๘. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา
อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา
๓๘๑. ยสฺมิํ อุรุญฺญายนฺติ อุรุญฺญาชนปเท อุรุญฺญาสงฺขาเต นคเรติ อตฺโถฯ รมณีโยติ มโนหรภูมิภาคตาย ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ชนวิวิตฺตตาย จ มโนรโมฯ นามนฺติ โคตฺตนามํฯ ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ตํ ตปสฺสิํฯ ยสฺมา ตถาภูโต ตปํ นิสฺสิโต, ตโป วา ตํ นิสฺสิโต, ตสฺมา อาห ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติฯ ลูขํ วา ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต นปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวี, ตํ ลูขาชีวิํฯ มุตฺตาจาราทีติ อาทิ-สทฺเทน ปรโต ปาฬิยํ (ที. นิ. ๑.๓๙๗) อาคตา หตฺถาปเลขนาทโย สงฺคหิตาฯ อุปฺปณฺเฑตีติ อุหสนวเสน ปริภาสติฯ อุปวทตีติ อวญฺญาปุพฺพกํ อปวทติ, เตนาห ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติฯ ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมํติ เอตฺถ ธมฺโม นาม เหตุ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) วิยาติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติฯ การณนฺติ เจตฺถ ตถาปวตฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ อธิปฺเปโต ตสฺส ปวตฺติเหตุภาวโตฯ อตฺถปฺปยุตฺโต หิ สทฺทปฺปโยโคฯ อนุการณนฺติ จ โส เอว ปเรหิ ตถา วุจฺจมาโนฯ ปเรหีติ วุตฺตการเณนาติ ยถา เตหิ วุตฺตํ, ตถา เจ ตุมฺเหหิ น วุตฺตํ, เอวํ สติ เตหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ ฐานํ การณํ นาคจฺเฉยฺย, กิเมวํ นาคจฺฉตีติ โยชนาฯ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสติฯ
๓๘๒. อิทานิ ยํ วิภชฺชวาทํ สนฺธาย ภควตา ‘‘น เม เต วุตฺตวาทิโน’’ติ สงฺเขปโต วตฺวา ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธาหํ กสฺสปา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิมาห อปฺปปุญฺญตายาติ อปุญฺญตายฯ ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิภาวโต กมฺมผลํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔, ๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๕; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘) มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา ตถา ตถา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวาฯ อเนสนวเสนาติ โกหญฺเญ ฐตฺวา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย มิจฺฉาชีววเสนฯ อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุญฺโญ ปุญฺญวา’’ติ จ วุตฺเต ทุจฺจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล สนฺธายฯ
‘‘อิเม ทฺเว สนฺธายา’’ติ เอตฺถ ปน ทุติยนเย ‘‘อปฺปปุญฺโญ, ปุญฺญวา’’ติ จ วุตฺเต สุจริตการิโนติ อาทินา โยเชตพฺพํฯ กมฺมกิริยวาทิโน หิ อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ อิติ ปฐมทุติยนเยสุ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถนเยสุ โยชนา เวทิตพฺพาฯ
พาหิรกาจารยุตฺโต ติตฺถิยาจารยุตฺโต, น วิมุตฺตาจาโรฯ อตฺตานํ สุเขตฺวาติ อธมฺมิเกน สุเขน อตฺตานํ สุเขตฺวา, เตนาห ‘‘ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา’’ติฯ ‘‘น ทานิ มยา สทิโส อตฺถี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนํ มญฺญนานํ วเสน ทุจฺจริตปูรณมาหฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสนาติ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาทิฏฺฐิวเสนฯ ปริพฺพาชิกายาติ ปพฺพชฺชํ อุปคตาย ตาปสทาริกายฯ ทหรายาติ ตรุณายฯ มุทุกายาติ สุขุมาลายฯ โลมสายาติ ตนุตมฺพโลมตาย อปฺปโลมายฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ ปาตพฺยตนฺติ ปริภุญฺชิตพฺพํ, ปาตพฺยตนฺติ วา ปริภุญฺชนกตํฯ อาปชฺชนฺโตติ อุปคจฺฉนฺโตฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺพ-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชนฺโตติ อตฺโถฯ กิเลสกาโมปิ หิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยวฯ
อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถปฺปเภทํ วิภชฺชนํฯ ติตฺถิยวเสน อาคตํ อฏฺฐกถายํ ตถา วิภตฺตตฺตาฯ สาสเนปีติ อิมสฺมิํ สาสเนปิฯ
อรหตฺตํ วา อตฺตนิ อสนฺตํ ‘‘อตฺถี’’ติ วิปฺปฏิชานิตฺวาฯ สามนฺตชปฺปนํ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, อิริยาปถนิสฺสิตนฺติ อิมานิ ตีณิ วา กุหนวตฺถูนิฯ ตาทิโส วาติ ธุตงฺค- (มิ. ป. ๔.๒; วิสุทฺธิ. ๑.๒๒) ทุลฺลภสุโข ภวิสฺสามิ ทุคฺคตีสุ อุปปตฺติยาติ อธิปฺปาโยฯ
๓๘๓. อสุกฏฺฐานโตติ อสุกภวโตฯ อาคตาติ นิพฺพตฺตนวเสน อิธาคตาฯ อิทานิ คนฺตพฺพฏฺฐานนฺติ อายติํ นิพฺพตฺตนฏฺฐานํฯ ปุน อุปปตฺตินฺติ อายติํ อนนฺตรภวโต ตติยํ อุปปตฺติํ, ปุน อุปปตฺตีติ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติฯ เกน การเณนาติ ยถาภูตํ อชานนฺโต หิ อิจฺฉาโทสวเสน ยํ กิญฺจิ ครเหยฺย, อหํ ปน ยถาภูตํ ชานนฺโต สพฺพํ ตํ เกน การเณน ครหิสฺสามิ, ตํ การณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘ครหิตพฺพเมวา’’ติอาทิฯ ตมตฺถนฺติ ครหิตพฺพสฺเสว ครหณํ, ปสํสิตพฺพสฺส จ ปสํสนํฯ
น โกจิ ‘‘น สาธู’’ติ วทติ ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส, สมฺปรายิกสฺส จ อตฺถสฺส สาธนวเสเนว ปวตฺติยา ภทฺทกตฺตาฯ ปญฺจวิธํ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปญฺจวิธํ เวรํฯ ตญฺหิ ปญฺจวิธสฺส สีลสฺส ปฏิสตฺตุภาวโต, สตฺตานํ เวรเหตุตาย จ ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติฯ ตโต เอว ตํ น โกจิ ‘‘สาธู’’ติ วทติ, ตถา ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถานํ อสาธนโต, สตฺตานํ สาธุภาวสฺส จ ทูสนโตฯ น นิรุนฺธิตพฺพนฺติ รูปคฺคหเณ น นิวาเรตพฺพํฯ ทสฺสนียทสฺสนตฺโถ หิ จกฺขุปฏิลาโภติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ ยทคฺเคน เตสํ ปญฺจทฺวาเร อสํวโร สาธุ ‘‘ปุน ยํ เต เอกจฺจนฺติ ปญฺจทฺวาเร สํวร’’นฺติฯ
อถ วา ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘สาธู’’ติ เต ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา ติตฺถิยา ยํ อตฺตกิลมถานุโยคาทิํ ‘‘สาธู’’ติ วทนฺติ, มยํ ตํ น ‘‘สาธู’’ติ วทามฯ ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘น สาธู’’ติ ยํ ปน เต อนวชฺชปจฺจยปริโภคํ, สุนิวตฺถสุปารุปนาทิสมฺมาปฏิปตฺติญฺจ ‘‘น สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ ‘‘สาธู’’ติ วทามาติ เอวํ เปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เอวํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ยญฺหิ กิญฺจิ เกนจิ สมานํ, เตนปิ ตํ สมานเมว, ตถา อสมานํ ปีติฯ สมานาสมานตนฺติ สมานาสมานตามตฺตํฯ อนวเสสโต หิ ปหาตพฺพานํ ธมฺมานํ ปหานํ สกวาเท ทิสฺสติ, น ปรวาเทฯ ตถา ปริปุณฺณเมว จ อุปสมฺปาเทตพฺพธมฺมานํ อุปสมฺปาทนํ สกวาเท, น ปรวาเทฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาห’’นฺติอาทิฯ
สมนุยุญฺชาปนกถาวณฺณนา
๓๘๕. ลทฺธิํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘กิํ สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, อุทาหุ ปเร คณาจริยาฯ เอตฺถ ตาว อตฺตโน ลทฺธิํ วทา’’ติ ลทฺธิํ ปุจฺฉนฺโตฯ การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน เอวมตฺถํ คาหยา’’ติ การณํ ปุจฺฉนฺโตฯ อุภยํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณ’’นฺติ การณํ วตฺวา ปฏิญฺญาเต อตฺเถ สาธิยมาเน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ การณํ สมตฺเถตุํ สทิสาสทิสเภทํ อุปโมทาหรณทฺวยํ ปุจฺฉนฺโต, อุภยํ ปุจฺฉนฺโต การณสฺส จ ติลกฺขณสมฺปตฺติยา ยถาปฏิญฺญาเต อตฺเถ สาธิเต สมนุภาสติ นามฯ อุปสํหริตฺวาติ อุปเนตฺวาฯ ‘‘กิํ เต’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํฯ ทุติยปเทติ ‘‘สงฺเฆน วา สงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมิํ ปเทฯ
ตมตฺถนฺติ ตํ ปหาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ ปหาย วตฺตนสงฺขาตญฺจ สมาทาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ สมาทาย วตฺตนสงฺขาตญฺจ อตฺถํฯ โยเชตฺวาติ อกุสลาทิปเทหิ โยเชตฺวาฯ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลา เจว ตโตเยว อกุสลาติ จ สงฺขํ คตาติ สงฺขาตา ตตฺถ ปุริมปเทน เอกนฺตากุสเล วทติ, ทุติยปเทน ตํสหคเต, ตํปกฺขิเย จ, เตนาห ‘‘โกฏฺฐาสํ วา กตฺวา ฐปิตา’’ติ, อกุสลปกฺขิยภาเวน ววตฺถาปิตาติ อตฺโถฯ อวชฺชฏฺโฐ โทสฏฺโฐ คารยฺหปริยายตฺตาติ อาห ‘‘สาวชฺชาติ สโทสา’’ติฯ อริยา นาม นิทฺโทสา, อิเม ปน กตฺถจิปิ นิทฺโทสา น โหนฺตีติ นิทฺโทสฏฺเฐน อริยา ภวิตุํ นาลํ อสมตฺถาฯ
๓๘๖-๓๙๒. ยนฺติ ‘‘เยน วิญฺญู’’ติฯ ยํ วา ปนาติ ‘‘ยํ ปน กิญฺจี’’ติ อสมฺภาวนวจนเมตนฺติ อาห ‘‘ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตก’’นฺติฯ คณาจริยา ปูรณาทโยฯ สตฺถุปฺปภวตฺตา สงฺฆสฺส สงฺฆสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุสมฺปตฺติ วิภาวียตีติ อาห ‘‘สงฺฆปสํสายปิ สตฺถุเยว ปสํสาสิทฺธิโต’’ติฯ สา ปน ปสํสา ปสาทเหตุกาติ ปสาทมุเขน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสีทมานาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปิ-สทฺเทน ยถา อนฺวยโต ปสํสา สมุจฺจียติ, เอวํ สตฺถุวิปฺปฏิปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกวิปฺปฏิปตฺติยา จ สตฺถริ อปฺปสาโท สมุจฺจียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สรีรสมฺปตฺตินฺติ รูปสมฺปตฺติํ, รูปกายปาริปูรินฺติ อตฺโถฯ ภวนฺติ วตฺตาโร รูปปฺปมาณา ภวนฺติ วตฺตาโรติ ธมฺมปฺปมาณวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ยา สงฺฆสฺส ปสํสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ
ตตฺถ ‘‘อยมธิปฺปาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสตุฆาตวิรติ นาม อริยมคฺควิรติฯ วิปสฺสนามตฺตวเสนาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา วิวิธํ ทสฺสนมตฺตวเสน, น ปน นามรูปววตฺถานปจฺจยปริคฺคณฺหนปุพฺพกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สงฺขารานํ สมฺมสนวเสนฯ อิตรานีติ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานานิฯ ‘‘เสส’’นฺติ ปญฺจสีลโต อญฺโญ สพฺโพ สีลสํวโร, ‘‘ขโม โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔; ๓.๑๕๙; อ. นิ. ๔.๑๑๔) วุตฺโต สุปริสุทฺโธ ขนฺติสํวโร, ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๑; จูฬนิ. ๖๐) เอวํ วุตฺโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทโก มคฺคญาณสงฺขาโต ญาณสํวโร, มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ปิทหนวเสน ปวตฺโต ปริสุทฺโธ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๔๐๒; ม. นิ. ๑.๑๓๕; สํ. นิ. ๕.๘; วิภ. ๒๐๕) วุตฺโต สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วีริยสํวโรติ อิมํ สํวรปญฺจกํ สนฺธายาหฯ ปญฺจ โข ปนิเม ปาติโมกฺขุทฺเทสาติอาทิ สาสเน สีลสฺส พหุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตเทกเทเส เอว ปเรสํ อวฏฺฐานทสฺสนตฺถํ
อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา
๓๙๓. สีหนาทนฺติ อวิปรีตภาวาวโพธนตฺถํฯ ‘‘อตฺถิ กสฺสปา’’ติอาทีสุ ยํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน สมโณ โคตโม วทนฺโต ยุตฺตปตฺตกาเล, ตถภาวโต ภูตํ, เอกํสโต หิตาวิหภาเวน อตฺถํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, วินยโยคโต ปเรสํ วินยนโต จ วินยํ วทตีติ สามํเยว อตฺตปจฺจกฺขโตว ชานิสฺสติ, โส มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิโต สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณภูโต อตฺถิ กสฺสป มคฺโค, ตสฺส จ อธิคมูปายภูตา ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อยเมตฺถ โยชนาฯ เตน ‘‘สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม’’ติอาทินยปฺปวตฺโต วาโท เกนจิ อสํกมฺปิโย ยถาภูตสีหนาโทติ ทสฺเสติฯ
‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๓๔) วิย มคฺคญฺจ ปฏิปทญฺจ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ ‘‘อยเมวา’’ติ วจนํ มคฺคสฺส ปุถุภาวปฏิกฺเขปนตฺถํ, สพฺพอริยสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ, สาสเน ปากฏภาวทสฺสนตฺถญฺจฯ เตนาห ‘‘เอกายโน
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๕.๓๘๔, ๔๐๙; มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ๑๐๗, ๑๒๑; เนตฺติ. ๑๗๐);
สพฺเพสุ
ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา
๓๙๔. ตโปเยว อุปกฺกมิตพฺพโต อารภิตพฺพโต ตโปปกฺกโมติ อาห ‘‘ตปารมฺภา’’ติฯ อารมฺภนญฺเจตฺถ กรณเมวาติ อาห ‘‘ตโปกมฺมานีติ อตฺโถ’’ติฯ สมณกมฺมสงฺขาตาติ สมเณหิ กตฺตพฺพกมฺมสญฺญิตาฯ นิจฺโจโลติ นิสฺสฏฺฐเจโล สพฺเพน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตเจโลฯ นคฺคิยวตสมาทาเนน นคฺโคฯ ‘‘ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรตี’’ติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, วมิตฺวา มุขวิกฺขาลนาทิอาจารสฺสปิ เตน วิสฺสฏฺฐตฺตาฯ ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขติ อปลิหติ อุทเกน อโธวนโตฯ ทุติยวิกปฺเปปิ เอเสว นโยฯ ‘‘เอหิ ภทฺทนฺเต’’ติ วุตฺเต อุปคมนสงฺขาโต วิธิ เอหิภทฺทนฺโต, ตํ จรตีติ เอหิภทฺทนฺติโก, ตปฺปฏิกฺเขเปน น เอหิภทฺทนฺติโกฯ น กโรติ สมเณน นาม ปรสฺส วจนกเรน น ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยนฯ ปุเรตรนฺติ ตํ ฐานํ อตฺตโน อุปคมนโต ปุเรตรํฯ ตํ กิร โส ‘‘ภิกฺขุนา นาม ยาทิจฺฉกี เอว ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ อธิปฺปาเยน น คณฺหาติฯ อุทฺทิสฺสกตํ ‘‘มม นิมิตฺตภาเวน พหู ขุทฺทกา ปาณา สงฺฆาตํ อาปาทิตา’’ติ น คณฺหาติฯ นิมนฺตนํ น สาทิยติ ‘‘เอวํ เตสํ วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติฯ กุมฺภีอาทีสุปิ โส สตฺตสญฺญีติ อาห ‘‘กุมฺภีกโฬปิโย’’ติอาทิฯ
กพฬนฺตราโยติ กพฬสฺส อนฺตราโย โหตีติฯ คามสภาคาทิวเสน สงฺคมฺม กิตฺเตนฺติ เอติสฺสาติ สงฺกิตฺติ, ตถา สํหฏตณฺฑุลาทิสญฺจโยฯ มนุสฺสาติ เวยฺยาวจฺจกรมนุสฺสาฯ
สุราปานเมวาติ เอกาคาริโกฯ เอกาโลเปเนว วตฺตตีติ เอกาโลปิโกฯ ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวตฺติอาโลปมตฺตคาหิ ขุทฺทกํ ภิกฺขาทานภาชนํ, เตนาห ‘‘ขุทฺทกปาตี’’ติฯ อภุญฺชนวเสน เอโก อโห เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิโก, อาหาโรฯ ตํ เอกาหิกํ, โส ปน อตฺถโต เอกทิวสลงฺฆโกติ อาห ‘‘เอกทิวสนฺตริก’’นฺติฯ ‘‘ทฺวีหิก’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกาหํ อภุญฺชิตฺวา เอกาหํ ภุญฺชนํ เอกาหวาโร, ตํ เอกาหิกเมว อตฺถโตฯ ทฺวีหํ อภุญฺชิตฺวา ทฺวีหํ ภุญฺชนํ ทฺวีหวาโรฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อุกฺกฏฺโฐ ปน ปริยายภตฺตโภชนิโก ทฺวีหํ อภุญฺชิตฺวา เอกาหเมว ภุญฺชติฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ
๓๙๕. กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ตณฺฑุลสกลํฯ
๓๙๖. สเณหิ สาณานิฯ มิสฺสสาณานิ มสาณานิ, น ภงฺคานิฯ เอรกติณาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อกฺกมกจิกทลีวากาทีนํ สงฺคโหฯ เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติฯ
มิจฺฉาวายามวเสเนว อุกฺกุฏิกวตานุโยโคติ อาห ‘‘อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต’’ติฯ ถณฺฑิลนฺติ วา สมา ปกติภูมิ วุจฺจติ ‘‘ปตฺถณฺฑิเล ปาตุรโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๔.๑๐) วิย, ตสฺมา ถณฺฑิลเสยฺยนฺติ อนนฺตรหิตาย ปกติภูมิยํ เสยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ลทฺธํ อาสนนฺติ นิสีทิตุํ ยถาลทฺธํ อาสนํฯ อโกเปตฺวาติ อญฺญตฺถ อนุปคนฺตฺวา, เตนาห ‘‘ตตฺเถว นิสีทนสีโล’’ติฯ โส หิ ตํ อฉฑฺเฑนฺโต อปริจฺจชนฺโต อโกเปนฺโต นาม โหติฯ วิกฏนฺติ คูถํ วุจฺจติ อาสยวเสน วิรูปํ ชาตนฺติ กตฺวาฯ
เอตฺถ จ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติอาทีนิ วตปทานิ ยาว ‘‘น
ตโปปกฺกมนิรตฺถกถาวณฺณนา
๓๙๗. สีลสมฺปทาทีหิ วินาติ สีลสมฺปทา, สมาธิสมฺปทา, ปญฺญาสมฺปทาติ อิมาหิ โลกุตฺตราหิ สมฺปทาหิ วินา น กทาจิ สามญฺญํ วา พฺรหฺมญฺญํ วา สมฺภวติ, ยสฺมา จ ตเทวํ, ตสฺมา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนาฯ ‘‘โทสเวรวิรหิต’’นฺติ อิทํ โทสสฺส โทส-คฺคหเณน วา สพฺเพปิ ฌานปฏิปกฺขา สํกิเลสธมฺมา คหิตา, เวร-คฺคหเณน ปจฺจตฺถิกภูตา สตฺตาฯ ยทคฺเคน หิ โทสรหิตํ, ตทคฺเคน เวรรหิตนฺติฯ
๓๙๘. ปากฏภาเวน กายติ คเมตีติ ปกติ, โลกสิทฺธวาโท, เตนาห ‘‘ปกติ โข เอสาติ ปกติกถา เอสา’’ติฯ มตฺตายาติ มตฺตา-สทฺโท ‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ ‘‘อิมินา ปมาเณน เอวํ ปริตฺตเกนา’’ติฯ เตน ปน ปมาเณน ปหาตพฺโพ ปกรณปฺปตฺโต ปฏิปตฺติกฺกโมติ อาห ‘‘ปฏิปตฺติกฺกเมนา’’ติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ
๓๙๙. อญฺญถา วทถาติ ยทิ อเจลกภาวาทินา สามญฺญํ วา พฺรหฺมญฺญํ วา อภวิสฺส, สุวิชาโนว สมโณ สุวิชาโน พฺราหฺมโณฯ ยสฺมา ปน ตุมฺเห อิโต อญฺญถาว สามญฺญํ พฺรหฺมญฺญญฺจ วทถ, ตสฺมา ทุชฺชาโนว สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณ, เตนาห ‘‘อิทํ สนฺธายาหา’’ติฯ ตํ ปกติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ปุพฺเพ ยํ ปากติกํ สามญฺญํ พฺรหฺมญฺญญฺจ หทเย ฐเปตฺวา เตน ‘‘ทุกฺกร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตเมว สนฺธาย ภควตาปิ ‘‘ปกติ โข เอสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธ ปน ตํ ปกติวาทํ ปากติกสมณพฺราหฺมณวิสยํ กถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิสํหริตฺวา สภาวโตว ปรมตฺถโตว สมณสฺส พฺราหฺมณสฺส จ ทุชฺชานภาวํ อาวิกโรนฺโต ปกาเสนฺโตฯ ตตฺราปีติ สมณพฺราหฺมณวาเทปิ วุตฺตนเยเนวฯ
สีลสมาธิปญฺญาสมฺปทาวณฺณนา
๔๐๐-๑. ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต, กถํ อุคฺคเหสิ ปริปกฺกญาณตฺตา ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ ยาว อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จฯ ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ สีลสมฺปทายาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย ปญฺญาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ ‘‘อรหตฺตผลเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อิทนฺติ อิทํ วจนํฯ
สีหนาทกถาวณฺณนา
๔๐๒. อนญฺญสาธารณตาย อนุตฺตรํ พุทฺธสีหนาทํ นทนฺโตฯ อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํฯ ปรมนฺติ อุกฺกฏฺฐํ, เตนาห ‘‘อุตฺตม’’นฺติฯ สีลเมว โลกิยสีลตฺตาฯ ยถา อนญฺญสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนํ ปฏิปกฺขวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ ตสฺส อนุจฺฉวิกภาเวน สมฺภูตตฺตา, สเมน สมนฺติ สมสมนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติฯ ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ โลกิยํ, โลกุตฺตรญฺจาติ ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สีเลปี’’ติฯ อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํฯ ปฐมํ ปวตฺตตฺตา ปฐมํฯ
ตปตีติ สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถฯ ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต ฐเปติฯ นิทฺโทสตฺตา อริยา อารกา กิเลเสหีติฯ มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปรมา นาม สพฺพุกฺกฏฺฐภาวโตฯ ยถา ยุวิโน ภาโว โยพฺพนํ, เอวํ ชิคุจฺฉิโน ภาโว เชคุจฺฉํฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนานิ สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติโยฯ นิสฺสรณวิมุตฺติ นิพฺพานํฯ อถ วา สมฺมาวาจาทีนํ อธิสีลคฺคหเณน, สมฺมาวายามสฺส อธิเชคุจฺฉคฺคหเณน, สมฺมาทิฏฺฐิยา อธิปญฺญาคฺคหเณน คหิตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปสติสมาธโย มคฺคผลปริยาปนฺนา สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย ทฏฺฐพฺพาฯ นิสฺสรณวิมุตฺติ ปน นิพฺพานเมวฯ
๔๐๓. ยํ กิญฺจิ ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อิธ ‘‘สุญฺญาคาร’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ นทนฺเตน วินา นาโท นตฺถีติ อาห ‘‘เอกโตว นิสีทิตฺวา’’ติฯ อฏฺฐสุ ปริสาสูติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณปริสา, คหปติปริสา, สมณปริสา, จาตุมหาราชิกปริสา, ตาวติํสปริสา, มารปริสา, พฺรหฺมปริสาติ
เวสารชฺชานีติ อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐํ ฐานํ, อุตฺตมํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ
อปิจ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อาสภํ วิยาติ อาสภํฯ ยถา หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อตฺตโน อุสภพเลน จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสาปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน อกมฺปิโย อจเลน ฐาเนน ติฏฺฐติฯ เอวํ ติฏฺฐมาโนว ตํ อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาตี’’ติฯ
สีหนาทํ นทตีติ ยถา มิคราชา ปริสฺสยานํ สหนโต, วนมหิํสมตฺตวารณาทีนํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํฯ ตตฺถ ยถา สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๘.๒) นเยน นานาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติฯ
ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ญาตุํ อิจฺฉิตมตฺถํ อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ อภิรจิตฺวา ตงฺขณํเยวาติ ปุจฺฉิตกฺขเณเยว วิสฺสชฺเชติฯ จิตฺตํ ปริโตเสติเยว อชฺฌาสยานุรูปํ วิสฺสชฺชนโตฯ โสตพฺพญฺจสฺส มญฺญนฺติ อฏฺฐกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลพฺภมานตฺตาฯ ‘‘ยํ โน สตฺถา ภาสติ, ตํ โน โสสฺสามา’’ติ อาทรคารวชาตา มหนฺเตน อุสฺสาเหน โสตพฺพํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ สุปฺปสนฺนา ปสาทาภิพุทฺธิยา วิคตุปกฺกิเลสตาย กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติฯ ปสนฺนการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพสกฺการํ, ธมฺมามิสปูชนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ อามิสปูชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณีตานี’’ติอาทิมาหฯ ธมฺมปูชา ปน ‘‘ตถตฺตายา’’ติ อิมินา ทสฺสิตาฯ ตถาภาวายาติ ยถตฺตาย ยสฺส วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถายา’’ติฯ สา จ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ ยาย อนุปุพฺพิยา ปฏิปชฺชิตพฺพา, ปฏิปชฺชนฺตานญฺจ สติ อชฺฌตฺติกงฺคสมวาเย เอกํสิกา ตสฺสา ปาริปูรีติ ตํ อนุปุพฺพิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ สรเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
อิมสฺมิํ ปโนกาเส ฐตฺวาติ ‘‘ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’’ติ เอตสฺมิํ สีหนาทกิจฺจปาริปูริทีปเน ปาฬิปเทเส ฐตฺวาฯ สโมธาเนตพฺพาติ สงฺกลิตพฺพาฯ เอโก สีหนาโท อสาธารโณ อญฺเญหิ อปฺปฏิวตฺติโย เสฏฺฐนาโท อภีตนาโทติ กตฺวาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปุริมานํ ทสนฺนนฺติอาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘วิมุตฺติยา มยฺหํ สทิโส นตฺถี’’ติ เอเตสํ ปุริมานํ ทสนฺนํ สีหนาทานํ, นิทฺธารเณ เจตฺถ สามิวจนํ, เตนาห ‘‘เอเกกสฺสา’’ติฯ ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ปริวารา ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสิํ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต ภควา ปริสายํ นทติ วิสารโท นทติ ยาว ‘‘ปฏิปนฺนา อาราเธนฺตี’’ติ อตฺถโยชนาย สมฺภวโต
‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตานํ เตสํ สงฺกเลตฺวา ทสฺสนํฯ เต ทสาติ เต ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย สีหนาทาฯ ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ยถาวุตฺตานํ ปุริมานํ ทสนฺนํฯ ปริวารวเสนาติ ปจฺเจกํ ปริวารวเสน โยชิยมานา สตํ สีหนาทาฯ ปุริมา จ ทสาติ ตถา อโยชิยมานา ปุริมา จ ทสาติ เอวํ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติฯ เอวํ วาทีนํ วาทนฺติ เอวํ ปวตฺตวาทานํ ติตฺถิยานํ วาทํฯ ปฏิเสเธตฺวาติ ตถาภาวาภาวทสฺสเนน ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ ยํ ภควา อุทุมฺพริกสุตฺเต ‘‘อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๓) อุปกฺกิเลสวิภาคํ, ปาริสุทฺธิวิภาคญฺจ ทสฺเสนฺโต สปริสสฺส นิคฺโรธสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปุรโต สีหนาทํ นทิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ปริสติ นทิตปุพฺพํ สีหนาทํ ทสฺเสนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา
๔๐๔. อิทนฺติ ‘‘ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ มํ…เป.… ปญฺหํ ปุจฺฉี’’ติ อิทํ วจนํฯ กามํ ยทา นิคฺโรโธ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ภควา จสฺส วิสฺสชฺเชสิ, น ตทา ‘‘ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ ม’’นฺติ วุตฺตํ, คิชฺฌกูเฏ วิหรณญฺจสฺส ตทา อวิจฺฉินฺนนฺติ, เตนาห ‘‘ยํ ตํ ภควา’’ติอาทิฯ โยเคติ นเย, ทุกฺขนิสฺสรณูปาเยติ อตฺโถฯ
๔๐๕. ยํ ปริวาสํ สามเณรภูมิยํ ฐิโต ปริวสตีติ โยชนาฯ ยสฺมา สามเณรภูมิยํ ฐิเตน ปริวสิตพฺพํ, น คิหิภูเตน, ตสฺมา อปริวสิตฺวาเยว ปพฺพชฺชํ ลภติฯ อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทนฺติ เอตฺถ ปน ปพฺพชฺชา-คฺคหณํ วจนสิลิฏฺฐตาวเสเนว ‘‘ทิรตฺตติรตฺตํ คามปฺปเวสนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เวสิยาวิธวาถุลฺลกุมาริปณฺฑกภิกฺขุนิโคจรตา, สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวเจสุ กิํกรณีเยสุ ทกฺขานลสาทิตา, อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ ติพฺพฉนฺทตา, ยสฺส ติตฺถายตนโต อิธาคโต, ตสฺส อวณฺเณ, รตนตฺตยสฺส จ วณฺเณ อนตฺตมนตา, ตทุภยํ ยถากฺกมํ วณฺเณ จ อวณฺเณ จ อตฺตมนตาติ อิเมสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘อฏฺฐ วตฺตานิ ปูเรนฺเตนา’’ติฯ ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาติ อชฺฌาสยสฺส วีมํสนวเสน สุวณฺณํ วิย ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาฯ
คณมชฺเฌ นิสีทิตฺวาติ อุปสมฺปทากมฺมสฺส คณปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สงฺฆตฺเถโร วิย ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ นิสีทิตฺวาฯ วูปกฏฺโฐติ วิวิตฺโตฯ ตาทิสสฺส สีลวิโสธเน อปฺปมาโท อวุตฺตสิทฺโธติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐาเน สติํ อวิชหนฺโต’’ติฯ เปสิตจิตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโต ตํนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรฯ ชาติกุลปุตฺตาปิ อาจารสมฺปนฺนา เอว อรหตฺตาธิคมาย ปพฺพชฺชาเปกฺขา โหนฺตีติ เตปิ เตหิ เอกสงฺคเห กโรนฺโต อาห ‘‘กุลปุตฺตาติ อาจารกุลปุตฺตา’’ติ, เตนาห ‘‘สมฺมเทวาติ เหตุนาว การเณเนวา’’ติฯ ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา’’ติอาทินา นเยน หิ สํเวคปุพฺพิกํ ยถานุสิฏฺฐํ ปพฺพชฺชํ สนฺธาย อิธ ‘‘สมฺมเทวา’’ติ วุตฺตํฯ เหตุนาติ ญาเยนฯ ปาปุณิตฺวาติ ปตฺวา อธิคนฺตฺวาฯ สมฺปาเทตฺวาติ อเสกฺขา สีลสมาธิปญฺญา นิปฺผาเทตฺวา, ปริปูเรตฺวา วาติ อตฺโถฯ
นิฏฺฐาเปตุนฺติ ‘‘อญฺญตโร โข ปนา…เป.… อโหสี’’ติ วุตฺตํ ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ