๒. มหานิทานสุตฺตวณฺณนา
นิทานวณฺณนา
๙๕. เอวํ เม สุตํ…เป.… กุรูสูติ มหานิทานสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาฯ กุรูสุ วิหรตีติ กุรู นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘กุรู’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ กุรูสุ ชนปเทฯ อฏฺฐกถาจริยา ปนาหุ – มนฺธาตุกาเล ตีสุ ทีเปสุ มนุสฺสา ‘‘ชมฺพุทีโป นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหาสาวกจกฺกวตฺติปฺปภุตีนํ อุตฺตมมนุสฺสานํ อุปฺปตฺติภูมิ อุตฺตมทีโป อติรมณีโย’’ติ สุตฺวา รญฺญา มนฺธาตุจกฺกวตฺตินา จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา จตฺตาโร ทีเป อนุสํยายนฺเตน สทฺธิํ อาคมํสุฯ ตโต ราชา ปริณายกรตนํ ปุจฺฉิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข มนุสฺสโลกโต รมณียตรํ ฐาน’’นฺติฯ กสฺมา เทว เอวํ ภณสิ? กิํ น ปสฺสสิ จนฺทิมสูริยานํ อานุภาวํ, นนุ เอเตสํ ฐานํ อิโต รมณียตรนฺติ? ราชา จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา ตตฺถ อคมาสิฯ จตฺตาโร มหาราชาโน – ‘‘มนฺธาตุมหาราชา อาคโต’’ติ สุตฺวาว ‘‘มหิทฺธิโก มหานุภาโว ราชา, น สกฺกา ยุทฺเธน ปฏิพาหิตุ’’นฺติ สกํ รชฺชํ นิยฺยาเตสุํฯ โส ตํ คเหตฺวา ปุน ปุจฺฉิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข อิโต รมณียตรํ ฐาน’’นฺติ?
อถสฺส ตาวติํสภวนํ กถยิํสุฯ ‘‘ตาวติํสภวนํ, เทว, อิโต รมณียตรํฯ ตตฺถ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อิเม จตฺตาโร มหาราชาโน ปริจารกา โทวาริกภูมิยํ ติฏฺฐนฺติ, สกฺโก เทวราชา มหิทฺธิโก มหานุภาโว, ตสฺสิมานิ อุปโภคฏฺฐานานิ – โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺโต ปาสาโท, ปญฺจโยชนสตุพฺเพธา สุธมฺมา เทวสภา, ทิยฑฺฒโยชนสติโก เวชยนฺตรโถ ตถา เอราวโณ หตฺถี
ตํ
จกฺกรตเน ปน ปุน ปถวิยํ ปติฏฺฐิเต ปริณายกรตนํ สุวณฺณปฏฺเฏ มนฺธาตุ อุปาหนํ ลิขาเปตฺวา อิทํ มนฺธาตุ รชฺชนฺติ รชฺชมนุสาสิฯ เตปิ ตีหิ ทีเปหิ อาคตมนุสฺสา ปุน คนฺตุํ อสกฺโกนฺตา ปริณายกรตนํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘เทว, มยํ รญฺโญ อานุภาเวน อาคตา, อิทานิ คนฺตุํ น สกฺโกม, วสนฏฺฐานํ โน เทหี’’ติ ยาจิํสุฯ โส เตสํ เอกเมกํ ชนปทมทาสิฯ ตตฺถ ปุพฺพวิเทหโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปเทโส ตาเยว ปุริมสญฺญาย – ‘‘วิเทหรฏฺฐ’’นฺติ นามํ ลภิ, อปรโคยานโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปเทโส ‘‘อปรนฺตชนปโท’’ติ นามํ ลภิ, อุตฺตรกุรุโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปเทโส ‘‘กุรุรฏฺฐ’’นฺติ นามํ
กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโมติ กมฺมาสธมฺมนฺติ เอตฺถ เกจิ ธ-การสฺส ท-กาเรน อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ กมฺมาโส เอตฺถ ทมิโตติ กมฺมาสทมฺโมฯ กมฺมาโสติ กมฺมาสปาโท โปริสาโท วุจฺจติฯ ตสฺส กิร ปาเท ขาณุเกน วิทฺธฏฺฐาเน วโณ รุหนฺโต จิตฺตทารุสทิโส หุตฺวา รุหิฯ ตสฺมา กมฺมาสปาโทติ ปญฺญายิตฺถฯ โส จ ตสฺมิํ โอกาเส ทมิโต โปริสาทภาวโต มหาสุตโสมชาตเกติ เอเกฯ อิเม ปน เถรา ชยทฺทิสชาตเกติ วทนฺติฯ ตทา หิ มหาสตฺเตน กมฺมาสปาโท ทมิโตฯ ยถาห –
‘‘ปุตฺโต ยทา โหมิ ชยทฺทิสสฺส;
ปญฺจาลรฏฺฐธิปติสฺส อตฺรโชฯ
จชิตฺวาน ปาณํ ปิตรํ ปโมจยิํ;
กมฺมาสปาทมฺปิ จหํ ปสาทยิ’’นฺติฯ
เกจิ ปน ธ-กาเรเนว อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ กุรูรฏฺฐวาสีนํ กิร กุรุวตฺตธมฺโม, ตสฺมิํ กมฺมาโส ชาโต, ตสฺมา ตํ ฐานํ กมฺมาโส เอตฺถ ธมฺโม ชาโตติ กมฺมาสธมฺมนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ นิวิฏฺฐนิคมสฺสาปิ เอตเทว นามํฯ ภุมฺมวจเนน กสฺมา น วุตฺตนฺติฯ อวสโนกาสโตฯ ภควโต กิร ตสฺมิํ นิคเม วสโนกาโส โกจิ วิหาโร นาม นาโหสิฯ นิคมโต ปน อปกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ อุทกสมฺปนฺเน รมณีเย ภูมิภาเค มหาวนสณฺโฑ อโหสิ ตตฺถ ภควา วิหาสิ, ตํ นิคมํ โคจรคามํ กตฺวาฯ ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ‘‘กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม, ตํ โคจรคามํ กตฺวา’’ติฯ
อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ, คารววจนเมตํฯ อานนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส – ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิยฯ ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ, ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ นิสีทีติ
กถํ นิสินฺโน โข ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวาฯ เสยฺยถิทํ – อติทูรํ, อจฺจาสนฺนํ, อุปริวาตํ, อุนฺนตปฺปเทสํ, อติสมฺมุขํ, อติปจฺฉาติฯ อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติฯ อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติฯ อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติฯ อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน
กาย ปน เวลาย, เกน การเณน อยมายสฺมา ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโตติ? สายนฺหเวลายํ ปจฺจยาการปญฺหปุจฺฉนการเณนฯ ตํ ทิวสํ กิรายมายสฺมา กุลสงฺคหตฺถาย ฆรทฺวาเร ฆรทฺวาเร สหสฺสภณฺฑิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย กมฺมาสธมฺมคามํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สตฺถริ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺฐานํ ปฏิสมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปญฺญเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทกํ คเหตฺวา อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ อถ ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต อุฏฺฐาย ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรสิฯ โส – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโต ปฏฺฐาย อนฺตํ, อนฺตโต ปฏฺฐาย อาทิํ, อุภยนฺตโต ปฏฺฐาย มชฺฌํ, มชฺฌโต ปฏฺฐาย อุโภ อนฺเต ปาเปนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทฺวาทสปทํ ปจฺจยาการํ สมฺมสิฯ ตสฺเสวํ สมฺมสนฺตสฺส ปจฺจยากาโร วิภูโต
ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปจฺจยากาโร สพฺพพุทฺเธหิ – ‘คมฺภีโร เจว คมฺภีราวภาโส จา’ติ กถิโต, มยฺหํ โข ปน ปเทสญาเณ ฐิตสฺส สาวกสฺส สโต อุตฺตาโน วิภูโต ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, มยฺหํเยว นุ โข เอส อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, อุทาหุ อญฺเญสมฺปี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘หนฺทาหํ อิมํ ปญฺหํ คเหตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉามิ, อทฺธา เม ภควา อิมํ อตฺถุปฺปตฺติํ กตฺวา สาลินฺทํ สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย เอกํ สุตฺตนฺตกถํ กเถตฺวา ทสฺเสสฺสติฯ พุทฺธานญฺหิ วินยปญฺญตฺติํ, ภุมฺมนฺตรํ, ปจฺจยาการํ, สมยนฺตรนฺติ อิมานิ จตฺตาริ ฐานานิ ปตฺวา คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตภาโว
โส กิญฺจาปิ ปกติยาว เอกทิวเส สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโต น อเหตุอการเณน อุปสงฺกมติ, ตํ ทิวสํ ปน อิมํ ปญฺหํ คเหตฺวา – ‘‘อิมํ พุทฺธคนฺธหตฺถิํ อาปชฺช ญาณโกญฺจนาทํ โสสฺสามิ, พุทฺธสีหํ อาปชฺช ญาณสีหนาทํ โสสฺสามิ, พุทฺธสินฺธวํ อาปชฺช ญาณปทวิกฺกมํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทิวาฏฺฐานา อุฏฺฐาย จมฺมกฺขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา
ยาว คมฺภีโรติ เอตฺถ ยาวสทฺโท ปมาณาติกฺกเม, อติกฺกมฺม ปมาณํ คมฺภีโร, อติคมฺภีโรติ อตฺโถฯ คมฺภีราวภาโสติ คมฺภีโรว หุตฺวา อวภาสติ, ทิสฺสตีติ อตฺโถฯ เอกญฺหิ อุตฺตานเมว คมฺภีราวภาสํ โหติ ปูติปณฺณาทิวเสน กาฬวณฺณปุราณอุทกํ วิยฯ ตญฺหิ ชาณุปฺปมาณมฺปิ สตโปริสํ วิย ทิสฺสติฯ เอกํ คมฺภีรํ
ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา – ‘‘อานนฺโท ภวคฺคคฺคหณาย หตฺถํ ปสาเรนฺโต วิย, สิเนรุํ ฉินฺทิตฺวา มิญฺชํ นีหริตุํ วายมมาโน วิย, วินา นาวาย มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม วิย, ปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปถโวชํ คเหตุํ วายมมาโน วิย พุทฺธวิสยปญฺหํ อตฺตโน อุตฺตานํ วทติฯ หนฺทสฺส คมฺภีรภาวํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มา เหวนฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ มา เหวนฺติ ห-กาโร นิปาตมตฺตํฯ เอวํ มา ภณีติ อตฺโถฯ มา เหวนฺติ จ อิทํ วจนํ ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโตปิ ภณติ อปสาเทนฺโตปิฯ
อุสฺสาทนาวณฺณนา
ตตฺถ
มหาสมุทฺเท จ ติมินาม มจฺโฉ ทฺวิโยชนสติโก ติมิงฺคโล ติโยชนสติโก, ติมิปิงฺคโล จตุโยชนสติโก ติมิรปิงฺคโล ปญฺจโยชนสติโก, อานนฺโท ติมินนฺโท อชฺฌาโรโห มหาติมีติ อิเม จตฺตาโร โยชนสหสฺสิกาฯ ตตฺถ ติมิรปิงฺคเลเนว ทีเปนฺติฯ ตสฺส กิร ทกฺขิณกณฺณํ จาเลนฺตสฺส ปญฺจโยชนสเต ปเทเส อุทกํ จลติฯ ตถา วามกณฺณํฯ ตถา นงฺคุฏฺฐํ, ตถา สีสํฯ ทฺเว ปน กณฺเณ จาเลตฺวา นงฺคุฏฺเฐน อุทกํ ปหริตฺวา สีสํ อปราปรํ กตฺวา กีฬิตุํ อารทฺธสฺส สตฺตฏฺฐโยชนสเต ปเทเส ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธเน อาโรปิตํ วิย อุทกํ ปกฺกุถติ, ติโยชนสตมตฺเต ปเทเส อุทกํ ปิฏฺฐิํ ฉาเทตุํ น สกฺโกติฯ โส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโร คมฺภีโรติ วทนฺติ กุตสฺส คมฺภีรตา, มยํ ปิฏฺฐิปฏิจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อุทกํ น ลภามา’’ติฯ ตตฺถ กายุปปนฺนสฺส ติมิรปิงฺคลสฺส มหาสมุทฺโท อุตฺตาโนติ, อญฺเญสํ ขุทฺทกมจฺฉานํ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว ญาณุปปนฺนสฺส เถรสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ, อญฺเญสมฺปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพฯ
สุปณฺณราชา
ราหุ อสุรินฺโท ปน ปาทนฺตโต ยาว เกสนฺตา โยชนานํ จตฺตาริ สหสฺสานิ อฏฺฐ จ สตานิ โหติฯ ตสฺส ทฺวินฺนํ พาหานํ อนฺตรํ ทฺวาทสโยชนสติกํฯ พหลตฺเตน ฉโยชนสติกํ
เถรสฺส หิ จตูหิ การเณหิ คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ อุปฏฺฐาติฯ กตเมหิ จตูหิ? ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา, ติตฺถวาเสน, โสตาปนฺนตาย, พหุสฺสุตภาเวนาติฯ
ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติกถา
อิโต กิร สตสหสฺสิเม กปฺเป ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิฯ ตสฺส หํสวตี นาม นครํ อโหสิ, อานนฺโท นาม ราชา ปิตา
สตฺถา ปน อุพฺเพธโต อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพโธ อโหสิฯ ตสฺส อุภินฺนํ พาหานมนฺตรํ อฏฺฐารสหตฺถํ, นลาฏํ ปญฺจหตฺถํ, หตฺถปาทา เอกาทสหตฺถาฯ ตสฺส เอกาทสหตฺเถน ปาเทน ทฺวาทสหตฺถาย กณฺณิกาย อกฺกนฺตมตฺตาย นวฆฏปฺปมาโณ เรณุ อุฏฺฐาย อฏฺฐปณฺณาสหตฺถํ ปเทสํ อุคฺคนฺตฺวา โอกิณฺณมโนสิลาจุณฺณํ วิย ปจฺโจกิณฺโณฯ ตทุปาทาย ภควา ปทุมุตฺตโรตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺส เทวิโล
กนิฏฺฐภาตา
เตน จ สมเยน ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺโฐ โหติฯ โส มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เต ตํ อาหํสุ – ‘‘ราชปุตฺต, กสฺมา อาคโตสี’’ติ? ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺติฯ น
ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา – ‘‘ภควา, สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺฐิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ อาหฯ ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวาโร โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน อคมาสิฯ กุมาโร ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา มาลาทีหิ ปูชยมาโน วิหารํ ปเวเสตฺวา –
‘‘สตสหสฺเสน เม กีตํ, สตสหสฺเสน มาปิตํ;
โสภนํ นาม อุยฺยานํ, ปฏิคฺคณฺห มหามุนี’’ติฯ
วิหารํ นิยฺยาเตสิฯ โส วสฺสูปนายิกทิวเส ทานํ ทตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทาเร จ อมจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘อยํ สตฺถา อมฺหากํ สนฺติกํ ทูรโต อาคโต, พุทฺธา จ นาม ธมฺมครุโน น อามิสครุกาฯ ตสฺมา อหํ เตมาสํ ทฺเว สาฏเก นิวาเสตฺวา ทส สีลานิ สมาทิยิตฺวา อิเธว วสิสฺสามิ, ตุมฺเห ขีณาสวสตสหสฺสสฺส อิมินาว นีหาเรน เตมาสํ ทานํ ทเทยฺยาถา’’ติฯ
โส สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานสภาเคเยว ฐาเน วสนฺโต ยํ เถโร ภควโต วตฺตํ กโรติ, ตํ
ภควา – ‘‘มหนฺตํ กุลปุตฺตสฺส จิตฺตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข โน’’ติ โอโลเกนฺโต – ‘‘อนาคเต อิโต สตสหสฺสิเม กปฺเป โคตโม นาม
‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, สพฺพเมว สมิชฺฌตุ;
สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา’’ติฯ
อาหฯ กุมาโร ตํ สุตฺวา – ‘‘พุทฺธา นาม อทฺเวชฺฌกถา โหนฺตี’’ติ ทุติยทิวเสเยว ตสฺส ภควโต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คจฺฉนฺโต วิย อโหสิฯ โส ตสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเลปิ ปิณฺฑาย จรโต เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา ปูชมกาสิฯ ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺฐนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา มณิอาธารเก อุปฏฺฐเปตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺฐานํ อกาสิฯ เอตานิ ปากฏฏฺฐานานิฯ
กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโนว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน กตาภินิกฺขมโน สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปฐมคมเนน กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา ตโต นิกฺขมนฺเต ภควติ ภควโต ปริวารตฺถํ ราชกุมาเรสุ ปพฺพชิเตสุ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ (สํ. นิ. ๓.๘๓)ฯ เอวเมส อายสฺมา ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปนฺโน ตสฺสิมาย ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย อุปฏฺฐาสิฯ
ติตฺถวาสาทิวณฺณนา
ติตฺถวาโสติ
โสตาปนฺนานญฺจ นาม ปจฺจยากาโร อุตฺตานโกว หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, อยญฺจ อายสฺมา โสตาปนฺโนฯ พหุสฺสุตานญฺจ จตุหตฺเถ โอวรเก ปทีเป ชลมาเน มญฺจปีฐํ วิย นามรูปปริจฺเฉโท
ปฏิจฺจสมุปฺปาทคมฺภีรตา
ตตฺถ อตฺถคมฺภีรตาย, ธมฺมคมฺภีรตาย, เทสนาคมฺภีรตาย, ปฏิเวธคมฺภีรตายาติ จตูหิ อากาเรหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีโร นามฯ
ตตฺถ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโร…เป.… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยํ อตฺถคมฺภีรตาฯ
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโร…เป.… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ คมฺภีโรติ อยํ ธมฺมคมฺภีรตาฯ
กตฺถจิ สุตฺเต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อนุโลมโต เทสิยติ, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ มชฺฌโต ปฏฺฐาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา อนุโลมปฏิโลมโต วา, กตฺถจิ ติสนฺธิ จตุสงฺเขโป, กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขโป, กตฺถจิ เอกสนฺธิ ทฺวิสงฺเขโปติ อยํ เทสนาคมฺภีรตาฯ
อวิชฺชาย ปน อญฺญาณอทสฺสนสจฺจาปฏิเวธฏฺโฐ คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโฐ, วิญฺญาณสฺส สุญฺญตอพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโฐ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคาวินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโฐ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารกฺเขตฺตวิสยิภาวฏฺโฐ ปฏิเวธคมฺภีรตาติ เวทิตพฺพาฯ สา สพฺพาปิ เถรสฺส อุตฺตานกา วิย อุปฏฺฐาสิฯ เตน ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโต – ‘‘มา เหว’’นฺติอาทิมาหฯ อยญฺเจตฺถ
อปสาทนาวณฺณนา
ยํ ปน วุตฺตํ – ‘‘อปสาเทนฺโต’’ติ, ตตฺถ อยํ อธิปฺปาโย – อานนฺท, ‘‘อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติ มา เหวํ อวจฯ ยทิ หิ เต เอส อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายติ, กสฺมา ตฺวํ อตฺตโน ธมฺมตาย โสตาปนฺโน นาโหสิ, มยา ทินฺนนเยว ฐตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌสิฯ อานนฺท, อิทํ นิพฺพานเมว คมฺภีรํ, ปจฺจยากาโร ปน ตว อุตฺตานโก ชาโต, อถ กสฺมา โอฬาริกํ กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ, โอฬาริกํ กามราคานุสยํ ปฏิฆานุสยนฺติ อิเม จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา สกทาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ? เตเยว อณุสหคเต จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา อนาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ? รูปราคาทีนิ ปญฺจ สํโยชนานิ, ภวราคานุสยํ, มานานุสยํ, อวิชฺชานุสยนฺติ อิเม อฏฺฐ กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา อรหตฺตํ น สจฺฉิกโรสิ?
กสฺมา
นนุ มยฺหํ, อานนฺท, อิทํ ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺตสฺเสว สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อติกฺกนฺตานิ? ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌนตฺถาย จ ปน เม อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อปูริตปารมี นาม นตฺถิฯ ปจฺจยาการํ
เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ เอตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺสฯ อนนุโพธาติ ญาตปริญฺญาวเสน อนนุพุชฺฌนาฯ อปฺปฏิเวธาติ ตีรณปฺปหานปริญฺญาวเสน อปฺปฏิวิชฺฌนาฯ ตนฺตากุลกชาตาติ ตนฺตํ วิย อากุลกชาตาฯ ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ เปสการานํ ตนฺตํ ตหิํ ตหิํ อากุลํ โหติ, อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ; เอวเมว สตฺตา อิมสฺมิํ ปจฺจยากาเร ขลิตา อากุลา พฺยากุลา โหนฺติ, น สกฺโกนฺติ ตํปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํฯ ตตฺถ ตนฺตํ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ฐตฺวา สกฺกาปิ ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, ฐเปตฺวา ปน
กุลาคณฺฐิกชาตาติ กุลาคณฺฐิกํ วุจฺจติ เปสการกญฺชิยสุตฺตํฯ กุลา นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโกติปิ เอเกฯ ยถา หิ ตทุภยมฺปิ อากุลํ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ
มุญฺชปพฺพชภูตาติ
ตตฺถ อปาโยติ นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยอสุรกายาฯ สพฺเพปิ หิ เต วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาวโต – ‘‘อปาโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา ทุกฺขสฺส คติภาวโต ทุคฺคติฯ สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโตฯ อิตโร ปน –
‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ
ตํ สพฺพมฺปิ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติฯ อถ โข จุติโต ปฏิสนฺธิํ, ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหนฺตา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย ยนฺเตสุ ยุตฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยว
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนา
๙๖. อิทานิ ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ จ ‘‘ตนฺตากุลกชาตา’’ติ จ ทฺวีหิเยว ปเทหิ อาพทฺธํ, ตสฺมา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ อิมินา ตาว อนุสนฺธินา ปจฺจยาการสฺส คมฺภีรภาวทสฺสนตฺถํ เทสนํ อารภนฺโต อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทิมาหฯ ตตฺรายมตฺโถ – อิมสฺส ชรามรณสฺส ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา อตฺถิ ชรามรณํ, อตฺถิ นุ โข ชรามรณสฺส ปจฺจโย, ยมฺหา ปจฺจยา ชรามรณํ ภเวยฺยาติ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนียํ, เอวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพปเทสุฯ
นามรูปปจฺจยา ผสฺโสติ อิทํ ปน ยสฺมา สฬายตนปจฺจยาติ วุตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ฉนฺนํ วิปากสมฺผสฺสานํเยว คหณํ โหติ, อิธ จ ‘‘สฬายตนปจฺจยา’’ติ อิมินา ปเทน คหิตมฺปิ อคหิตมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสํ ผสฺสสฺส จ สฬายตนโต อติริตฺตํ อญฺญมฺปิ วิเสสปจฺจยํ ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินา ปน วาเรน ภควตา กิํ กถิตนฺติ? ปจฺจยานํ นิทานํ กถิตํฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ ปจฺจเย นิชฺชเฏ นิคฺคุมฺเพ กตฺวา กถิตตฺตา มหานิทานนฺติ วุจฺจติฯ
๙๘. อิทานิ เตสํ เตสํ ปจฺจยานํ ตถํ อวิตถํ อนญฺญถํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริยาเยนาติ การเณนฯ สพฺเพนสพฺพํ สพฺพถาสพฺพนฺติ นิปาตทฺวยเมตํฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘สพฺพากาเรน สพฺพา สพฺเพน สภาเวน กสฺสจีติ อนิยมวจนเมตํ, เทวาทีสุ ยสฺส กสฺสจิฯ กิมฺหิจีติ อิทมฺปิ อนิยมวจนเมว, กามภวาทีสุ นวสุ ภเวสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ เสยฺยถิทนฺติ อนิยมิตนิกฺขิตฺตอตฺถวิภชนตฺเถ นิปาโต, ตสฺสตฺโถ – ‘‘ยํ วุตฺตํ ‘กสฺสจิ กิมฺหิจี’ติ, ตสฺส เต อตฺถํ วิภชิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ วิภชนฺโต – ‘‘เทวานํ วา เทวตฺตายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เทวานํ วา เทวตฺตายาติ ยา อยํ เทวานํ เทวภาวาย ขนฺธชาติ, ยาย ขนฺธชาติยา เทวา ‘‘เทวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สเจ เทวาติ อุปปตฺติเทวาฯ คนฺธพฺพาติ มูลขนฺธาทีสุ อธิวตฺถเทวตาวฯ ยกฺขาติ อมนุสฺสาฯ ภูตาติ เย เกจิ นิพฺพตฺตสตฺตาฯ ปกฺขิโนติ เย เกจิ อฏฺฐิปกฺขา วา จมฺมปกฺขา วา โลมปกฺขา วาฯ สรีสปาติ เย เกจิ ภูมิยํ สรนฺตา คจฺฉนฺติฯ เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ เทวคนฺธพฺพาทีนํฯ ตทตฺถายาติ เทวคนฺธพฺพาทิภาวายฯ ชาตินิโรธาติ ชาติวิคมา, ชาติอภาวาติ อตฺโถฯ
เหตูติอาทีนิ สพฺพานิปิ การณเววจนานิ เอวฯ การณญฺหิ ยสฺมา อตฺตโน ผลตฺถาย หิโนติ นิทานํฯ ยสฺมา ผลํ ตโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ, ตสฺมา สมุทโยติ จ ปจฺจโยติ จ วุจฺจติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อปิ จ ยทิทํ ชาตีติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺส สพฺพปเทสุ ลิงฺคานุรูปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน – ‘‘ยา เอสา ชาตี’’ติ อยมสฺส อตฺโถฯ ชรามรณสฺส หิ ชาติ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติฯ
๙๙. ภวปเท – ‘‘กิมฺหิจี’’ติ อิมินา โอกาสปริคฺคโห กโตฯ ตตฺถ เหฏฺฐา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา อุปริ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา กามภโว เวทิตพฺโพฯ อยํ นโย อุปปตฺติภเวฯ อิธ ปน กมฺมภเว ยุชฺชติฯ โส หิ ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย โหติฯ อุปาทานปทาทีสุปิ – ‘‘กิมฺหิจี’’ติ อิมินา โอกาสปริคฺคโหว กโตติ เวทิตพฺโพฯ
๑๐๐. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ เอตฺถ กามุปาทานํ ติณฺณมฺปิ กมฺมภวานํ ติณฺณญฺจ อุปปตฺติภวานํ ปจฺจโย, ตถา เสสานิปีติ อุปาทานปจฺจยา จตุวีสติภวา เวทิตพฺพาฯ นิปฺปริยาเยเนตฺถ ทฺวาทส กมฺมภวา ลพฺภนฺติฯ เตสํ อุปาทานานิ สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ ปจฺจโยฯ
๑๐๑. รูปตณฺหาติ รูปารมฺมเณ ตณฺหาฯ เอส นโย สทฺทตณฺหาทีสุฯ สา ปเนสา ตณฺหา อุปาทานสฺส สหชาตโกฏิยาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยาปิ ปจฺจโย โหติฯ
๑๐๒. เอส ปจฺจโย ตณฺหาย, ยทิทํ เวทนาติ เอตฺถ วิปากเวทนา ตณฺหาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ, อญฺญา อญฺญถาปีติฯ
๑๐๓. เอตฺตาวตา ปน ภควา วฏฺฏมูลภูตํ ปุริมตณฺหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เทสนํ, ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา เกเสสุ วา คเหตฺวา วิรวนฺตํ วิรวนฺตํ มคฺคโต โอกฺกเมนฺโต วิย นวหิ ปเทหิ สมุทาจารตณฺหํ ทสฺเสนฺโต – ‘‘อิติ โข ปเนตํ, อานนฺท, เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตณฺหาติ ทฺเว ตณฺหา เอสนตณฺหา จ, เอสิตตณฺหา จฯ ยาย ตณฺหาย อชปถสงฺกุปถาทีนิ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค เอสติ คเวสติ, อยํ เอสนตณฺหา นามฯ ยา เตสุ เอสิเตสุ คเวสิเตสุ ปฏิลทฺเธสุ ตณฺหา, อยํ เอสิตตณฺหา นามฯ ตทุภยมฺปิ สมุทาจารตณฺหาย เอว อธิวจนํฯ ตสฺมา ปริเยสนา นาม รูปาทิอารมฺมณปริเยสนา, สา หิ ตณฺหาย สติ โหติฯ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฏิลาโภ, โส หิ ปริเยสนาย สติ โหติฯ วินิจฺฉโย ปน ญาณตณฺหาทิฏฺฐิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ – ‘‘สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺยา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๒๓) อยํ ญาณวินิจฺฉโยฯ ‘‘วินิจฺฉโยติ ทฺเว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จา’’ติ (มหานิ. ๑๐๒)ฯ เอวํ อาคตานิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาวินิจฺฉโยฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิวินิจฺฉโยฯ ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๕๘) อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อิธ วินิจฺฉโยติ วุตฺโต วิตกฺโกเยว อาคโตฯ ลาภํ ลภิตฺวา หิ อิฏฺฐานิฏฺฐํ สุนฺทราสุนฺทรญฺจ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉินาติ
ฉนฺทราโคติ เอวํ อกุสลวิตกฺเกน วิตกฺกิตวตฺถุสฺมิํ ทุพฺพลราโค จ พลวราโค จ อุปฺปชฺชติ, อิทญฺหิ อิธ ตณฺหาฯ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราคสฺสาธิวจนํฯ อชฺโฌสานนฺติ อหํ มมนฺติ พลวสนฺนิฏฺฐานํฯ ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺฐวเสน ปริคฺคหณกรณํฯ มจฺฉริยนฺติ ปเรหิ สาธารณภาวสฺส อสหนตาฯ เตเนวสฺส โปราณา เอวํ อารกฺโขติ ทฺวารปิทหนมญฺชูสโคปนาทิวเสน สุฏฺฐุ รกฺขณํฯ อธิกโรตีติ อธิกรณํ, การณสฺเสตํ นามํฯ อารกฺขาธิกรณนฺติ ภาวนปุํสกํ, อารกฺขเหตูติ อตฺโถฯ ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ เอกโต ธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํฯ กลโหติ กายกลโหปิ วาจากลโหปิฯ ปุริโม ปุริโม วิโรโธ วิคฺคโหฯ ปจฺฉิโม ปจฺฉิโม วิวาโทฯ ตุวํตุวนฺติ อคารววจนํ ตุวํตุวํฯ
๑๑๒. อิทานิ ปฏิโลมนเยนาปิ ตํสมุทาจารตณฺหํ ทสฺเสตุํ ปุน – ‘‘อารกฺขาธิกรณ’’นฺติ อารภนฺโต เทสนํ นิวตฺเตสิฯ ตตฺถ กามตณฺหาติ ปญฺจกามคุณิกราควเสน อุปฺปนฺนา รูปาทิตณฺหาฯ ภวตณฺหาติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโคฯ วิภวตณฺหาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโคฯ อิเม ทฺเว ธมฺมาติ วฏฺฏมูลตณฺหา จ สมุทาจารตณฺหา จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมาฯ ทฺวเยนาติ ตณฺหาลกฺขณวเสน เอกภาวํ คตาปิ วฏฺฏมูลสมุทาจารวเสน ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ เวทนาย เอกสโมสรณา ภวนฺติ, เวทนาปจฺจเยน เอกปจฺจยาติ อตฺโถฯ ติวิธญฺหิ สโมสรณํ โอสรณสโมสรณํ, สหชาตสโมสรณํ, ปจฺจยสโมสรณญฺจฯ ตตฺถ – ‘‘อถ โอสรณสโมสรณํ นามฯ ‘‘ฉนฺทมูลกา, อาวุโส, เอเต ธมฺมา ผสฺสสมุทยา เวทนาสโมสรณา’’ติ (อ. นิ. ๘.๘๓) อิทํ สหชาตสโมสรณํ นามฯ ‘‘ทฺวเยน เวทนาย เอกสโมสรณา’’ติ อิทํ ปน ปจฺจยสโมสรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๑๑๓. จกฺขุสมฺผสฺโสติ ยทิทํ ผสฺโสติ เอตฺถ ปน ผสฺโส พหุธา เวทนาย ปจฺจโย โหติฯ
๑๑๔. เยหิ, อานนฺท, อากาเรหีติอาทีสุ อาการา วุจฺจนฺติ เวทนาทีนํ อญฺญมญฺญํ อสทิสสภาวาฯ เตเยว สาธุกํ ทสฺสิยมานา ตํ ตํ ลีนมตฺถํ คเมนฺตีติ ลิงฺคานิฯ ตสฺส ตสฺส สญฺชานนเหตุโต นิมิตฺตานิฯ ตถา ตถา อุทฺทิสิตพฺพโต อุทฺเทสา โน เหตํ ภนฺเตติ อาหฯ
ทุติยปญฺเห รุปฺปนาการรุปฺปนลิงฺครุปฺปนนิมิตฺตวเสน รูปนฺติ อุทฺเทสวเสน จ อาการาทีนํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปฏิฆสมฺผสฺโสติ สปฺปฏิฆํ รูปกฺขนฺธํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสมฺผสฺโสฯ อิธาปิ เถโร ชมฺพุรุกฺเข อสติ อมฺพรุกฺขโต ชมฺพุปกฺกสฺส อุปฺปตฺติํ วิย นามกายโต ตสฺส อุปฺปตฺติํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อาหฯ
ตติยปญฺโห
เอวํ ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ วิสุํ วิสุํ ปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อวิเสสโต นามรูปปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘เยหิ อานนฺท อากาเรหี’’ติ จตุตฺถํ ปญฺหํ อารภิฯ ยทิทํ นามรูปนฺติ ยํ อิทํ นามรูปํ, ยํ อิทํ ฉสุปิ ทฺวาเรสุ นามรูปํ, เอเสว เหตุ เอเสว ปจฺจโยติ อตฺโถฯ จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ จกฺขาทีนิ เจว รูปารมฺมณาทีนิ จ รูปํ, สมฺปยุตฺตกา ขนฺธา นามนฺติ เอวํ ปญฺจวิโธปิ โส ผสฺโส นามรูปปจฺจยาว
๑๑๕. น โอกฺกมิสฺสถาติ ปวิสิตฺวา ปวตฺตมานํ วิย ปฏิสนฺธิวเสน น วตฺติสฺสถฯ สมุจฺจิสฺสถาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ อสติ อปิ นุ โข สุทฺธํ อวเสสํ นามรูปํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิสฺมิํ กลลาทิภาเวน สมุจฺจิตํ มิสฺสกภูตํ หุตฺวา วตฺติสฺสถฯ โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถาติ ปฏิสนฺธิวเสน โอกฺกมิตฺวา จุติวเสน โวกฺกมิสฺสถ, นิรุชฺฌิสฺสถาติ อตฺโถฯ โส ปนสฺส นิโรโธ น ตสฺเสว จิตฺตสฺส นิโรเธน, น ตโต ทุติยตติยานํ นิโรเธน โหติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธิํ สมุฏฺฐิตานิ สมติํส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิฯ อยญฺหิ อโนกาโส นามฯ สเจ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สทฺธิํ สมุฏฺฐิตรูปานิ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคสฺส ปจฺจยํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ, ปวตฺติ ปวตฺตติ, ปเวณี ฆฏิยติฯ สเจ ปน น สกฺโกนฺติ, ปวตฺติ นปฺปวตฺตติ, ปเวณี น ฆฏิยติ, โวกฺกมติ นาม โหติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถา’’ติ วุตฺตํฯ
อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวาย, เอวํ ปริปุณฺณปญฺจกฺขนฺธภาวายาติ อตฺโถฯ ทหรสฺเสว สโตติ มนฺทสฺส พาลสฺเสว สนฺตสฺสฯ โวจฺฉิชฺชิสฺสถาติ อุปจฺฉิชฺชิสฺสถ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลนฺติ วิญฺญาเณ อุปจฺฉินฺเน สุทฺธํ นามรูปเมว อุฏฺฐหิตฺวา ปฐมวยวเสน วุฑฺฒิํ, มชฺฌิมวยวเสน วิรูฬฺหิํ, ปจฺฉิมวยวเสน เวปุลฺลํ อปิ นุ โข อาปชฺชิสฺสถาติฯ ทสวสฺสวีสติวสฺสวสฺสสตวสฺสสหสฺสสมฺปาปเนน
ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณปิ
๑๑๖. ทุกฺขสมุทยสมฺภโวติ ทุกฺขราสิสมฺภโวฯ ยทิทํ นามรูปนฺติ ยํ อิทํ นามรูปํ, เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโยฯ ยถา หิ ราชปุริสา ราชานํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘ตฺวํ ราชาติ เกน กโต, นนุ มยา กโต, สเจ หิ มยิ อุปราชฏฺฐาเน, มยิ เสนาปติฏฺฐาเน อติฏฺฐนฺเต ตฺวํ เอกโกว ราชา ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ราชภาว’’นฺติ; เอวเมว นามรูปมฺปิ อตฺถโต เอวํ วิญฺญาณํ วทติ วิย ‘‘ตฺวํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณนฺติ เกน กตํ, นนุ อมฺเหหิ กตํ, สเจ หิ ตฺวํ ตโย ขนฺเธ หทยวตฺถุญฺจ อนิสฺสาย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นาม ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณภาว’’นฺติฯ ตญฺจ ปเนตํ นามรูปํ วิญฺญาณสฺส พหุธา ปจฺจโย โหติฯ
เอตฺตาวตา โขติ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุ อญฺญมญฺญปจฺจยวเสน ปวตฺเตสุ เอตฺตเกน
อธิวจนปโถติ ‘‘สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทิกสฺส อตฺถํ อทิสฺวา วจนมตฺตเมว อธิกิจฺจ ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถฯ นิรุตฺติปโถติ สรตีติ สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติอาทิกสฺส ปญฺญตฺติปโถติ – ‘‘ปณฺฑิโต ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ชานิตพฺพํฯ วฏฺฏํ วตฺตตีติ สํสารวฏฺฏํ วตฺตติฯ อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถํภาโว, ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ นามํฯ ปญฺญาปนายาติ นามปญฺญตฺตตฺถายฯ ‘‘เวทนา สญฺญา’’ติอาทินา นามปญฺญตฺตตฺถาย, ขนฺธปญฺจกมฺปิ เอตฺตาวตา ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ ยทิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณนาติ ยํ อิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณน อญฺญมญฺญปจฺจยตาย ปวตฺตติ, เอตฺตาวตาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺเหตฺถ นิยฺยาติตวจนํฯ
อตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา
๑๑๗. อิติ ภควา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, คมฺภีราวภาโส จา’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ตนฺตากุลกชาตา’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิตฺตาวตา จา’’ติอาทิกํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ รูปิํ วา หิ, อานนฺท, ปริตฺตํ อตฺตานนฺติอาทีสุ โย อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปิํ ปริตฺตํ ปญฺญเปติฯ โย ปน นานากสิณลาภี โหติ, โส ตํ กทาจิ นีโล, กทาจิ ปีตโกติ ปญฺญเปติฯ โย วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปิํ อนนฺตํ ปญฺญเปติฯ โย วา ปน อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปิํ ปริตฺตํ ปญฺญเปติฯ โย วฑฺฒิตํ นิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปิํ อนนฺตํ ปญฺญเปติฯ
๑๑๘. ตตฺรานนฺทาติ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ เอตรหิ วาติ อิทาเนว, น อิโต ปรํฯ อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํฯ ตตฺถภาวิํ วาติ ตตฺถ วา ปรโลเก ภาวิํฯ สสฺสตวเสเนตํ วุตฺตํฯ อตถํ วา ปน สนฺตนฺติ อตถสภาวํ สมานํฯ ตถตฺตายาติ ตถภาวายฯ อุปกปฺเปสฺสามีติ สมฺปาเทสฺสามิฯ อิมินา วิวาทํ ทสฺเสติฯ อุจฺเฉทวาที หิ ‘‘สสฺสตวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อนุจฺเฉทสภาวมฺปิ สมานํ ตถตฺถาย
เอวํ สนฺตํ โขติ เอวํ สมานํ รูปิํ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺตนฺติ อตฺโถฯ รูปินฺติ รูปกสิณลาภิํฯ ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ ปริตฺโต อตฺตาติ อยํ ทิฏฺฐิ อนุเสติ, สา ปน น วลฺลิ วิย จ ลตา วิย จ อนุเสติฯ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุเสตีติ เวทิตพฺโพฯ อิจฺจาลํ วจนายาติ ตํ ปุคฺคลํ เอวรูปา ทิฏฺฐิ อนุเสตีติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ
อรูปินฺติ เอตฺถ ปน อรูปกสิณลาภิํ, อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺตาวตา ลาภิโน จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโร, ตกฺกิกา จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโรติ อตฺตโต โสฬส ทิฏฺฐิคติกา ทสฺสิตา โหนฺติฯ
นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา
๑๑๙. เอวํ เย อตฺตานํ ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตุํ – ‘‘กิตฺตาวตา จ อานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ เก ปน น ปญฺญเปนฺติ? สพฺเพ ตาว อริยปุคฺคลา น ปญฺญเปนฺติฯ เย จ พหุสฺสุตา ติปิฏกธรา ทฺวิปิฏกธรา เอกปิฏกธรา, อนฺตมโส เอกนิกายมฺปิ สาธุกํ วินิจฺฉินิตฺวา อุคฺคหิตธมฺมกถิโกปิ อารทฺธวิปสฺสโกปิ ปุคฺคโล, เต น ปญฺญเปนฺติเยวฯ เอเตสญฺหิ ปฏิภาคกสิเณ ปฏิภาคกสิณมิจฺเจว ญาณํ โหติฯ อรูปกฺขนฺเธสุ จ อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจวฯ
อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา
๑๒๑. เอวํ กิตฺตาวตา จ อานนฺทาติอาทิมาหฯ
ตตฺถ เวทนํ วา หีติ อิมินา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ กถิตาฯ อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตาติ อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกาฯ อตฺตา เม เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตาติ อิมินา สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธวตฺถุกา
๑๒๒. อิทานิ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสุฯ ยสฺมิํ, อานนฺท, สมเยติอาทิ โย โย ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตสฺส ตสฺส อตฺตโน กทาจิ ภาวํ, กทาจิ อภาวนฺติ เอวมาทิโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ
๑๒๓. อนิจฺจาทีสุ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจาฯ เตหิ เตหิ การเณหิ สงฺคมฺม สมาคมฺม กตาติ สงฺขตาฯ ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมฺมา การเณเนว อุปฺปนฺนาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาฯ ขโยติอาทิ สพฺพํ ภงฺคสฺส เววจนํฯ ยญฺหิ ภิชฺชติ, ตํ ขิยติปิ วยติปิ วิรชฺฌติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ขยธมฺมาติอาทิ วุตฺตํฯ
พฺยคา เมติ วิอคาติ พฺยคา, วิคโต นิรุทฺโธ เม อตฺตาติ อตฺโถฯ กิํ ปน เอกสฺเสว ตีสุปิ กาเลสุ – ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ โหตีติ, กิํ ปน น ภวิสฺสติ? ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ถุสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุกสฺเสว นิจฺจลตา นาม นตฺถิ, วนมกฺกโฏ วิย อญฺญํ คณฺหาติ, อญฺญํ มุญฺจติฯ อนิจฺจสุขทุกฺขโวกิณฺณนฺติ วิเสเสน ตํ ตํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต อนิจฺจญฺเจว สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ อวิเสเสน เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต โวกิณฺณํ อุปฺปาทวยธมฺมํ
๑๒๔. ยตฺถ ปนาวุโสติ ยตฺถ สุทฺธรูปกฺขนฺเธ สพฺพโส เวทยิตํ นตฺถิฯ อปิ นุ โข ตตฺถาติ อปิ นุ โข ตสฺมิํ เวทนาวิรหิเต ตาลวณฺเฏ วา วาตปาเน วา อสฺมีติ เอวํ อหํกาโร อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา สุทฺธรูปกฺขนฺโธ อุฏฺฐาย อหมสฺมีติ น วทติ, ตสฺมา เอเตนปิ เอตํ นกฺขมตีติ อตฺโถฯ อปิ นุ โข ตตฺถ อยมหมสฺมีติ สิยาติ อปิ นุ โข เตสุ โน เหตํ ภนฺเตติ อาหฯ
เอตฺตาวตา
ทิฏฺฐิคติโก
๑๒๖. อิติ ภควา ปจฺจยาการมูฬฺหสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส เอตฺตเกน กถามคฺเคน วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ กเถนฺโต ยโต โข ปน, อานนฺท, ภิกฺขูติอาทิมาหฯ
ตญฺจ ปน วิวฏฺฏกถํ ภควา เทสนาสุ กุสลตฺตา วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานํ นวกมฺมาทิวเสน วิกฺขิตฺตปุคฺคลํ อนามสิตฺวา การกสฺส สติปฏฺฐานวิหาริโน ปุคฺคลสฺส วเสน อารภนฺโต เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติอาทิมาหฯ เอวรูโป หิ ภิกฺขุ – ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ
อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต ตณฺหาทิฏฺฐิมานปริตสฺสนายาปิ น ปริตสฺสติฯ อปริตสฺสนฺติ อปริตสฺสมาโนฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ อตฺตนาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ เอวํ ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณาปวตฺติทสฺสนตฺถํ ขีณา ชาตีติอาทิ วุตฺตํฯ
อิติ สา ทิฏฺฐีติ ยา ตถาวิมุตฺตสฺส อรหโต ทิฏฺฐิ, สา เอวํ ทิฏฺฐิฯ ‘‘อิติสฺส ทิฏฺฐี’’ติปิ ปาโฐฯ โย ตถาวิมุตฺโต อรหา, เอวมสฺส ทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ ตทกลฺลนฺติ ตํ น ยุตฺตํฯ กสฺมา? เอวญฺหิ สติ – ‘‘อรหา น กิญฺจิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ ญตฺวา วิมุตฺตญฺจ อรหนฺตํ ‘‘น กิญฺจิ ชานาตี’’ติ วตฺตุํ
ตตฺถ ยาวตา อานนฺท อธิวจนนฺติ ยตฺตโก อธิวจนสงฺขาโต โวหาโร อตฺถิฯ ยาวตา อธิวจนปโถติ ยตฺตโก อธิวจนสฺส ปโถ, ขนฺธา อายตนานิ ธาตุโย วา อตฺถิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ขนฺธปญฺจกํฯ ตทภิญฺญาติ ตํ อภิชานิตฺวาฯ เอตฺตเกน ภควตา กิํ ทสฺสิตํ? ตนฺตากุลปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิโตฯ
สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติวณฺณนา
๑๒๗. อิทานิ โย – ‘‘น ปญฺญเปตี’’ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติฯ โย จ – ‘‘น สมนุปสฺสตี’’ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ ตสฺมา เตสํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ นิคมนญฺจ นามญฺจ ทสฺเสตุํ สตฺต โข อิมานนฺท วิญฺญาณฏฺฐิติโยติอาทิมาหฯ
ตตฺถ สตฺตาติ ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา, อารมฺมณวเสน สงฺคีติสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๓๑๑) วุตฺตา จตสฺโส อาคมิสฺสนฺติฯ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติ, วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทฺเว จ อายตนานีติ ทฺเว นิวาสฏฺฐานานิฯ นิวาสฏฺฐานญฺหิ อิธายตนนฺติ อธิปฺเปตํฯ เตเนว วกฺขติ – ‘‘อสญฺญสตฺตายตนํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนเมว ทุติย’’นฺติฯ กสฺมา ปเนตํ สพฺพํ คหิตนฺติ? วฏฺฏปริยาทานตฺถํฯ วฏฺฏญฺหิ น สุทฺธวิญฺญาณฏฺฐิติวเสน สุทฺธายตนวเสน วา ปริยาทานํ คจฺฉติ, ภวโยนิคติสตฺตาวาสวเสน ปน คจฺฉติ, ตสฺมา สพฺพเมตํ คหิตํฯ
อิทานิ กตมา สตฺตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถฯ อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิฯ เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา เอกสทิสา โหนฺติ, เตสมฺปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฐานาทีหิ วิเสโส โหติเยวฯ ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทฺวิเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺติ, ตสฺมา นานตฺตสญฺญิโนติ วุตฺตาฯ เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวาฯ เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณฯ สญฺญา ปน เนสํ ทฺวิเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ โหนฺติ, อเหตุกา นตฺถิฯ เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี, ปิยงฺกรมาตา, ผุสฺสมิตฺตา, ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทิกา อญฺเญ จ เวมานิกา เปตาฯ เอเตสญฺหิ ปีตโอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กิสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ทฺวิเหตุกติเหตุกอเหตุกวเสน สญฺญาปิฯ เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา, ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติฯ เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตาฯ เย ปเนตฺถ ติเหตุกา เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ, ปิยงฺกรมาตา หิ ยกฺขินี ปจฺจูสสมเย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ธมฺมํ สชฺฌายโต สุตฺวา –
‘‘มา
อปิ ธมฺมปทํ วิชานิย, ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยา;
ปาเณสุ จ สํยมามเส, สมฺปชานมุสา น ภณามเส;
สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน, อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา’’ติฯ (สํ. นิ. ๒.๔๐);
เอวํ ปุตฺตกํ สญฺญาเปตฺวา ตํ ทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาฯ อุตฺตรมาตา ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตาฯ
พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโนฯ ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปฐเมน ฌาเนน อภินิพฺพตฺตาฯ เตสุ พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน อภินิพฺพตฺตา, เตสํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํฯ พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, เตสํ อุปฑฺฒกปฺโป อายุปฺปมาณํ, กาโย นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ เวทิตพฺพาฯ
ยถา
อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสฺสรตีติ อาภสฺสราฯ เตสุ ปญฺจกนเยน ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ, เตสํ ทฺเว กปฺปา อายุปฺปมาณํฯ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติ, เตสํ จตฺตาโร กปฺปา อายุปฺปมาณํฯ ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อาภสฺสรา
สุภกิณฺหาติ สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนาติ อตฺโถฯ เอเตสญฺหิ อาภสฺสรานํ วิย น ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉติฯ ปญฺจกนเย ปน ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน โสฬสทฺวตฺติํสจตุสฏฺฐิกปฺปายุกา ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย เอกตฺตสญฺญิโน จาติ เวทิตพฺพาฯ เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติฯ อสญฺญสตฺตา วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ คจฺฉนฺติฯ
สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยมฺปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก นุปฺปชฺชนฺติฯ โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตสฺส ภควโต ขนฺธวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติฯ ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิติํ น สตฺตาวาสํ
สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปน ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสปิ สุขุมตฺตา เนว วิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํฯ ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ อวตฺวา อายตเนสุ วุตฺตํฯ
๑๒๘. ตตฺราติ ตาสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุฯ ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ วิญฺญาณฏฺฐิติํ ปชานาติฯ ตสฺสา จ สมุทยนฺติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๙) นเยน ตสฺสา สมุทยญฺจ ปชานาติฯ ตสฺสา จ อตฺถงฺคมนฺติ – ‘‘อวิชฺชานิโรธา อสฺสาทนฺติ ยํ รูปํ ปฏิจฺจ…เป.… ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิญฺญาณสฺส อสฺสาโทติ, เอวํ ตสฺสา อสฺสาทญฺจ ปชานาติฯ อาทีนวนฺติ ยํ รูปํ…เป.… ยํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ วิญฺญาณสฺส อาทีนโวติ, เอวํ ตสฺสา อาทีนวญฺจ ปชานาติฯ นิสฺสรณนฺติ โย รูปสฺมิํ…เป.… โย วิญฺญาเณ ฉนฺทราควินโย, ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณนฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๖) เอวํ ตสฺสา นิสฺสรณญฺจ ปชานาติฯ กลฺลํ นุ เตนาติ ยุตฺตํ นุ เตน ภิกฺขุนา ตํ วิญฺญาณฏฺฐิติํ ตณฺหามานทิฏฺฐีนํ วเสน อหนฺติ วา มมนฺติ วา อภินนฺทิตุนฺติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ เวทิตพฺโพฯ ยตฺถ ปน รูปํ นตฺถิ, ตตฺถ จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน, ยตฺถ วิญฺญาณํ นตฺถิ, ตตฺถ เอกสฺส ขนฺธสฺส วเสน สมุทโย โยเชตพฺโพฯ อาหารสมุทยา อาหารนิโรธาติ อิทญฺเจตฺถ ปทํ โยเชตพฺพํฯ
ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขูติ ยทา โข อานนฺท, ภิกฺขุฯ อนุปาทา วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อคฺคเหตฺวา วิมุตฺโตฯ ปญฺญาวิมุตฺโตติ ปญฺญาย วิมุตฺโตฯ อฏฺฐ วิโมกฺเข อสจฺฉิกตฺวา ปญฺญาพเลเนว นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ อปฺปวตฺติํ กตฺวา วิมุตฺโตติ อตฺโถฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก จ ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต
อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา
๑๒๙. เอวํ อฏฺฐ โข อิเมติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิโมกฺโขติ เกนฏฺเฐน วิโมกฺโข? อธิมุจฺจนฏฺเฐนฯ โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺฐงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ปนตฺโถ ปจฺฉิเม
รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺสตฺถีติ รูปีฯ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติฯ อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถฯ อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิฯ
สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน วิสุทฺธํ สุภํ กสิณมารมฺมณํ กริตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตาฯ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน – ‘‘กถํ สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา
สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมวฯ อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสุทฺธตฺตา วิมุตฺตตฺตา อฏฺฐโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นามฯ
๑๓๐. อนุโลมนฺติ ปฏิโลมนฺติ ปริโยสานโต ปฏฺฐาย ยาว อาทิโตฯ อนุโลมปฏิโลมนฺติ อิทํ อติปคุณตฺตา สมาปตฺตีนํ อฏฺฐตฺวาว อิโต จิโต จ สญฺจรณวเสน วุตฺตํฯ ยตฺถิจฺฉกนฺติ โอกาสปริทีปนํ, ยตฺถ ยตฺถ โอกาเส อิจฺฉติฯ ยทิจฺฉกนฺติ สมาปตฺติทีปนํ, ยํ ยํ สมาปตฺติํ อิจฺฉติฯ ยาวติจฺฉกนฺติ อทฺธานปริจฺเฉททีปนํ สมาปชฺชตีติ ตํ ตํ สมาปตฺติํ ปวิสติฯ วุฏฺฐาตีติ ตโต อุฏฺฐาย ติฏฺฐติฯ
อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, (อุปสิวาติ ภควา)
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติฯ (สุ. นิ. ๑๐๘๐);
โส ปเนส อุภโตภาควิมุตฺโต อากาสานญฺจายตนาทีสุ อญฺญตรโต อุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต จ อนาคามี หุตฺวา นิโรธา อุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปญฺจวิโธฯ เกจิ ปน – ‘‘ยสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ ทุวงฺคิกํ อุเปกฺขาสหคตํ, อรูปาวจรชฺฌานมฺปิ ตาทิสเมวฯ ตสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต อุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโตปิ อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติฯ
อยํ ปน อุภโตภาควิมุตฺตปญฺโห เหฏฺฐา โลหปาสาเท สมุฏฺฐหิตฺวา ติปิฏกจูฬสุมนตฺเถรสฺส วณฺณนํ นิสฺสาย จิเรน วินิจฺฉยํ ปตฺโต
อิมาย จ อานนฺท อุภโตภาควิมุตฺติยาติ อานนฺท อิโต อุภโตภาควิมุตฺติโตฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
มหานิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ