฺส นามํฯ โส กิร จตฺตาลีสโกฏิธโน คหปติมหาสาโล อติวิย สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิฯ โส สทฺธาธิกตฺตาเยว ‘‘สเจ เอโก ภิกฺขุ อฑฺฒมาสนฺตเรน วา มาสนฺตเรน วา สํวจฺฉเรน วา อากาเส อุปฺปติตฺวา วิวิธานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสยฺย, สพฺโพ ชโน อติวิย ปสีเทยฺยฯ ยํนูนาหํ ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ปาฏิหาริยกรณตฺถาย เอกํ ภิกฺขุํ อนุชานาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหฯ
ตตฺถ อิทฺธาติ สมิทฺธา ผีตาติ นานาภณฺฑอุสฺสนฺนตาย วุทฺธิปฺปตฺตาฯ อากิณฺณมนุสฺสาติ อํสกูเฏน อํสกูฏํ ปหริตฺวา วิย วิจรนฺเตหิ มนุสฺเสหิ อากิณฺณาฯ สมาทิสตูติ อาณาเปตุ ฐานนฺตเร ฐเปตุฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ธมฺมโต, ทสกุสลสงฺขาตโต วา มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริฯ ภิยฺโยโสมตฺตายาติ ปกติยาปิ ปชฺชลิตปทีโป เตลสฺเนหํ ลภิตฺวา วิย อติเรกปฺปมาเณน อภิปฺปสีทิสฺสติฯ น โข อหนฺติ ภควา ราชคหเสฏฺฐิวตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ, ตสฺมา ‘‘น โข อห’’นฺติอาทิมาหฯ
๔๘๒. น ธํเสมีติ น คุณวินาสเนน ธํเสมิ, สีลเภทํ ปาเปตฺวา อนุปุพฺเพน อุจฺจฏฺฐานโต โอตาเรนฺโต นีจฏฺฐาเน ตติยมฺปิ โขติ ยาวตติยํ พุทฺธานํ กถํ ปฏิพาหิตฺวา กเถตุํ วิสหนฺโต นาม นตฺถิฯ อยํ ปน ภควตา สทฺธิํ วิสฺสาสิโก วิสฺสาสํ วฑฺเฒตฺวา วลฺลโภ หุตฺวา อตฺถกาโมสฺมีติ ติกฺขตฺตุํ กเถสิฯ
อิทฺธิปาฏิหาริยวณฺณนา
๔๘๓-๔๘๔. อถ อมาหํ ภิกฺขุนฺติ อมุํ อหํ ภิกฺขุํฯ คนฺธารีติ คนฺธาเรน นาม อิสินา กตา, คนฺธารรฏฺเฐ วา อุปฺปนฺนา วิชฺชาฯ ตตฺถ กิร พหู อิสโย วสิํสุ, เตสุ เอเกน กตา วิชฺชาติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฏียามีติ อฏฺโฏ ปีฬิโต วิย โหมิฯ หรายามีติ ลชฺชามิฯ ชิคุจฺฉามีติ คูถํ ทิสฺวา วิย ชิคุจฺฉํ อุปฺปาเทมิฯ
อาเทสนาปาฏิหาริยวณฺณนา
๔๘๕. ปรสตฺตานนฺติ อญฺเญสํ สตฺตานํฯ ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํฯ อาทิสตีติ กเถติฯ เจตสิกนฺติ โสมนสฺสโทมนสฺสํ อธิปฺเปตํฯ เอวมฺปิ เต มโนติ เอวํ ตว มโน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา กามวิตกฺกาทิสมฺปยุตฺโต วาฯ ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํฯ อิติปิ เต จิตฺตนฺติ อิติ ตว จิตฺตํ, อิทญฺจิทญฺจ อตฺถํ จินฺตยมานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ มณิกา นาม วิชฺชาติ จินฺตามณีติ เอวํ ลทฺธนามา โลเก เอกา วิชฺชา อตฺถิฯ ตาย ปเรสํ จิตฺตํ ชานาตีติ ทีเปติฯ
อนุสาสนีปาฏิหาริยวณฺณนา
๔๘๖. เอวํ วิตกฺเกถาติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย เอวํ ปวตฺเตนฺตา วิตกฺเกถฯ มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอวํ กามวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา มา วิตกฺกยิตฺถฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ เอวํ อนิจฺจสญฺญเมว, ทุกฺขสญฺญาทีสุ วา อญฺญตรํ มนสิ กโรถฯ มา เอวนฺติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา นเยน มา มนสิ กริตฺถฯ อิทนฺติ อิทํ ปญฺจกามคุณิกราคํ ปชหถฯ อิทํ อุปสมฺปชฺชาติ อิทํ จตุมคฺคผลปฺปเภทํ โลกุตฺตรธมฺมเมว อุปสมฺปชฺช ปาปุณิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถฯ อิติ ภควา อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ทสฺเสติ, ปรสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยนฺติฯ สาวกานญฺจ พุทฺธานญฺจ สตตํ ธมฺมเทสนา อนุสาสนีปาฏิหาริยนฺติฯ
ตตฺถ
ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา
๔๘๗. ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ กสฺมา ภควตา อารทฺธํฯ อิทฺธิปาฏิหาริยอาเทสนาปาฏิหาริยานํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ อปิ จ สพฺพพุทฺธานํ มหาภูตปริเยสโก นาเมโก ภิกฺขุ โหติเยวฯ โย มหาภูเต ปริเยสนฺโต ยาว พฺรหฺมโลกา วิจริตฺวา วิสฺสชฺเชตารํ อลภิตฺวา อาคมฺม
ตตฺถ กตฺถ นุ โขติ กิสฺมิํ ฐาเน กิํ อาคมฺม กิํ ปตฺตสฺส เต อนวเสสา อปฺปวตฺติวเสน นิรุชฺฌนฺติฯ มหาภูตกถา ปเนสา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา, ตสฺมา สา ตโตว คเหตพฺพาฯ
๔๘๘. เทวยานิโย มคฺโคติ ปาฏิเยกฺโก เทวโลกคมนมคฺโค นาม นตฺถิ, อิทฺธิวิธญาณสฺเสว ปเนตํ อธิวจนํฯ เตน เหส ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตนฺโต เทวโลกํ ยาติฯ ตสฺมา ‘‘ตํ เทวยานิโย มคฺโค’’ติ วุตฺตํฯ เยน จาตุมหาราชิกาติ สมีเป ฐิตมฺปิ ภควนฺตํ อปุจฺฉิตฺวา ธมฺมตาย โจทิโต เทวตา มหานุภาวาติ มญฺญมาโน อุปสงฺกมิฯ มยมฺปิ โข, ภิกฺขุ, น ชานามาติ พุทฺธวิสเย ปญฺหํ อภิกฺกนฺตตราติ อติกฺกมฺม กนฺตตราฯ ปณีตตราติ วณฺณยสอิสฺสริยาทีหิ อุตฺตมตรา เอเตน นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๔๙๑-๔๙๓. อยํ ปน วิเสโส – สกฺโก กิร เทวราชา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปญฺโห พุทฺธวิสโย, น สกฺกา อญฺเญน วิสฺสชฺชิตุํ, อยญฺจ ภิกฺขุ อคฺคิํ ปหาย ขชฺโชปนกํ ธมนฺโต วิย, เภริํ ปหาย อุทรํ วาเทนฺโต วิย จ, โลเก อคฺคปุคฺคลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปหาย เทวตา ปุจฺฉนฺโต วิจรติ, เปเสมิ นํ สตฺถุสนฺติก’’นฺติฯ ตโต ปุนเทว โส จินฺเตสิ ‘‘สุทูรมฺปิ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเกว นิกฺกงฺโข ภวิสฺสติ
๔๙๔. ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตํ สูริยสฺส อุทยโต อรุณุคฺคํ วิยฯ ตสฺมา อิทาเนว พฺรหฺมา อาคมิสฺสติ, เอวํ มยํ ชานามาติ ทีปยิํสุฯ ปาตุรโหสีติ ปากโฏ อโหสิฯ อถ โข โส พฺรหฺมา เตน ภิกฺขุนา ปุฏฺโฐ อตฺตโน อวิสยภาวํ ญตฺวา สจาหํ ‘‘น ชานามี’’ติ วกฺขามิ, อิเม มํ ปริภวิสฺสนฺติ, อถ ชานนฺโต วิย ยํ กิญฺจิ กเถสฺสามิ, อยํ เม ภิกฺขุ เวยฺยากรเณน อนารทฺธจิตฺโต วาทํ อาโรเปสฺสติฯ ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขุ พฺรหฺมา’’ติอาทีนิ ปน เม ภณนฺตสฺส น โกจิ วจนํ สทฺทหิสฺสติฯ ยํนูนาหํ วิกฺเขปํ กตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ สตฺถุสนฺติกํเยว เปเสยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหมสฺมิ ภิกฺขุ พฺรหฺมา’’ติอาทิมาหฯ
๔๙๕-๔๙๖. เอกมนฺตํ อปเนตฺวาติ กสฺมา เอวมกาสิ? กุหกตฺตาฯ พหิทฺธา ปริเยฏฺฐินฺติ เตลตฺถิโก วาลิกํ นิปฺปีฬิยมาโน วิย ยาว พฺรหฺมโลกา พหิทฺธา ปริเยสนํ อาปชฺชติฯ
๔๙๗. สกุณนฺติ กากํ วา กุลลํ วาฯ น โข เอโส, ภิกฺขุ, ปญฺโห เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพติ
๔๙๘. ตตฺถ น คาธตีติ น ปติฏฺฐาติ, อิเม จตฺตาโร ทีฆญฺจ รสฺสญฺจาติ สณฺฐานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺตํฯ อณุํ ถูลนฺติ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา, อิมินาปิ อุปาทารูเป วณฺณมตฺตเมว กถิตํฯ สุภาสุภนฺติ สุภญฺจ อสุภญฺจ อุปาทารูปเมว กถิตํฯ กิํ ปน อุปาทารูปํ สุภนฺติ อสุภนฺติ อตฺถิ? นตฺถิฯ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปเนว กถิตํฯ นามญฺจ รูปญฺจาติ นามญฺจ ทีฆาทิเภทํ รูปญฺจฯ อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ, กิํ อาคมฺม อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตีติฯ
เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ สิยาติ ปุจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวตีติ วตฺวา – ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติอาทิมาหฯ
๔๙๙. ตตฺถ วิญฺญาตพฺพนฺติ วิญฺญาณํ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ, ตเทตํ นิทสฺสนาภาวโต อนิทสฺสนํฯ อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺโต วา เอตสฺส นตฺถีติ อนนฺตํฯ ปภนฺติ ปเนตํ กิร ติตฺถสฺส นามํ, ตญฺหิ ปปนฺติ เอตฺถาติ ปปํ, ปการสฺส ปน ภกาโร กโตฯ สพฺพโต ปภมสฺสาติ สพฺพโตปภํฯ นิพฺพานสฺส กิร ยถา มหาสมุทฺทสฺส ยโต ยโต โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, อติตฺถํ นาม นตฺถิฯ เอวเมว อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ เยน เยน มุเขน นิพฺพานํ โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, นิพฺพานสฺส อติตฺถํ นาม นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพโตปภ’’นฺติฯ เอตฺถ อาโป จาติ เอตฺถ
อิทานิสฺส นิรุชฺฌนูปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ จริมกวิญฺญาณมฺปิ อภิสงฺขารวิญฺญาณมฺปิ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ