๓. อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา
อทฺธานคมนวณฺณนา
๒๕๔. เอวํ โกสเลสูติ โกสลา นาม ชานปทิโน ราชกุมาราฯ เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหีสทฺเทน โกสลาติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ โกสเลสุ ชนปเทฯ โปราณา ปนาหุ – ยสฺมา ปุพฺเพ มหาปนาทํ ราชกุมารํ นานานาฏกาทีนิ ทิสฺวา สิตมตฺตมฺปิ อกโรนฺตํ สุตฺวา ราชา อาห – ‘‘โย มม ปุตฺตํ หสาเปติ, สพฺพาลงฺกาเรน นํ อลงฺกโรมี’’ติฯ ตโต นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวา มหาชนกาเย สนฺนิปติเต มนุสฺสา สาติเรกานิ สตฺตวสฺสานิ นานากีฬาโย ทสฺเสตฺวาปิ ตํ หสาเปตุํ นาสกฺขิํสุ, ตโต สกฺโก เทวราชา นาฏกํ เปเสสิ, โส ทิพฺพนาฏกํ ทสฺเสตฺวา หสาเปสิฯ อถ เต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน วสโนกาสาภิมุขา ปกฺกมิํสุฯ เต ปฏิปเถ มิตฺตสุหชฺชาทโย ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตา – ‘‘กจฺจิ โภ กุสลํ, กจฺจิ โภ กุสล’’นฺติ อาหํสุฯ ตสฺมา ตํ ‘‘กุสล’’นฺติ วจนํ อุปาทาย โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตีติฯ
จาริกํ จรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโตฯ จาริกา จ นาเมสา ภควโต ทุวิธา โหติ – ตุริตจาริกา จ, อตุริตจาริกา จฯ ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม, สา มหากสฺสปสฺส ปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพาฯ ภควา หิ มหากสฺสปตฺเถรํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต มุหุตฺเตน ติคาวุตํ มคฺคํ อคมาสิฯ อาฬวกสฺสตฺถาย ติํสโยชนํ, ตถา
เอกทิวสํ กิร เถโร – ‘‘ติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ, ภนฺเต, คจฺฉามี’’ติ อาหฯ ภควา
อถ โข ภควโต ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สามเณโร คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา – ‘‘อุปาสกา, มหาภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต ‘‘สตฺถา, ภนฺเต, อาคโต’’ติ อาโรเจสุํฯ โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิณฺฑปาเตน อาปุจฺฉิฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา – ‘‘อลํ, ติสฺส, นิฏฺฐิตํ ภตฺตกิจฺจ’’นฺติ อาหฯ ตโต อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจมกาสิฯ อถสฺส ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สตฺถา มงฺคลํ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา คามทฺวาเร ฐตฺวา – ‘‘กตโร เต, ติสฺส, วสนฏฺฐานํ คตมคฺโค’’ติ อาหฯ อยํ ภควาติฯ มคฺคํ เทสยมาโน ปุรโต ยาหิ ติสฺสาติฯ ภควา กิร สเทวกสฺส โลกสฺส มคฺคเทสโกปิ สมาโน สกเล ติคาวุเต มคฺเค ‘สามเณรํ ทฏฺฐุํ
โส อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภควโต วตฺตมกาสิฯ อถ นํ ภควา – ‘‘กตโร เต, ติสฺส, จงฺกโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สามเณรสฺส นิสีทนปาสาเณ นิสีทิตฺวา – ‘‘ติสฺส, อิมสฺมิํ ฐาเน สุขํ วสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘อาม, ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน วสนฺตสฺส สีหพฺยคฺฆหตฺถิมิคโมราทีนํ สทฺทํ สุณโต อรญฺญสญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตาย สุขํ วสามี’’ติฯ อถ นํ ภควา – ‘‘ติสฺส, ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตหิ, พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วตฺวา สนฺนิปติเต ภิกฺขุสงฺเฆ อุปสมฺปาเทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมาสีติฯ อยํ ตุริตจาริกา นามฯ ยํ อตุริตจาริกา นามฯ
อิมํ ปน จาริกํ จรนฺโต ภควา มหามณฺฑลํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ, อนฺโตมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมิํ จรติฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ
อปิ จ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ, ชงฺฆวิหารวเสน สรีรผาสุกตฺถาย, อตฺถุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถาย, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทปญฺญาปนตฺถาย, ตตฺถ ตตฺถ ปริปากคตินฺทฺริเย โพธเนยฺยสตฺเต โพธนตฺถายาติฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, ธมฺมํ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, มหตา ธมฺมวสฺเสน จตสฺโส ปริสา สนฺตปฺเปสฺสามีติ วาฯ อปเรหิปิ ปญฺจหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ ปาณาติปาตา วิรมิสฺสนฺตีติ วา, อทินฺนาทานา
ตทา กิร ภควโต ปจฺฉิมยามกิจฺจปริโยสาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุยา ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺตสฺส โปกฺขรสาติพฺราหฺมโณ สพฺพญฺญุตญฺญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺโฐฯ อถ ภควา อยํ พฺราหฺมโณ มยฺหํ ญาณชาเล ปญฺญายติ, ‘‘อตฺถิ นุ ขฺวสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ วีมํสนฺโต โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา – ‘‘เอโส มยิ เอตํ ชนปทํ คเต ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อมฺพฏฺฐํ อนฺเตวาสิํ ปหิณิสฺสติ, โส มยา สทฺธิํ วาทปฏิวาทํ กตฺวา นานปฺปการํ อสพฺภิวากฺยํ วกฺขติ, ตมหํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กริสฺสามิฯ โส
เยน อิจฺฉานงฺคลนฺติ เยน ทิสาภาเคน อิจฺฉานงฺคลํ อวสริตพฺพํฯ ยสฺมิํ วา ปเทเส อิจฺฉานงฺคลํฯ อิชฺฌานงฺคลนฺติปิ ปาโฐฯ ตทวสรีติ อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑติ อิจฺฉานงฺคลํ อุปนิสฺสาย อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ สีลขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สมาธิโกนฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณสรํ ปริวตฺตยมาโน ธมฺมราชา ยถาภิรุจิเตน วิหาเรน วิหรติฯ
โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา
๒๕๕. เตน โข ปน สมเยนาติ เยน สมเยน ภควา ตตฺถ วิหรติ, เตน สมเยน, ตสฺมิํ สมเยติ อยมตฺโถฯ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อิทเมว หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติวจนํฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ โปกฺขรสาตีติ
อยํ
อุกฺกฏฺฐํ อชฺฌาวสตีติ อุกฺกฏฺฐนามเก นคเร วสติฯ อภิภวิตฺวา วา อาวสติฯ ตสฺส นครสฺส สามิโก หุตฺวา ยาย มริยาทาย ตตฺถ วสิตพฺพํ, ตาย มริยาทาย วสิฯ ตสฺส กิร นครสฺส วตฺถุํ อุกฺกา ฐเปตฺวา อุกฺกาสุ ชลมานาสุ อคฺคเหสุํ, ตสฺมา ตํ อุกฺกฏฺฐนฺติ วุจฺจติฯ โอกฺกฏฺฐนฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ อุปสคฺควเสน ปเนตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส อนุปโยคตฺตา จ เสสปเทสุฯ ตตฺถ ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํฯ
สตฺตุสฺสทนฺติ สตฺเตหิ อุสฺสทํ, อุสฺสนฺนํ พหุชนํ อากิณฺณมนุสฺสํฯ โปสาวนิยหตฺถิอสฺสโมรมิคาทิอเนกสตฺตสมากิณฺณญฺจาติ สติณกฏฺโฐทกนฺติ วุตฺตํฯ สห ธญฺเญนาติ สธญฺญํ ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิเภทํ พหุธญฺญสนฺนิจยนฺติ อตฺโถ
ราชโต ลทฺธํ โภคฺคํ ราชโภคฺคํฯ เกน ราชทายนฺติ รญฺโญ ทายภูตํ, ทายชฺชนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํ, ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ราชสงฺเขเปน ภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ราชโภคฺคนฺติ สพฺพํ เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺเตน นทีติตฺถปพฺพตาทีสุ สุงฺกํ คณฺหนฺเตน เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รญฺญา หุตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนํ ราชทายนฺติ เอตฺถ ตํ นครํ รญฺญา ทินฺนตฺตา ราชทายํ ทายกราชทีปนตฺถํ ปนสฺส ‘‘รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺน’’นฺติ อิทํ วุตฺตํฯ พฺรหฺมเทยฺยนฺติ เสฏฺฐเทยฺยํฯ ยถา ทินฺนํ น ปุน คเหตพฺพํ โหติ, นิสฺสฏฺฐํ ปริจฺจตฺตํฯ เอวํ ทินฺนนฺติ อตฺโถฯ
อสฺโสสีติ สุณิ อุปลภิ, โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺญาสิฯ โขติ อวธารณตฺเถ ปทปูรณมตฺเต วา นิปาโตฯ ตตฺถ อวธารณตฺเถน อสฺโสสิ เอว, นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปทปูรเณน ปน ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมวฯ
อิทานิ ยมตฺถํ พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ อสฺโสสิ, ตํ ปกาเสนฺโต – ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สมิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๓๔)ฯ ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโปฯ เตนสฺส ยถาภูตคุณาธิคตเมตํ นามํ, ยทิทํ สมโณติฯ ขลูติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ โภติ พฺราหฺมณชาติสมุทาคตํ อาลปนมตฺตํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โภวาที นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิญฺจโน’’ติ (ธ. ป. ๕๕)ฯ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตติฯ ตสฺมา สมโณ ขลุ โภ โคตโมติ เอตฺถ สมโณ กิร โภ โคตมโคตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
สกฺยปุตฺโตติ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํฯ เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ โข ปนาติอาทิ สามญฺญผเล วุตฺตเมวฯ สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปนฯ อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม, เอวรูปานํ ยถาภูตคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธานํ อรหตํฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ, เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวาฯ
อมฺพฏฺฐมาณวกถา
๒๕๖. อชฺฌายโกติ อิทํ – ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข, วาเสฏฺฐ, อชฺฌายกา อชฺฌายกา ตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ, เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํฯ อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโกฯ มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติฯ มนฺเต ธาเรตีติ มนฺตธโรฯ
ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํฯ โอฏฺฐปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคูฯ สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํฯ นิฆณฺฑูติ นิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ เววจนปกาสกํ สตฺถํฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาวหํ สตฺถํฯ สห อกฺขรปฺปเภเทน สากฺขรปฺปเภทานํฯ อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา อิติห อาส, อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทานํฯ
ปทํ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อธียติ เวเทติ จาติ ปทโก เวยฺยากรโณฯ โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํฯ มหาปุริสลกฺขณนฺติ
อนวโยติ อนุญฺญาตปฏิญฺญาโตติ อนุญฺญาโต เจว ปฏิญฺญาโต จฯ อาจริเยนสฺส ‘‘ยํ อหํ ชานามิ, ตํ ตฺวํ ชานาสี’’ติอาทินา อนุญฺญาโตฯ ‘‘อาม อาจริยา’’ติ อตฺตนา ตสฺส ปฏิวจนทานปฏิญฺญาย ปฏิญฺญาโตติ อตฺโถฯ กตรสฺมิํ อธิกาเร? สเก อาจริยเก เตวิชฺชเก ปาวจเนฯ เอส กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก ‘อหํ พุทฺโธ, อหํ พุทฺโธ’ติ อุคฺคตสฺส นามํ คเหตฺวา พหู ชนา วิจรนฺติฯ ตสฺมา น เม อนุสฺสวมตฺเตเนว อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตํฯ เอกจฺจญฺหิ อุปสงฺกมนฺตสฺส อปกฺกมนมฺปิ ครุ โหติ, อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติฯ ยํนูนาหํ มม อนฺเตวาสิกํ เปเสตฺวา – ‘พุทฺโธ วา, โน วา’ติ ชานิตฺวาว อุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ, ตสฺมา มาณวํ อามนฺเตตฺวา อยํ ตาตาติอาทิมาหฯ
๒๕๗. ตํ ภวนฺตนฺติ ตสฺส โภโต โคตมสฺสฯ ตถา สนฺตํ เยวาติ ตถา สโตเยวฯ อิธาปิ หิ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว อุปโยควจนํฯ
๒๕๘. ยถา กถํ ปนาหํ, โภ, ตนฺติ เอตฺถ กถํ ปนาหํ โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ, ยถา สกฺกา โส ญาตุํ, ตถา เม อาจิกฺขาหีติ อตฺโถฯ ยถาติ วา นิปาตมตฺตเมเวตํฯ กถนฺติ อยํ อาการปุจฺฉาฯ เกนากาเรนาหํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามีติ อตฺโถฯ เอวํ วุตฺเต กิร นํ อุปชฺฌาโย ‘‘กิํ ตฺวํ, ตาต, ปถวิยํ
ตตฺถ มนฺเตสูติ เวเทสุฯ ตถาคโต กิร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฏิกจฺเจว สุทฺธาวาสา เทวา เวเทสุ ลกฺขณานิ ปกฺขิปิตฺวา พุทฺธมนฺตา นาเมเตติ พฺราหฺมณเวเสเนว เวเท วาเจนฺติฯ ตทนุสาเรน มเหสกฺขา สตฺตา ตถาคตํ ชานิสฺสนฺตีติฯ เตน ปุพฺเพ เวเทสุ มหาปุริสลกฺขณานิ มหาปุริสสฺสาติ ปณิธิสมาทานญาณกรุณาทิคุณมหโต ปุริสสฺสฯ ทฺเวเยว คติโยติ ทฺเวเยว นิฏฺฐาฯ กามญฺจายํ คติสทฺโท ‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๕๓) ภวเภเท วตฺตติฯ ‘‘คติ มิคานํ ปวน’’นฺติอาทีสุ (ปริ. ๓๙๙) นิวาสฏฺฐาเนฯ ‘‘เอวํ อธิมตฺตคติมนฺโต’’ติอาทีสุ ปญฺญายํฯ ‘‘คติคต’’นฺติอาทีสุ วิสฏภาเวฯ อิธ ปน นิฏฺฐายํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ
ตตฺถ สเจ อคารํ อชฺฌาวสตีติ ยทิ อคาเร วสติฯ ราชา โหติ จกฺกวตฺตีติ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ, สงฺคหวตฺถูหิ จ โลกํ รญฺชนโต ราชา, จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติ จกฺกวตฺตีฯ เอตฺถ จ ราชาติ สามญฺญํฯ จกฺกวตฺตีติ วิเสสํฯ ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโกฯ ญาเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺเมน รชฺชํ ลภิตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาฯ ปรหิตธมฺมกรเณน วา ธมฺมิโกฯ อตฺตหิตธมฺมกรเณน ธมฺมราชาฯ จตุรนฺตาย อิสฺสโรติ จาตุรนฺโต, จตุสมุทฺทอนฺตาย, จตุพฺพิธทีปวิภูสิตาย ปถวิยา อิสฺสโรติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺตํ วิชิตาวีฯ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตติ ชนปเท ธุวภาวํ ถาวรภาวํ ปตฺโต, น สกฺกา เกนจิ จาเลตุํฯ ชนปโท วา ตมฺหิ ถาวริยปฺปตฺโต อนุยุตฺโต สกมฺมนิรโต อจโล อสมฺปเวธีติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ
เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส เจตานิ กตมานีติ อตฺโถฯ จกฺกรตนนฺติอาทีสุ จกฺกญฺจ, ตํ รติชนนฏฺเฐน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อิเมสุ ปน รตเนสุ อยํ จกฺกวตฺติราชา จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ, หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต ยถาสุขํ อนุจรติ, ปริณายกรตเนน
ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํฯ สูราติ อภีรุกชาติกาฯ วีรงฺครูปาติ เทวปุตฺตสทิสกายาฯ เอวํ ตาว เอเก วณฺณยนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ สพฺภาโวฯ วีราติ อุตฺตมสูรา วุจฺจนฺติ, วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีรการณํ วีริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วีรงฺครูปํ เอเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยมยสรีรา วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรเสนปฺปมทฺทนาติ สเจ ปฏิมุขํ ติฏฺเฐยฺย ปรเสนา ตํ ปริมทฺทิตุํ สมตฺถาติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺเมนาติ ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ปญฺจสีลธมฺเมน อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโทติ เอตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิอวิชฺชาทุจฺจริตฉทเนหิ ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ อิมินา’สฺส มนฺเตสุ สูรภาวํ ชเนติฯ
๒๕๙. โสปิ เอวํ โภติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ‘ยถา, โภ, ตฺวํ วทสิ, เอวํ กริสฺสามี’ติฯ วฬวารถมารุยฺหาติ วฬวายุตฺตํ รถํ อภิรูหิตฺวาฯ พฺราหฺมโณ กิร เยน รเถน สยํ วิจรติ, ตเมว รถํ ทตฺวา มาณวํ เปเสสิฯ มาณวาปิ โปกฺขรสาติสฺเสว อนฺเตวาสิกาฯ โส กิร เตสํ – ‘‘อมฺพฏฺเฐน สทฺธิํ คจฺฉถา’’ติ สญฺญํ อทาสิฯ
ยาวติกา ยานสฺส ภูมีติ ยตฺตกํ สกฺกา โหติ ยาเนน คนฺตุํ, อยํ ยานสฺส ภูมิ นามฯ ยานา ปจฺโจโรหิตฺวาติ อยานภูมิํ, ทฺวารโกฏฺฐกสมีปํ คนฺตฺวา ยานโต ปฏิโอโรหิตฺวาฯ
เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมิํ สมเย อมฺพฏฺโฐ อารามํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ ปน สมเย, ฐิตมชฺฌนฺหิกสมเยฯ กสฺมา ปน ตสฺมิํ สมเย จงฺกมนฺตีติ? ปณีตโภชนปจฺจยสฺส ถินมิทฺธสฺส วิโนทนตฺถํ, ทิวาปธานิกา วา เตฯ ตาทิสานญฺหิ ปจฺฉาภตฺตํ จงฺกมิตฺวา นฺหายิตฺวา เยน เต ภิกฺขูติ โส กิร – ‘‘กุหิํ สมโณ โคตโม’’ติ ปริเวณโต ปริเวณํ อนาคนฺตฺวา ‘‘ปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิสฺสามี’’ติ วิโลเกนฺโต อรญฺญหตฺถี วิย มหาจงฺกเม จงฺกมมาเน ปํสุกูลิเก ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตํ สนฺธาย เยน เต ภิกฺขูติอาทิ วุตฺตํฯ ทสฺสนายาติ ทฏฺฐุํ, ปสฺสิตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถฯ
๒๖๐. อภิญฺญาตโกลญฺโญติ ปากฏกุลโชฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป อมฺพฏฺฐกุลํ นาม ปากฏกุลมโหสิ อภิญฺญาตสฺสาติ รูปชาติมนฺตกุลาปเทเสหิ ปากฏสฺสฯ อครูติ อภาริโกฯ โย หิ อมฺพฏฺฐํ ญาเปตุํ น สกฺกุเณยฺย, ตสฺส เตน สทฺธิํ กถาสลฺลาโป ครุ ภเวยฺยฯ ภควโต ปน ตาทิสานํ มาณวานํ สเตนาปิ สหสฺเสนาปิ วิหาโรติ คนฺธกุฏิํ สนฺธาย อาหํสุฯ
อตรมาโนติ อตุริโต, สณิกํ ปทปฺปมาณฏฺฐาเน ปทํ นิกฺขิปนฺโต วตฺตํ กตฺวา สุสมฺมฏฺฐํ มุตฺตาทลสินฺทุวารสนฺถรสทิสํ วาลิกํ อวินาเสนฺโตติ อตฺโถฯ อาฬินฺทนฺติ ปมุขํฯ อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวาฯ อคฺคฬนฺติ ทฺวารกวาฏํฯ อาโกเฏหีติ อคฺคนเขหิ สณิกํ กุญฺจิกจฺฉิทฺทสมีเป อาโกเฏหีติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺฐา ทีฆชาติกา โกเฏนฺติฯ ตถา อนาโกเฏตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป โกเฏตพฺพนฺติ อิทํ ทฺวาราโกฏนวตฺตนฺติ ทีเปนฺตา วทนฺติฯ
๒๖๑. วิวริ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺฐาย ทฺวารํ วิวริฯ วิวริยตูติ ปน หตฺถํ ปสาเรสิฯ ตโต ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ
ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิํสูติ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต ภควา เตหิ, เอวํ เตปิ ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมทา อเหสุํฯ สีโตทกํ วิย อุณฺโหทเกน สมฺโมทิตํ เอกีภาวํ อคมํสุฯ ยาย จ ‘‘กจฺจิ, โภ โคตม, ขมนียํ; กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โภโต จ โคตมสฺส สาวกานญฺจ อปฺปาพาธํ, อปฺปาตงฺกํ, ลหุฏฺฐานํ, พลํ, ผาสุวิหาโร’’ติอาทิกาย กถาย สมฺโมทิํสุ, ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ, อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย สุจิรมฺปิ กาลํ สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหภาวโต สริตพฺพภาวโต จ สารณียํฯ สุยฺยมานสุขโต สมฺโมทนียํ, อนุสฺสริยมานสุขโต จ สารณียํฯ ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย สมฺโมทนียํ, อตฺถปริสุทฺธตาย สารณียํฯ เอวํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ
อมฺพฏฺโฐ ปน มาณโวติ โส กิร ภควโต รูปสมฺปตฺติยํ จิตฺตปฺปสาทมตฺตมฺปิ อกตฺวา ‘‘ทสพลํ
๒๖๒. อถ โข ภควาติ อถ ภควา – ‘‘อยํ มาณโว หตฺถํ ปสาเรตฺวา ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิย, ปาทํ ปสาเรตฺวา อวีจิํ วิจริตุกาโม วิย, มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม วิย, สิเนรุํ อาโรหิตุกาโม วิย จ อฏฺฐาเน วายมติ, หนฺท, เตน สทฺธิํ มนฺเตมี’’ติ อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจฯ อาจริยปาจริเยหีติ อาจริเยหิ จ เตสํ อาจริเยหิ จฯ
ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา
๒๖๓. คจฺฉนฺโต วาติ เอตฺถ กามํ ตีสุ อิริยาปเถสุ พฺราหฺมโณ อาจริยพฺราหฺมเณน สทฺธิํ สลฺลปิตุมรหติฯ อยํ ปน มาณโว มานถทฺธตาย กถาสลฺลาปํ กโรนฺโต จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ โยเชสฺสามีติ ‘‘สยาโน วา หิ, โภ โคตม, สยาเนนา’’ติ อาหฯ
ตโต อิพฺภาติ คหปติกาฯ กณฺหาติ กณฺหา, กาฬกาติ อตฺโถฯ พนฺธุปาทาปจฺจาติ เอตฺถ พนฺธูติ พฺรหฺมา อธิปฺเปโตฯ ตญฺหิ พฺราหฺมณา ปิตามโหติ โวหรนฺติฯ ปาทานํ อปจฺจา ปาทาปจฺจา, พฺรหฺมุโน ปิฏฺฐิปาทโต
อถ โข ภควา – ‘‘อยํ อมฺพฏฺโฐ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มยา สทฺธิํ กถยมาโน มานเมว นิสฺสาย กเถสิ, อาสีวิสํ
โข ปนาติ นิปาตมตฺตํฯ ยาเยว โข ปนตฺถายาติ เยเนว โข ปนตฺเถนฯ อาคจฺเฉยฺยาถาติ มม วา อญฺเญสํ วา สนฺติกํ ยทา กทาจิ อาคจฺเฉยฺยาถฯ ตเมว อตฺถนฺติ อิทํ ปุริสลิงฺควเสเนว วุตฺตํฯ มนสิ กเรยฺยาถาติ จิตฺเต กเรยฺยาถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตฺวํ อาจริเยน อตฺตโน กรณีเยน เปสิโต, น อมฺหากํ ปริภวนตฺถาย, ตสฺมา ตเมว กิจฺจํ มนสิ กโรหีติฯ เอวมสฺส อญฺเญสํ สนฺติกํ อาคตานํ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา มานนิคฺคณฺหนตฺถํ ‘‘อวุสิตวาเยว โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ ปสฺสถ โภ อยํ อมฺพฏฺโฐ มาณโว อาจริยกุเล อวุสิตวา วุสิตมานีติ ‘‘อหํ วุสิตวา สิกฺขิโต พหุสฺสุโต’’ติ อตฺตานํ มญฺญติฯ เอตสฺส หิ เอวํ ผรุสวจนสมุทาจาเร การณํ กิมญฺญตฺร อวุสิตตฺตาติ อาจริยกุเล อสํวุทฺธา อสิกฺขิตา อปฺปสฺสุตาเยว หิ เอวํ วทนฺตีติฯ
๒๖๔. กุปิโตติ กุทฺโธฯ อนตฺตมโนติ อสกมโน, กิํ ปน ภควา ตสฺส กุชฺฌนภาวํ ญตฺวา เอวมาห อุทาหุ อญตฺวาติ? ญตฺวา อาหาติฯ กสฺมา ญตฺวา อาหาติ? ตสฺส มานนิมฺมทนตฺถํฯ ภควา หิ อญฺญาสิ – ‘‘อยํ มยา เอวํ วุตฺเต กุชฺฌิตฺวา มม ญาตเก อกฺโกสิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ยถา นาม กุสโล ภิสกฺโก โทสํ อุคฺคิเลตฺวา นีหรติ, เอวเมว โคตฺเตน โคตฺตํ, กุลาปเทเสน กุลาปเทสํ ขุํเสนฺโตติ ฆฏฺเฏนฺโตฯ วมฺเภนฺโตติ หีเฬนฺโตฯ ปาปิโต ภวิสฺสตีติ จณฺฑภาวาทิโทสํ ปาปิโต ภวิสฺสติฯ
จณฺฑาติ ผรุสาติ ขราฯ ลหุสาติ ลหุกาฯ อปฺปเกเนว ตุสฺสนฺติ วา ทุสฺสนฺติ วา อุทกปิฏฺเฐ อลาพุกฏาหํ วิย อปฺปเกเนว อุปฺลวนฺติฯ ภสฺสาติ พหุภาณิโนฯ สกฺยานํ มุเข วิวเฏ อญฺญสฺส วจโนกาโส นตฺถีติ อธิปฺปาเยเนว วทติฯ สมานาติ อิทํ สนฺตาติ ปุริมปทสฺส เววจนํฯ น สกฺกโรนฺตีติ น พฺราหฺมณานํ สุนฺทเรนากาเรน กโรนฺติฯ น ครุํ กโรนฺตีติ พฺราหฺมเณสุ คารวํ น กโรนฺติฯ น มาเนนฺตีติ น มเนน ปิยายนฺติฯ น ปูเชนฺตีติ มาลาทีหิ เนสํ ปูชํ น กโรนฺติฯ น อปจายนฺตีติ อภิวาทนาทีหิ เนสํ อปจิติกมฺมํ นีจวุตฺติํ น ทสฺเสนฺติ ตยิทนฺติ ตํ อิทํฯ ยทิเม สกฺยาติ ยํ อิเม สกฺยา น พฺราหฺมเณ สกฺกโรนฺติ…เป.… น อปจายนฺติ, ตํ เตสํ อสกฺการกรณาทิ สพฺพํ น ยุตฺตํ, นานุโลมนฺติ อตฺโถฯ
ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา
๒๖๕. อปรทฺธุนฺติ อปรชฺฌิํสุฯ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ เอกํ อหนฺติ อตฺโถฯ สนฺธาคารนฺติ รชฺชอนุสาสนสาลาฯ สกฺยาติ อภิสิตฺตราชาโน สกฺยกุมาราติ อนภิสิตฺตาฯ อุจฺเจสูติ ยถานุรูเปสุ ปลฺลงฺกปีฐกเวตฺตาสนผลกจิตฺตตฺถรณาทิเภเทสุฯ สญฺชคฺฆนฺตาติ อุปฺปณฺฑนวเสน มหาหสิตํ หสนฺตาฯ สํกีฬนฺตาติ หสิตมตฺต กรณองฺคุลิสงฺฆฏฺฏนปาณิปฺปหารทานาทีนิ กโรนฺตาฯ มมญฺเญว มญฺเญติ เอวมหํ มญฺญามิ, มมญฺเญว อนุหสนฺติ, น อญฺญนฺติฯ
กสฺมา ปน เต เอวมกํสูติ? เต
อาสเนนาติ ‘‘อิทมาสนํ, เอตฺถ นิสีทาหี’’ติ เอวํ อาสเนน นิมนฺตนํ นาม โหติ, ตถา น โกจิ อกาสิฯ
ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา
๒๖๖. ลฏุกิกาติ กุลาวเกติ นิวาสนฏฺฐาเนฯ กามลาปินีติ ยทิจฺฉกภาณินี, ยํ ยํ อิจฺฉติ ตํ ตํ ลปติ, น ตํ โกจิ หํโส วา โกญฺโจ วา โมโร วา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ ตฺวํ ลปสี’ติ นิเสเธติฯ อภิสชฺชิตุนฺติ โกธวเสน ลคฺคิตุํฯ
เอวํ วุตฺเต มาณโว – ‘‘อยํ สมโณ โคตโม อตฺตโน ญาตเก ลฏุกิกสทิเส กตฺวา อมฺเห หํสโกญฺจโมรสทิเส กโรติ, นิมฺมาโน ทานิ ชาโต’’ติ มญฺญมาโน อุตฺตริ จตฺตาโร วณฺเณ ทสฺเสติฯ
ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา
๒๖๗. นิมฺมาเทตีติ นิมฺมเทติ นิมฺมาเน กโรติฯ ยํนูนาหนฺติ ยทิ ปนาหํฯ ‘‘กณฺหายโนหมสฺมิ, โภ โคตมา’’ติ อิทํ กิร วจนํ อมฺพฏฺโฐ ติกฺขตฺตุํ มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตกํฯ นามโคตฺตนฺติ ปณฺณตฺติวเสน นามํ, ปเวณีวเสน โคตฺตํฯ อนุสฺสรโตติ อนุสฺสรนฺตสฺส กุลโกฏิํ โสเธนฺตสฺสฯ อยฺยปุตฺตาติ สามิโน ปุตฺตาฯ ทาสิปุตฺโตติ ฆรทาสิยาว ปุตฺโตฯ ตสฺมา ยถา ทาเสน สามิโน อุปสงฺกมิตพฺพา, เอวํ อนุปสงฺกมนฺตํ
อิโต ปรํ ตสฺส ทาสภาวํ สกฺยานญฺจ สามิภาวํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน จ อมฺพฏฺฐสฺส จ กุลวํสํ อาหรนฺโต สกฺยา โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทหนฺตีติ ฐเปนฺติ, โอกฺกาโก โน ปุพฺพปุริโสติ, เอวํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺส กิร รญฺโญ กถนกาเล อุกฺกา วิย มุขโต ปภา นิจฺฉรติ, ตสฺมา ตํ ‘‘โอกฺกาโก’’ติ สญฺชานิํสูติฯ ปพฺพาเชสีติ นีหริฯ
อิทานิ เต นามวเสน ทสฺเสนฺโต – ‘‘โอกฺกามุข’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพี กถา – ปฐมกปฺปิกานํ กิร รญฺโญ มหาสมฺมตสฺส โรโช นาม ปุตฺโต อโหสิฯ โรชสฺส วรโรโช, วรโรชสฺส กลฺยาโณ, กลฺยาณสฺส วรกลฺยาโณ, วรกลฺยาณสฺส มนฺธาตา, มนฺธาตุสฺส วรมนฺธาตา
อถ ราชา อญฺญํ ทหริํ อภิรูปํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ชนฺตุํ นาม ปุตฺตํ วิชายิฯ อถ นํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา
เต นานปฺปการํ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา – ‘‘ตาต, อมฺหากํ โทสํ ขมถา’’ติ ราชานญฺเจว ราโชโรเธ จ ขมาเปตฺวา, ‘‘มยมฺปิ ภาตูหิ สทฺธิํ คจฺฉามา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา นครา นิกฺขนฺตา ภคินิโย อาทาย จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุตา นครา นิกฺขมิํสุฯ ‘‘กุมารา ปิตุอจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, คจฺฉาม เน อุปฏฺฐหามา’’ติ จินฺเตตฺวา พหู มนุสฺสา อนุพนฺธิํสุฯ ปฐมทิวเส โยชนมตฺตา เสนา อโหสิ, ทุติเย ทฺวิโยชนมตฺตา, ตติเย ติโยชนมตฺตาฯ กุมารา มนฺตยิํสุ – ‘‘มหา พลกาโย, สเจ มยํ กญฺจิ สามนฺตราชานํ มทฺทิตฺวา ชนปทํ คณฺเหยฺยาม, โสปิ โน นปฺปสเหยฺยฯ กิํ ปเรสํ ปีฬาย กตาย, มหา อยํ ชมฺพุทีโป, อรญฺเญ นครํ มาเปสฺสามา’’ติ หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา นครวตฺถุํ ปริเยสิํสุฯ
ตสฺมิญฺจ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กปิลพฺราหฺมโณ นาม หุตฺวา นิกฺขมฺม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร สากวนสณฺเฑ ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสติฯ โส กิร ภุมฺมชาลํ นาม วิชฺชํ ชานาติ, ยาย อุทฺธํ อสีติหตฺเถ อากาเส, เหฏฺฐา จ ภูมิยมฺปิ คุณโทสํ ปสฺสติฯ เอตสฺมิํ ปเทเส ติณคุมฺพลตา
อถ เต กุมาเร นครวตฺถุํ ปริเยสมาเน อตฺตโน วสโนกาสํ กปิลวตฺถุนฺติ นามํ กโรถา’’ติฯ เต ตถา กตฺวา ตตฺถ นิวาสํ กปฺเปสุํฯ
อถามจฺจา – ‘‘อิเม ทารกา วยปฺปตฺตา, สเจ เนสํ ปิตา สนฺติเก ภเวยฺย, โส อาวาหวิวาหํ กเรยฺยฯ อิทานิ ปน อมฺหากํ ภาโร’’ติ จินฺเตตฺวา กุมาเรหิ สทฺธิํ มนฺตยิํสุฯ กุมารา อมฺหากํ สทิสา ขตฺติยธีตโร นาม น ปสฺสาม, นาปิ ภคินีนํ สทิเส ขตฺติยกุมารเก, อสทิสสํโยเค จ โน อุปฺปนฺนา ปุตฺตา มาติโต วา ปิติโต วา อปริสุทฺธา ชาติสมฺเภทํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ ตสฺมา มยํ ภคินีหิเยว สทฺธิํ สํวาสํ โรเจมาติฯ เต ชาติสมฺเภทภเยน เชฏฺฐกภคินิํ มาตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อวเสสาหิ สํวาสํ กปฺเปสุํฯ
เตสํ ปุตฺเตหิ จ ธีตาหิ จ วฑฺฒมานานํ อปเรน สมเยน เชฏฺฐกภคินิยา กุฏฺฐโรโค อุทปาทิ, โกวิฬารปุปฺผสทิสานิ คตฺตานิ อเหสุํฯ ราชกุมารา อิมาย สทฺธิํ เอกโต นิสชฺชฏฺฐานโภชนาทีนิ กโรนฺตานมฺปิ อุปริ อยํ โรโค สงฺกมตีติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตา วิย ตํ ยาเน อาโรเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ภูมิยํ โปกฺขรณิํ ขณาเปตฺวา ตตฺถ ขาทนียโภชนีเยน สทฺธิํ ตํ ปกฺขิปิตฺวา ฆรสงฺเขเปน อุปริ ปทรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปํสุํ ทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ
เตน
อเถกทิวสํ ตสฺมิํ ปจฺจูสสมเย อคฺคิํ ชาเลตฺวา นิสินฺเน ราชธีตาย สรีรคนฺเธน อาคนฺตฺวา พฺยคฺโฆ ตสฺมิํ ปเทเส ปํสุํ วิยูหนฺโต ปทเร วิวรมกาสิ, เตน จ วิวเรน สา พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภีตา วิสฺสรมกาสิฯ โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา – ‘‘อิตฺถิสทฺโท เอโส’’ติ จ สลฺลกฺเขตฺวา ปาโตว ตตฺถ คนฺตฺวา – ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ มาตุคาโม สามีติฯ กิํ ชาติกาสีติ? โอกฺกากมหาราชสฺส ธีตา สามีติฯ นิกฺขมาติ? น สกฺกา สามีติฯ กิํ การณาติ? ฉวิโรโค เม อตฺถีติฯ โส สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ขตฺติยมาเนน อนิกฺขมนฺติํ – ‘‘อหมฺปิ ขตฺติโย’’ติ อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวา นิสฺเสณิํ ทตฺวา อุทฺธริตฺวา อตฺตโน วสโนกาสํ เนตฺวา สยํ ปริภุตฺตเภสชฺชานิเยว ทตฺวา นจิรสฺเสว อโรคํ สุวณฺณวณฺณํ กตฺวา ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ปฐมสํวาเสเนว คพฺภํ คณฺหิตฺวา ทฺเว ปุตฺเต วิชายิ, ปุนปิ ทฺเวติ, เอวํ โสฬสกฺขตฺตุมฺปิ วิชายิฯ เอวํ ทฺวตฺติํส ภาตโร อเหสุํฯ เต อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปิตา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปสิฯ
อเถกทิวสํ เอโก รามรญฺโญ นครวาสี วนจรโก ปพฺพเต รตนานิ คเวสนฺโต ราชานํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อาห – ‘‘ชานามหํ, เทว, ตุมฺเห’’ติฯ ตโต นํ ราชา สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ ตสฺมิํเยว จ ขเณ เต ทารกา อาคมิํสุฯ โส เต ทิสฺวา – ‘‘เก อิเม’’ติ อาหฯ ‘‘ปุตฺตา เม’’ติ จ วุตฺเต เตสํ มาติกวํสํ
ตโต วยปฺปตฺเต กุมาเร มาตา อาห – ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ กปิลวตฺถุวาสิโน สกฺยา มาตุลา สนฺติฯ มาตุลธีตานํ ปน โว เอวรูปํ นาม เกสคฺคหณํ โหติ, เอวรูปํ ทุสฺสคหณํฯ ยทา สมฺมนฺตีติ วสนฺติฯ สกฺยา วต โภติ รฏฺฐสฺมา ปพฺพาชิตา อรญฺเญ วสนฺตาปิ ชาติสมฺเภทมกตฺวา กุลวํสํ อนุรกฺขิตุํ สกฺยา, สมตฺถา, ปฏิพลาติ อตฺโถฯ ตทคฺเคติ ตํ อคฺคํ กตฺวา, ตโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ โส จ เนสํ ปุพฺพปุริโสติ โส โอกฺกาโก ราชา เอเตสํ ปุพฺพปุริโสฯ นตฺถิ เอเตสํ คหปติวํเสน สมฺเภทมตฺตมฺปีติฯ
เอวํ สกฺยวํสํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อมฺพฏฺฐวํสํ ปกาเสนฺโต – ‘‘รญฺโญ โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ กณฺหํ นาม ชเนสีติ กาฬวณฺณํ อนฺโตกุจฺฉิยํเยว สญฺชาตทนฺตํ ปรูฬฺหมสฺสุทาฐิกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ปพฺยาหาสีติ ยกฺโข ชาโตติ ภเยน ปลายิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ฐิเตสุ ฆรมานุสเกสุ อิโต จิโต จ วิจรนฺโต โธวถ มนฺติอาทีนิ วทนฺโต อุจฺจาสทฺทมกาสิฯ
๒๖๘. เต มาณวกา ภควนฺตํ เอตทโวจุนฺติ อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถาย – ‘‘เอตํ มา ภว’’นฺติอาทิวจนํ อโวจุํฯ เตสํ กิร เอตทโหสิ – ‘‘อมฺพฏฺโฐ อมฺหากํ อาจริยสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสี, สเจ มยํ เอวรูเป ฐาเน เอกทฺเววจนมตฺตมฺปิ น วกฺขาม, อยํ โน อาจริยสฺส สนฺติเก อมฺเห ปริภินฺทิสฺสตี’’ติ อุปารมฺภโมจนตฺถํ เอวํ อโวจุํฯ จิตฺเตน ปนสฺส นิมฺมทภาวํ อากงฺขนฺติฯ อยํ กิร มานนิสฺสิตตฺตา เตสมฺปิ อปฺปิโยวฯ กลฺยาณวากฺกรโณติ มธุรวจโนฯ อสฺมิํ วจเนติ อตฺตนา อุคฺคหิเต เวทตฺตยวจเนฯ ปฏิมนฺเตตุนฺติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ปฏิกเถตุํ, วิสฺสชฺเชตุนฺติ อตฺโถฯ เอตสฺมิํ วา ทาสิปุตฺตวจเนฯ ปฏิมนฺเตตุนฺติ อุตฺตรํ กเถตุํฯ
๒๖๙. อถ โข ภควาติ อถ โข ภควา – ‘‘สเจ อิเม มาณวกา เอตฺถ นิสินฺนา เอวํ อุจฺจาสทฺทํ กริสฺสนฺติ, อยํ กถา ปริโยสานํ น คมิสฺสติฯ หนฺท, เน นิสฺสทฺเท กตฺวา อมฺพฏฺเฐเนว สทฺธิํ กเถมี’’ติ เต มาณวเก เอตทโวจฯ ตตฺถ มนฺตวฺโหติ มนฺตยถฯ มยา สทฺธิํ ปฏิมนฺเตตูติ มยา สห กเถตุฯ เอวํ วุตฺเต มาณวกา จินฺตยิํสุ – ‘‘อมฺพฏฺโฐ ตาว ทาสิปุตฺโตสีติ วุตฺเต ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิฯ อยํ โข ชาติ นาม ทุชฺชานา, สเจ
๒๗๐. สหธมฺมิโกติ สเหตุโก สการโณฯ อกามา พฺยากาตพฺโพติ อตฺตนา อนิจฺฉนฺเตนปิ พฺยากริตพฺโพ, อวสฺสํ วิสฺสชฺเชตพฺโพติ อตฺโถฯ อญฺเญน วา อญฺญํ ปฏิจริสฺสสีติ อญฺเญน วจเนน อญฺญํ วจนํ ปฏิจริสฺสสิ อชฺโฌตฺถริสฺสสิ, ปฏิจฺฉาเทสฺสสีติ อตฺโถฯ โย หิ ‘‘กิํ โคตฺโต ตฺว’’นฺติ เอวํ ปุฏฺโฐ – ‘‘อหํ ตโย เวเท ชานามี’’ติอาทีนิ วทติ, อยํ อญฺเญน อญฺญํ ปฏิจรติ นามฯ ปกฺกมิสฺสสิ วาติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ชานนฺโตว อกเถตุกามตาย อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมิสฺสสิ วาฯ
ตุณฺหี อโหสีติ สมโณ โคตโม มํ สามํเยว ทาสิปุตฺตภาวํ กถาเปตุกาโม, สามํ กถิเต จ ทาโส นาม ชาโตเยว โหติฯ อยํ ปน ทฺวติกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตโต อหํ ปริวตฺติตฺวา ปกฺกมิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ
๒๗๑. วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วชิรปาณิฯ ยกฺโขติ น โย วา โส วา ยกฺโข, สกฺโก เทวราชาติ เวทิตพฺโพฯ อาทิตฺตนฺติ อคฺคิวณฺณํฯ สมฺปชฺชลิตนฺติ สุฏฺฐุ ปชฺชลิตํฯ สโชติภูตนฺติ สมนฺตโต โชติภูตํ, เอกคฺคิชาลภูตนฺติ อตฺโถฯ ฐิโต โหตีติ มหนฺตํ สีสํ, กนฺทลมกุฬสทิสา ทาฐา ภยานกานิ อกฺขินาสาทีนิ เอวํ วิรูปรูปํ มาเปตฺวา ฐิโตฯ
กสฺมา ปเนส อาคโตติ? ทิฏฺฐิวิสฺสชฺชาปนตฺถํฯ อปิ จ – ‘‘อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ เอวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกภาวํ อาปนฺเน ภควติ สกฺโก มหาพฺรหฺมุนา สทฺธิํ อาคนฺตฺวา – ‘‘ภควา ธมฺมํ เทเสถ, ตุมฺหากํ อาณาย อวตฺตมาเน มยํ วตฺตาเปสฺสาม, ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อมฺหากํ อาณาจกฺก’’นฺติ ปฏิญฺญํ อกาสิฯ ตสฺมา – ‘‘อชฺช อมฺพฏฺฐํ ตาเสตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามี’’ติ อาคโตฯ
ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จาติ ยทิ หิ ตํ อญฺเญปิ ปสฺเสยฺยุํ, ตํ การณํ อครุ อสฺส, ‘‘อยํ สมโณ โคตโม อมฺพฏฺฐํ อตฺตโน วาเท อโนตรนฺตํ ญตฺวา ยกฺขํ อาวาเหตฺวา ทสฺเสสิ, ตโต อมฺพฏฺโฐ ภเยน กเถสี’’ติ วเทยฺยุํฯ ตสฺมา ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จฯ ตสฺส ตํ ทิสฺวาว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจิํสุฯ อนฺโตกุจฺฉิ วิปริวตฺตมานา มหารวํ วิรวิ
๒๗๒. ตาณํ คเวสีติ ตาณํ คเวสมาโนฯ เลณํ คเวสีติ เลณํ คเวสมาโนฯ สรณํ คเวสีติ สรณํ คเวสมาโนฯ เอตฺถ จ ตายติ รกฺขตีติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํฯ สรตีติ สรณํ, ภยํ หิํสติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ อุปนิสีทิตฺวาติ อุปคมฺม เหฏฺฐาสเน นิสีทิตฺวาฯ พฺรวิตูติ วทตุฯ
อมฺพฏฺฐวํสกถา
๒๗๓-๒๗๔. ทกฺขิณชนปทนฺติ ทกฺขิณาปโถติ ปากฏํฯ คงฺคาย ทกฺขิณโต ปากฏชนปทํฯ ตทา กิร ทกฺขิณาปเถ พหู พฺราหฺมณตาปสา โหนฺติ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ตาปสํ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราเธสิฯ โส ตสฺส อุปการํ ทิสฺวา อาห – ‘‘อมฺโภ, ปุริส, มนฺตํ เต เทมิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘น เม อาจริย, อญฺเญน มนฺเตน, กิจฺจํ อตฺถิ, ยสฺสานุภาเวน อาวุธํ น ปริวตฺตติ, ตํ เม มนฺตํ เทหี’’ติฯ โส – ‘‘ภทฺรํ, โภ’’ติ ตสฺส ธนุอคมนียํ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชํ อทาสิ, โส ตํ วิชฺชํ คเหตฺวา ตตฺเถว วีมํสิตฺวา – ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ อิสิเวสํ คเหตฺวา โอกฺกากสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิณชนปทํ คนฺตฺวา พฺรหฺมมนฺเต อธียิตฺวา ราชานํ โอกฺกากํ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติฯ
เอตฺถ พฺรหฺมมนฺเตติ อานุภาวสมฺปนฺนตาย เสฏฺฐมนฺเตฯ โก เนวํ’เร อยํ มยฺหํ ทาสิปุตฺโตติ โก นุ เอวํ อเร อยํ มม ทาสิปุตฺโตฯ โส ตํ ขุรปฺปนฺติ โส ราชา ตํ มาเรตุกามตาย สนฺนหิตํ สรํ ตสฺส มนฺตานุภาเวน เนว ขิปิตุํ น อปเนตุํ สกฺขิ, ตาวเทว สกลสรีเร สญฺชาตเสโท ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสิฯ
อมจฺจาติ มหามจฺจาฯ ปาริสชฺชาติ อิตเร ปริสาวจราฯ เอตทโวจุนฺติ – ‘‘ทณฺฑกีรญฺโญ
โสตฺถิ ภวิสฺสติ รญฺโญติ อิทํ วจนํ กณฺโห จิรํ ตุณฺหี หุตฺวา ตโต อเนกปฺปการํ ยาจียมาโน – ‘‘ตุมฺหากํ รญฺญา มาทิสสฺส อิสิโน ขุรปฺปํ สนฺนยฺหนฺเตน ภาริยํ กมฺมํ กต’’นฺติอาทีนิ จ วตฺวา ปจฺฉา อภาสิฯ อุนฺทฺริยิสฺสตีติ ภิชฺชิสฺสติ, ถุสมุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิริยิสฺสตีติฯ อิทํ โส ‘‘ชนํ ตาเสสฺสามี’’ติ มุสา ภณติฯ สรสนฺถมฺภนมตฺเตเยว หิสฺส วิชฺชาย อานุภาโว, น อญฺญตฺรฯ อิโต ปเรสุปิ วจเนสุ เอเสว นโยฯ
ปลฺโลโมติ ปนฺนโลโมฯ โลมหํสนมตฺตมฺปิสฺส น ภวิสฺสติฯ อิทํ กิร โส ‘‘สเจ เม ราชา ตํ ทาริกํ ทสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา อวจฯ กุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺฐเปสีติ เตน ‘‘สโร โอตรตู’’ติ มนฺเต ปริวตฺติ, เต กุมารสฺส นาภิยํ ปติฏฺฐเปสิฯ ธีตรํ อทาสีติ สีสํ โธวิตฺวา อทาสํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ธีตรํ อทาสิ, อุฬาเร จ ตํ ฐาเน ฐเปสิฯ มา โข ตุมฺเห มาณวกาติ อิทํ ปน ภควา – ‘‘เอเกน ปกฺเขน อมฺพฏฺโฐ สกฺยานํ ญาติ โหตี’’ติ ปกาเสนฺโต ตสฺส สมสฺสาสนตฺถํ อาหฯ ตโต อมฺพฏฺโฐ ฆฏสเตน อภิสิตฺโต วิย ปสฺสทฺธทรโถ หุตฺวา สมสฺสาเสตฺวา สมโณ โคตโม มํ ‘‘โตเสสฺสามี’’ติ เอเกน ปกฺเขน ญาติํ กโรติ, ขตฺติโย กิราหมสฺมี’’ติ จินฺเตสิฯ
ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา
๒๗๕. อถ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ อนฺตเรฯ อาสนํ วา อุทกํ วาติ อคฺคาสนํ วา อคฺโคทกํ วาฯ สทฺเธติ มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเตฯ ถาลิปาเกติ มงฺคลาทิภตฺเตฯ ยญฺเญติ ยญฺญภตฺเตฯ ปาหุเนติ ปาหุนกานํ กตภตฺเต ปณฺณาการภตฺเต วาฯ อปิ นุสฺสาติ อปิ นุ อสฺส ขตฺติยปุตฺตสฺสฯ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วาติ อนุปปนฺโนติ ขตฺติยภาวํ อปตฺโต, อปริสุทฺโธติ อตฺโถฯ
๒๗๖. อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ กริตฺวาติ อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวาฯ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิญฺจิเทว โทเส พฺราหฺมณานํ อยุตฺเต อกตฺตพฺพกรเณฯ ภสฺสปุเฏนาติ ภสฺมปุเฏน, สีเส ฉาริกํ โอกิริตฺวาติ อตฺโถฯ
๒๗๗. ชเนตสฺมินฺติ ชนิตสฺมิํ, ปชายาติ อตฺโถฯ เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมิํ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ – ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโฐฯ อนุมตา มยาติ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา เทสิตา มยา อนุญฺญาตาฯ
ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา
๒๗๘. อิมาย ปน คาถาย วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ อิทํ ปทํ สุตฺวา อมฺพฏฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘วิชฺชา นาม ตโย เวทา, จรณํ ปญฺจ สีลานิ, ตยิทํ อมฺหากํเยว อตฺถิ, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ชาติวาโทติ ชาติํ อารพฺภ วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติอาทิ วจนนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติวาเท วินิพทฺธาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ
ตโต อมฺพฏฺโฐ – ‘‘ยตฺถ ทานิ มยํ ลคฺคิสฺสามาติ จินฺตยิมฺห, ตโต โน สมโณ โคตโม มหาวาเต ถุสํ ธุนนฺโต วิย ทูรเมว อวกฺขิปิฯ ยตฺถ ปน มยํ น ลคฺคาม, ตตฺถ โน นิโยเชสิฯ อยํ โน วิชฺชาจรณสมฺปทา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน วิชฺชาจรณสมฺปทํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส
๒๗๙. เอตฺถ จ ภควา จรณปริยาปนฺนมฺปิ ติวิธํ สีลํ วิภชนฺโต ‘‘อิทมสฺส โหติ จรณสฺมิ’’นฺติ
จตุอปายมุขกถาวณฺณนา
๒๘๐. อปายมุขานีติ วินาสมุขานิฯ อนภิสมฺภุณมาโนติ อสมฺปาปุณนฺโต, อวิสหมาโน วาฯ ขาริวิธมาทายาติ ขารีติ อรณี กมณฺฑลุ สุชาทโย ตาปสปริกฺขาราฯ วิโธติ กาโชฯ ตสฺมา ขาริภริตํ กาชมาทายาติ อตฺโถฯ เย ปน ขาริวิวิธนฺติ ปฐนฺติ, เต ‘‘ขารีติ กาชสฺส นามํ, วิวิธนฺติ พหุกมณฺฑลุอาทิปริกฺขาร’’นฺติ วณฺณยนฺติฯ ปวตฺตผลโภชโนติ ปติตผลโภชโนฯ ปริจารโกติ กปฺปิยกรณปตฺตปฏิคฺคหณปาทโธวนาทิวตฺตกรณวเสน ปริจารโกฯ กามญฺจ คุณาธิโกปิ ขีณาสวสามเณโร ปุถุชฺชนภิกฺขุโน วุตฺตนเยน ปริจารโก โหติ, อยํ ปน น ตาทิโส คุณวเสนปิ เวยฺยาวจฺจกรณวเสนปิ ลามโกเยวฯ
กสฺมา ปน ตาปสปพฺพชฺชา สาสนสฺส วินาสมุขนฺติ วุตฺตาติ? ยสฺมา คจฺฉนฺตํ คจฺฉนฺตํ สาสนํ ตาปสปพฺพชฺชาวเสน โอสกฺกิสฺสติฯ อิมสฺมิญฺหิ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส สิกฺขา ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตํ ลชฺชิโน สิกฺขากามา – ‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ปริวชฺเชนฺติฯ โส ‘‘ทุกฺกรํ ขุรธารูปมํ สาสเน ปฏิปตฺติปูรณํ ทุกฺขํ, ตาปสปพฺพชฺชา ปน สุกรา เจว พหุชนสมฺมตา จา’’ติ วิพฺภมิตฺวา ตาปโส โหติฯ อญฺเญ ตํ ทิสฺวา – ‘‘กิํ ตยา กต’’นฺติ ปุจฺฉนฺติฯ โส – ‘‘ภาริยํ ตุมฺหากํ สาสเน กมฺมํ, อิธ ปน สฉนฺทจาริโน มย’’นฺติ
กุทาลปิฏกนฺติ คามสามนฺตํ วาติ วิชฺชาจรณสมฺปทาทีนิ อนภิสมฺภุณนฺโต, กสิกมฺมาทีหิ จ ชีวิตํ นิปฺผาเทตุํ ทุกฺขนฺติ มญฺญมาโน พหุชนกุหาปนตฺถํ
จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวาติ จตุมุขํ ปานาคารํ กตฺวา ตสฺส ทฺวาเร มณฺฑปํ กตฺวา ตตฺถ ปานียํ อุปฏฺฐเปตฺวา อาคตาคเต ปานีเยน อาปุจฺฉติฯ ยมฺปิสฺส อทฺธิกา กิลนฺตา ปานียํ ปิวิตฺวา ปริตุฏฺฐา ภตฺตปุฏํ วา ตณฺฑุลาทีนิ วา เทนฺติ, ตํ สพฺพํ คเหตฺวา อมฺพิลยาคุอาทีนิ กตฺวา พหุตรํ อามิสคหณตฺถํ เกสญฺจิ อนฺนํ เทติ, เกสญฺจิ ภตฺตปจนภาชนาทีนิฯ เตหิปิ ทินฺนํ อามิสํ วา ปุพฺพณฺณาทีนิ วา คณฺหติ, ตานิ วฑฺฒิยา ปโยเชติฯ เอวํ วฑฺฒมานวิภโว โคมหิํสทาสีทาสปริคฺคหํ กโรติ, มหนฺตํ กุฏุมฺพํ สณฺฐเปติฯ อิมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉตี’’ติฯ ‘‘ตมหํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปูเชสฺสามี’’ติ อิทํ ปนสฺส ปฏิปตฺติมุขํฯ อิมินา หิ มุเขน โส เอวํ ปฏิปชฺชตีติฯ เอตฺตาวตา จ ภควตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติฯ
กถํ? อฏฺฐวิธา หิ ตาปสา – สปุตฺตภริยา, อุญฺฉาจริยา, อนคฺคิปกฺกิกา, อสามปากา, อสฺมมุฏฺฐิกา, ทนฺตวกฺกลิกา, ปวตฺตผลโภชนา, ปณฺฑุปลาสิกาติฯ ตตฺถ เย เกณิยชฏิโล วิย กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา วสนฺติ, เต สปุตฺตภริยา นามฯ
เย อุญฺฉาจริยา นามฯ
เย ‘‘ขเลน ขลํ วิจริตฺวา วีหิํ อาหริตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปริภุญฺชนํ นาม อยุตฺต’’นฺติ คามนิคเมสุ ตณฺฑุลภิกฺขํ คเหตฺวา ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺติ, เต อนคฺคิปกฺกิกา นามฯ
เย ปน ‘‘กิํ ปพฺพชิตสฺส สามปาเกนา’’ติ คามํ ปวิสิตฺวา ปกฺกภิกฺขเมว คณฺหนฺติ อสามปากา นามฯ
เย อสฺมมุฏฺฐิกา นามฯ
เย ปน ‘‘ปาสาเณน ตจํ โกฏฺเฏตฺวา วิจรณํ นาม ทุกฺข’’นฺติ ทนฺเตเหว อุพฺพาเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต ทนฺตวกฺกลิกา นามฯ
เย ‘‘ทนฺเตหิ อุพฺพาเฏตฺวา ขาทนํ นาม ทุกฺขํ ปพฺพชิตสฺสา’’ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ปติตานิ ผลานิ ปริภุญฺชนฺติ, เต ปวตฺตผลโภชนา นามฯ
เย ปน ‘‘เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปาเตตฺวา ปริโภโค นาม อสารุปฺโป ปพฺพชิตสฺสา’’ติ สยํ ปติตาเนว ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนิ ขาทนฺตา ยาเปนฺติ, เต ปณฺฑุปลาสิกา นามฯ
เต ติวิธา – อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมมุทุกวเสนฯ ตตฺถ เย นิสินฺนฏฺฐานโต อนุฏฺฐาย หตฺเถน ปาปุณนฏฺฐาเนว ปติตํ คเหตฺวา ขาทนฺติ, เต อุกฺกฏฺฐาฯ เย เอกรุกฺขโต อญฺญํ รุกฺขํ น คจฺฉนฺติ, เต มชฺฌิมาฯ เย ตํ ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ปริเยสิตฺวา ขาทนฺติ, เต มุทุกาฯ
อิมา ปน อฏฺฐปิ ตาปสปพฺพชฺชา อิมาหิ จตูหิเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ กถํ? เอตาสุ หิ สปุตฺตภริยา จ อุญฺฉาจริยา จ อคารํ ภชนฺติฯ อนคฺคิปกฺกิกา จ อสามปากา จ อคฺยาคารํ ภชนฺติฯ อสฺมมุฏฺฐิกา จ ทนฺตวกฺกลิกา จ กนฺทมูลผลโภชนํ ภชนฺติฯ ปวตฺตผลโภชนา จ ปณฺฑุปลาสิกา จ ปวตฺตผลโภชนํ ภชนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอตฺตาวตา จ ภควตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี’’ติฯ
๒๘๑-๒๘๒. อิทานิ อตฺตนา อาปายิโกปิ อปริปูรมาโนติ อตฺตนา วิชฺชาจรณสมฺปทาย อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนฯ
ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา
๒๘๓. ทตฺติกนฺติ ทินฺนกํฯ สมฺมุขีภาวมฺปิ น ททาตีติ กสฺมา น ททาติ? โส กิร สมฺมุขา
ยสฺมา ปน โส พฺราหฺมโณ ปณฺฑิโต ขตฺตวิชฺชาย กุสโล, เตน สห มนฺเตตฺวา กตกมฺมํ นาม น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา สาณิปาการสฺส อนฺโต ฐตฺวา พหิ ฐิเตน เตน สทฺธิํ มนฺเตติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติโร ทุสฺสนฺเตน มนฺเตตี’’ติฯ ตตฺถ ติโรทุสฺสนฺเตนาติ ติโรทุสฺเสนฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ธมฺมิกนฺติ อนวชฺชํฯ ปยาตนฺติ อภิหริตฺวา ทินฺนํฯ กถํ ตสฺส ราชาติ ยสฺส รญฺโญ พฺราหฺมโณ อีทิสํ ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กถํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โส ราชา สมฺมุขีภาวมฺปิ น ทเทยฺยฯ อยํ ปน อทินฺนกํ มายาย คณฺหติ, เตนสฺส สมฺมุขีภาวํ ราชา น เทตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิทํ ปน การณํ ฐเปตฺวา ราชานญฺเจว พฺราหฺมณญฺจ น อญฺโญ โกจิ ชานาติฯ ตเทตํ เอวํ รหสฺสมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ อทฺธา สพฺพญฺญู สมโณ โคตโมติ นิฏฺฐํ คมิสฺสตี’’ติ ภควา ปกาเสสิฯ
๒๘๔. อิทานิ รถูปตฺถเรติ รถมฺหิ รญฺโญ ฐานตฺถํ อตฺถริตฺวา สชฺชิตปเทเสฯ อุคฺเคหิ วาติ อุคฺคตุคฺคเตหิ วา อมจฺเจหิฯ ราชญฺเญหีติ อนภิสิตฺตกุมาเรหิฯ กิญฺจิเทว มนฺตนนฺติ อสุกสฺมิํ เทเส ตฬากํ วา มาติกํ วา กาตุํ วฏฺฏติ, อสุกสฺมิํ คามํ วา นิคมํ วา นครํ วา นิเวเสตุนฺติ เอวรูปํ ปากฏมนฺตนํฯ ตเทว มนฺตนนฺติ ยํ รญฺญา มนฺติตํ ตเทวฯ ตาทิเสหิเยว สีสุกฺเขปภมุกฺเขปาทีหิ อากาเรหิ มนฺเตยฺยฯ ราชภณิตนฺติ ยถา รญฺญา ภณิตํ, ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถํฯ โสปิ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถเมว ภณิตํ ภณตีติ อตฺโถฯ
๒๘๕. ปวตฺตาโรติ ปวตฺตยิตาโรฯ เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํฯ มนฺตปทนฺติ เวทสงฺขาตํ มนฺตเมว คีตนฺติ อฏฺฐกาทีหิ ทสหิ โปราณกพฺราหฺมเณหิ สรสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํฯ ปวุตฺตนฺติ อญฺเญสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถฯ สมิหิตนฺติ สมุปพฺยูฬฺหํ ราสิกตํ, ปิณฺฑํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อตฺโถฯ ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตํ เตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติฯ ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ, อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ สชฺฌายิตํ อนุสชฺฌายนฺติฯ วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อญฺเญสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติฯ
เสยฺยถิทนฺติ เต กตเมหิ อตฺโถฯ อฏฺฐโกติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ เต กิร ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวา มนฺเต คนฺถิํสุฯ อปราปเร ปน พฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธิํ วิรุทฺเธ อกํสุฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ เยน ตฺวํ อิสิ ภเวยฺยาสิ, เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ อิธ ภควา ยสฺมา – ‘‘เอส ปุจฺฉิยมาโนปิ, อตฺตโน อวตฺถรณภาวํ ญตฺวา ปฏิวจนํ น ทสฺสตี’’ติ ชานาติ, ตสฺมา ปฏิญฺญํ อคเหตฺวาว ตํ อิสิภาวํ ปฏิกฺขิปิฯ
๒๘๖. อิทานิ
ตตฺถ วิจิตกาฬกนฺติ วิจินิตฺวา อปนีตกาฬกํฯ เวฐกนตปสฺสาหีติ ทุสฺสปฏฺฏทุสฺสเวณิ อาทีหิ เวฐเกหิ นมิตผาสุกาหิฯ กุตฺตวาเลหีติ โสภากรณตฺถํ กปฺเปตุํ, ยุตฺตฏฺฐาเนสุ กปฺปิตวาเลหิฯ เอตฺถ จ วฬวานํเยว วาลา กปฺปิตา, น รถานํ, วฬวปยุตฺตตฺตา ปน รถาปิ ‘‘กุตฺตวาลา’’ติ วุตฺตาฯ อุกฺกิณฺณปริขาสูติ ขตปริขาสุฯ โอกฺขิตฺตปลิฆาสูติ ฐปิตปลิฆาสุฯ นครูปการิกาสูติ เอตฺถ อุปการิกาติ ปเรสํ อาโรหนิวารณตฺถํ สมนฺตา นครํ ปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ วุจฺจติฯ อิธ ปน ตาหิ อุปการิกาหิ ยุตฺตานิ นคราเนว ‘‘นครูปการิกาโย’’ติ อธิปฺเปตานิฯ รกฺขาเปนฺตีติ ตาทิเสสุ นคเรสุ วสนฺตาปิ อตฺตานํ รกฺขาเปนฺติฯ กงฺขาติ ‘‘สพฺพญฺญู, น สพฺพญฺญู’’ติ เอวํ สํสโยฯ วิมตีติ ตสฺเสว เววจนํ, วิรูปา
ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา
๒๘๗. เอวํ วตฺวา ปน ยสฺมา พุทฺธานํ นิสินฺนานํ วา นิปนฺนานํ วา โกจิ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ น สกฺโกติ, ฐิตานํ ปน จงฺกมนฺตานํ วา สกฺโกติฯ อาจิณฺณญฺเจตํ พุทฺธานํ ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคตภาวํ ญตฺวา อุฏฺฐายาสนา จงฺกมาธิฏฺฐานํ นาม, เตน ภควา อุฏฺฐายาสนา พหิ นิกฺขนฺโตฯ ตสฺมา อถ โข ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ
สมนฺเนสีติ เยภุยฺเยนาติ ปาเยน, พหุกานิ อทฺทส, อปฺปานิ น อทฺทสาติ อตฺโถฯ ตโต ยานิ น อทฺทส เตสํ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ – ‘‘ฐเปตฺวา ทฺเว’’ติฯ กงฺขตีติ ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทติฯ วิจิกิจฺฉตีติ ตโต ตโต ตานิ วิจินนฺโต กิจฺฉติ น สกฺโกติ ทฏฺฐุํฯ นาธิมุจฺจตีติ ตาย วิจิกิจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ น สมฺปสีทตีติ ตโต – ‘‘ปริปุณฺณลกฺขโณ อย’’นฺติ ภควติ ปสาทํ นาปชฺชติฯ กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา, วิจิกิจฺฉาย มชฺฌิมา, อนธิมุจฺจนตาย พลวตี, อสมฺปสาเทน เตหิ ตีหิ ธมฺเมหิ จิตฺตสฺส กาลุสิยภาโวฯ โกโสหิเตติ วตฺถิโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนฯ วตฺถคุยฺเหติ องฺคชาเต ภควโต หิ วรวารณสฺเสว โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ สุวณฺณวณฺณํ ปทุมคพฺภสมานํฯ ตํ โส วตฺถปฏิจฺฉนฺนตฺตา อปสฺสนฺโต, อนฺโตมุขคตาย จ ชิวฺหาย ปหูตภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เตสุ ทฺวีสุ ลกฺขเณสุ กงฺขี อโหสิ วิจิกิจฺฉีฯ
๒๘๘. ตถารูปนฺติ ตํ รูปํฯ กิเมตฺถ อญฺเญน วตฺตพฺพํ? วุตฺตเมตํ นาคเสนตฺเถเรเนว มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน – ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, นาคเสน, ภควตา กตนฺติฯ กิํ มหาราชาติ? มหาชเนน หิริกรโณกาสํ พฺรหฺมายุ พฺราหฺมณสฺส จ อนฺเตวาสิ อุตฺตรสฺส จ, พาวริสฺส อนฺเตวาสีนํ โสฬสพฺราหฺมณานญฺจ
นินฺนาเมตฺวาติ นีหริตฺวาฯ อนุมสีติ กถินสูจิํ วิย กตฺวา อนุมชฺชิ, ตถากรเณน เจตฺถ มุทุภาโว, กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว, นาสิกโสตานุมสเนน ตนุภาโว, นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ
๒๘๙. ปฏิมาเนนฺโตติ
๒๙๐. กถาสลฺลาโปติ กถา จ สลฺลาโป จ, กถนํ ปฏิกถนนฺติ อตฺโถฯ
๒๙๑. อโห วตาติ ครหวจนเมตํฯ เรติ อิทํ หีฬนวเสน อามนฺตนํฯ ปณฺฑิตกาติ ตเมว ชิคุจฺฉนฺโต อาหฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอวรูเปน กิร โภ ปุริโส อตฺถจรเกนาติ อิทํ ยาทิโส ตฺวํ, เอทิเส อตฺถจรเก หิตการเก สติ ปุริโส นิรยํเยว คจฺเฉยฺย, น อญฺญตฺราติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วทติฯ อาสชฺช อาสชฺชาติ ฆฏฺเฏตฺวา ฆฏฺเฏตฺวาฯ อมฺเหปิ เอวํ อุปเนยฺย อุปเนยฺยาติ พฺราหฺมโณ โข ปน อมฺพฏฺฐ โปกฺขรสาตีติอาทีนิ วตฺวา เอวํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวา ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ อาวิกริตฺวา สุฏฺฐุ ทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา อวจ, ตยา อมฺเห อกฺโกสาปิตาติ อธิปฺปาโยฯ ปทสาเยว ปวตฺเตสีติ ปาเทน ปหริตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิฯ ยญฺจ โส ปุพฺเพ อาจริเยน สทฺธิํ รถํ อารุหิตฺวา สารถิ หุตฺวา อคมาสิ
โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา
๒๙๒-๒๙๖. อติวิกาโลติ สุฏฺฐุ วิกาโล, สมฺโมทนียกถายปิ กาโล นตฺถิฯ อาคมา นุ ขฺวิธ โภติ อาคมา นุ โข อิธ โภฯ อธิวาเสตูติ สมฺปฏิจฺฉตุฯ อชฺชตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ การํ กโรโต อชฺช ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺจ ปีติปาโมชฺชญฺจ ตทตฺถายฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺติํ ธาเรนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิฯ พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหณตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติฯ
๒๙๗. ปณีเตนาติ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปสีติ สุฏฺฐุ ตปฺเปสิ ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ อกาสิฯ สมฺปวาเรสีติ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํฯ โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณิํ, อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โอนิตฺตปตฺตปาณินฺติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – โอนิตฺตํ นานาภูตํ วินาภูตํ ปตฺตํ ปาณิโต อสฺสาติ โอนิตฺตปตฺตปาณิ, ตํ โอนิตฺตปตฺตปาณิํฯ หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา เอกมนฺเต ปตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา นิสินฺนนฺติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ นิสีทีติ ภควนฺตํ เอวํ ภูตํ ญตฺวา เอกสฺมิํ โอกาเส นิสีทีติ อตฺโถฯ
๒๙๘. อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปฏิปาฏิกถํฯ อานุปุพฺพิกถา นาม ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺโค, สคฺคานนฺตรํ มคฺโคติ เอเตสํ อตฺถานํ ทีปนกถาฯ เตเนว – ‘‘เสยฺยถิทํ ทานกถ’’นฺติอาทิมาหฯ โอการนฺติ อวการํ ลามกภาวํฯ สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา, อตฺตนาเยว อุทฺธริตฺวา คหิตา, สยมฺภูญาเณน ทิฏฺฐา, อสาธารณา อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ กา ปน สาติ? อริยสจฺจเทสนาฯ เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขํ, สมุทยํ, นิโรธํ, มคฺค’’นฺติฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ
โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนาวณฺณนา
๒๙๙. ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโมฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉฯ วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวํ ปตฺโตฯ กตฺถ? สตฺถุสาสเนฯ นาสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ ปากฏเมวาติฯ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ