ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ทีฆนิกาเย
มหาวคฺคฏีกา
๑. มหาปทานสุตฺตวณฺณนา
ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตกถาวณฺณนา
๑. ยถาชาตานํ ‘‘กเรริมณฺฑโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ ทฺวาเรติ ทฺวารสมีเปฯ ทฺวาเร ฐิตรุกฺขวเสน อญฺญตฺถาปิ สมญฺญา อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กถํ ปน ภควา มหาคนฺธกุฏิยํ อวสิตฺวา ตทา กเรริกุฏิกายํ วิหาสีติ? สาปิ พุทฺธสฺส ภควโต วสนคนฺธกุฏิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺโตเชตวเน’’ติอาทิมาหฯ สลฬาคารนฺติ เทวทารุรุกฺเขหิ กตเคหํฯ ปกติภตฺตสฺส ปจฺฉโตติ ภิกฺขูนํ ปากติกภตฺตกาลโต ปจฺฉา, ฐิตมชฺฌนฺหิกโต อุปรีติ อตฺโถฯ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺตานนฺติ ปิณฺฑปาตโภชนโต อเปตานํฯ เตนาห ‘‘ภตฺตกิจฺจ’’นฺติอาทิฯ
มณฺฑลสณฺฐานา ‘‘มณฺฑลมาฬ’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘นิสีทนสาลายา’’ติฯ ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตาติ เอตฺถ ปุพฺพ-สทฺโท อตีตวิสโย, นิวาส-สทฺโท กมฺมสาธโน, ขนฺธวินิมุตฺโต จ นิวสิตธมฺโม นตฺถิ, ขนฺธา จ สนฺตานวเสเนว ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตานสงฺขาเตน ปุพฺเพนิวาเสนา’’ติฯ โยเชตฺวาติ ปวตฺติตาติ กถิตาฯ ธมฺมูปสํหิตตฺตา ธมฺมโต อนเปตาติ ธมฺมีฯ เตนาห ‘‘ธมฺมสํยุตฺตา’’ติฯ
อุทปาทีติ ‘‘อโห อจฺฉริย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เก อนุสฺสรนฺติ, เก นานุสฺสรนฺตีติ ปททฺวเย ปฐมํเยว สปฺปปญฺจนํ, น อิตรนฺติ ตเทว ปุคฺคลเภทโต, กาลวิภาคโต, อนุสฺสรณาการโต, โอปมฺมโต นิทฺทิสนฺเตน ‘‘ติตฺถิยา อนุสฺสรนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อคฺคปฺปตฺตกมฺมวาทิโนติ สิขาปฺปตฺตกมฺมวาทิโน ‘‘อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔) เอวํ กมฺมสฺสกตาญาเณ ฐิตา ตาปสปริพฺพาชกาฯ จตฺตาลีสํเยว กปฺเป อนุสฺสรนฺตีติ พฺรหฺมชาลาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๓) ภควตา ตถา ปริจฺฉิชฺช วุตฺตตฺตาฯ ตโต ปรํ น อนุสฺสรนฺตีติ ตถาวจนญฺจ ทิฏฺฐิคโตปฏฺฐกสฺส เตสํ ญาณสฺส ปริทุพฺพลภาวโตฯ
สาวกาติ มหาสาวกา เตสญฺหิ กปฺปสตสหสฺสํ ปุพฺพาภินีหาโรฯ ปกติสาวกา ปน ตโต อูนกเมว อนุสฺสรนฺติฯ ยสฺมา ‘‘กปฺปานํ ลกฺขาธิกํ เอกํ, ทฺเว จ อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติ กาลวเสน เอวํ ปริมาโณ ยถากฺกมํ อคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธานํ ปุญฺญญาณาภินีหาโร, สาวกโพธิปจฺเจกโพธิปารมิตาสมฺภรณญฺจ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา…เป.… กปฺปสตสหสฺสญฺจา’’ติฯ ยทิ โพธิสมฺภารสมฺภรณกาลปริจฺฉินฺโน เตสํ เตสํ อริยานํ อภิญฺญาญาณวิภโว, เอวํ สนฺเต พุทฺธานมฺปิสฺส สปริจฺเฉทตา อาปนฺนาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘พุทฺธานํ ปน เอตฺตกนฺติ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ยาวตกํ อากงฺขนฺติ, ตาวตกํ อนุสฺสรนฺตี’’ติ ‘‘ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓, ๕) วจนโตฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิย หิ พุทฺธานํ อภิญฺญาญาณานมฺปิ สวิสเย ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, ตสฺมา ยํ ‘‘พุทฺธานํ…เป.… นตฺถี’’ติฯ
ขนฺธปฏิปาฏิยาติ ขนฺธปฺปวตฺตินฺติ เวทนาทิกฺขนฺธปฺปวตฺติํฯ เตสญฺหิ อนุภวนาทิอาการคฺคหณมสฺส สาติสยํ, ตํ สญฺญาภเว ตตฺถ ตตฺถ อนุสฺสรณวเสน คเหตฺวา คจฺฉนฺตา เอกโวการภเว อลภนฺตา ‘‘น ปสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตา, ชาเล ปติตา วิย สกุณา, มจฺฉา วิย จาติ อธิปฺปาโยฯ กุณฺฐา วิยาติ ทนฺธา วิยฯ ปงฺคุฬา วิยาติ ปีฐสปฺปิโน วิยฯ ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺตีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกทิฏฺฐิํ คณฺหนฺติฯ ยฏฺฐิโกฏิเหตุกํ คมนํ ยฏฺฐิโกฏิคมนํ ขนฺธปฏิปาฏิยา อมุญฺจนโตฯ
เอวํ สนฺเตปีติ กามํ พุทฺธสาวกาปิ อสญฺญภเว ขนฺธปฺปวตฺติํ น ปสฺสนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ เต พุทฺธสาวกา อสญฺญภวํ ลงฺฆิตฺวา ปรโต อนุสฺสรนฺติฯ ‘‘วฏฺเฏ’’ติอาทิ ตถา เตสํ อนุสฺสรณาการทสฺสนํฯ พุทฺเธหิ ทินฺนนเย ฐตฺวาติ ‘‘ยตฺถ ปญฺจกปฺปสตานิ รูปปฺปวตฺติเยว, น อรูปปฺปวตฺติ, โส อสญฺญภโว’’ติ เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ เทสิตายํ ธมฺมเนตฺติยํ ฐตฺวาฯ เอวญฺหิ อนฺตรา จุติปฏิสนฺธิโย อปสฺสนฺตา ปรโต อนุสฺสรนฺติ เสยฺยถาปิ อายสฺมา โสภิโตติ (เถรคา. อฏฺฐ. ๑.๒.๑๖๔ โสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา)ฯ โส กิร ปุพฺเพนิวาเส จิณฺณวสี หุตฺวา อนุปฏิปาฏิยา อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ‘‘จุติปฏิสนฺธิํ โอโลเกตฺวา’’ติ อิทํ จุติปฏิสนฺธิวเสน เตสํ ญาณสฺส สงฺกมนทสฺสนํ, เตน สพฺพโส ภเว อนามสิตฺวา คนฺตุํ น สกฺโกนฺตีติ ทสฺเสติฯ
ตํ ตเทว ปสฺสนฺตีติ ยถา นาม สรทสมเย ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลาย จตุรตนิเก เคเห จกฺขุมโต ปุริสสฺส รูปคตํ สุปากฏเมว โหตีติ โลกสิทฺธเมตํ, สิยา ปน ตสฺส สุขุมตรติโรหิตาทิเภทสฺส รูปคตสฺส อโคจรตาฯ น ตฺเวว พุทฺธานํ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส เญยฺยสฺส อโคจรตา, อถ โข ตํ ญาณาโลเกน โอภาสิตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย สุปากฏํ สุวิภูตเมว โหติ
ตถา สาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จาติฯ เอตฺถ ตถา-สทฺเทน ‘‘อตฺตนา ทิฏฺฐกตสุตเมว อนุสฺสรนฺตี’’ติ
ขชฺโชปนกโอภาสสทิสํ ญาณสฺส อติวิย อปฺปานุภาวตายฯ สาวกานนฺติ เอตฺถ ปกติสาวกานํ ปากติกปทีโปภาสสทิสํฯ มหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺฐ. ๒.๒๑ วงฺคีเสตฺถรคาถาวณฺณนาย วิตฺถาโร) มหาปทีโปภาสสทิสํฯ เตนาห วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๒) ‘‘อุกฺกาปภาสทิส’’นฺติฯ โอสธิตารโกภาสสทิสนฺติ สรทสูริยมณฺฑโลภาสสทิสํ สพฺพโส อนฺธการวิธมนโตฯ อปฏุภาวเหตุโก วิสยคฺคหเณ จญฺจลภาโว ขลิตํ, กุณฺฐิภาวเหตุโก วิสยสฺส อนภิสมโย ปฏิฆาโตฯ อาวชฺชนปฏิพทฺธเมวาติ อาวชฺชนมตฺตาธีนํ, อาวชฺชิตมตฺเต เอว ยถิจฺฉิตสฺส ปฏิวิชฺฌนกนฺติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ
อสงฺคอปฺปฏิหตํ ปวตฺตมานํ ภควโต ญาณํ ลหุตเรปิ วิสเย, ครุตเร จ เอกสทิสเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุพฺพลปตฺตปุเฏ’’ติอาทินา อุปมาทฺวยํ วุตฺตํฯ ธมฺมกายตฺตา ภควโต คุณํ อารพฺภ ปวตฺตา ‘‘ภควนฺตํเยว อารพฺภ อุปฺปนฺนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ ยถาวุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตํ กถํฯ ติตฺถิยานํ, สาวกานญฺจ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ ภควโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณสฺส หีนุทาหรณทสฺสนวเสเนตฺถ กถิตํฯ เอวญฺหิ ภควโต มหนฺตภาโว วิเสสโต ปกาสิโต โหตีติฯ สงฺเขปโตติ สมาสโตฯ ยตฺตโกปิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ปวตฺติเภโท อตฺตโน ญาณสฺส วิสยภูโต, ตํ สพฺพํ ตทา ยถากถิตํ เต ภิกฺขู สงฺขิปิตฺวา ‘‘อิติปี’’ติ อาหํสุฯ ตสฺส จ อเนกาการตาย อาเมฑิตวจนํ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๔; อ. นิ. ๓.๑) วิย อาการตฺโถ อิติ-สทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวมฺปี’’ติ ตทตฺถมาหฯ
๒-๓. วุตฺตเมวาติ ‘‘อยเมว หิ วิเสโส’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อสฺโสสี’’ติ อิทํ สวนกิจฺจนิปฺผตฺติยา วุตฺตํ สทฺทคฺคหณมุเขน ตทตฺถาวโพธสฺส สิทฺธตฺตาฯ ตตฺถ ปน ปาฬิยํ ‘‘อิมํ สํขิยธมฺมํ วิทิตฺวา’’ อิจฺเจว (ที. นิ. ๑.๒) วุตฺตํฯ อิเม ภิกฺขู มม คุเณ โถเมนฺติ, กถํ? มม ปุพฺเพนิวาสญาณํ อารพฺภาติ โยชนาฯ นิปฺผตฺตินฺติ กิจฺจนิปฺผตฺติํ, เตน กาตพฺพกิจฺจสิทฺธนฺติ อตฺโถฯ โนติ ปุจฺฉาวาจี นุ-อิติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโตติ วุตฺตํ ‘‘อิจฺเฉยฺยาถ นู’’ติฯ นนฺติ ภควนฺตํฯ ‘‘ยํ ภควา’’ติ เอตฺถ ยํ-สทฺเทน กิริยาปรามสนภูเตน ‘‘ธมฺมิํ กถํ กเถยฺยา’’ติ เอวํ วุตฺตํฯ ธมฺมิกถากรณํ ปรามฏฺฐํ ‘‘เอตสฺสา’’ติ ปทสฺส อตฺโถติ อาห ‘‘เอตสฺส ธมฺมิกถากรณสฺสา’’ติ, อาทรวเสน ปน ตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํฯ
๔. สุณาถาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เอเตน ‘‘มนสิ กโรถา’’ติ ปทํ สงฺคณฺหาติฯ โสตาวธานํ โสตสฺส โอทหนํ, สุสฺสูสาติ อตฺโถฯ ฉินฺนํ อุปจฺฉินฺนํ วฏุมํ สํสารวฏฺฏํ เอเตสนฺติ ฉินฺนวฏุมกา, สมฺมาสมฺพุทฺธา, อญฺเญ จ ขีณาสวา, อิธ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธา อธิปฺเปตาฯ เตสญฺหิ สพฺพโส อนุสฺสรณํ อิตเรสํ อวิสโยฯ เตนาห ‘‘อญฺเญสํ อสาธารณ’’นฺติฯ ปจฺจตฺตวจเน ทิสฺสติ ยํ-สทฺโท กมฺมตฺถทีปนโตฯ อุปโยควจเน ทิสฺสติ ยํ-สทฺโท ปุจฺฉนกิริยาย กมฺมตฺถทีปนโตฯ ตนฺติ จ อุปโยควจนเมว ปุจฺฉติ-สทฺทสฺส ทฺวิกมฺมกภาวโตฯ ยนฺติ เยน การเณนาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘กรณวจเน ทิสฺสตี’’ติฯ ภุมฺเมติ ทฏฺฐพฺโพติ ยถา ยํ-สทฺโท น เกวลํ ปจฺจตฺตอุปโยเคสุ เอว, อถ โข กรเณปิ ทิสฺสติ, เอวํ อิธ ภุมฺเมติ ทฏฺฐพฺโพฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุนฺติ ชาติกฺเขตฺตภูตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬํฯ อุนฺนาเทนฺโต อุปฺปชฺชิ
กาลสฺส ภทฺทตา นาม ตตฺถ สตฺตานํ คุณวิภูติยา, พุทฺธุปฺปาทปรมา จ คุณวิภูตีติ ตพฺพหุลตา ยสฺส กปฺปสฺส ภทฺทตาติ อาห ‘‘ปญฺจพุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตตฺตา สุนฺทรกปฺเป’’ติ, ตถา สารภูตคุณวเสน ‘‘สารกปฺเป’’ติ ‘‘ยโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยโต ปฏฺฐายาติ ยโต ปภุติ อภินีหาโร กโตติ มนุสฺสตฺตาทิอฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต อภินีหาโร ปวตฺติโตฯ สํสารสฺส อนาทิภาวโต อิมสฺส ภควโต อภินีหารโต ปุเรตรํ อุปฺปนฺนา สมฺมาสมฺพุทฺธา อนนฺตา อปริเมยฺยาติ เตหิ อุปฺปนฺนกปฺเป นิวตฺเตนฺโต ‘‘เอตสฺมิํ อนฺตเร’’ติ อาหฯ กามํ ทีปงฺกรพุทฺธุปฺปาเท อยํ ภควา อภินีหารมกาสิ, ตสฺส ปน ภควโต นิพฺพตฺติ อิมสฺส อภินีหารโต ปุริมตราติ วุตฺตํ ‘‘อมฺหากํ…เป.… นิพฺพตฺติํสู’’ติฯ
อสงฺขฺเยยฺยกปฺปปริโยสาเนติ มหากปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยปริโยสาเนฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ ‘‘อิโต ติํสกปฺปสหสฺสานํ อุปรี’’ติ เอเตน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, สุเมธสฺส จ ภควโต อนฺตเร เอกูนสตฺตติกปฺปสหสฺสานิ พุทฺธสุญฺญานิ อเหสุนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘อิโต อฏฺฐารสนฺนํ กปฺปสหสฺสานํ อุปรี’’ติ อิมินา สุชาตสฺส ภควโต, อตฺถทสฺสิสฺส จ ภควโต อนฺตเร ‘‘อิโต จตุนวุเต กปฺเป’’ติ อิมินา ธมฺมทสฺสิสฺส ภควโต, สิทฺธตฺถสฺส จ ภควโต อนฺตเร ฉาธิกนวสตุตฺตรานิ สตฺตรสกปฺปสหสฺสานิ พุทฺธสุญฺญานิ อเหสุนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอกติํเส กปฺเป’’ติ อิมินา วิปสฺสิสฺส ภควโต, สิขิสฺส จ ภควโต อนฺตเร สฏฺฐิ กปฺปานิ พุทฺธสุญฺญานิ อเหสุนฺติ ทสฺเสติฯ เต สพฺเพปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต โอรํ สุเมธาทีหิ อุปฺปนฺนกปฺเปหิ สทฺธิํ สโมธานิยมานา สตสหสฺสา กปฺปา โหนฺติ, ยตฺถ มหาสาวกาทโย (เถรคา. อฏฺฐ. ๒.๒๑ วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา) วิวฏฺฏู ปนิสฺสยานิ ‘‘เอวมย’’นฺติอาทิ วุตฺตเมวตฺถํ นิคมนวเสน วทติฯ
‘‘กิํ ปเนต’’นฺติอาทิ ปุพฺพนิมิตฺตวิภาวนตฺถาย อารทฺธํฯ ตตฺถ เอตนฺติ พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนํฯ กปฺปสณฺฐานกาลสฺมินฺติ วิวฏฺฏกปฺปสฺส สณฺฐหนกาเลฯ เอกมสงฺขฺเยยฺยนฺติ สํวฏฺฏฏฺฐายิํ สนฺธายาหฯ เอกงฺคณํ หุตฺวา ฐิเตติ ปพฺพตรุกฺขคจฺฉาทีนํ, เมฆาทีนญฺจ อภาเวน วิวฏํองฺคณํ หุตฺวา ฐิเตฯ โลกสนฺนิวาเสติ อุสภํฯ ‘‘อุสภมตฺตา, ทฺเว อุสภมตฺตา’’ติอาทินา ปจฺเจกํ มตฺตา-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ โยชนสหสฺสมตฺตา หุตฺวาติ ปตมานาว อุทกธารา โยชนสหสฺสมตฺตํ อากาสฏฺฐานํ ผริตฺวา ปวตฺติยา โยชนสหสฺสมตฺตา หุตฺวาฯ ยาว อวินฏฺฐพฺรหฺมโลกาติ ยาว อาภสฺสรพฺรหฺมโลกา, ยาว สุภกิณฺหพฺรหฺมโลกา, ยาว เวหปฺผลพฺรหฺมโลกาติ อตฺโถฯ
วาตวเสนาติ สฏฺฐิสหสฺสาธิกนวโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสฺส สนฺธารกวาตมณฺฑลสฺส วเสนฯ มหาโพธิปลฺลงฺโกติ มหาโพธิปลฺลงฺกปฺปเทสมาหฯ ตสฺส ปจฺฉา วินาโส, ปฐมํ สณฺฐหนญฺจ ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปเทเสฯ ปุพฺพนิมิตฺตํ หุตฺวาติ พุทฺธปฺปาทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ หุตฺวาฯ ปุพฺพนิมิตฺตสนฺนิสฺสโย หิ คจฺโฉ นิสฺสิตโวหาเรน ตถา วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ กณฺณิกาพทฺธานิ หุตฺวาติ อาพทฺธกณฺณิกา วิย หุตฺวาฯ สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน อตฺตมนา…เป.… คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ เวหปฺผเลปิ สุภกิณฺเห สงฺคเหตฺวา ‘‘นว พฺรหฺมโลกา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ เต นิกฺขมนฺเตสูติ มหาภินิกฺขมนํ อภินิกฺขมนฺเตสุฯ อภิชาติ ปเนตฺถ ชาติภาวสามญฺเญน คพฺโภกฺกนฺติยาว สงฺคหิตาฯ นิมียติ อนุมียติ ผลํ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, การณํฯ ญาปกมฺปิ หิ การณํ ทิสฺวา ตสฺส อพฺยภิจารีภาเวน ผลํ สิทฺธเมว กตฺวา คณฺหิ, ยถา ตํ อสิโต อิสิ อภิชาติยํ มหาปุริสสฺส ลกฺขณานิ ทิสฺวา เตสํ อพฺยภิจารีภาเวน พุทฺธคุเณ สิทฺเธ เอว กตฺวา คณฺหิ, เอวํ ‘‘เตสํ นิมิตฺตานํ อานุภาเวนา’’ติอาทิฯ ตถา จาห ภควา ‘‘โส เตน ลกฺขเณน สมนฺนาคโต…เป.… ราชา สมาโน กิํ ลภติ, พุทฺโธ สมาโน กิํ ลภตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๐๒, ๒๐๔) จ เอวมาทิฯ อิมมตฺถนฺติ ปญฺจ พุทฺธา อิมสฺมิํ กปฺเป อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อิมมตฺถํ ยาถาวโต ชานิํสุฯ
ชาติปริจฺเฉทาทิวณฺณนา
๕-๗. กปฺปปริจฺเฉทวเสนาติ ปริจฺเฉโทฯ ปริตฺตนฺติ อิตฺตรํฯ ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อายุโน อธิปฺเปตตฺตา รสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘อุภยเมตํ อปฺปกสฺเสว เววจน’’นฺติฯ
‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ อวิเสสโชตนํ ‘‘วีสํ วา ติํสํ วา’’ติอาทินา อนิยมิตวเสเนว ยถาลาภโต ‘‘เอวํ ทีฆายุโก ปน อติทุลฺลโภ’’ติ อาหฯ อิทํ ตํ วิเสสววตฺถาปนํ ปุคฺคเลสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ วิสาขา’’ติอาทิมาหฯ
ยทิ เอวํ กสฺมา อมฺหากํ ภควา ตตฺตกมฺปิ กาลํ น ชีวิ, นนุ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว อติวิยอุฬารตเมน ปุญฺญาภิสงฺขาเรน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตีติ? สจฺจเมตนฺติฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสีอาทโย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชาติยา เมตฺตาฐานตาย อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส เมตฺตาปุพฺพภาคตาฯ ตทนุคุณญฺหิ เตสํ วิเสสโต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ตสฺส วิเสสโต พหุลํ เขมวิตกฺกูปนิสฺสยตาย โสมนสฺสสหคตตา, อนญฺญสาธารณปโรปเทสรหิตญาณวิเสสูปนิสฺสยตาย ญาณสมฺปยุตฺตตา, อสงฺขาริกตา จ เวทิตพฺพา, อสงฺขฺเยยฺยํ อายุ อาธารวิเสสโต, นิสฺสยวิเสสโต, ปฏิปกฺขทูรีภาวโต, ปวตฺติอาการวิเสสโต จ อปริเมยฺยานุภาวตาย การณสฺสฯ ตตฺถ จิรตรํ กาลํ สนฺตานสฺส ปารมิตาปริภาวิตตา อาธารวิเสสตาฯ อโลภชฺฌาสยาทิอาสยสมฺปทา นิสฺสยวิเสสตาฯ ลาภมจฺฉริยาทิปาปธมฺมวิกฺขมฺภนํ ปฏิปกฺขทูรีภาโวฯ สพฺพสตฺตานํ สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย อายูหนา ปวตฺติอาการวิเสโส เวทิตพฺโพฯ
อยญฺจ ‘‘อิติ สพฺเพ พุทฺธา อสงฺขฺเยยฺยายุกา’’ติ, อสงฺขฺเยยฺยกาลาวตฺถานายุกาติ อตฺโถฯ อสงฺขฺเยยฺยายุกสํวตฺตนสมตฺถํ ปริจิตํ กมฺมํ โหติ, พุทฺธา ปน ตทา มนุสฺสานํ อฏฺฐกถายํ ปน ตโต ปรํ ปน อฏฺฐานสฺส ‘‘อุตุโภชนวิปตฺติยา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๕) การณํ วุตฺตํ, ‘‘ตํ โลกสาธารณํ โลเก ชาตสํวุทฺธานํ ตถาคตานํ น โหตี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา หิ เนสํ โรคกิลมถาทโย โหนฺติเยวฯ อุตุโภชนวเสนาติ อสมฺปนฺนสฺส, สมฺปนฺนสฺส จ อุตุโน, โภชนสฺส จ วเสน ยถากฺกมํ อายุ หายติปิ วฑฺฒติปิฯ อายูติ จ ปรมายุ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลาทิฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๐) วุตฺตเมวฯ
อิทานิ ตมตฺถํ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺเม นิยุตฺตา ธมฺมิกา, น ธมฺมิกา อธมฺมิกา, หิํสาทิอธมฺมปสุตาฯ อธมฺมิกเมว โหติ อิสฺสรชนานํ อนุวตฺตเนน, ปเรสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน จฯ อุณฺหวลาหกา เทวตาติ อุณฺหอุตุโน ปจฺจยภูตเมฆมาลาสมุฏฺฐาปกา เทวปุตฺตาฯ เตสํ กิร ตถา จิตฺตุปฺปาทสมกาลเมว ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ อุณฺหํ ผรมานา วลาหกมาลา นาติพหลา อิโต จิโต นภํ ฉาเทนฺตี วิตโนติฯ เอส นโย สีตวลาหกวสฺสวลาหกาสุฯ อพฺภวลาหกา ปน เทวตา สีตุณฺหวสฺเสหิ วินา เกวลํ อพฺภปฏลสฺเสว สมุฏฺฐาปกา เวทิตพฺพาฯ ตาสนฺติ เอตฺถ ‘‘มิตฺตา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยชนาฯ กามํ เหฏฺฐา วุตฺตา สตฺตวิธาปิ เทวตา จาตุมหาราชิกาว ตา ปน เตน เตน วิเสเสน วตฺวา อิทานิ ตทญฺเญ ปฐมภูมิเก กามาวจรเทเว สามญฺญโต คณฺหนฺโต ‘‘จาตุมหาราชิกา’’ติ อาหฯ ตาสํ อธมฺมิกตายาติ ราชูนํ อธมฺมิกภาวมูลเกน อุปราชาทิอธมฺมิกภาวปรมฺปราภเตน ตาสํ เทวตานํ อธมฺมิกภาเวนฯ วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ‘‘วาโต ยถามคฺเคน น วายตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เทวตานนฺติ สีตวลาหกเทวตาทิเทวตานํฯ เตนาห ‘‘สีตุณฺหเภโท อุตู’’ติอาทิฯ ตสฺมิํ อสมฺปชฺชนฺเตติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต วสฺสพีชภูเต อุตุมฺหิ ยถากาลํ สมฺปตฺติํ อนุปคจฺฉนฺเตฯ
‘‘น ‘‘กทาจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กทาจิ วสฺสตีติ กทาจิ อวสฺสนกาเล วสฺสติฯ กทาจิ น วสฺสตีติ กทาจิ วสฺสิตพฺพกาเล น วสฺสติฯ กตฺถจิ วสฺสติ, กตฺถจิ น วสฺสตีติ ปเทสมาหฯ ‘‘วสฺสนฺโตปี’’ติอาทิ ‘‘กทาจิ วสฺสติ, กทาจิ น วสฺสตี’’ติ ปททฺวยสฺเสว อตฺถวิวรณํฯ วิคตคนฺธวณฺณรสาทีติ อาทิ-สทฺเทน นิโรชตํ สงฺคณฺหาติฯ เอกสฺมิํ ปเทเสติ ภตฺตปจนภาชนสฺส เอกปสฺเสฯ อุตฺตณฺฑุลนฺติ ปากโต อุกฺกนฺตตณฺฑุลํฯ ตีหากาเรหีติ สพฺพโส อปริณตํ, เอกเทเสน ปริณตํ, ทุปริณตญฺจาติ เอวํ ตีหากาเรหิฯ ปจฺจติ ปกฺกาสยํ อุปคจฺฉติฯ อปฺปายุกาติ เอตฺถ ‘‘ทุพฺพณฺณา จา’’ติปิ วตฺตพฺพํฯ เอวํ อุตุโภชนวเสน อายุ หายติ เหตุมฺหิ อปริกฺขีเณปิ ปจฺจยสฺส ปริทุพฺพลตฺตาฯ
‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ สุกฺกปกฺขสฺส อตฺโถ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ
วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? น หิ เอกสฺมิํ อนฺตรกปฺเป อเนเก พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เอโก เอว ปน อุปฺปชฺชตีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาริ ฐตฺวาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ยํยํอายุปริมาเณสูติ ยตฺตกยตฺตกปรมายุปฺปมาเณสุฯ เตสมฺปีติ พุทฺธานํฯ ตํ ตเทว อายุปริมาณํ โหติ, ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ
ชาติปริจฺเฉทาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตา
โพธิปริจฺเฉทวณฺณนา
๘. มูเลติ ‘‘ปาฏลิรุกฺขสฺส เหฏฺฐา’’ติฯ ตํทิวสนฺติ อตฺตนา ชาตทิวเส, ตํทิวสนฺติ วา ตํ ภควโต อภิสมฺโพธิทิวเสฯ โส กิร โพธิรุกฺโข สาลกลฺยาณี วิย ปถวิยา อพฺภนฺตเร เอว ปุเรตรํ วฑฺเฒนฺโต อภิสมฺโพธิทิวเส ปถวิํ อุพฺภิชฺชิตฺวา อุฏฺฐิโต รตนสตํ อุจฺโจ, ตาวเทว จ วิตฺถโต หุตฺวา นภํ ปูเรนฺโต อฏฺฐาสิฯ อยมฺปิ กิเรตสฺส รุกฺขภาเวน วิย อญฺเญหิ เวมตฺตตาฯ ฆนสํหตนาฬวณฺฏตาย กณฺณิกพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิฯ เอกสญฺฉนฺนาติ ปุปฺผานํ นิรนฺตรตาย ตตฺถ ตตฺถ นิพทฺธ…เป.… สมุชฺชลนฺติ ตหํ ตหํ โอลมฺพิตกุสุมทาเมหิ เจว ตหํ ตหํ ขิตฺตมาลาปิณฺฑีหิ จ อิโต จิโต วิปฺปกิณฺณวิวิธวณฺฏมุตฺตปุปฺเผหิ จ สมฺมเทว อุชฺชลํฯ อญฺญมญฺญํ สิรีสมฺปตฺตานีติ อญฺญมญฺญสฺส สิริยา โสภาย สมฺปนฺนานิฯ พุทฺธคุณวิภวสิรินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อภิคนฺตพฺพคุณวิภูติโสภํฯ ปฏิวิชฺฌมาโนติ อธิคจฺฉนฺโตฯ
เสตมฺพรุกฺโขติ เสตวณฺณผโล อมฺพรุกฺโขฯ ตเทวาติ เอกโตติ เอกปสฺเสฯ สุรสานีติ สุมธุรรสานิฯ
เอโกว ปลฺลงฺโกติ เอโกว ปลฺลงฺกปฺปเทโสฯ โส โส รุกฺโข ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ พุชฺฌนฺติ เอตฺถาติ กตฺวาฯ
สาวกยุคปริจฺเฉทวณฺณนา
๙. สาวกปริจฺเฉเทติ สาวกยุคปริจฺเฉเทฯ ‘‘ขณฺฑติสฺส’’นฺติ ทฺเวปิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา เอกตฺตวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขณฺโฑ จ ติสฺโส จา’’ติ, พุทฺธานํ สโหทโร, เวมาติโกปิ วา เชฏฺฐภาตา น โหตีติ ‘‘เอกปิติโก กนิฏฺฐภาตา’’ติ วุตฺตํฯ อวเสเสหิ ปุตฺเตหิฯ ‘‘ปญฺญาปารมิยา มตฺถกํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิขินา ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
อุตฺตโรติ อุตฺตโมฯ ปุน อุตฺตโรติ เถรํ นาเมน วทติฯ ปารนฺติ ปรโกฏิมตฺถกํฯ ปญฺญาวิสเยติ ปญฺญาธิกาเรฯ ปวตฺติฏฺฐานวเสน หิ ปวตฺติํ วทติฯ
สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉทวณฺณนา
๑๐. อุโปสถนฺติ ทุติยตติเยสูติ ทุติเย, ตติเย จ สาวกสนฺนิปาเตฯ เอเสว นโยติ จตุรงฺคิกตํ อติทิสติฯ อภินีหารโต ปฏฺฐาย วตฺถุํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชา ทีเปตพฺพา, สา ปน ยสฺมา มโนรถปูรณิยํ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๑๑) วิตฺถารโต อาคตา, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ
อุปฏฺฐากปริจฺเฉทวณฺณนา
๑๑. นิพทฺธุปฏฺฐากภาวนฺติ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ อิทานิ อานนฺทตฺเถโร เยน การเณน สตฺถุ นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ อุปคโต, ยถา จ อุปคโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เอกทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อหํ อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี’’ติ อาห อนยพฺยสนาปาทเกน กมฺมุนา โจทิยมาโน อถ นํ ภควา ตมตฺถํ อนาโรเจตฺวาว เขมํ มคฺคํ สนฺธาย ‘‘เอหิ ภิกฺขุ อิมินา คจฺฉามา’’ติ อาหฯ กสฺมา ปนสฺส ภควา ตมตฺถํ นาโรเจสีติ? อาโรจิเตปิ อสทฺทหนฺโต นาทิยิสฺสติฯ ตญฺหิ ตสฺส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติติฯ เตติ เต คมนํ, ‘‘ต’’นฺติ วา ปาโฐฯ
อนฺวาสตฺโตติ อนุพทฺโธ, อุปทฺทุโต วาฯ ธมฺมคารวนิสฺสิโต สํเวโค ธมฺมสํเวโค ‘‘อมฺเหสุ นาม ติฏฺฐนฺเตสุ ภควโตปิ อีทิสํ ชาต’’นฺติฯ ‘‘อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วทนฺโต ธมฺมเสนาปติ อตฺถโต เอวํ วทนฺโต นาม โหตีติ ‘‘อหํ ภนฺเต ตุมฺเห’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุญฺญาเยว เม สา ทิสาติ อสุญฺญาเยว มม สา ทิสาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ตว โอวาโท พุทฺธานํ โอวาทสทิโส’’ติฯ
วสิตุํ น ทสฺสตีติ เอกคนฺธกุฏิยํ วาสํ น ลภิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ ปรมฺมุขา เทสิตสฺสาปิ ธมฺมสฺสาติ สุตฺตนฺตเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อภิธมฺมเทสนา ปนสฺส ปรมฺมุขาว ปวตฺตา ปเคว ยาจนายฯ ตสฺสา วาจนามคฺโคปิ สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภโวฯ กสฺมา? โส นิทฺเทสปฏิสมฺภิทา วิย
อคฺคุปฏฺฐาโกติ อุปฏฺฐาเน สกฺกจฺจการิตาย อคฺคภูโต อุปฏฺฐาโกฯ เถโร หิ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ภควนฺตํ ทุวิเธน อุทเกน, ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐน, ปาทปริกมฺเมน, คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺฐหนฺโต ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา
๑๒. ปิตุมาตุชาตนครปริจฺเฉโท ปิตุมุเขน อาคตตฺตา ‘‘ปิติปริจฺเฉโท’’ติ วุตฺโตฯ
วิหารํ ปาวิสีติ คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ เอตฺตกํ กเถตฺวาติ กปฺปปริจฺเฉทาทินววารปฏิมณฺฑิตํ วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตํ เอตฺตาวตา เทสนํ เทเสตฺวาฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภควา วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนํเยว พุทฺธานํ ปุพฺเพนิวาสํ กเถสิ, น พุทฺธวํสเทสนายํ (พุ. วํ. ๖๔ คาถาทโย) วิย ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ, ตโต วา ปน ภิยฺโยติ? อนธิการโต, ปโยชนาภาวโต จฯ พุทฺธวํสเทสนายญฺหิ (พุ. วํ. ๗๕) –
‘‘กีทิโส เต มหาวีร, อภินีหาโร นรุตฺตม;
กมฺหิ กาเล ตยา วีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา’’ติฯ อาทินา –
ปวตฺตํ ตํ ปุจฺฉํ อธิการํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเล อตฺตนา มหาภินีหาโร กโต, ตํ ทีปงฺกรํ ภควนฺตํ อาทิํ กตฺวา เยสํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติกา โพธิยา ลทฺธพฺยากรโณ หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปารมิโย ปูเรสิ, เตสํ ปฏิปตฺติสงฺขาโต ปุพฺเพนิวาโส, อตฺตโน จ ปฏิปตฺติ กถิตา, อิธ ปน ตาทิโส อธิกาโร นตฺถิ อาฏานาฏิยปริตฺต- (ที. นิ. ๓.๒๗๕) เทสนาทโย ปวตฺตาฯ
อปิเจตฺถ นิรนฺตรํ มตฺถกํ ปาเปตฺวาติ อภิชาติโต ปฏฺฐาย ยาว ปาติโมกฺขุทฺเทโส ยาว ตา พุทฺธกิจฺจสิทฺธิ, ตาว มตฺถกํ สิขํ ปาเปตฺวาฯ น ตาว กถิโตติ โยชนาฯ
ตนฺตินฺติ ธมฺมตนฺติํ, ปริยตฺตินฺติ อตฺโถฯ ปุตฺตปุตฺตมาตุยานวิหารธนวิหารทายกาทีนํ สมฺพหุลานํ อตฺถานํ วิภาวนวเสน ปวตฺตวาโร สมฺพหุลวาโรฯ
สมฺพหุลวารวณฺณนา
กามญฺจายํ ‘‘สพฺพโพธิสตฺตานญฺหี’’ติอาทิมาหฯ กุลวํโส กุลานุกฺกโมฯ ปเวณีติ ปรมฺปราฯ ‘‘กสฺมา’’ติ ปุตฺตุปฺปตฺติยา การณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺหี’’ติอาทิมาห, เตน เตสํ ชาตนคราทิ ปญฺญายมานํ เอกํสโต มนุสฺสภาวสญฺชานนตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา ยถาธิปฺเปตพุทฺธกิจฺจสิทฺธิ เอว น สิยาติ ทสฺเสติ, ยโต มหาสตฺตานํ จริมภเว มนุสฺสโลเก เอว ปาตุภาโว, น อญฺญตฺถฯ
สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา
จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ รเหติ จชาเปตีติ ราหุ, ราหุคฺคโห, อิธ ปน ราหุ วิยาติ ราหุฯ พนฺธนนฺติ จ อนตฺถุปฺปตฺติฏฺฐานตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา มหาสตฺเตน วุตฺตวจนเมว คเหตฺวา กุมารสฺส ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ อกํสุฯ อถาติ นิปาตมตฺตํฯ โรจินีติ โรจนสีลา, อุชฺชลรูปาติ รุจคฺคตีติ รุจํ ปภาตํ อาคติภูตา, ค-การาคมํ กตฺวา วุตฺตํฯ อิตฺถิรตนภาวโต มนุสฺสโลเก สพฺพาสํ อิตฺถีนํ พิมฺพปฏิจฺฉนฺนภูตาติ พิมฺพาฯ
ฌานา วุฏฺฐายาติ ปาทกชฺฌานโต อุฏฺฐายฯ
อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธาติ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณพหลภาวาฯ จูฬํเสน ฉาเทตฺวาติ ติริยภาเคน ฐปนวเสน สพฺพํ วิหารฏฺฐานํ ฉาเทตฺวาฯ สุวณฺณยฏฺฐิผาเลหีติ ผาลปฺปมาณาหิ สุวณฺณยฏฺฐีหิฯ สุวณฺณหตฺถิปาทานีติ ปกติหตฺถิปาทปริมาณานิ สุวณฺณขณฺฑานิฯ วุตฺตนเยเนวาติ จูฬํเสเนวฯ สุวณฺณกฏฺฏีหีติ สุวณฺณขณฺเฑหิฯ สลกฺขณานนฺติ ลกฺขณสมฺปนฺนานํ สหสฺสารานํฯ
โพธิปลฺลงฺโกติ อภิสมฺพุชฺฌนกาเล นิสชฺชฏฺฐานํฯ อวิชหิโตติ ‘‘เอกสฺมิํเยว ฐาเน โหตี’’ติฯ ปฐมปทคณฺฐิกาติ ปจฺฉิเม โสปานผลเก ฐตฺวา ฐปิยมานสฺส ทกฺขิณปาทสฺส ปติฏฺฐหนฏฺฐานํฯ ตํ ปน ยสฺมา ทฬฺหํ ถิรํ เกนจิ อเภชฺชํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปทคณฺฐี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ วิหาโรปิ น วิชหิโต เยวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุริมํ วิหารฏฺฐานํ น ปริจฺจชตีติ หิ อตฺโถฯ
วิสิฏฺฐา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตาว เวมตฺตํ, วิสทิสตาติ อตฺโถฯ ปมาณํ อาโรโหฯ ปธานํ ทุกฺกรกิริยาฯ รสฺมีติ สรีรปฺปภาฯ
‘‘สตฺตานํ ปากติกหตฺเถน ฉหตฺโถ มชฺฌิมปุริโส, ตโต ติคุณํ ภควโต สรีรปฺปมาณนฺติ ภควา อฏฺฐารสหตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘มนุสฺสานํ ปากติกหตฺเถน จตุหตฺโถ มชฺฌิมปุริโส, ตโต ติคุณํ ภควโต สรีรปฺปมาณนฺติ ภควา ทฺวาทสหตฺโถ อุปาทินฺนกรูปธมฺมวเสน, สมนฺตโต ปน พฺยามมตฺตํ พฺยามปฺปภา ผรตีติ อุปริ ฉหตฺถํ อพฺภุคฺคโต, พหลตรปฺปภา รูเปน สทฺธิํ อฏฺฐารสหตฺโถ โหตี’’ติฯ
อทฺธนิยนฺติ
อชฺฌาสยปฏิพทฺธนฺติ โพธิสมฺภารสมฺภรณกาเล ตถาปวตฺตชฺฌาสยาธีนํ, ตถาปวตฺตปตฺถนานุรูปํ วิปุลํ, วิปุลตรญฺจ จริยาปิฏกวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ยสฺมา สรีรปฺปมาณํ, ปธานํ, สรีรปฺปภา จ พุทฺธานํ วิสทิสาติ อิธ ปาฬิยํ อนาคตา, ตสฺมา เตหิ สทฺธิํ เวมตฺตตาสามญฺเญน อายุกุลานิปิ อิธ อาหริตฺวา ทีปิตานิฯ ปฏิวิทฺธคุเณสูติ อธิคตสพฺพญฺญุคุเณสุฯ นนุ จ โพธิสมฺภาเรสุ, เวเนยฺยปุคฺคลปริมาเณ จ เวมตฺตํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ตทุภยํ ปน พุทฺธคุณคฺคหเณน คหิตเมว โหตีติ น อุทฺธฏํฯ ยทคฺเคน หิ สพฺพพุทฺธานํ พุทฺธคุเณสุ เวมตฺตํ นตฺถิ, ตทคฺเคน เนสํ สมฺโพธิสมฺภาเรสุปิ เวมตฺตํ นตฺถีติฯ กสฺมา? เหตุอนุรูปตาย ผลสฺส
นิธิกุมฺโภติ จตฺตาโร มหานิธโย สนฺธาย วทติฯ ชาโต จาติฯ จ-สทฺเทน กตมหาภินีหาโร จาติ อยมฺปิ อตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตํ เหตํ พุทฺธวํเส –
‘‘ตาราคณา วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;
วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติฯ (พุ. วํ. ๖๕);
‘‘เอเตเนว จ สพฺพพุทฺธานํ วิสาขานกฺขตฺเตเนว มหาภินีหาโร โหตี’’ติ จ วทนฺติฯ
๑๓. อยํ คตีติ อยํ ปวตฺติ ปวตฺตนากาโร, อญฺเญ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตา อิมินา อากาเรน อนุสฺสรนฺตีติ อตฺโถ, ยสฺมา จุติโต ปฏฺฐาย ยาว ปฏิสนฺธิ, ตาว อนุสฺสรณํ อาโรหนํ อตีตอตีตตรอตีตตมาทิชาติสงฺขาเต ปุพฺเพนิวาเส ญาณสฺส อภิมุขภาเวน ปวตฺตีติ กตฺวาฯ ตสฺมา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว จุติ, ตาว อนุสฺสรณํ โอโรหนํ ปุพฺเพนิวาเส ปฏิมุขภาเวน ญาณสฺส ปวตฺตีติ อาห ‘‘ปจฺฉามุขํ ญาณํ เปเสตฺวา’’ติฯ จุติคนฺตพฺพนฺติ ยํ ปนิทํ จุติยา ญาณคติยา คนฺตพฺพํ, ตํ คมนํ พุชฺฌนนฺติ อตฺโถฯ ครุกนฺติ ภาริยํ ทุกฺกรํฯ เตนาห ‘‘อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิยา’’ติฯ อปรมฺปิ การณนฺติ ยตฺราติ ปจฺจตฺตตฺเถ, นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต, หิ-สทฺโท อนตฺถโกฯ เตนาห ‘‘โย นาม ตถาคโต’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ยตฺรา’’ติ นิปาตวเสน วิสุํ ยตฺร-สทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ ปปญฺเจนฺติ สตฺตสนฺตานํ สํสาเร วิตฺถาเรนฺตีติ ปปญฺจํฯ กมฺมวฏฺฏํ วุจฺจตีติ กิเลสวฏฺฏสฺส ปปญฺจคฺคหเณน, วิปากวฏฺฏสฺส ทุกฺขคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ สพฺพโส เขปิตวฏฺเฏฯ ‘‘มคฺคสีเลน ผลสีเลนา’’ติ วตฺวา ตยิทํ มคฺคผลสีลํ โลกิยสีลปุพฺพกํ, พุทฺธานญฺจ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรสีเลนา’’ติ วุตฺตํฯ สมาธิปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ สมาธิปกฺขาติ สมาธิ จ สมาธิปกฺขา จ สมาธิปกฺขา, เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘มคฺคสมาธินา’’ติอาทิ, ‘‘วิหาโร คหิโต วา’’ติ จฯ สมาธิปกฺขา นาม วีริยสติอาทโยฯ
สยนฺติ อตฺตนาฯ นีวรณาทีหีติ นีวรเณหิ เจว ตเทกฏฺเฐหิ จ ปาปธมฺเมหิ, วิตกฺกวิจาราทีหิ จฯ ‘‘วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา วิมุตฺติ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตํ อาห อฏฺฐสมาปตฺติอาทิวิสยตฺตา ตสฺสฯ วิมุตฺตตฺตาติ จ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน วิมุตฺตตฺตา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ตสฺส ตสฺสาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกสฺสฯ ปจฺจนีกงฺควเสนาติ ปหาตพฺพปฏิปกฺของฺควเสนฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตาติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ, โส เอว อนฺโต ปริโยสานภาวโต, ตสฺมิํ สาเธตพฺเพ นิพฺพตฺตตฺตา, ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ กิเลเสหิ นิสฺสฏตา, อปคโม จ นิพฺพานสฺส เตหิ วิวิตฺตตฺตา เอวาติ อาห ‘‘ทูเร ฐิตตฺตา’’ติฯ
๑๖. ธมฺมธาตูติ ธมฺมานํ สภาโว, อตฺถโต จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ สุปฺปฏิวิทฺธาติ สุฏฺฐุ ปฏิวิทฺธา สวาสนานํ สพฺเพสํ กิเลสานํ ปชหนโตฯ เอวญฺหิ สพฺพญฺญุตา, ทสพลญาณาทโย จาติ สพฺเพ พุทฺธคุณา ภควตา อธิคตา อเหสุํฯ อรหตฺตํ ธมฺมธาตูติ เกจิฯ สพฺพญฺญุตญาณนฺติ อปเรฯ ทฺวีหิ ปเทหีติ ทฺวีหิ วากฺเยหิฯ อาพทฺธนฺติ ปฏิพทฺธํ ตํมูลกตฺตา อุปริเทสนายฯ เทวจาริกโกลาหลนฺติ อตฺตโน เทวโลเก จาริกายํ สุทฺธาวาสเทวานํ กุตูหลปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต สุตฺตนฺตปริโยสาเน (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๙๑) วิจาเรสฺสติ, อตฺถโต วิภาเวสฺสตีติ โยชนาฯ อยํ เทสนาติ ‘‘อิโต โส ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๔) วิตฺถารโต ปวตฺติตเทสนมาหฯ นิทานกณฺเฑติอาทิโต เทสิตํ อุทฺเทสเทสนมาหฯ สา หิ อิมิสฺสา เทสนาย นิทานฏฺฐานิยตฺตา ตถา วุตฺตาฯ
โพธิสตฺตธมฺมตาวณฺณนา
๑๗. ‘‘วิปสฺสีติ ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวิเธ อตฺเถติ ติโรหิตวิทูรเทสคตาทิเก นีลาทิวเสน ปสฺสนกุสลตายาติ ทสฺสเน นิปุณภาเวนฯ ยาถาวโต โพธิ, โส เอว สตฺตโยคโต โพธิสตฺโตติ อาห ‘‘ปณฺฑิตสตฺโต พุชฺฌนกสตฺโต’’ติฯ สุจินฺติตจินฺติตาทินา ปน ปณฺฑิตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยทา จ ปนาเนน มหาภินีหาโร กโต, ตโต ปฏฺฐาย มหาโพธิยํ เอกนฺตนินฺนตฺตา โพธิมฺหิ สตฺโต โพธิสตฺโตติ อาห ‘‘โพธิสงฺขาเตสู’’ติอาทิฯ มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺหิ สพฺพญฺญุตญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณปทฏฺฐานญฺจ มคฺคญาณํ ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ อิมินา จตุตฺถาย คพฺภาวกฺกนฺติยา โอกฺกมีติ ทสฺเสติฯ จตสฺโส หิ คพฺภาวกฺกนฺติโย อิเธกจฺโจ คพฺโภ มาตุกุจฺฉิยํ โอกฺกมเน, ฐาเน, นิกฺขมเนติ ตีสุ ฐาเนสุ อสมฺปชาโน โหติ, เอกจฺโจ ปฐเม ฐาเน สมฺปชาโน, น อิตเรสุ, เอกจฺโจ ปฐเม, ทุติเย จ ฐาเน สมฺปชาโน, น ตติเย, เอกจฺโจ ตีสุปิ ฐาเนสุ สมฺปชาโน โหติฯ ตตฺถ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺติ โลกิยมหาชนสฺส วเสน วุตฺตา, ทุติยา อสีติมหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺฐ. ๒.๒๑ วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนาย วิตฺถาโร) วเสน, ตติยา ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ วเสนฯ เต กิร กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ขิตฺตา ตาฬจฺฉิคฺคเฬน หตฺถี วิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมนฺตา มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, เตน เนสํ ‘‘มยํ นิกฺขมามา’’ติ สมฺปชญฺญํ น โหติฯ จตุตฺถา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ วเสนฯ เต หิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตาปิ ปชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ปชานนฺติ, นิกฺขมนกาเลปิ ปชานนฺติฯ น หิ เต กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ สกฺโกนฺติ, ทฺเว หตฺเถ ปสาริตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ฐิตกาว นิกฺขมนฺตีติฯ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ปุพฺพภาเค ปญฺจมหาวิโลกนญาเณหิ เจว ‘‘อิทานิ จวามี’’ติ จุติปริจฺฉินฺทนญาเณน จ อปรภาเค ‘‘อิธ มยา ปฏิสนฺธิ คหิตา’’ติ ปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺทนญาเณน จ ปริจฺฉิชฺช ชานิตฺวาฯ
ปญฺจนฺนํ ปญฺจ มหาปริจฺจาคาฯ ตตฺถาปิ กามํ องฺคปริจฺจาคาทโยปิ ทานปารมีเยว, ตถาปิ ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถญฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ ญาตตฺถจริยา, สา จ โข กรุณายนวเสนฯ ตถา สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน หิตจริยา โลกตฺถจริยาฯ กมฺมสฺสกตาญาณวเสน, อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฐานวเสน, ขนฺธายตนาทิวเสน, ลกฺขณตฺตยาทิตีรณวเสน จ อตฺตโน, ปเรสญฺจ ตตฺถ สติปฏฺฐาเนน ญาณจาโร พุทฺธจริยา, สา ปนตฺถโต ปญฺญาปารมีเยว, ญาณสมฺภารวิเสสตาทสฺสนตฺถํ ปน วิสุํ คหณํฯ พุทฺธจริยานนฺติ พหุวจนนิทฺเทเสน ปุพฺพโยคปุพฺพจริยาธมฺมกฺขานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ คตปจฺจาคตวตฺตสงฺขาตาย ปุพฺพภาคปฏิปทาย สทฺธิํ อภิญฺญาสมาปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพโยโคฯ ทานาทีสุเยว สาติสยปฏิปตฺติ ปุพฺพจริยาฯ ‘‘ยาว จริยาปิฏเก สงฺคหิตา อภินีหาโร ปุพฺพโยโค, กายาทิวิเวกวเสน เอกจริยา ปุพฺพจริยา’’ติ เกจิฯ ทานาทีนญฺเจว อปฺปิจฺฉตาทีนญฺจ สํสารนิพฺพาเนสุ อาทีนวานิสํสานญฺจ วิภาวนวเสน, สตฺตานํ โพธิตฺตเย ปติฏฺฐาปนปริปาจนวเสน ธมฺมกฺขานํฯ โกฏิํ ปตฺวาติ ปรํ ปริยนฺตํ ปรมุกฺกํสํ ปาปุณิตฺวาฯ สตฺตมหาทานานีติ อฏฺฐวสฺสิกกาเล ‘‘หทยมํสาทีนิปิ ยาจกานํ ทเทยฺย’’นฺติ อชฺฌาสยํ อุปฺปาเทตฺวา ทินฺนทานํ, มงฺคลหตฺถิทานํ, คมนกาเล ทินฺนํ สตฺตสตฺตกมหาทานํ, มคฺคํ คจฺฉนฺเตน ทินฺนํ อสฺสทานํ, รถทานํ, ปุตฺตทานํ, ภริยาทานนฺติ อิมานิ สตฺต มหาทานานิ (จริยา. ๗๙) ทตฺวาฯ
‘‘อิทาเนว เม มรณํ โหตู’’ติ อธิมุจฺจิตฺวา กาลกรณํ อธิมุตฺติกาลกิริยา, ตํ โพธิสตฺตานํเยว, น อญฺเญสํฯ โพธิสตฺตา กิร ทีฆายุกเทวโลเก ฐิตา ‘‘อิธ ฐิตสฺส เม โพธิสมฺภารสมฺภรณํ น สมฺภวตี’’ติ กตฺวา ตตฺถ วาสโต นิพฺพินฺทมานสา โหนฺติ, ตทา วิมานํ ปวิสิตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา ‘‘อิโต อุทฺธํ เม ชีวิตํ นปฺปวตฺตตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย นิสีทนฺติ, จิตฺตาธิฏฺฐานสมนนฺตรเมว มรณํ โหติฯ ปารมีธมฺมานญฺหิ ‘‘เอเกนอตฺตภาเวน อนฺตเรน ปารมีนํ สพฺพโส ปูริตตฺตา’’ติ อิมินา ปโยชนาภาวโต ตตฺถ ฐตฺวา อธิมุตฺติกาลกิริยา
มนุสฺสคณนาวเสน, น เทวคณนาวเสนฯ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ จุติยา ปุพฺพนิมิตฺตานิฯ อมิลายิตฺวาติ เอตฺถ อมิลาตคฺคหเณเนว ตาสํ มาลานํ วณฺณสมฺปทายปิ คนฺธสมฺปทายปิ โสภาสมฺปทายปิ อวินาโส ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ พาหิรพฺภนฺตรานํ รโชชลฺลานํ เลปสฺสปิ อภาวโต เทวานํ สรีรคตานิ วตฺถานิ สพฺพกาลํ ปริสุทฺธปฺปภสฺสราเนว หุตฺวา ติฏฺฐนฺตีติ อาห ‘‘วตฺเถสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ เนว สีตํ น อุณฺหนฺติ ยสฺส สีตสฺส ปฏิการวเสน อธิกํ เสวิยมานํ อุณฺหํ, สยเมว วา ขรตรํ หุตฺวา อภิภวนฺตํ สรีเร เสทํ อุปฺปาเทยฺย, ตาทิสํ เนว สีตํ, น อุณฺหํ โหติฯ ตสฺมิํ กาเลติ ยถาวุตฺตมรณาสนฺนกาเลฯ พินฺทุพินฺทุวเสนาติ ฉินฺนสุตฺตาย อามุตฺตมุตฺตาวลิยา นิปตนฺตา มุตฺตคุฬิกา วิย พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวาฯ เสทาติ เสทธารา มุจฺจนฺติฯ ทนฺตานํ ขณฺฑิตภาโว ขณฺฑิจฺจํฯ เกสานํ ปลิตภาโว ปาลิจฺจํฯ อาทิ-สทฺเทน วลิตฺตจตํ สงฺคณฺหาติฯ กิลนฺตรูโป อตฺตภาโว โหติ, น ปน ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทีติ อุกฺกณฺฐิตาติ อนภิรติฯ สา นตฺถิ นิสฺสสนฺตีติ อุณฺหํ นิสฺสสนฺติฯ วิชมฺภนฺตีติ อนภิรติวเสน วิชมฺภนํ กโรนฺติฯ
ปณฺฑิตา เอวาติ พุทฺธิสมฺปนฺนา เอว เทวตาฯ ยถา เทวตา สมฺปติชาตา ‘‘กีทิเสน ปุญฺญกมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมินา นาม ปุญฺญกมฺเมน อิธ นิพฺพตฺตา’’ติ ชานนฺติ, เอวํ อตีตภเว อตฺตนา กตํ, อญฺญทาปิ วา เอกจฺจํ ปุญฺญกมฺมํ ชานนฺติเยว มหาปุญฺญาติ อาห ‘‘เย มหาปุญฺญา’’ติอาทิฯ
น ปญฺญายนฺติ จิรตรกาลตฺตา ปรมายุโนฯ อนิยฺยานิกนฺติ น นิยฺยานาวหํ สตฺตานํ อภาชนภาวโตฯ สตฺตา น ปรมายุโน โหนฺติ นาม ปาปุสฺสนฺนตายาติ อาห ‘‘ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺตี’’ติฯ เอตฺถาห – กสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธา มนุสฺสโลเก เอว อุปฺปชฺชนฺติ, น เทวพฺรหฺมโลเกสูติ? เทวโลเก ตาว นุปฺปชฺชนฺติ พฺรหฺมจริยวาสสฺส อโนกาสภาวโต, ตถา อนจฺฉริยภาวโต พฺรหฺมโลเก นุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สตฺตานํ ตาทิสคฺคาหวินิโมจนตฺถญฺหิ พุทฺธา ภควนฺโต มนุสฺสสุคติยํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น เทวสุคติยํฯ มนุสฺสสุคติยํ อุปฺปชฺชนฺตาปิ โอปปาติกา น โหนฺติ, สติ จ โอปปาติกูปปตฺติยํ วุตฺตโทสานติวตฺตนโต, ธมฺมเวเนยฺยานํ ธมฺมตนฺติยา ฐปนสฺส
กสฺมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺธา ชมฺพุทีเป เอว อุปฺปชฺชนฺติ, น เสสทีเปสุ? เกจิ ตาว อาหุ ‘‘ยสฺมา ปถวิยา นาภิภูตา, พุทฺธานุภาวสหิตา อจลฏฺฐานภูตา โพธิมณฺฑภูมิ ชมฺพุทีเป เอว, ตสฺมา ชมฺพุทีเป เอว อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ, ตถา ‘‘อิตเรสมฺปิ อวิชหิตฏฺฐานานํ ตตฺเถว ลพฺภนโต’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ยสฺมา ปุริมพุทฺธานํ, มหาโพธิสตฺตานํ, ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ นิพฺพตฺติยา สาวกโพธิสตฺตานํ สาวกโพธิยา อภินีหาโร, สาวกปารมิยา สมฺภรณํ, ปริปาจนญฺจ พุทฺธเขตฺตภูเต อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเป เอว อิชฺฌติ, น อญฺญตฺถฯ เวเนยฺยานํ วินยนตฺโถ จ พุทฺธุปฺปาโทติ อคฺคสาวกมหาสาวกาทิ เวเนยฺยวิเสสาเปกฺขาย เอตสฺมิํ ชมฺพุทีเป เอว พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, น เสสทีเปสุฯ อยญฺจ นโย สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติฯ เตสํ อุตฺตมปุริสานํ ตตฺเถว อุปฺปตฺติ สมฺปตฺติจกฺกานํ วิย อญฺญมญฺญูปนิสฺสยโต อปราปรํ ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ ทีปํ ปสฺสี’’ติฯ อิมินา นเยน เทสนิยาเมปิ การณํ นีหริตฺวา วตฺตพฺพํฯ
อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ พฺราหฺมณานมฺปิ ปูชนียภาวโตฯ ‘‘ราชา ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิ ปิตุวเสน กุลสฺส นิทฺทิสิตพฺพโตฯ
‘‘ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิ, เตน อตฺตโน อนฺตรายาภาวํ อญฺญาสิ, ตสฺสา จ ตุสิตภเว ทิพฺพสมฺปตฺติปจฺจนุภวนํฯ
ตา เทวตาติ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬเทวตาฯ กถํ ปน ตา เทวตา ตทา โพธิสตฺตสฺส ปูริตปารมิภาวํ, กถํ จสฺส พุทฺธภาวํ ชานนฺตีติ? มเหสกฺขานํ
‘‘จวามี’’ติ ชานาติ จุติอาสนฺนชวเนหิ ญาณสหิเตหิ จุติยา อุปฏฺฐิตภาวสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ จุติจิตฺตํ น ชานาติ จุติจิตฺตกฺขณสฺส อิตฺตรภาวโตฯ ตถา หิ ตํ จุตูปปาตญาณสฺสปิ อวิสโยวฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตปิ เอเสว นโยฯ อาวชฺชนปริยาโยติ อาวชฺชนกฺกโมฯ ยสฺมา เอกวารํ อาวชฺชิตมตฺเตน อารมฺมณํ นิจฺฉินิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ตํ เอวารมฺมณํ ทุติยํ, ตติยญฺจ อาวชฺชิตฺวา นิจฺฉยติฯ อาวชฺชนสีเสน เจตฺถ ชวนวาโร คหิโตฯ เตนาห ‘‘ทุติยตติยจิตฺตวาเร เอว ชานิสฺสตี’’ติฯ จุติยา ปุเรตรํ กติปยจิตฺตวารโต ปฏฺฐาย ‘‘มรณํ เม อาสนฺน’’นฺติ ‘‘จุติกฺขเณปิ จวามีติ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิยา ปน อปุพฺพภาวโต ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติฯ นิกนฺติยา อุปฺปตฺติโต ปรโต ‘‘อสุกสฺมิํ เม ฐาเน ปฏิสนฺธิ คหิตา’’ติ ชานาติฯ ตสฺมิํ กาเลติ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปตีติ เอตฺถ กมฺปนการณํ เหฏฺฐา พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๔๙) วุตฺตเมวฯ อตฺถโต ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต มหาปรินิพฺพานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๗๑) อาคมิสฺสติฯ มหาการุณิกา พุทฺธา ภควนฺโต สตฺตานํ หิตสุขวิธานตปฺปรตาย พหุลํ โสมนสฺสิกาว โหนฺตีติ เตสํ ปฐมมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณํ อฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๗; ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๙๘; ม. นิ. อฏฺฐ. ๔.๒๐๐) วุตฺตํฯ มหาสิวตฺเถโรปน ยทิปิ มหาการุณิกา พุทฺธา ภควนฺโต สตฺตานํ หิตสุขวิธานตปฺปราว, วิเวกชฺฌาสยา ปน วิสงฺขารนินฺนา สพฺพสงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขนพหุลาติ ปญฺจมมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณมาหฯ
ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐายาติ ปุณฺณมาย ปุเร สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย, สุกฺกปกฺเข สตฺตเม ทิวเสติ นวมิโต สตฺตเม ทิวเส อาสฬฺหิปุณฺณมายํฯ อิทํ สุปินนฺติ อิทานิ วุจฺจมานาการํฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อโนตตฺตทหํ เนตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา’’ติ เนสํ เทวิโยติ มหาราชูนํ เทวิโยฯ จริตฺวาติ โคจรํ จริตฺวาฯ
หริตูปลิตฺตายาติ หริเตน โคมเยน กตปริภณฺฑายฯ ‘‘โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว ‘‘สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสตี’’ติอาทิ ปน เทวตาวิคฺคเหน ตมตฺถํ ยาถาวโต ปเวเทสุํฯ
ธมฺมตาติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๓๑; ๓.๓๗๓; ปฏิ. ม. ๑.๓๓) วิย ปกติปริยาโย, ธมฺโม เอว ธมฺมตา ยถา เทโว เอว เทวตาติ อาห ‘‘อยํ สภาโว’’ติ, อยํ ปกตีติ อตฺโถฯ สฺวายํ สภาโว อตฺถโต ตถา นิยตภาโวติ อาห ‘‘อยํ นิยาโมติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ นิยาโม ปน พหุวิโธติ เต สพฺเพ อตฺถุทฺธารนเยน อุทฺธริตฺวา อิธาธิปฺเปตนิยามเมว ทสฺเสตุํ ‘‘นิยาโม จ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กมฺมานํ นิยาโม กมฺมนิยาโมฯ เอส นโย อุตุนิยามาทีสุ ตีสุฯ อิตโร ปน ธมฺโม เอว นิยาโม ธมฺมนิยาโม, ธมฺมตาฯ
กุสลสฺส กมฺมสฺสฯ นิเสนฺโต ติขิณํ กโรนฺโตฯ
อรูปาทิภูมิภาควิเสสวเสน อุตุวิเสสทสฺสนโต อุตุวิเสเสน สิชฺฌมานานํ รุกฺขาทีนํ ปุปฺผผลาทิคฺคหณํ ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเลติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วสนฺตาทิกาเลฯ
มธุรโต พีชโต ติตฺตโต พีชโตติ โยชนาฯ
๑๘. วตฺตมานสมีเป วตฺตมาเน วิย โวหริตพฺพนฺติ ‘‘โอกฺกมตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอกฺกนฺโต โหตีติ อยเมวตฺโถ’’ติฯ เอวํ โหตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนสฺส สมฺปชานนา โหติฯ น โอกฺกมมาเน ปฏิสนฺธิกฺขณสฺส ทุวิญฺเญยฺยตายฯ ยถา จ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาตี’’ติฯ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปตฺถรเณน อปฺปมาโณฯ อติวิย สมุชฺชลนภาเวน อุฬาโร เทวานุภาวนฺติ เทวานํ ปภานุภาวํฯ เทวานญฺหิ ปภํ โส โอภาโส ‘‘นิวตฺถวตฺถสฺสา’’ติอาทิฯ
โลกานํ โลกธาตูนํ อนฺตโร วิวโร โลกนฺตโร, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘โลกนฺตริกา’’ติ วุตฺโตฯ รุกฺขคจฺฉาทินา เกนจิ น หญฺญนฺตีติ อฆา, อสมฺพาธาฯ เตนาห ‘‘นิจฺจวิวฏา’’ติฯ อสํวุตาติ เหฏฺฐา, อุปริ จ เกนจิ น ปิหิตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐา’’ติฯ ตตฺถ ปิ-สทฺเทน ยถา เหฏฺฐา อุทกสฺส ปิธายิกา ปถวี นตฺถีติ อสํวุตา โลกนฺตริกา, เอวํ อุปริปิ จกฺกวาเฬสุ วิย เทววิมานานํ อภาวโต อสํวุตา อปฺปติฏฺฐาติ ทสฺเสติฯ อนฺธกาโร เอตฺถ อตฺถีติ อนฺธการาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติ อาโลกสฺส อภาวโต, น จกฺขุโนฯ ตถา หิ ‘‘เตน โอภาเสน อญฺญมญฺญํ สญฺชานนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ชมฺพุทีเป ฐิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ อตฺถงฺคมนวเสน อุปฑฺฒํ สูริยมณฺฑลํ ปญฺญายติ, อปรโคยานวาสีนํ อุคฺคมนวเสน, เอวํ เสสทีเปสุ ปีติ อาห ‘‘เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺตี’’ติฯ อิโต อญฺญถา ปน ทฺวีสุ เอว ทีเปสุ เอกปฺปหาเรน ปญฺญายนฺตีติฯ เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการวิธมนมฺปิ อิมินาว นเยน ทฏฺฐพฺพํฯ ปภาย นปฺปโหนฺตีติ อตฺตโน ปภาย โอภาสิตุํ อนภิสมฺภุนนฺติฯ ยุคนฺธรปพฺพตปฺปมาเณ อากาเส วิจรณโต ‘‘จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน วิจรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ
วาวฏาติ วิปริวตฺติตฺวาติ วิวตฺติตฺวาฯ ฉิชฺชิตฺวาติ มุจฺฉาปตฺติยา ฐิตฏฺฐานโต มุจฺจิตฺวา, องฺคปจฺจงฺคเฉทเนน วา ฉิชฺชิตฺวาฯ อจฺจนฺตขาเรติ อาตปสนฺตาปาภาเวน อติสีตภาวเมว สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตา สิยาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐหนอุทกํ สมฺปตฺติกรมหาเมฆวุฏฺฐํ ปถวิสนฺธารกํ กปฺปวินาสกํ อุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติฯ ตถา หิ สติ ปถวีปิ วิลีเยยฺย, เตสํ วา ปาปกมฺมพเลน เปตานํ อุทกสฺส ปุพฺพเขฬภาวาปตฺติ วิย ตสฺส อุทกสฺส ตทา ขารภาวาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อจฺจนฺตขาเร อุทเก’’ติฯ
เอกยาคุปานมตฺตมฺปีติ ปตฺตาทิภาชนคตํ ยาคุํ คโฬจิอาทิอุทฺธรณิยา คเหตฺวา ปิวนมตฺตมฺปิ กาลํฯ สมนฺตโตติ สพฺพภาคโต ฉปฺปการมฺปิฯ
๑๙. จตุนฺนํ มหาราชานํ วเสนาติ เวสฺสวณาทิจตุมหาราชภาวสามญฺเญนฯ
ยถาวิหารนฺติ
๒๐. ปกติยาติ อตฺตโน ปกติยา เอวฯ เตนาห ‘‘สภาเวเนวา’’ติฯ ปรสฺส สนฺติเก คหเณน วินา อตฺตโน สภาเวเนว สยเมว อธิฏฺฐหิตฺวา สีลสมฺปนฺนาฯ โพธิสตฺตมาตาปีติ อมฺหากํ โพธิสตฺตมาตาปิฯ กาลเทวิลสฺสาติ ยถา กาลเทวิลสฺส สนฺติเก อญฺญทา คณฺหาติ, โพธิสตฺเต ปน…เป.… สยเมว สีลํ อคฺคเหสิ, ตถา วิปสฺสีโพธิสตฺตมาตาปีติ อธิปฺปาโยฯ
๒๑. ‘‘มนุสฺเสสู’’ติ อิทํ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ, ‘‘มนุสฺสิตฺถิยา นาม มนุสฺสปุริเสสุ ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติฯ โพธิสตฺตสฺส มาตุยา ปน เทเวสุปิ ตาทิสํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชเตวฯ ยถา โพธิสตฺตสฺส อานุภาเวน โพธิสตฺตมาตุ ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, เอวํ ตสฺส อานุภาเวเนว สา เกนจิ ปุริเสน อนภิภวนียาติ อาห ‘‘ปาทา น วหนฺติ ทิพฺพสงฺขลิกา วิย พชฺฌนฺตี’’ติฯ
๒๒. ปุพฺเพ ‘‘ปุพฺเพ’’ติอาทิฯ วตฺถุปฏิกฺเขโปติ อพฺรหฺมจริยวตฺถุปฏิเสโธฯ เตนาห ‘‘ปุริสาธิปฺปายวเสนา’’ติฯ อารมฺมณปฏิลาโภติ รูปาทิปญฺจกามคุณารมฺมณสฺเสว ปฏิลาโภฯ
๒๓. กิลมโถติ เขโท, กายสฺส ครุภาวกถินภาวาทโยปิ ตสฺสา ตทา น โหนฺติ เอวฯ ‘‘ติโรกุจฺฉิคตํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ กทา ปฏฺฐาย ปสฺสตีติ อาห ‘‘กลลาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา’’ติอาทิฯ ทสฺสเน ปโยชนํ สยเมว วทติฯ ตสฺส อภาวโต กลลาทิกาเล น ปสฺสติฯ ปุตฺเตน ทหเรน มนฺเทน อุตฺตานเสยฺยเกน สทฺธิํฯ ‘‘ยํ ตํ มาตู’’ติอาทิ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํฯ จกฺกวตฺติคพฺภโตปิ หิ สวิเสสํ โพธิสตฺตคพฺโภ ปริหารํ ลภติ ปุญฺญสมฺภารสฺส สาติสยตฺตา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา อติวิย สปฺปายาหาราจารา จ หุตฺวา สกฺกจฺจํ ปริหรติฯ สุขวาสตฺถนฺติ โพธิสตฺตสฺส สุขวาสตฺถํฯ ปุรตฺถาภิมุโขติ มาตุ ‘‘ปุพฺเพ กตกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อสฺสาติ เทวิยาฯ วตฺถุนฺติ กุจฺฉิํฯ ผลิกอพฺภปฏลาทิโน วิย โพธิสตฺตมาตุกุจฺฉิตจสฺส ปตนุภาเวน อาโลกสฺส วิพนฺธาภาวโต ยถา โพธิสตฺตมาตา กุจฺฉิคตํ โพธิสตฺตํ ปสฺสติ, กิํ เอวํ โพธิสตฺโตปิ มาตรํ, อญฺญญฺจ ปุรโต ฐิตํ รูปคตํ ปสฺสติ, โนติ อาห ‘‘โพธิสตฺโต ปนา’’ติอาทิฯ กสฺมา ‘‘น หิ อนฺโตกุจฺฉิยํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ อสฺสาสปสฺสาสา วิย หิ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณมฺปิ น อุปฺปชฺชติ ตชฺชสฺส สมนฺนาหารสฺส อภาวโตฯ
๒๔. ยถา ‘‘โพธิสตฺเตน วสิตฏฺฐานญฺหี’’ติอาทิ ตสฺส การณวจนํฯ อญฺเญสํ อปริโภคนฺติ อญฺเญหิ น ปริภุญฺชิตพฺพํ, น ปริโภคโยคฺยนฺติ อตฺโถฯ ตถา สติ โพธิสตฺตปิตุ อญฺญาย อคฺคมเหสิยา ภวิตพฺพํ, ตถาปิ โพธิสตฺตมาตริ ธรนฺติยา อยุชฺชมานกนฺติ อาห ‘‘น จ สกฺกา’’ติอาทิฯ อปเนตฺวาติ อคฺคมเหสิฐานโต นีหริตฺวาฯ อตฺตนิ ฉนฺทราควเสเนว พหิทฺธา อารมฺมณปริเยสนาติ วิสยินิสาราโค สตฺตานํ วิสเยสุ สาราคสฺส พลวการณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตานํ อตฺตภาเว ฉนฺทราโค พลวา โหตี’’ติฯ อนุรกฺขิตุํ น สกฺโกตีติ สมฺมา คพฺภปริหารํ นานุยุญฺชติฯ เตน คพฺโภ พหฺวาพาโธ โหติฯ วตฺถุ วิสทํ โหตีติ คพฺภาสโย วิสุทฺโธ โหติฯ มาตุ มชฺฌิมวยสฺส ตติยโกฏฺฐาเส โพธิสตฺตคพฺโภกฺกมนมฺปิ ตสฺสา อายุปริมาณวิโลกเนเนว สงฺคหิตํ วโยวเสน อุปฺปชฺชนกวิการสฺส ปริวชฺชนโตฯ อิตฺถิสภาเวน อุปฺปชฺชนกวิกาโร ปน โพธิสตฺตสฺส อานุภาเวเนว วูปสมติฯ
๒๕. สตฺตมาสชาโตติ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต สตฺตเม มาเส ชาโตฯ โส สีตุณฺหกฺขโม น โหติ อติวิย สุขุมาลตายฯ อฏฺฐมาสชาโต น ชีวติฯ ‘‘สตฺตมาสชาตสฺส ปน น ตาว เต ชาตา’’ติ วทนฺติฯ
๒๗. เทวา ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ‘‘โลกนาถํ มหาปุริสํ สยเมว ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ สญฺชาตคารวพหุมานา อตฺตโน ปีติํ ปเวเทนฺตา ขีณาสวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน อาทิโต ปฏิคฺคณฺหนฺติฯ สูติเวสนฺติ สูติชคฺคนธาติเวสํฯ เอเกติ อภยคิริวาสิโนฯ มจฺฉกฺขิสทิสํ ฉวิวเสนฯ อฏฺฐาสิ น นิสีทิ, น นิปชฺชิ วาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิตาว โพธิสตฺตํ โพธิสตฺตมาตา วิชายตี’’ติฯ นิทฺทุกฺขตาย ฐิตา เอว หุตฺวา วิชายติฯ ทุกฺขสฺส หิ พลวภาวโต ตํ ทุกฺขํ อสหมานา อญฺญา อิตฺถิโย นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา วิชายนฺติฯ
๒๘. อชินปฺปเวณิยาติ มหาเตโชติ มหานุภาโวฯ มหายโสติ มหาปริวาโร, วิปุลกิตฺติโฆโส จฯ
๒๙. ภคฺควิภคฺคาติ สมฺพาธฏฺฐานโต นิกฺขมเนน วิภาวิตตฺตา ภคฺคา, วิภคฺคา วิย จ หุตฺวา, เตน เนสํ อวิสทภาวเมว ทสฺเสติฯ อลคฺโค หุตฺวาติ คพฺภาสเย, โยนิปเทเส จ กตฺถจิ อลคฺโค อสตฺโต หุตฺวา, ยโต ‘‘ธมกรณโต อุทกนิกฺขมนสทิส’’นฺติ วุตฺตํฯ อุทเกนาติ คพฺภาสยคเตน อุทเกนฯ อมกฺขิโตว นิกฺขมติ สมฺมกฺขิตสฺส ตาทิสสฺส อุทกเสมฺหาทิกสฺเสว ตตฺถ อภาวโตฯ โพธิสตฺตสฺส หิ ปุญฺญานุภาวโต ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ตํ ฐานํ ปุพฺเพปิ วิสุทฺธํ วิเสสโต ปรมสุคนฺธคนฺธกุฏิ วิย จนฺทนคนฺธํ วายนฺตํ ติฏฺฐติฯ
อุทกวฏฺฏิโยติ อุทกกฺขนฺธาฯ
๓๑. มุหุตฺตชาโตติ มุหุตฺเตน ชาโต หุตฺวา มุหุตฺตมตฺโตวฯ อนุธาริยมาเนติ อาคตาเนวาติ ตํ ฐานํ อุปคตานิ เอวฯ อเนกสาขนฺติ รตนมยาเนกสตปติฏฺฐานหีรกํฯ สหสฺสมณฺฑลนฺติ เตสํ อุปริฏฺฐิตํ อเนกสหสฺสมณฺฑลหีรกํฯ มรูติ เทวาฯ น โข ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ปทวีติหารโต ปเคว ทิสาวิโลกนสฺส ‘‘มหาสตฺโต หี’’ติอาทิฯ เอกงฺคณานีติ วิวฏภาเวน วิหารงฺคณปริเวณงฺคณานิ วิย เอกงฺคณสทิสานิ อเหสุํฯ สทิโสปิ นตฺถีติ ตุมฺหากํ อิทํ วิโลกนํ วิสิฏฺเฐ ปสฺสิตุํ ‘‘อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ อคฺโคติ ปธาโน, เกน ปนสฺส ปธานตาติ อาห ‘‘คุเณหี’’ติฯ ปฐม-สทฺโท เจตฺถ ปธานปริยาโยฯ โพธิสตฺตสฺส ปน ปธานตา อนญฺญสาธารณาติ อาห ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ, สพฺพปธาโนติ อตฺโถฯ เอตสฺเสวาติ อคฺคสทฺทสฺเสวฯ เอตฺถ จ มเหสกฺขา ตาว เทวา ตถา จ วทนฺติ, อิตเร ปน กถนฺติ? มหาสตฺตสฺส อานุภาวทสฺสนาทินาฯ มเหสกฺขานญฺหิ เทวานํ มหาสตฺตสฺส อานุภาโว วิย เตน สทิสานมฺปิ อานุภาโว ปจฺจกฺโข อโหสีติ, อิตเร ปน เตสํ วจนํ สุตฺวา สทฺทหนฺตา อนุมินนฺตา ตถา อาหํสุฯ ปริปากคตปุพฺพเหตุสํสิทฺธาย ธมฺมตาย โจทิยมาโน อิมสฺมิํ…เป.… พฺยากาสิฯ
ชาตมตฺตสฺเสว โพธิสตฺตสฺส ฐานาทีนิ เยสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภูตานีติ เต นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปติฏฺฐานํ จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ อิทฺธิปาทวเสน โลกุตฺตรธมฺเมสุ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสมิชฺฌนโตฯ อุตฺตราภิมุขภาโว ‘‘มหาชนํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ ตถา สตฺตปทคมนํ สตฺตปทโพชฺฌงฺคสมฺปนฺนอริยมคฺคคมนสฺสฯ สุวิสุทฺธเสตจฺฉตฺตธารณํ สุวิสุทฺธวิมุตฺติฉตฺตธารณสฺสฯ ปญฺจราชกกุธภณฺฑสมาโยโค ปญฺจวิธวิมุตฺติคุณสมาโยคสฺสฯ อนาวฏทิสานุวิโลกนํ อนาวฏญาณตายฯ ‘‘อคฺโคหมสฺมี’’ติอาทินา อฉมฺภิตวาจาภาสนํ เกนจิ อวิพนฺธนียตาย อปฺปวตฺติยสฺส สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺสฯ ‘‘อยมนฺติมา ชาตี’’ติ อายติํ ชาติยา อภาวกิตฺตนา อนุปาทิ…เป.… ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ตสฺส ตสฺส อนาคเต ลทฺธพฺพวิเสสสฺส ตํ ตํ นิมิตฺตํ อพฺยภิจารีติ กตฺวาฯ น อาคโตติ อิมสฺมิํ สุตฺเต, อญฺญตฺถ จ วกฺขมานาย อนุปุพฺพิยา น อาคโตฯ อาหริตฺวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สุตฺเต, อฏฺฐกถาสุ จ อาคตนเยน อาหริตฺวา ทีเปตพฺโพฯ
‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปี’’ติ อิทํ สติปิ อิธ ปาฬิยํ อาคตตฺเต วกฺขมานานํ อจฺฉริยานํ มูลภูตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, เอวํ อญฺญมฺปิ เอวรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺติพทฺธา วีณา จมฺมพทฺธา เภริโยติ ปญฺจงฺคิกตูริยสฺส นิทสฺสนมตฺตํ, จ-สทฺเทน วา อิตเรสมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ตงฺขเณ เอว ฉชฺชิตฺวา ปุน ปากติกาเนว โหนฺติ, ตถา ชจฺจนฺธาทีนํ จกฺขุโสตาทีนิ ตถารูปกมฺมปจฺจยา ตสฺมิํเยว ขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ตาวเทว วิคจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ฉิชฺชิํสูติ จ ปาเทสุ พนฺธฏฺฐาเนสุ ฉิชฺชิํสุฯ วิคจฺฉิํสูติ วูปสมิํสุฯ อากาสฏฺฐกรตนานิ นาม ตํตํวิมานคตมณิรตนาทีนิฯ สกเตโชภาสิตานีติ อเหสุํฯ นปฺปวตฺตีติ น สนฺนิปาโตฯ น วายีติ ขโร วาโต น วายิฯ มุทุสุโข ปน สตฺตานํ สุขาวโห วายิฯ ปถวิคตา อเหสุํ อุจฺจฏฺฐาเน ฐาตุํ อวิสหนฺตาฯ อุตุสมฺปนฺโนติ อนุณฺหาสีตตาสงฺขาเตน อุตุนา สมฺปนฺโนฯ อปฺโผฏนํ วุจฺจติ ภุชหตฺถสงฺฆฏฺฏนสทฺโท, อตฺถโต ปน วามหตฺถํ อุเร ฐเปตฺวา ทกฺขิเณน ปุถุปาณินา หตฺถตาฬเนน สทฺทกรณํฯ มุเขน อุสฺเสฬนํ สทฺทสฺส มุญฺจนํ เสฬนํฯ เอกทฺธชมาลา อโหสิ นิรนฺตรํ ธชมาลาสโมธานคตายฯ น เกวลญฺจ เอตานิ เอว, อถ โข อญฺญานิปิ ‘‘วิจิตฺตปุปฺผสุคนฺธปุปฺผวสฺสเทโวปวสฺสิ สูริเย ทิสฺสมาเน เอว ตารกา โอภาสิํสุ, อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อุทกํ ปถวิโต อุพฺภิชฺชิ, พิลาสยา จ ติรจฺฉานา อาสยโต นิกฺขมิํสุ, ราคโทสโมหาปิ ตนุ ภวิํสุ, ปถวิยํ รโช วูปสมิ, อนิฏฺฐคนฺโธ วิคจฺฉิ, ทิพฺพคนฺโธ วายิ, รูปิโน เทวา สรูเปเนว มนุสฺสานํ อาปาถํ อคมํสุ, สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุ’’นฺติ เอวมาทีนิ
ตตฺราปีติ เตสุปิ ปถวิกมฺปาทีสุ เอวํ ปุพฺพนิมิตฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ น เกวลํ สมฺปติชาตสฺส ฐานาทีสุ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ สพฺพสฺส เญยฺยสฺส, ติตฺถกรมตสฺส จ จาลนโตฯ เกนจิ อนุสฺสาหิตานํเยว อิมสฺมิํเยว เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต เกนจิ อนุสฺสาหิตานํเยว เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคณฺหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ปฐมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ ทิพฺพวิหารปฏิลาภสฺส, ปจฺฉา มนุสฺสานํ ปฏิคฺคหณํ ตตฺเถว ฐานสฺส นิจฺจลสภาวโต ปุพฺพนิมิตฺตํฯ วีณานํ สยํ วชฺชนํ ปรูปเทเสน วินา สยเมว อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เภรีนํ วชฺชนํ จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย ปเวทนสมตฺถสฺส ธมฺมเภริยา อนุสาวนสฺส อมตทุนฺทุภิโฆสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ อนฺทุพนฺธนาทีนํ เฉโท มานวินิพนฺธเภทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ มหาชนสฺส โรควิคโม ตสฺเสว สกลวฏฺฏทุกฺขโรควิคมภูตสฺส สจฺจปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ‘‘มหาชนสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘มหาชนสฺส ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส, มหาชนสฺส ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺสา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทฺธิปาทภาวนาวเสน สาติสยญาณชวสมฺปตฺติสิทฺธีติ อาห ‘‘ปีฐสปฺปีนํ ชวสมฺปทา จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ สุปฏฺฏนสมฺปาปุณนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ อตฺถาทิอนุรูปํ อตฺถาทีสุ สมฺปฏิปตฺติภาวโตฯ รตนานํ สกเตโชภาสิตตฺตํ ยํ โลกสฺส ธมฺโมภาสํ ทสฺเสสฺสติ, เตน ตสฺส สกเตโชภาสิตตฺตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ
จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ ตสฺส สพฺพโส เวรวูปสมนโตฯ เอกาทสอคฺคินิพฺพาปนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ ทุนฺนิพฺพาปนนิพฺพานภาวโตฯ ญาณาโลกาทสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ อนาโลเก อาโลกทสฺสนภาวโตฯ นิพฺพานรเสนาติ กิเลสานํ นิพฺพายนรเสนฯ เอกรสภาวสฺสาติ สาสนสฺส สพฺพตฺถ เอกรสภาวสฺส, ตญฺจ โข อมธุรสฺส ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตภินฺทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ สพฺพโส ทิฏฺฐิคตวาตาปนยนวเสนฯ อากาสาทิอปฺปติฏฺฐวิสมจญฺจลฏฺฐานํ ปหาย สกุณานํ ปถวิคมนํ ตาทิสํ มิจฺฉาคาหํ ปหาย สตฺตานํ ปาเณหิ รตนตฺตยสรณคมนสฺส ปุพฺพนิตฺตํฯ พหุชนกนฺตตายาติ จนฺทสฺส วิย พหุชนสฺส กนฺตตายฯ สูริยสฺส อุณฺหสีตวิวชฺชิตอุตุสุขตา ปริฬาหวิวชฺชิตกายิกเจตสิกสุขปฺปตฺติยา ปุพฺพนิมิตฺตํฯ เทวตานํ อปฺโผฏนาทีหิ กีฬนํ ปโมทุปฺปตฺติ ภวนฺตคมเนน, ธมฺมสภาวโพธเนน จ อุทานวเสน ปโมทวิภาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ธมฺมเวควสฺสนสฺสาติ เทสนาญาณเวเคน ธมฺมามตสฺส วสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ กายคตาสติวเสน ลทฺธํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคผลสุขานุภโว กายคตาสติอมตปฏิลาโภ, ตสฺส ปน กายสฺสาปิ อตปฺปกสุขาวหตฺตา ขุทาปิปาสาปีฬนาภาโว ปุพฺพนิมิตฺตํ วุตฺโต อฏฺฐกถายํปน ขุทํ, ปิปาสญฺจ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺพนิมิตฺตานํ เภโท วิเสสสามญฺญวิภาเคน, โคพลีพทฺทญาเยน จ คเหตพฺโพฯ ‘‘สยเมวา’’ติ ปทํ ‘‘อฏฺฐงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺสา’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ภริตภาวสฺสาติ ปริปุณฺณภาวสฺสฯ ‘‘อริยทฺธชมาลามาลิตายาติ กาสายทฺธชมาลาวนฺตตายา’’ติ เกจิ, สเทวกสฺส โลกสฺส ปน อริยมคฺคโพชฺฌงฺคทฺธชมาลาหิ มาลิภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อนุทฺธฏํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
เอตฺถาติ ‘‘สมฺปติชาโต’’ติอาทินา อาคเต อิมสฺมิํ วาเรฯ วิสฺสชฺชิโตว, ตสฺมา อมฺเหหิ อิธ อปุพฺพํ วตฺตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทา ปจฺฉา พาลทารโกว อโหสิ, น ตาทิโสติฯ พุทฺธภาวานุจฺฉวิกสฺส โพธิสตฺตานุภาวสฺส ยาถาวโต ปเวทิตตฺตา ปริสา จสฺส พฺยากรเณน พุทฺเธน วิย…เป.… อตฺตมนา อโหสิฯ
สพฺพธมฺมตาติ สพฺพโพธิสตฺตานํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา ปุญฺญญาณสมฺภารทสฺสเนน เนสํ เอกสทิสตฺตาฯ
ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
๓๓. ทุกูลจุมฺพฏเกติ ทหรสฺส นิปชฺชนโยคฺยตาวเสน ปฏิสํหฏทุกูลสุขุเมฯ ‘‘ขตฺติโย พฺราหฺมโณ’’ติ เอวมาทิ ชาติฯ ‘‘โกณฺฑญฺโญ โคตโม’’ติ เอวมาทิ โคตฺตํฯ ‘‘โปณิกา จิกฺขลฺลิกา สากิยา โกฬิยา’’ติ เอวมาทิ กุลปเทโสฯ อาทิ-สทฺเทน รูปิสฺสริยปริวาราทิสพฺพสมฺปตฺติโย สงฺคณฺหาติฯ มหนฺตสฺสาติ วิปุลสฺส, อุฬารสฺสาติ อตฺโถฯ นิปฺผตฺติโยติ สิทฺธิโยฯ คนฺตพฺพคติยาติ คติ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตมาหฯ อุปปชฺชนวเสน หิ สุจริตทุจฺจริเตหิ คนฺตพฺพาติ คติโย, อุปปตฺติภววิเสโสฯ คจฺฉติ ยถารุจิ ปวตฺตตีติ คติ, อชฺฌาสโยฯ ปฏิสรเณติ ปรายเณ อวสฺสเยฯ สพฺพสงฺขตวิสํยุตฺตสฺส หิ อรหโต นิพฺพานเมว ตํปฏิสรณํฯ ตฺยาหนฺติ เต อหํฯ
ทสวิเธ กุสลธมฺเม, อครหิเต จ ราชธมฺเม (ชา. ๒ มหามํสชาตเก วิตฺถาโร) นิยุตฺโตติ ธมฺมิโกฯ เตน จ ธมฺเมน สกลํ โลกํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ยสฺมา จกฺกวตฺตี ธมฺเมน ญาเยน รชฺชํ อธิคจฺฉติ, น อธมฺเมน, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมน ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา’’ติฯ จตูสุ ทิสาสุ สมุทฺทปริโยสานตาย จตุรนฺตา นาม ตตฺถ ตตฺถ ทีเป มหาปถวีติ อาห ‘‘ปุรตฺถิม…เป.… อิสฺสโร’’ติฯ วิชิตาวีติ วิเชตพฺพสฺส วิชิตวา, กามโกธาทิกสฺส อพฺภนฺตรสฺส, ปฏิราชภูตสฺส พาหิรสฺส จ อริคณสฺส วิชยิ, วิเชตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ กามํ จกฺกวตฺติโน เกนจิ ยุทฺธํ นาม นตฺถิ, ยุทฺเธน ปน สาเธตพฺพสฺส วิชยสฺส สิทฺธิยา ‘‘วิชิตสงฺคาโม’’ติ วุตฺตํฯ ชนปโทว จตุพฺพิธอจฺฉริยธมฺมาทิสมนฺนาคเต อสฺมิํ ราชินิ ถาวริยํ เกนจิ อสํหาริยํ ทฬฺหํ ภตฺตภาวํ ปตฺโต, ชนปเท ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตธนหรณาทินา ปรสาหสการิตาย สาหสิกาฯ
รติชนนฏฺเฐนาติ อตปฺปกปีติโสมนสฺสุปฺปาทเนนฯ สทฺทตฺถโต ปน รเมตีติ รตนํฯ ‘‘อโห มโนหร’’นฺติ จิตฺเต กตฺตพฺพตาย จิตฺตีกตํ มหคฺฆํฯ นตฺถิ เอตสฺส ตุลา อุปมาติ อตุลํ, อสทิสํฯ กทาจิ เอว อุปฺปชฺชนโต ทุกฺเขน ลทฺธพฺพตฺตา ทุลฺลภทสฺสนํฯ อโนเมหิ อุฬารคุเณเหว สตฺเตหิ ปริภุญฺชิตพฺพโต อโนมสตฺตปริโภคํฯ อิทานิ เนสํ จิตฺตีกตาทิอตฺถานํ สวิเสสํ จกฺกรตเน ลพฺภมานตํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุปิ เต อติทิสิตุํ ‘‘จกฺกรตนสฺส จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ รญฺโญ อนญฺญสาธารณิสฺสริยาทิสมฺปตฺติปฏิลาภเหตุโต, สตฺตานญฺจ ยถิจฺฉิตตฺถปฏิลาภเหตุโตฯ อคฺโฆ นตฺถิ อติวิย อุฬารสมุชฺชลสตฺตรตนมยตฺตา, อจฺฉริยพฺภุตมหานุภาวตาย จฯ ยทคฺเคน มหคฺฆํ, ตทคฺเคน อตุลํฯ สตฺตานํ ปาปชิคุจฺฉเนน วิคตกาฬโก ปุญฺญปสุตตาย มณฺฑภูโต ยาทิโส กาโล พุทฺธุปฺปาทารโห, ตาทิเส เอว จกฺกวตฺตีนมฺปิ สมฺภโวติ อาห ‘‘ยสฺมา จ ปนา’’ติอาทิฯ อุปมาวเสน เจตํ วุตฺตํ, อุปโมปเมยฺยานญฺจ น อจฺจนฺตเมว สทิสตาฯ ตสฺมา ยถา พุทฺธา กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา จกฺกวตฺติโน, เอวํ สนฺเตปิ จกฺกวตฺติวตฺตปริปูรณสฺสาปิ ทุกฺกรภาวโตปิ ทุลฺลภุปฺปาทาเยวาติ ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิมาหฯ ยถาวุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ, ฉนฺนมฺปิ วา อตฺถานํ อิตรรตเนสุปิ ลพฺภนโต ‘‘เอวํ เสสานิปี’’ติ วุตฺตํฯ หตฺถิอสฺส-ปริณายกรตเนหิ อชิตวิชยโต, จกฺกรตเนน จ ปริวารภาเวน, เสเสหิ ปริโภคูปกรณภาเวน สมนฺนาคโตฯ หตฺถิอสฺสมณิอิตฺถิรตเนหิ ปริโภคูปกรณภาเวน เสเสหิ ปริวารภาเวนาติ โยชนาฯ
จตุนฺนํ มหาทีปานํ สิริวิภวนฺติ ตตฺถ ลทฺธํ สิริสมฺปตฺติญฺเจว โภคสมฺปตฺติญฺจฯ ตาทิสเมวาติ ‘‘ปุเรภตฺตเมวา’’ติอาทินา วุตฺตานุภาวเมวฯ โยชนปฺปมาณํ ปเทสํ พฺยาปเนน โยชนปฺปมาณํ อนฺธการํฯ อติทีฆตาทิฉพฺพิธโทสปริวชฺชิตํฯ
สูราติ สตฺติวนฺโต, นิพฺภยาติ อตฺโถติ อาห ‘‘อภีรุกา’’ติฯ องฺคนฺติ การณํฯ เยน การเณน ‘‘วีรา’’ติ วุจฺเจยฺยุํ, ตํ วีรงฺคํฯ เตนาห ‘‘วีริยสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ยาว จกฺกวาฬปพฺพตา จกฺกสฺส วตฺตนโต ‘‘จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อทณฺเฑนา’’ติ อิมินาว ธนทณฺฑสฺส, สรีรทณฺฑสฺส จ อกรณํ วุตฺตํฯ ‘‘อสตฺเถนา’’ติ อิมินา ปน เสนาย ยุชฺฌนสฺสาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย กตาปราเธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วุตฺตปฺปการนฺติ สาครปริยนฺตํฯ
‘‘รญฺชนฏฺเฐน ราโค, ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา’’ติ ปวตฺติอาการเภเทน กิเลสคฺคหเณน วิจิกิจฺฉาทโย เสสกิเลสา วุตฺตาฯ ยสฺมา เต สพฺเพ ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชมานา สตฺตสนฺตานํ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐนฺติ กุสลปฺปวตฺติํ นิวาเรนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘ฉทนา, ฉทา’’ติ จ วุตฺตาฯ วิวฏฺฏจฺฉทาติ จ โอ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ
๓๕. ตาสนฺติ ทฺวินฺนมฺปิ นิปฺผตฺตีนํฯ นิมิตฺตภูตานีติ ญาปกการณภูตานิฯ ตถา หิ ลกฺขียติ มหาปุริสภาโว เอเตหีติ ลกฺขณานิฯ ฐานคมนาทีสุ ภูมิยํ สุฏฺฐุ สมํ ปติฏฺฐิตา ปาทา เอตสฺสาติ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทฯ ตํ ปนสฺส สุปฺปติฏฺฐิตปาทตํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อคฺคตลนฺติ อคฺคปาทตลํฯ ปณฺหีติ ปณฺหิตลํฯ ปสฺสนฺติ ปาทตลสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ, อุภยเมว วา ปริยนฺตํ ปสฺสํฯ ‘‘อสฺส ปนา’’ติอาทิ อนฺวยโต อตฺถวิภาวนํฯ สุวณฺณปาทุกตลมิว อุชุกํ นิกฺขิปิยมานํฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกกฺขเณเยวฯ สกลํ ปาทตลํ ภูมิํ ผุสติ นิกฺขิปเนฯ เอกปฺปหาเรเนว สกลํ ปาทตลํ ภูมิโต อุฏฺฐหตีติ โยชนาฯ ตสฺมา อยํ สุปฺปติฏฺฐิตปาโทติ นิคมนํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ อนุปุพฺพนินฺนาทิอจฺฉริยพฺภุตํ ลกฺขณสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๒๐๑) อาวิภวิสฺสตีติฯ
นาภิ ทิสฺสตีติ ลกฺขณจกฺกสฺส นาภิ ปริมณฺฑลสณฺฐานา สุปริพฺยตฺตา หุตฺวา ทิสฺสติ, ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ นาภิปริจฺฉินฺนาติ ตสฺสํ นาภิยํ ปริจฺฉินฺนา ปริจฺเฉทวเสน ฐิตาฯ นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏติ ปกติจกฺกสฺส เนมิมณิกาติ เนมิยํ อาวลิภาเวน ฐิตมณิกาเลขาฯ สมฺพหุลวาโรติ พหุวิธเลขงฺควิภาวนวาโรฯ สตฺตีติ อาวุธสตฺติฯ สิริวจฺโฉติ สิริองฺคาฯ นนฺทีติ ทกฺขิณาวตฺตํฯ โสวตฺติโกติ โสวตฺติองฺโคฯ วฏํสโกติ อาเวฬํฯ วฑฺฒมานกนฺติ ปุริมหาทีสุ ทีปงฺกํฯ โมรหตฺถโกติ โมรปิญฺฉกลาโป, โมรปิญฺฉปฏิสิพฺพิโต วา พีชนีวิเสโสฯ วาฬพีชนีติ จามริวาลํฯ สิทฺธตฺถาทิ ปุณฺณฆฏปุณฺณปาติโยฯ ‘‘จกฺกวาโฬ’’ติ วตฺวา ตสฺส ปธานาวยเว ทสฺเสตุํ ‘‘หิมวา สิเนรุ…เป.… สหสฺสานี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘จกฺกวตฺติรญฺโญ ปริสํ อุปาทายา’’ติ อิทํ หตฺถิรตนาทีนมฺปิ ตตฺถ ลพฺภมานภาวทสฺสนํฯ สพฺโพติสตฺติอาทิโก ยถาวุตฺโต องฺควิเสโส จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโรติ เวทิตพฺโพฯ
‘‘อายตปณฺหี’’ติ ‘‘ปริปุณฺณปณฺหี’’ติฯ ยถา ปน ปณฺหิลกฺขณํ ปริปุณฺณํ นาม โหติ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารคฺเคนาติ มณฺฑลาย สิขายฯ วฏฺเฏตฺวาติ ยถา สุวฏฺฏํ โหติ, เอวํ วฏฺเฏตฺวาฯ รตฺตกมฺพลเคณฺฑุกสทิสาติ รตฺตกมฺพลมยเคณฺฑุกสทิสาฯ
‘‘มกฺกฏสฺเสวา’’ติ ทีฆภาวํ, สมตญฺจ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นิยฺยาสเตเลนาติ ฉตฺติริตนิยฺยาสาทินิยฺยาสสมฺมิสฺเสน เตเลน, ยํ ‘‘สุรภินิยฺยาส’’นฺติปิ วทนฺติฯ นิยฺยาสเตลคฺคหณญฺเจตฺถ หริตาลวฏฺฏิยา ฆนสินิทฺธภาวทสฺสนตฺถํฯ
ยถา สตกฺขตฺตุํ วิหตํ กปฺปาสปฏลํ สปฺปิมณฺเฑ โอสาริตํ อติวิย มุทุ โหติ, เอวํ มหาปุริสสฺส หตฺถปาทาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สปฺปิมณฺเฑ’’ติอาทิมาหฯ ตลุนาติ สุขุมาลาฯ
จมฺเมนาติ องฺคุลนฺตรเวฐิตจมฺเมนฯ ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโรติ เอกโต สมฺพทฺธองฺคุลนฺตโร น โหติฯ เอกปฺปมาณาติ ทีฆโต สมานปฺปมาณาฯ ยวลกฺขณนฺติ อพฺภนฺตรโต องฺคุลิปพฺเพ ฐิตํ ยวลกฺขณํฯ ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ตํตํปพฺพานํ สมานเทสตาย องฺคุลีนํ ปสาริตกาเลปิ อญฺญมญฺญํ วิชฺฌิตานิ วิย ผุสิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ
สงฺขา อุสฺสงฺขา, ปาทาฯ ปิฏฺฐิปาเทติ ปิฏฺฐิปาทสมีเปฯ เตนาติ ปิฏฺฐิปาเท ฐิตโคปฺผกภาเวน พทฺธา โหนฺตีติ โยชนาฯ ตยิทํ ‘‘เตนา’’ติ ปทํ อุปริปททฺวเยปิ โยเชตพฺพํ อุปรีติ ปิฏฺฐิปาทโต ทฺวิติองฺคุลิมตฺตํ อุทฺธํ, ‘‘จตุรงฺคุลมตฺต’’นฺติ จ วทนฺติฯ นิคูฬฺหานิ จ โหนฺติ, น อญฺเญสํ วิย ปญฺญายมานานิฯ เตนาติ โคปฺผกานํ อุปริ ปติฏฺฐิตภาเวนฯ อสฺสาติ มหาปุริสสฺสฯ สติปิ เทสนฺตรปฺปวตฺติยํ นิจฺจโลติ ทสฺสนตฺถํ นาภิคฺคหณํฯ ‘‘อโธกาโยว อิญฺชตี’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺส การณวจนํฯ ยสฺมา อโธกาโยว อิญฺชติ, ตสฺมา นาภิโต…เป.… นิจฺจโล โหติฯ ‘‘สุเขน ปาทา ปริวฏฺฏนฺตี’’ติ อิทํ ปน ปุริมสฺส, ปจฺฉิมสฺส จ การณวจนํฯ ยสฺมา สุเขน ปาทา ปริวฏฺฏนฺติ, ตสฺมา อโธกาโยว อิญฺชติ, ยสฺมา สุเขน ปาทา ปริวฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ปุรโตปิ…เป.… ปจฺฉโตเยวาติฯ
ยสฺมา เอณิมิคสฺส สมนฺตโต เอกสทิสมํสา อนุกฺกเมน อุทฺธํ ถูลา ชงฺฆา โหนฺติ, ตถา ‘‘เอณิมิคสทิสชงฺโฆ’’ติฯ ปริปุณฺณชงฺโฆติ สมนฺตโต มํสูปจเยน ปริปุณฺณชงฺโฆฯ เตนาห ‘‘น เอกโต’’ติอาทิฯ
เอเตนาติ ‘‘อโนนมนฺโต’’ติอาทิวจเนน, ชาณุผาสุภาวทีปเนนาติ อตฺโถฯ อวเสสชนาติ อิมินา ลกฺขเณน รหิตชนาฯ ขุชฺชา วา โหนฺติ เหฏฺฐิมกายโต อุปริมกายสฺส รสฺสตาย, วามนา วา อุปริมกายโต เหฏฺฐิมกายสฺส รสฺสตาย, เอเตน ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ, จกฺกวตฺตินญฺจ อิตเร สตฺตา ขุชฺชปกฺขิกา, วามนปกฺขิกา จาติ ทสฺเสติฯ
กามํ สพฺพาปิ ปทุมกณฺณิกา สุวณฺณวณฺณาว, กญฺจนปทุมกณฺณิกา ปน ปภสฺสรภาเวน ตโต สาติสยาติ ‘‘สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเสหี’’ติฯ โอหิตนฺติ สโมหิตํ อนฺโตคธํฯ ตถาภูตํ ปน ตํ เตน ฉนฺนํ โหตีติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติฯ
สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณวณฺณวณฺโณติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ชาติหิงฺคุลเกนา’’ติอาทิ, สฺวายมตฺโถ อาวุตฺติญาเยน จ เวทิตพฺโพฯ สรีรปริยาโย อิธ วณฺณ-สทฺโทติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมวิกปฺปํ วตฺวา
รโชติ สุขุมรโชฯ ชลฺลนฺติ มลีนภาวาวโห เรณุสญฺจโยฯ เตนาห ‘‘มลํ วา’’ติฯ ยทิ วิวตฺตติ, กถํ นฺหานาทีนีติ อาห ‘‘หตฺถโธวนาทีนี’’ติอาทิฯ
อาวฏฺฏปริโยสาเนติ ปทกฺขิณาวฏฺฏนวเสน ปวตฺตสฺส อาวฏฺฏสฺส อนฺเตฯ
พฺรหฺมุโน สรีรํ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา อโนนมิตฺวา อุชุกเมว อุคฺคตนฺติ อาห ‘‘พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต’’ติฯ สา ปนายํ อุชุคตฺตตา อวยเวสุ พุทฺธิปฺปตฺเตสุ ทฏฺฐพฺพา, น ทหรกาเลติ วุตฺตํ ‘‘อุคฺคตทีฆสรีโร ภวิสฺสตี’’ติฯ อิตเรสูติ ‘‘ขนฺธชาณูสู’’ติ อิเมสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ นมนฺตา ปุรโต นมนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปสฺสวงฺกาติ ทกฺขิณปสฺเสน วา วามปสฺเสน วา วงฺกาฯ สูลสทิสาติ โปตฺถกรูปกรเณ ฐปิตสูลปาทสทิสาฯ
หตฺถปิฏฺฐิอาทิวเสน สตฺต สรีราวยวา อุสฺสทา อุปจิตมํสา เอตสฺสาติ สตฺตุสฺสโทฯ อฏฺฐิโกฏิโย นิคูฬฺหสิราชาเลหีติ ลกฺขณวจนเมตนฺติ เตน นิคูฬฺหอฏฺฐิโกฏีหีติปิ วุตฺตเมว โหตีติฯ หตฺถปิฏฺฐาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อํสกูฏขนฺธกูฏานํ สงฺคเห สิทฺเธ ตํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘วฏฺเฏตฺวา…เป.… ขนฺเธนา’’ติ อาหฯ ‘‘สิลารูปกํ วิยา’’ติอาทินา วา นิคูฬฺหอํสกูฏตาปิ วิภาวิตา เยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ สีหปุพฺพทฺธํ, ปริปุณฺณาวยวตาย สีหปุพฺพทฺธํ วิย สกโล กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ เตนาห ‘‘สีหสฺส ปุพฺพทฺธกาโย วิย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ’’ติฯ สีหสฺเสวาติ สีหสฺส วิยฯ ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต น โหตีติ ทุฏฺฐุ สณฺฐิโต, วิรูปสณฺฐิโต จ น โหติ, เตสํ เตสํ อวยวานํ อยุตฺตภาเวน, วิรูปภาเวน จ สณฺฐิติ อุปคโต น โหตีติ อตฺโถฯ สณฺฐนฺตีติ สณฺฐหนฺติฯ ทีเฆหีติ องฺคุลินาสาทีหิฯ รสฺเสหีติ คีวาทีหิฯ ถูเลหีติ อูรุพาหุอาทีหิ กิเสหีติ เกสโลมมชฺฌาทีหิฯ ปุถุเลหีติ อกฺขิหตฺถตลาทีหิฯ วฏฺเฏหีติ ชงฺฆหตฺถาทีหิฯ
สตปุญฺญลกฺขณตาย นานาจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตน จิตฺติโต สญฺชาตจิตฺตภาโว ‘‘อีทิโส เอว พุทฺธานํ ธมฺมกายสฺส อธิฏฺฐานํ ภวิตุํ ยุตฺโต’’ติ ทสปารมีหิ สชฺชิโต อภิสงฺขโต, ‘‘ทานจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตนา’’ติ วา ปาโฐ, ทานวเสน, สีลาทิวเสน จ ปวตฺตปุญฺญจิตฺเตนาติ อตฺโถฯ
ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานํ อนฺตรนฺติ ทฺวินฺนํ ปิฏฺฐิพาหานํ เวมชฺฌํ ปิฏฺฐิมชฺฌสฺส อุปริภาโคฯ จิตํ ปริปุณฺณนฺติ อนินฺนภาเวน จิตํ, ทฺวีหิ โกฏฺเฏหิ สมตลตาย ปริปุณฺณํฯ อุคฺคมฺมาติ อุคฺคนฺตฺวา, อนินฺนํ สมตลํ หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สุวณฺณผลกํ วิยา’’ติฯ
นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโลติ ปริมณฺฑลนิคฺโรโธ วิย ‘‘นิคฺโรธปริมณฺฑโล’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สมกฺขนฺธสาโข นิคฺโรโธ’’ติอาทิฯ น หิ สพฺโพ นิคฺโรโธ ปริมณฺฑโลติ, ปริมณฺฑลสทฺทสนฺนิธาเนน วา ปริมณฺฑโลว นิคฺโรโธ คยฺหตีติ เอกสฺส ปริมณฺฑลสทฺทสฺส โลเปน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโล’’ติฯ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺส โอ-การสฺส ว-การาเทสํ กตฺวาฯ
สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธติ สมํ สุวฏฺฏิตกฺขนฺโธฯ โกญฺจา วิย ทีฆคลา, พกา วิย วงฺกคลา สุวณฺณาฬิงฺคสทิโสติ สุวณฺณมยขุทฺทกมุทิงฺคสทิโสฯ
รสคฺคสคฺคีติ มธุราทิเภทํ รสํ คสนฺติ อนฺโต ปเวสนฺตีติ รสคฺคสา รสคฺคสานํ อคฺคา รสคฺคสคฺคา, ตา เอตสฺส สนฺตีติ รสคฺคสคฺคีฯ เตนาติ โอชาย อผรเณน หีนธาตุกตฺตา เต พหฺวาพาธา โหนฺติฯ
หนูติ สนฺนิสฺสยทนฺตาธารสฺส สมญฺญา, ตํ ภควโต สีหสฺส หนุ วิย, ตสฺมา ภควา สีหหนุฯ ตตฺถ ยสฺมา พุทฺธานํ รูปกายสฺส, ธมฺมกายสฺส จ อุปมา นาม หีนูปมาว, นตฺถิ สมานูปมา, กุโต อธิกูปมา, ตสฺมา อยมฺปิ หีนูปมาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา มหาปุริสสฺส เหฏฺฐิมานุรูปวเสเนว อุปริมมฺปิ สณฺฐิตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเวปิ ปริปุณฺณานี’’ติ, ตญฺจ โข น สพฺพโส ปริมณฺฑลตาย, อถ โข ติภาคาวเสสมณฺฑลตายาติ อาห ‘‘ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานี’’ติฯ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺตโน ลกฺขณสตฺถานุสาเรน ‘‘อยปฏฺฏเกน ฉินฺนสงฺขปฏลํ วิยา’’ติฯ อยปฏฺฏกนฺติ กกจํ อธิปฺเปตํฯ สมา ภวิสฺสนฺติ, น วิสมา, สมสณฺฐานาติ อตฺโถฯ
สาติสยํ มุทุทีฆปุถุลตาทิปฺปการคุณา หุตฺวา ภูตา ชาตาติ ปภูตา, ภ-การสฺส ห-การํ กตฺวา ปหูตา ชิวฺหา เอตสฺสาติ ปหูตชิวฺโหฯ
วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตสรตาย ฉินฺนสฺสราปิฯ อเนกาการตาย ภินฺนสฺสราปิฯ กากสฺส วิย อมนุญฺญสรตาย กากสฺสราปิฯ อปลิพุทฺธตฺตาติ อนุปทฺทุตวตฺถุกตฺตา, วตฺถูติ จ อกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตติ เอตฺถ องฺคานิ ปรโต อาคมิสฺสนฺติฯ มญฺชุโฆโสติ มธุรสฺสโรฯ
อภินีลเนตฺโตติ อธิกนีลเนตฺโต, อธิกตา จ สาติสยํ นีลภาเวน เวทิตพฺพา, น เนตฺตนีลภาวสฺเสว อธิกภาวโตติ อาห ‘‘น สกลนีลเนตฺโต’’ติอาทิฯ ปีตโลหิตวณฺณา เสตมณฺฑลคตราชิวเสนฯ นีลเสตกาฬวณฺณา ปน ตํตํมณฺฑลวเสเนว เวทิตพฺพาฯ
‘‘จกฺขุภณฺฑนฺติ อกฺขิทล’’นฺติ เกจิฯ ‘‘อกฺขิทลวฏุม’’นฺติ อญฺเญฯ อกฺขิทเลหิ ปน ‘‘อธิปฺเปต’’นฺติ อิมินา อยเมตฺถ อธิปฺปาโย เอกเทเสน สมุทายุปลกฺขณญาเยนาติ ทสฺเสติฯ ยสฺมา ปขุม-สทฺโท โลเก อกฺขิทลโลเมสุ นิรุฬฺโห, เตเนวาห ‘‘มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนี’’ติฯ
กิญฺจาปิ อุณฺณา-สทฺโท โลเก อวิเสสโต โลมปริยาโย, อิธ ปน โลมวิเสสวาจโกติ อาห ‘‘อุณฺณา โลม’’นฺติฯ นลาฏเวมชฺเฌ ชาตาติ นลาฏมชฺฌคตา ชาตาฯ โอทาตตาย อุปมา, น มุทุตาย ‘‘สปฺปิ มณฺเฑ’’ติอาทิฯ รชตปุพฺพุฬกนฺติ รชตมยตารกมาหฯ
ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ ยสฺมา พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ ปริปุณฺณนลาฏตาย, ปริปุณฺณสีสพิมฺพตาย จ ‘‘อุณฺหีสสีสา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา เต ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ ‘‘อุณฺหีสสีโส’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ อิทานิ ตํ อตฺถทฺวยํ มหาปุริเส สุปฺปติฏฺฐิตนฺติ ‘‘มหาปุริสสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สณฺหตมตาย, สุวณฺณวณฺณตาย, ปภสฺสรตาย, ปริปุณฺณตาย จ รญฺโญ พนฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติฯ กปิสีสาติ ทฺวิธาภูตสีสาฯ ผลสีสาติ ผลิตสีสาฯ อฏฺฐิสีสาติ มํสสฺส อภาวโต อติวิย อฏฺฐิตาย, ปตนุภาวโต วา ตโจนทฺธอฏฺฐิมตฺตสีสาฯ ตุมฺพสีสาติ ลาพุสทิสสีสาฯ ปพฺภารสีสาติ ปิฏฺฐิภาเคน โอลมฺพมานสีสาฯ ปุริมนเยนาติ ปริปุณฺณนลาฏตาปกฺเขนฯ อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสปฏฺเฏน เวฐิตสีสปเทโส วิยฯ อุณฺหีสํ วิยาติ เฉเกน สิปฺปินา วิรจิตอุณฺหีสมณฺฑลํ วิยฯ
วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา
๓๗. ตสฺส วิตฺถาโรติ ตสฺส ลกฺขณปริคฺคณฺหเน เนมิตฺตกานํ สนฺตปฺปนสฺส วิตฺถาโร วิตฺถารกถาฯ คพฺโภกฺกนฺติยํ นิมิตฺตภูต สุปินปฏิคฺคาหกสนฺตปฺปเน วุตฺโตเยวฯ นิทฺโทเสนาติ ขาริกโลณิกาทิโทสรหิเตนฯ ธาติโยติ ถญฺญปายิกา ธาติโยฯ ตา หิ ธาเปนฺติ ถญฺญํ ปาเยนฺตีติ ธาติโยฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘สฏฺฐิ’’นฺติ ปทํ อุปสํหรติ เสสาปีติ นฺหาปิกา, ธาริกา, ปริหาริกาติ อิมา ติวิธาฯ ตาปิ ทหนฺติ วิทหนฺติ นฺหานํ ทหนฺติ ธาเรนฺตีติ ‘‘ธาติโย’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ธารณํ อุรสา, อูรุนา, หตฺเถหิ วา สุจิรํ เวลํ สนฺธารณํฯ ปริหรณํ หรณํ สมฺปาปนํฯ
๓๘. มญฺชุสฺสโรติ สณฺหสฺสโรฯ โย หิ สณฺโห, โส ขโร น โหตีติ อาห ‘‘อขรสฺสโร’’ติฯ วคฺคุสฺสโรติ มโนรมฺมสฺสโร, มโนรมฺมตา จสฺส จาตุริยเน ปุญฺญโยคโตติ อาห ‘‘เฉกนิปุณสฺสโร’’ติฯ มธุรสฺสโรติ โสตสุขสฺสโร, โสตสุขตา จสฺส อติวิย อิฏฺฐภาเวนาติ อาห ‘‘สาตสฺสโร’’ติฯ เปมนียสฺสโรติ ‘‘เปมชนกสฺสโร’’ติฯ กรวีกสฺสโรติฯ กรวีกสทฺโท เยสํ สตฺตานํ โสตปถํ อุปคจฺฉติ, เต อตฺตโน สรสมฺปตฺติยา ปกติํ ชหาเปตฺวา อวเส กโรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวํ มธุโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘กรวีกสกุเณ’’ติอาทิ ตสฺส สภาวกถนํฯ ลฬิตนฺติ ปีติเวคสมุฏฺฐิตํ ลีฬํฯ ฉฑฺเฑตฺวาติ ‘‘สงฺขรณมฺปิ มธุรสทฺทสวนนฺตรายกร’’นฺติ ติณานิ อปเนตฺวาฯ อนิกฺขิปิตฺวาติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวา อากาสคตเมว กตฺวาฯ อนุพทฺธมิคา วาฬมิเคหิฯ ตโต มรณภยํ หิตฺวาฯ ปกฺเข ปสาเรตฺวาติ ปกฺเข ยถาปสาริเต กตฺวา อปตนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ
สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิ โยชนปฺปมาเณ อากาเส อตฺตโน อาณาย ปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘โส ราชาณายา’’ติอาทิฯ ลฬิํสูติ ลฬิตํ กาตุํ อารภิํสุฯ ตํ ปีตินฺติ อวิชหิตฺวา วิกฺขมฺภิตกิเลสา เถรานํ สนฺติเก ลทฺธธมฺมสฺสวนสปฺปายา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ปริปกฺกญาณตาย สตฺตหิ…เป.… ปติฏฺฐาสิฯ สตฺตสตมตฺเตน โอโรธชเนน สทฺธิํ ปทสาว เถรานํ สนฺติกํ อุปคตตฺตา ‘‘สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตโตติ กรวีกสทฺทโตฯ สตภาเคน…เป.… เวทิตพฺโพ อเนกกปฺปโกฏิสตสมฺภูตปุญฺญสมฺภารสมุทาคตวตฺถุสมฺปตฺติภาวโตฯ
๓๙. กมฺมวิปากชนฺติ สาติสยสุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ ทูเรปิ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ กมฺมวิปาเกน สหชาตํ, กมฺมสฺส วา วิปากภาเวน ชาตํ ปสาทจกฺขุฯ ทุวิธญฺหิ ทิพฺพจกฺขุํ กมฺมมยํ, ภาวนามยนฺติฯ ตตฺริทํ กมฺมมยนฺติ อาห ‘‘น ภาวนามย’’นฺติฯ ภาวนามยํ ปน โพธิมูเล อุปฺปชฺชิสฺสติฯ อยํ ‘‘โส’’ติ สลฺลกฺขณํ กามํ มโนวิญฺญาเณน โหติ, จกฺขุวิญฺญาเณน ปน ตสฺส ตถา วิภาวิตตฺตา มโนวิญฺญาณสฺส ตตฺถ ตถาปวตฺตีติ อาห ‘‘เยน นิมิตฺตํ…เป.… สกฺโกตี’’ติฯ
๔๐. วจนตฺโถติ นิมีลนนฺติ นิมีลนทสฺสนํ นวิสุทฺธํ, ตถา จ อกฺขีนิ อวิวฏานิ นิมีลทสฺสนสฺส น วิสุทฺธิภาวโตฯ ตพฺพิปริยายโต ปน ทสฺสนํ วิสุทฺธํ, วิวฏญฺจาติ อาห ‘‘อนฺตรนฺตรา’’ติอาทิฯ
๔๑. นี-อิติ – ชานนตฺถํ ธาตุํ คเหตฺวา อาห ‘‘ปนยติ ชานาตี’’ติฯ ยโต วุตฺตํ ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๔; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๐), ‘‘วิทูภิ ‘‘นยติ ปวตฺเตตี’’ติฯ อปฺปมตฺโต อโหสิ เตสุ เตสุ กิจฺจกรณีเยสุฯ
๔๒. วสฺสาวาโส วสฺสํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺมา วสฺสํ, วสฺเส วา, สนฺนิวาสผาสุตาย อรหตีติ วสฺสิโก, ปาสาโทฯ มาสา ปน วสฺเส อุตุมฺหิ ภวาติ วสฺสิกาฯ อิตเรสูติ เหมนฺติกํ คิมฺหิกนฺติ อิเมสุฯ เอเสว นโยติ อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทสํ อติทิสติฯ
นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจติ คิมฺหิโก วิย อุจฺโจ, เหมนฺติโก วิย นีโจ น โหติ, อถ โข ตทุภยเวมชฺฌลกฺขณตาย นาติอุจฺโจ โหติ, นาตินีโจฯ อสฺสาติ ปาสาทสฺสฯ นาติพหูนีติ คิมฺหิกสฺส วิย น อติพหูนิฯ นาติตนูนีติ เหมนฺติกสฺส วิย น ขุทฺทกานิ, ตนุตรชาลานิ จฯ มิสฺสกาเนวาติ เหมนฺติเก วิย น อุณฺหนิยาเนว, คิมฺหิเก วิย จ น สีตนิยาเนว, อถ โข อุภยมิสฺสกาเนวฯ ตนุกานีติ น ปุถุลานิฯ อุณฺหปฺปเวสนตฺถายาติ สูริยสนฺตาปานุปฺปเวสายฯ ภิตฺตินิยูหานีติ ทกฺขิณปสฺเส ภิตฺตีสุ นิยูหานิฯ สินิทฺธนฺติ สิเนหวนฺตํ, สินิทฺธคฺคหเณเนว จสฺส ครุกตาปิ วุตฺตา เอวฯ กฏุกสนฺนิสฺสิตนฺติ ติกฏุกาทิกฏุกทฺรพฺพูปสญฺหิตํฯ อุทกยนฺตานีติ อุทกธาราวิสฺสนฺทยนฺตานิฯ ยถา ชลยนฺตานิ, เอวํ หิมยนฺตานิปิ ตตฺถ กโรนฺติ เอวฯ ตสฺมา เหมนฺเต วิย หิมานิ ปตนฺตานิเยว โหนฺตีติ จ เวทิตพฺพํฯ
สพฺพฏฺฐานานิปีติ ‘‘โทวาริกาปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ราชา กิรา’’ติอาทิฯ
ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ชิณฺณปุริสวณฺณนา
๔๔. โคปานสิวงฺกนฺติ อาโภคฺควงฺกนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย อพฺภุคฺคตาย กุฏิลสรีรตาย วงฺกํฯ เตนาห ‘‘ขนฺเธ’’ติอาทิฯ ทณฺฑปรํ ทณฺฑคฺคหณปรํ อยนํ คมนํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปรายนํ, ทณฺโฑ วา ปรํ อายนํ คมนการณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปรายนํฯ ฐานาทีสุ ทณฺโฑ คติ อวสฺสโย เอตสฺส เตน วินา อปฺปวตฺตนโตติ ทณฺฑคติกํ, คจฺฉติ เอเตนาติ วา คติ, ทณฺโฑ คติ คมนการณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑคติกํฯ ทณฺฑปฏิสรณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ชราตุรนฺติ ชราย กิลนฺตํ อสฺสวสํฯ ยทา รโถ ปุรโต โหตีติ ทฺเวธาปเถ สมฺปตฺเต ปุรโต คจฺฉนฺเต พลกาเย ตตฺถ เอกํ สณฺฐานํ อารุฬฺโห มชฺเฌ คจฺฉนฺโต โพธิสตฺเตน อารุฬฺโห รโถ อิตรํ สณฺฐานํ คจฺฉนฺโต ยทา ปุรโต โหติฯ ปจฺฉา พลกาโยติ ตทา ปจฺฉา โหติ สพฺโพ พลกาโยฯ ตาทิเส โอกาเสติ ตาทิเส วุตฺตปฺปกาเร มคฺคปฺปเทเสฯ ตํ ปุริสนฺติ ตํ ชิณฺณปุริสํฯ สุทฺธาวาสาติ สิทฺธตฺถาทีนํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สาสเน พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา สุทฺธาวาสภูมิยํ นิพฺพตฺตพฺรหฺมาโนฯ เต หิ ตทา ตตฺถ ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘กิํ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ ตสฺส อนิทฺธาริตสรูปตํเยว วิภาเวติฯ
‘‘เตน หี’’ติอาทิ ‘‘อยญฺจ ชิณฺณภาโว สพฺพสาธารณตฺตา มยฺหมฺปิ อุปริ อาปตฺติโต เอวา’’ติ มหาสตฺตสฺส สํวิชฺชนาการวิภาวนํฯ รถํ สาเรตีติ สารถิฯ กีฬาวิหารตฺถํ อุยฺยุตฺตา ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอตนฺติ อุยฺยานํฯ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํฯ นามาติ ครหเณ นิปาโต ‘‘กถญฺหินามา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๓๙, ๔๒, ๘๗, ๘๘, ๙๐, ๑๖๖, ๑๗๐; ปาจิ. ๑, ๑๓, ๓๖) วิยฯ ชาติยา อาทีนวทสฺสนตฺถํ ตํมูลสฺส อุมฺมูลนํ วิย โหตีติ, ตสฺส จ อวสฺสิตภาวโต ‘‘ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีที’’ติ อาหฯ สิทฺเธ หิ การเณ ผลํ สิทฺธเมว โหตีติฯ ปีฬํ ชเนตฺวา อนฺโตตุทนวเสน สพฺพปฐมํ หทยํ อนุปวิสฺส ฐิตตฺตา ปฐเมน สลฺเลน หทเย วิทฺโธ วิย นิสีทีติ โยชนาฯ
พฺยาธิปุริสวณฺณนา
๔๗. ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สุทฺธาวาสา กิรา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตเนว นเยนฯ อาพาธิกนฺติ อาพาธวนฺตํฯ ทุกฺขิตนฺติ สญฺชาตทุกฺขํฯ อชาตนฺติ อชาตภาโว, นิพฺพานํ วาฯ
กาลกตปุริสวณฺณนา
๕๐. ภนฺตเนตฺตกุปฺปลาทิ วิวิธํ กตฺวา ลาตพฺพโต วิลาโต, วยฺหํ, สิวิกา จาติ อาห ‘‘วิลาตนฺติ สิวิก’’นฺติฯ สิวิกาย ทิฏฺฐปุพฺพตฺตา มหาสตฺโต จิตกปญฺชรํ ‘‘สิวิก’’นฺติ อาหฯ อิโต ปฏิคตนฺติ อิโต ภวโต อปคตํ กตกาลนฺติ ปริโยสาปิตชีวนกาลํฯ เตนาห ‘‘ยตฺตก’’นฺติอาทิฯ
ปพฺพชิตวณฺณนา
๕๓. ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมจรโณ, ตสฺส ภาโว ธมฺมจรณภาโวติ ธมฺมจริยเมว วทติฯ เอวํ เอเกกสฺส ปทสฺสาติ ยถา ‘‘สาธุธมฺมจริยาติ ปพฺพชิโต’’ติ โยชนา, เอวํ ‘‘สาธุสมจริยาติ ปพฺพชิโต’’ติอาทินา เอเกกสฺส ปทสฺส โยชนา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานีติ ‘‘สาธุธมฺมจริยา’’ติอาทีสุ อาคตานิ สพฺพานิ ธมฺมสมกุสลปุญฺญปทานิฯ ทสกุสลกมฺมปถเววจนานีติ ทานาทีนิ ทสกุสลธมฺมปริยายปทานิฯ
โพธิสตฺตปพฺพชฺชาวณฺณนา
๕๔. ปพฺพชิตสฺส ธมฺมิํ กถํ สุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญญฺจ สงฺคีติอนารุฬฺหํ เตน ตทา วุตฺตํ ธมฺมิํ กถนฺติ โยชนาฯ ‘‘วํโสวา’’ติ ปทตฺตเยน ธมฺมตา เอสาติ ทสฺเสติฯ จิรสฺสํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ ทีฆายุกภาวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘พหูนํ วสฺสานํ…เป.… อจฺจเยนา’’ติฯ เตเนวาติ น จิรสฺสํ ทิฏฺฐภาเวเนวฯ อจิรกาลนฺตริกเมว ปุพฺพกาลกิริยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา…เป.… ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชา’’ติ อาห
มหาชนกายอนุปพฺพชฺชาวณฺณนา
๕๕. ‘‘กสฺมา ปเนตฺถา’’ติอาทินา เตสํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ มหาสตฺเต สํภตฺตตํ, สํเวคพหุลตญฺจ ทสฺเสติ, ยโต สุตฏฺฐาเนเยว ฐตฺวา ญาติมิตฺตาทีสุ กิญฺจิ อนามนฺเตตฺวา มตฺตวรวารโณ วิย อโยมยพนฺธนํ ฆนพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อุปคจฺฉิํสุฯ
จตฺตาโร มาเส จาริกํ จริ น ตาว ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตาฯ
ยทา ปน ญาณํ ปริปากํ คตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สพฺเพว อิเม ปพฺพชิตา มม คมนํ ชานิสฺสนฺติ, ชานนฺตา จ มํ อนุพนฺธิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ สนฺนิสีเวสูติ สนฺนิสินฺเนสุฯ สณเตวาติ สณติ วิย สทฺทํ กโรติ วิยฯ
อวิเวการามานนฺติ อนภิรติวิเวกานํฯ อยํ กาโลติ อยํ เตสํ ปพฺพชิตานํ มม คมนสฺส อชานนกาโลฯ นิกฺขมิตฺวาติ ปณฺณสาลาย นิคฺคนฺตฺวา, มหาภินิกฺขมนํ ปน ปเคว นิกฺขนฺโตฯ ปารมิตานุภาเวน อุฏฺฐิตํ อุปริ เทวตาหิ ทิพฺพปจฺจตฺถรเณหิ สุปญฺญตฺตมฺปิ มหาสตฺตสฺส ปุญฺญานุภาเวน สิทฺธตฺตา เตน ปญฺญตฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา’’ติฯ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติอาทิ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒, ๒๓๗; อ. นิ. ๒.๕; ๘.๑๓; มหานิ. ๑๗, ๑๙๖) นยปฺปวตฺตํ จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวาฯ วูปกาสนฺติ วิเวกวาสํฯ
อญฺเญเนวาติ ยตฺถ มหาปุริโส ตทา วิหรติ, ตโต อญฺเญเนว ทิสาภาเคนฯ กามํ โพธิมณฺโฑ ชมฺพุทีปสฺส มชฺเฌ นาภิฏฺฐานิโย, ตทา ปน พฺรหารญฺเญ วิวิตฺเต โยคีนํ ปฏิสลฺลานสารุปฺโป หุตฺวา ติฏฺฐติ, ตทญฺโญ ปน ชมฺพุทีปปฺปเทโส เยภุยฺเยน พหุชโน อากิณฺณมนุสฺโส อิทฺโธ ผีโต อโหสิฯ เตน เต ตํ ตํ ชนปทเทสํ อุทฺทิสฺส คตา ‘‘อนฺโต ชมฺพุทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกนฺตา’’ติ วุตฺตา อนฺโต ชมฺพุทีปาภิมุขา, น หิมวนฺตาทิปพฺพตาภิมุขาติ อตฺโถฯ
โพธิสตฺตอภินิเวสวณฺณนา
๕๗. กามํ ‘‘เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ รโหคตสฺสาติ รโห ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อุปคตสฺส, เตน คณสงฺคณิกาภาเวน มหาสตฺตสฺส กายวิเวกมาหฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิมูลกํ ทุกฺขํฯ กามํ จุตูปปาตาปิ ชาติมรณานิ เอว, มรณชาติโยว ‘‘ชายติ มียตี’’ติ ปน วตฺวา ‘‘จวติ อุปปชฺชตี’’ติ วจนํ น เอกภวปริยาปนฺนานํ เนสํ คหณํ, อถ โข นานาภวปริยาปนฺนานํ เอกชฺฌํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ กสฺมา ปน โลกสฺส กิจฺฉาปตฺติปริวิตกฺกเน ‘‘ชรามรณสฺสา’’ติ ชรามรณวเสน นิยมนํ กตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติ อาทิโตติ อธิปฺปาโยฯ อภินิวิฏฺฐสฺสาติ อารทฺธสฺสฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนารมฺเภ ตสฺส ชรามรณโต ปฏฺฐาย อภินิเวโส อคฺคโต ยาว มูลํ โอตรณํ วิยาติ อาห ‘‘ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิยา’’ติฯ
อุปายมนสิการาติ อุปาเยน มนสิกรณโต มนสิการสฺส ปวตฺตนโตฯ อิทานิ ตํ อุปายมนสิการปริยายํ โยนิโสมนสิการํ สรูปโต, ปวตฺติอาการโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจาทีนิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โยนิโสมนสิกาโร นาม โหตีติ ยาถาวโต มนสิการภาวโตฯ อนิจฺจาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขานตฺตอสุภาทีนํ คหณํฯ อยนฺติ ‘‘เอตทโหสี’’ติ เอวํ วุตฺโต ‘‘กิมฺหิ นุ โข สตี’’ติอาทินยปฺปวตฺโต มนสิกาโรฯ เตสํ อญฺญตโรติ เตสุ อนิจฺจาทิมนสิกาเรสุ อญฺญตโร เอโกฯ โก ปน โสติ? อนิจฺจมนสิกาโรว, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา’’ติฯ ยญฺหิ อุปฺปชฺชติ เจว จวติ จ, ตํ อนิจฺจํ อุทยวยปริจฺฉินฺนตฺตา อทฺธุวนฺติ กตฺวาฯ ตสฺส ปน ตพฺภาวทสฺสนํ ยาถาวมนสิการตาย โยนิโสมนสิกาโร อิโต โยนิโสมนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตสฺส อิมินา ‘‘อุปายมนสิกาเรนา’’ติ เหตุมฺหิ กรณวจเนน อตฺถมาหฯ สมาคโม อโหสีติ กิํ ปน ตนฺติ กิํ ปน ตํ ชรามรณการณนฺติ อาห ‘‘ชาตี’’ติฯ ‘‘ชาติยา โข’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กิํ ปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชรามรณการณํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส ‘‘ยสฺมิํ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, ตํ ตสฺส การณ’’นฺติ เอวํ อพฺยภิจาริการณปริคฺคณฺหเน ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ยา ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตาย อุปฺปชฺชนฺติยา สมาคโม อโหสีติฯ สพฺพปทานีติ ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหตี’’ติอาทินา อาคตานิ ชาติอาทีนิ วิญฺญาณปริโยสานานิ นว ปทานิฯ
ทฺวาทสปทิเก ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจกฺขภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนภวํ ปฐมํ คเหตฺวา ตทนนฺตรํ อนาคตํ ‘‘ทุติย’’นฺติ คหเณ อตีโต ตติโย โหตีติ อาห ‘‘อวิชฺชา สงฺขารา หิ อตีโต ภโว’’ติฯ นนุ เจตฺถ อนาคตสฺสาปิ ภวสฺส คหณํ น สมฺภวติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตาติ? สจฺจเมตํ, การเณ ปน คหิเต ผลํ คหิตเมว โหตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิ เจตฺถ อนาคโตปิ อทฺธา อตฺถโต สงฺคหิโต เอว, ยโต ปรโต ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทินา อนาคตทฺธสงฺคหิกา เทสนา ปวตฺตาฯ เตหีติ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อารมฺมณภูเตหิฯ น ฆฏิยติ น สมฺพชฺฌติฯ มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโฐติ อฆฏเน การณมาหฯ อทิฏฺเฐหีติ อนวพุทฺเธหิ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ สติ อนุโพเธ ปฏิเวเธน ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติฯ อิมินาติ มหาสตฺเตนฯ เตติ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนวาติ ภวอุปาทานตณฺหาทสฺสนวเสเนวฯ ทิฏฺฐา ตํสภาวตํสหคเตหิ เตหิ สมานโยคกฺขมตฺตาฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๕๗๐) กถิตาว, ตสฺมา น อิธ กเถตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ
๕๘. ปจฺจยโตติ เหตุโต, สงฺขารโตติ อตฺโถฯ ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา หิ เหตุปรมฺปราวเสน ผลปรมฺปราย วุจฺจมานาย อารมฺมณโตติ อวิชฺชาสงฺขารสงฺขาตอารมฺมณโต, อตีตภวสงฺขาตอารมฺมณโต วาฯ อตีตทฺธปริยาปนฺนา หิ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ยโต ปฏินิวตฺตมานํ วิญฺญาณํ อตีตภวโตปิ ปฏินิวตฺตติ นามฯ อุภยมฺปีติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ วิปสฺสนาวิญฺญาณมฺปิฯ นามรูปํ นาติกฺกมตีติ ปจฺจยภูตํ, อารมฺมณภูตญฺจ นามรูปํ นาติกฺกมติ เตน วินา อวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘นามรูปโต ปรํ น คจฺฉตี’’ติฯ
วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ วิญฺญาเณ นามสฺส, รูปสฺส, นามรูปสฺส จ ปจฺจเย โหนฺเตฯ นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ ตถา นาเม, รูเป, นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสูติ ปน ปญฺจโวการภววเสเนวฯ เอตฺตเกนาติ เอวํ วิญฺญาณ นามรูปานํ ชาเยถ วา…เป.… อุปปชฺเชถ วาติ ‘‘สตฺโต ชายติ…เป.… อุปปชฺชติ วา’’ติ สมญฺญา โหติ วิญฺญาณนามรูปวินิมุตฺตสฺส สตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘อิโต หี’’ติอาทิฯ เอตเทวาติ วิญฺญาณํ, นามรูปนฺติ เอตํ ทฺวยเมวฯ
ปญฺจ ปทานีติ ‘‘ชาเยถ วา’’ติอาทีนิ ปญฺจ ปทานิฯ นนุ ตตฺถ ปฐมตติเยหิ จตุตฺถปญฺจมานิ อตฺถโต อภินฺนานีติ อาห ‘‘สทฺธิํ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธีหี’’ติฯ ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถนฺติ โย ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปเทน ปุพฺเพ วุตฺโต, ตเมว ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘ยทิท’’นฺติอาทินา นิยฺยาเตนฺโต นิทสฺเสนฺโต ปุน วตฺวาฯ อนุโลมปจฺจยาการวเสนาติ ปจฺจยธมฺมทสฺสนปุพฺพกํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมทสฺสนวเสนฯ ปจฺจยธมฺมานญฺหิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อนุโลมปจฺจยากาโรฯ ชาติอาทิกํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ จิตฺเตน สมิหิเตน กตํ สมูหวเสน คเหตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขกฺขนฺธสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชาติ…เป.… ทุกฺขราสิสฺสา’’ติฯ
๕๙. ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อเนกวารํ สมุทยทสฺสนวเสน วิญฺญาณสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘สมุทโย สมุทโย’’ติ อาเมฑิตวจนํ อโวจฯ อถ วา ‘‘เอวํ สมุทโย โหตี’’ติ อิทํ น เกวลํ นิพฺพตฺตินิทสฺสนปทํ, อถ โข ปฏิจฺจสมุปฺปาท-สทฺโท วิย สมุปฺปาทมุเขน อิธ สมุทย-สทฺโท นิพฺพตฺติมุเขน ปจฺจยตฺตํ วทติฯ วิญฺญาณาทโย ภวนฺตา อิธ ปจฺจยธมฺมา นิทฺทิฏฺฐา, เต สามญฺญรูเปน พฺยาปนิจฺฉาวเสน คณฺหนฺโต ‘‘สมุทโย สมุทโย’’ติ อาห, เอวญฺจ กตฺวา ยํ วกฺขติ ‘‘อิมสฺมิํ สติ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขูติ สมุทยสฺส ปจฺจกฺขโต ทสฺสนภาเวน จกฺขุ วิยาติ จกฺขุฯ ญาตกรณฏฺเฐนาติ ยถา สมุทโย สมฺมเทว ญาโต โหติ อวพุทฺโธ, เอวํ กรณฏฺเฐนฯ ปชานนฏฺเฐนาติ ‘‘วิญฺญาณาทิตํตํปจฺจยุปฺปตฺติยา เอตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ ปการโต ชานนฏฺเฐนฯ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเฐนาติ อนิพฺพิชฺฌิตฺวา ปุพฺเพ อุทยทสฺสนปญฺญาย ปฏิปกฺขธมฺเม นิพฺพิชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ สมุทโย’’ติ ปจฺจยโต, ขณโต จ, สรูปโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา โอภาสฏฺเฐนาติ สมุทยสภาวปฏิจฺฉาทนกสฺส โมหนฺธการสฺส จ กิเลสนฺธการสฺส จ วิธมนวเสน อวภาสกภาเวนฯ
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปฏิปาฏิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จกฺขุํ อุทปาทีติ ปาฬิยํ ปทุทฺธาโรฯ กถํ อุทปาทีติ เจติ อาห ‘‘ทสฺสนฏฺเฐนา’’ติฯ ‘‘สมุทยสฺส ปจฺจกฺขโต ทสฺสนภาเวนาติ วุตฺโต วายมตฺโถฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จกฺขุธมฺโมติ จกฺขูติ ปาฬิธมฺโมฯ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถติ ทสฺสนสภาโว เตน เอตฺตเกหิ ปเทหีติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ ‘‘กิํ กถิต’’นฺติ ปิณฺฑตฺถํ ปุจฺฉติฯ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตนฺติ วิญฺญาณาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ นามรูปาทิปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสภาวสญฺชานนมตฺตํ กถิตํ อวิเสสโต ปจฺจยสภาวสลฺลกฺขณสฺส โชติตตฺตาฯ สงฺขารานํ สมฺมเทว ‘‘วีถิปฏิปนฺนา ตรุณวิปสฺสนา กถิตา’’ติ จ วุตฺตํฯ
๖๑. อตฺตนา อธิคตตฺตา อาสนฺนปจฺจกฺขตาย ‘‘อย’’นฺติ วุตฺตํ, อริยมคฺคาทีนํ มคฺคนฏฺเฐน มคฺโคติฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนา เหสาฯ เตนาห ‘‘โพธายา’’ติฯ โพธปทสฺส ภาวสาธนตํ สนฺธายาห ‘‘จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถายา’’ติฯ ปริญฺญาปหานภาวนาภิสมยา ยาวเทว สจฺฉิกิริยาภิสมยตฺถา นิพฺพานาธิคมตฺถตฺตา พฺรหฺมจริยวาสสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานพุชฺฌนตฺถาย เอว วา’’ติฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๑๕, ๒๑๗; ธ. ป. ๒๐๔) หิ วุตฺตํฯ พุชฺฌตีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เตน โพธ-สทฺทสฺส กตฺตุสาธนตฺตมาหฯ ปจฺจตฺตปเทหีติ ปฐมาวิภตฺติทีปเกหิ ปเทหิฯ นิพฺพานเมว กถิตํ วิญฺญาณาทิ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ กตฺวาฯ อนิพฺพตฺตินิโรธนฺติ สพฺพโส ปจฺจยนิโรเธน อนุปฺปาทนิโรธํ อจฺจนฺตนิโรธํฯ
๖๒. สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหีติ ‘‘จกฺขู’’ติอาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมวาติ ‘‘นิโรโธ นิโรโธติ โข’’ติอาทินา นิโรธสฺส สญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ ปุพฺพารมฺภภาวโต, น ตสฺส ปฏิวิชฺฌนวเสน ปจฺจกฺขโต ทสฺสนํ อริยมคฺคสฺส อนธิคตตฺตาฯ สงฺขารานํ สมฺมเทว นิโรธทสฺสนํ นาม สิขาปฺปตฺตาย วิปสฺสนาย วเสน อิจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘วุฏฺฐานคามินี พลววิปสฺสนา กถิตา’’ติ จ วุตฺตํฯ
๖๓. วิทิตฺวาติ ตโต อปรภาเคติ วุตฺตนเยน ปจฺจยนิโรธชานนโต ปจฺฉาภาเคฯ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสูติ จตุพฺพิธสฺสปิ อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยาทินา ปจฺจยภูเตสุ, อุปาทานิเยสูติ อตฺโถ วหนฺโตติ ปวตฺเตนฺโตฯ อิทนฺติ ‘‘อปเรน สมเยนา’’ติอาทิ วจนํฯ กสฺมา วุตฺตนฺติ ‘‘ยาย ปฏิปตฺติยา สพฺเพปิ มหาโพธิสตฺตา จริมภเว โพธาย ปฏิปชฺชนฺติ, วิปสฺสนาย มหาโพธิสตฺเตน ตเถว ปฏิปนฺน’’นฺติ กเถตุกมฺยตาวเสน ปุจฺฉาวจนํฯ เตนาห ‘‘สพฺเพเยว หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส มหาภินิกฺขมนํ, ปธานานุโยโค จ ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพ, อิตรํ อิติกตฺตพฺพตาวเสนฯ ตตฺถาปิ จิรกาลปริภาวนาย ลทฺธาเสวนาย มหากรุณาย สญฺโจทิตมานสตฺตา ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗; สํ. นิ. ๒.๔, ๑๐) สํสารทุกฺขโต โมเจตุํ อิจฺฉิตสฺส สตฺตโลกสฺส กิจฺฉาปตฺติทสฺสนมุเขน ชรามรณโต ปฏฺฐาย ปจฺจยาการสมฺมสนมฺปิ ธมฺมตาวฯ ตถา อตฺตาธีนตาย, เกนจิ อนุปขตตฺตา, อเสจนกสุขวิหารตาย, จตุตฺถชฺฌานิกตาย จ อานาปานกมฺมฏฺฐานานุโยโคฯ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวาติ วิญฺญาณนามรูปาทิปริยาเยน คหิเตสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ วิปสฺสนาภินิเวสวเสน อภินิวิสิตฺวา ปฏิปตฺติํ อารภิตฺวาฯ อนุกฺกมนฺติ อนุ อนุ คามิตพฺพโต ปฏิปชฺชิตพฺพโต ‘‘อนุกฺกม’’นฺติ ลทฺธนามํ อนุปุพฺพปฏิปตฺติํฯ กตฺวาติ ปฏิปชฺชิตฺวาฯ
อิติ รูปนฺติ เอตฺถ ทุติโย อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ, เตน ปฐโม อิติ-สทฺโท สรูปสฺส, ปริมาณสฺส จ โพธโก อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ,อาวุตฺติอาทิวเสน วายมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนฺโตคธาวธารณญฺจ วากฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถี’’ติอาทิมาห ‘‘รุปฺปนสภาว’’นฺติ อิมินา สามญฺญโต รูปสฺส สภาโว ทสฺสิโต, ‘‘ภูตุปาทายเภท’’นฺติอาทินา วิเสสโต, ตทุภเยนปิ ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ ปทสฺส อตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ลกฺขณํ นาม ตสฺส ตสฺส รูปวิเสสสฺส อนญฺญสาธารโณ สภาโวฯ รโส ตสฺเสว อตฺตโน ผลํ ปติ ปจฺจยภาโวฯ ปจฺจุปฏฺฐานํ ตสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา ยาถาวโต ญาณสฺส โคจรภาโวฯ ปทฏฺฐานํ อาสนฺนการณํ, เตนสฺส ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ทสฺสิตาฯ ‘‘อนวเสสรูปปริคฺคโห’’ติ อิมินา ปน ‘‘เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ’’ รูปํ นตฺถีติ ปททฺวยสฺสาปิ อตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐ รูปสฺส สพฺพโส ปริยาทานวเสน นิยามนโตฯ ‘‘อิติ รูปสฺส สมุทโย’’ติ เอตฺถ ปน อิติ-สทฺโท ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๔; อ. นิ. ๓.๑) วิย ปการตฺโถติ อาห ‘‘อิตีติ เอว’’นฺติฯ
อวิชฺชาสมุทยาติ ‘‘ตณฺหาสมุทยา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อาหารสมุทยาติ เอตฺถ ปน ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโตฯ ตสฺมิํ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามญฺเญน อุตุจิตฺตานิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณ’’นฺติอาทินา กาลวเสน อุทยทสฺสนมาหฯ ตตฺถ นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ รูปสฺส อุปฺปาทสงฺขาตํ สงฺขตลกฺขณํฯ ปสฺสนฺโตปีติ น เกวลํ ปจฺจยสมุทยเมว, อถ โข ขณโต อุทยํ ปสฺสนฺโตปิฯ อทฺธาวเสน หิ ปฐมํ อุทยํ ปสฺสิตฺวา ฐิโต ปุน สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺเคน ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรโธติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเวนฯ รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อภาโว โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ‘‘วิปริณามลกฺขณ’’นฺติ ภงฺคกาลวเสน เหตํ วยทสฺสนํ, ตสฺมา ตํ อทฺธาวเสน ปฐมํ ปสฺสิตฺวา ปุน สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ อยญฺจ นโย ปากติกวิปสฺสกวเสน วุตฺโต, โพธิสตฺตานํ ปเนตํ นตฺถิฯ เอส นโย อุทยทสฺสเนปิฯ
‘‘อิติ เวทนา’’ติอาทีสุปิ เหฏฺฐา รูเป วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เวทยิต…เป.… สภาวนฺติ เอตฺถ ‘‘เวทยิตสภาวํ…เป.… วิชานนสภาว’’นฺติ ปจฺเจกํ สภาว- สทฺโท โยเชตพฺโพฯ เวทยิตสภาวนฺติ อนุภวนสภาวํฯ สญฺชานนสภาวนฺติ ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา อารมฺมณสฺส สลฺลกฺขณสภาวํฯ อภิสงฺขรณสภาวนฺติ อายูหนสภาวํฯ วิชานนสภาวนฺติ อารมฺมณสฺส อุปลทฺธิสภาวํฯ สุขาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาเวทนานํ สงฺคโห รูปสญฺญาทีติ อาทิ-สทฺเทน สทฺทสญฺญาทีนํ, ผสฺสาทีติ อาทิ-สทฺเทน เจตนา วิตกฺกาทีนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สพฺเพสํ โลกิยวิญฺญาณานํ สงฺคโหฯ ยถา จ วิญฺญาเณ, เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ เตสนฺติ ตีสุ ขนฺเธสูติ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺเธสุฯ ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) วจนโต ‘‘ผสฺสสมุทยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณ’’นฺติ (วิภ. ๒๔๖; ที. นิ. ๒.๙๗) วจนโต วิญฺญาณกฺขนฺเธ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เตสํ เยวาติ วเสน อตฺถงฺคมปทมฺปิ โยเชตพฺพํ, อวิชฺชาทโย ปน รูเป วุตฺตสทิสา เอวาติ อธิปฺปาโยฯ
สมปญฺญาสลกฺขณวเสนาติ ปจฺจยโต วีสติ ขณโต ปญฺจาติ ปญฺจวีสติยา อุทยลกฺขณานํ, ปจฺจยโต วีสติ ขณโต ปญฺจาติ ปญฺจวีสติยา เอว วยลกฺขณานํ จาติ สมปญฺญาสาย อุทยวยลกฺขณานํ วเสนฯ ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทโย ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ อวิชฺชาทิสมุทโยติ, ตถา เตสํ อนุปฺปาทนิโรโธ ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ อวิชฺชาทีนํ อจฺจนฺตนิโรโธฯ นิพฺพตฺติวิปริณามลกฺขณานิ ปน สงฺขตลกฺขณเมวาติฯ เอวํ เอตานิ สมปญฺญาสลกฺขณานิ สรูปโต เวทิตพฺพานิฯ ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเตติ ยถาวุตฺตอุทยพฺพยญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน หุตฺวา วหนฺเต ตโต ปรํ วตฺตพฺพานํ ภงฺคญาณาทีนํ อุปฺปตฺติปฏิปาฏิยา พุทฺธิปฺปตฺเต ปรมุกฺกํสคเต วิปสฺสนาญาเณฯ ปเคว หิ ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปวตฺเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณานุจฺฉวิเกน มหาวชิรญาณสงฺขาเตน สมฺมสนญาเณน สมฺภตานุภาวํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิญาณํ อปริมิตกาเล สมฺภตาย ปญฺญาปารมิยา อานุภาเวน อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตํ อนุกฺกเมน วุฏฺฐานคามินิภาวํ อุปคนฺตฺวา ยทา อริยมคฺเคน ฆเฏติ, ตทา อริยมคฺคจิตฺตํ สพฺพกิเลเสหิ มคฺคปฏิปาฏิยา วิมุจฺจติ ‘‘อนุปฺปาทนิโรเธนา’’ติฯ อาสวสงฺขาเตหิ กิเลเสหีติ ภวโต อาภวคฺคํ, ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต อาสวสญฺญิเตหิ ราโค, ทิฏฺฐิ, โมโหติ อิเมหิ กิเลเสหิฯ ลกฺขณวจนญฺเจตํ, ปาฬิยํ ยทิทํ ‘‘อาสเวหี’’ติ, ตเทกฏฺฐตาย ปน สพฺเพหิปิ อคฺคเหตฺวาติ เตสํ กิเลสานํ เลสมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวาฯ
มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจติ นาม ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ นามฯ มคฺคกฺขเณ วา วิมุตฺตญฺเจว วิมุจฺจติ จาติ อุปริมคฺคกฺขเณ เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌหิ วิมุตฺตญฺเจว ยถาสกํ ปหาตพฺเพหิ วิมุจฺจติ จฯ ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมวาติ สพฺพสฺมิมฺปิ ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมว, น วิมุจฺจติ นามฯ
สพฺพพนฺธนาติ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิตา สพฺพสฺมาปิ ภวสญฺโญชนา, วิปฺปมุตฺโต วิเสสโต ปกาเรหิ มุตฺโตฯ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโนติ สาติสยํ ญาณรสฺมิสมฺผสฺเสน สุฏฺฐุ สมฺมเทว ‘‘จตฺตาริ มคฺคญาณานี’’ติอาทิ เยหิ ญาเณหิ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน, เตสํ เอกเทเสน ทสฺสนํฯ นิปฺปเทสโต ทสฺสนํ ปน ปรโต อาคมิสฺสติ, ตสฺมา ตตฺเถว ตานิ วิภชิสฺสามฯ สกเล จ พุทฺธคุเณติ อตีตํเส อปฺปฏิหตญาณาทิเก สพฺเพปิ พุทฺธคุเณฯ ยทา หิ โลกนาโถ อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉติ, ตทา สพฺเพ คุเณ หตฺถคเต กโรติ นามฯ ตโต ปรํ ‘‘หตฺถคเต กตฺวา ฐิโต’’ติ วุจฺจติฯ
‘‘ปริปุณฺณสงฺกปฺโป’’ติ วตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปตาปริทีปนํ อุทานํ ทสฺเสตุํ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาทิโต ทฺวินฺนํ คาถานมตฺโถ เหฏฺฐา พฺรหฺมชาลนิทานวณฺณนายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺโต เอวฯ ปรโต อโยฆนหตสฺสาติ อโย หญฺญติ เอเตนาติ อโยฆนํ, กมฺมารานํ อโยกูฏํ, อโยมุฏฺฐิ จ, เตน อโยฆเนน หตสฺส ปหตสฺสฯ เอว-สทฺโท เจตฺถ นิปาตมตฺตํฯ ชลโต ชาตเวทโสติ ชลยมานสฺส อคฺคิสฺส, อนาทเร วา เอตํ สามิวจนํฯ อนุปุพฺพูปสนฺตสฺสาติ อนุกฺกเมน อุปสนฺตสฺส วิกฺขมฺภนฺตสฺส นิรุทฺธสฺสฯ ยถา น ญายเต คตีติ ยถา ตสฺส คติ น ญายติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อโยมุฏฺฐิกูฏาทินา ปหตตฺตา อโยฆเนน หตสฺส ปหตสฺส อโยคตสฺส, กํสภาชนาทิคตสฺส วา ชลมานสฺส อคฺคิสฺส อนุกฺกเมน อุปสนฺตสฺส ทสสุ ทิสาสุ น กตฺถจิ คติ ปญฺญายติ ปจฺจยนิโรเธน อปฺปฏิสนฺธิกนิรุทฺธตฺตาติฯ เอวํ สมฺมาวิมุตฺตานนฺติ สมฺมา เหตุนา ญาเยน ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺติปุพฺพงฺคมาย กามพนฺโธฆตารีนํ สุฏฺฐุ ปฏิปสฺสมฺภิตสพฺพกิเลสวิปฺผนฺทิตตฺตา กิเลสาภิสงฺขารวาเตหิ อกมฺปนียตาย อจลํ นิพฺพานสงฺขาตํ สงฺขารูปสมํ สุขํ ปตฺตานํ อธิคตานํ ขีณาสวานํ คติ เทวมนุสฺสาทิเภทาสุ คตีสุ ‘‘อยํ นามา’’ติ ปญฺญาเปตพฺพตาย อภาวโต ปญฺญาเปตุํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ, ยถาวุตฺตชาตเวโท วิย อปญฺญตฺติกภาวเมว เต คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ มนสิ กโรนฺโตติ ‘‘เอวํ อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทินา (ธ. ป. ๑๕๓) อตฺตโน กตกิจฺจตฺตํ มนสิ กโรนฺโต โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว วิโรจิตฺถาติ โยชนาฯ
ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
๖๔. ยนฺนูนาติ อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสตีติ อาห ‘‘ยทิ ปนาห’’นฺติฯ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติอาทิ ยถา อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนาทิวเสน สตฺตสุ สตฺตาเหสุ ปฏิปชฺชิ, ตโต ปรญฺจ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาทิวเสน, เอวเมว สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา อภิสมฺพุทฺธกาเล ปฏิปชฺชิํสุ, เต จ สตฺตาหาทโย ตเถว ววตฺถปียนฺตีติ อยํ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ ธมฺมตาฯ ตสฺมา วิปสฺสี ภควา อภิสมฺพุทฺธกาเล ตถา ปฏิปชฺชีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐเม สตฺตาเห’’ติ อิทํ สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ, สตฺตาหโต โอริเม จ ปวตฺตาย ปฏิปตฺติยา วเสน วุตฺตํ, น ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส วิย อฏฺฐมสฺส นาม สตฺตาหสฺส ววตฺถิตสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ อนนฺตโรติ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติอาทิโก วิตกฺโก (ที. นิ. ๒.๖๗; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗, ๘)ฯ
ปฏิวิทฺโธติ สยมฺภุญาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺโต, ยถาภูตํ อวพุทฺโธติ อตฺโถฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม ตพฺพินิมุตฺตสฺส คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร สมุปจิตปริปกฺกญาณสมฺภาเรหิ อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติฯ อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺโฐ โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต วิเสสโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติฯ ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิ กทาจิเทว ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติฯ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ ภิกฺขเว ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕) สุตฺตปทํ สนฺโตฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโตฯ ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโตฯ อติตฺติกรฏฺเฐน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิยฯ เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ, สนฺตารมฺมณญฺจาติ สนฺตารมฺมณํ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ, สงฺขารานญฺจ อภาวโต สนฺโต นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา นิพฺพุโต, สนฺตปณีตภาเวเนว ตทตฺถาย อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ อุตฺตมญาณสฺส วิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺโพ, ตโต เอว นิปุณญาณโคจรตาย, สณฺหสุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณฯ พาลานํ อวิสยตฺตา ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพติ ปณฺฑิตเวทนีโยฯ อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน อาลยา, ปญฺจ กามคุณาฯ อาลยนฺติ อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, ตณฺหาวิจริตานิฯ อาลยรตาติ อาลยนิรตาฯ สุฏฺฐุ มุทิตา อติวิย มุทิตา อนุกฺกณฺฐนโตฯ รมตีติ รติํ วินฺทติ กีฬติ ลฬติฯ อิเม สตฺตา ยถา กามคุเณ, เอวํ ราคมฺปิ อสฺสาเทนฺติ อภินนฺทนฺติ เยวาติ วุตฺตํ ‘‘ทุวิธมฺปี’’ติอาทิฯ
ฐานํ สนฺธายาติ ฐาน-สทฺทํ สนฺธายฯ อตฺถโต ปน ‘‘ฐาน’’นฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโตฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโยฯ อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยาติ อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโยวฯ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา เทโว เอว เทวตา อิทปฺปจฺจยตา, เตน ปรมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ปททฺวเยนาปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโฐ เอว วิภาวิโตฯ เตนาห ‘‘สงฺขาราทิปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนเมตํ อธิวจน’’นฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๗๐) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ
สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพนฺติ สพฺพสงฺขารสมถาทิปทาภิเธยฺยํ สพฺพํ, อตฺถโต นิพฺพานเมวฯ อิทานิ ตสฺส นิพฺพานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตนฺติ นิพฺพานํฯ อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยเหตุฯ สมฺมนฺตีติ อปฺปฏิสนฺธิกูปสมวเสน สมฺมนฺติฯ ตถา สนฺตา จ สวิเสสํ อุปสนฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วูปสมฺมนฺตี’’ติ, เอเตน สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติฯ สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺเต หิ นิพฺพาเน สพฺพสงฺขารวูปสมปริยาโย ญายาคโต เยวาติฯ เสเสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธิ, ขนฺธาทโยฯ ปฏินิสฺสฏฺฐาติ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ สพฺพา ตณฺหาติ อฏฺฐสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหาฯ สพฺเพ กิเลสราคาติ กามราครูปราคาทิเภทา สพฺเพปิ กิเลสภูตา ราคา, สพฺเพปิ วา กิเลสา อิธ กิเลสราคาติ เวทิตพฺพา, น โลภวิเสสา เอว จิตฺตสฺส วิปรีตภาวาปาทนโตฯ ยถาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, ทุฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติ (ปารา. ๒๗๑) วิรชฺชนฺตีติ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ ชรามรณาทิเภทํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํฯ ภเวน ภวนฺติ เตน เตน ภเวน ภวนฺตรํฯ ภวนิกนฺติภาเวน สํสิพฺพติ, ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ สตณฺหสฺเสว อายติํ ปุนพฺภวภาวโตฯ ตโต วานโต นิกฺขนฺตํ ตตฺถ ตสฺส สพฺพโส อภาวโตฯ จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺฐิอาคิลายนตาลุคลโสสาทิวเสน กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ เวทิตพฺพาฯ สา จ โข เทสนาย อตฺถํ อชานนฺตานํ, อปฺปฏิปชฺชนฺตานญฺจ วเสน, ชานนฺตานํ, ปน ปฏิปชฺชนฺตานญฺจ เทสนาย กายปริสฺสโมปิ สตฺถุ อปริสฺสโมวฯ เตนาห ภควา ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ (อุทา. ๑๐)ฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติฯ อุภยนฺติ จิตฺตกิลมโถ, จิตฺตวิเหสา อุภยํ เปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ, โพธิมูเลเยว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ
๖๕. อนุพฺรูหนํ สมฺปิณฺฑนํฯ โสติ ‘‘อปิสฺสู’’ติ นิปาโตฯ วิปสฺสินฺติ ปฏิ-สทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสิสฺสา’’ติฯ วุทฺธิปฺปตฺตา อจฺฉริยา วา อนจฺฉริยาฯ วุทฺธิอตฺโถปิ หิ อกาโร โหติ ยถา‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกาย ๑๑)ฯ กปฺปานํ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺฐหิํสุฯ อุปฏฺฐานญฺจ วิตกฺเกตพฺพตาวาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสู’’ติฯ
ยทิ สุขาปฏิปทาว กถํ กิจฺฉตาติ อาห ‘‘ปารมีปูรณกาเล’’ติอาทิฯ เอวมาทีนิ ทุปฺปริจฺจชานิ เทนฺตสฺสฯ ห-อิติ วา พฺยตฺตนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโต, ‘‘เอกํสตฺเถ’’ติ เกจิฯ ห พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส เทเสตุนฺติ โยชนาฯ หลนฺติ ‘‘อล’’นฺติ อิมินา สมานตฺถํ ปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ฏี. ๑.๑๗๒) วิยฯ ราคโทสผุฏฺเฐหีติ ผุฏฺฐวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน, โทเสน จ สมฺผุฏฺเฐหิ อภิภูเตหิฯ ราคโทสานุคเตหีติ ราคโทเสหิ อนุพนฺเธหิฯ
นิจฺจาทีนนฺติ นิจฺจคฺคาหาทีนํฯ เอวํ คตนฺติ เอวํ ปวตฺตํ อนิจฺจาทิอากาเรน ปวตฺตํฯ ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติ อิทํ อนิจฺจาทีสุ, สจฺเจสุ จ ยถาลาภวเสน คเหตพฺพํฯ เอวํ คตนฺติ วา เอวํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา อภินิวิสิตฺวา มยา, อญฺเญหิ จ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ คตํ, ญาตํ ปฏิวิทฺธนฺติ อตฺโถฯ กามราเคน, ภวราเคน จ รตฺตา นีวรเณหิ นิวุตจิตฺตตาย, ทิฏฺฐิราเคน รตฺตา วิปรีตาภินิเวเสน น ทกฺขนฺติ ยาถาวโต อิมํ ธมฺมํ นปฺปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติฯ เอวํ คาหาเปตุนฺติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺเม ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติฯ
ธมฺมเทสนาย ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา สยเมว โจทนํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตตฺถ ยถายํ อิทานิ ธมฺมเทสนาย ‘‘กิํ เม’’ติอาทิฯ ตตฺถ อญฺญาตเวเสนาติ สเทวกํ โลกํ อุนฺนาเทนฺโต พุทฺโธ อหุตฺวา เกวลํ พุทฺธานํ สาวกภาวูปคมนวเสน อญฺญาตรูเปนฯ ติวิธํ การณํ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส พลวภาโว, ธมฺมสฺส ปรมคมฺภีรตา, ตตฺถ จ ภควโต สาติสยํ คารวนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฏิปกฺขา นาม ราคาทโย กิเลสา สมฺมาปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรตฺตาฯ เตสํ พลวภาวโต จิรปริภาวนาย สตฺตสนฺตานโต ทุพฺพิโสธิยตาย เต สตฺเต มตฺตหตฺถิโน วิย ทุพฺพลํ ปุริสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา อเนกสตโยชนายามวิตฺถารํ สุนิจิตํ ฆนสนฺนิเวสํ กณฺฏกทุคฺคมฺปิ อธิเสนฺติฯ ทูรปฺปเภท ทุจฺเฉชฺชตาหิ ทุพฺพิโสธิยตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ อนฺโต อามฏฺฐตาย กญฺชิกปุณฺณลาพุ จิรปริวาสิกตาย ตกฺกภริตจาฏิ สฺเนหตินฺตทุพฺพลภาเวน วสาเตลปีตปิโลติกา; เตลมิสฺสิตตาย อญฺชนมกฺขิตหตฺถา ทุพฺพิโสธนียา วุตฺตาฯ หีนูปมา ‘‘อติสํกิลิฏฺฐา’’ติฯ ยถา จ ทุพฺพิโสธนียตาย เอวํ คมฺภีรทุทฺทสทุรนุโพธานมฺปิ วุตฺตอุปมา หีนูปมาวฯ
คมฺภีโรปิ ธมฺโม ปฏิปกฺขวิธมเนน สุปากโฏ ภเวยฺย, ปฏิปกฺขวิธมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสวนาธีนา, ตํ สตฺถริ, ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํฯ โส วิเสสโต โลเก สมฺภาวนียสฺส ครุกาตพฺพสฺส อภิปตฺถนาเหตุโกติ ปนาฬิกาย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมยาจนาทินิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ
๖๖. ‘‘อญฺญตโร’’ติ อปฺปญฺญาโต วิย กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อถ โข ปากโฏ ปญฺญาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมา’’ติ วุตฺตํฯ มหาพฺรหฺมภวเน เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมาฯ โส หิ สกฺโก วิย อปฺปรชํ, อปฺปรชํ อกฺขิ ปญฺญาจกฺขุ เยสํ เต ตํสภาวาติ กตฺวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญามเย’’ติอาทิมาหฯ อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ เต ตํสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสฺสวนตาติ ‘‘สยํ ‘‘อสฺสวนตายา’’ติฯ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสนาติ ทานาทิทสวิธวิมุตฺติปริปาจนียปุญฺญกิริยวตฺถูนํ วเสนฯ เตนาห ‘‘กตาธิการา’’ติอาทิฯ ปปญฺจสูทนิยํ ปน ‘‘ทฺวาทสปุญฺญกิริยวเสนา’’ติ
๖๙. ครุฏฺฐานิเยสุ คารววเสน ครุกรปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ปตฺถนา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ยาจน’’นฺติฯ ปเทสวิสยญาณทสฺสนํ หุตฺวา พุทฺธานํเยว อาเวณิกภาวโต อิทํ ญาณทฺวยํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นาม’’นฺติฯ ติณฺณํ มคฺคญาณานนฺติ เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ นามํ, จตุสจฺจธมฺมทสฺสนนฺติ กตฺวา ทสฺสนมตฺตภาวโตฯ ยโต ตานิ ญาณานิ วิชฺชูปมาภาเวน วุตฺตานิ, อคฺคมคฺคญาณํ ปน ญาณกิจฺจสฺส สิขาปฺปตฺติยา ทสฺสนมตฺตํ น โหตีติ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ น วุจฺจตีติฯ ยโต ตํ วชิรูปมาภาเวน วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อปฺปรชกฺขชาติกา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนวฯ ยสฺมา มนฺทกิเลสา ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา พหลกิเลสา ‘‘มหารชกฺขา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย ติกฺขานิ สูรานิ วิสทานิ, วุตฺตวิปริยาเยน มุทูนิฯ สทฺธาทโย อาการาติ สทฺทหนาทิปฺปกาเร วทติฯ สุนฺทราติ กลฺยาณาฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. ๘๑๔) วุตฺตํ, ตํ อิมาย อตฺถวณฺณนาย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ การณํ นาม ปจฺจยากาโร, สจฺจานิ วาฯ ปรโลกนฺติ สมฺปรายํฯ ตํ ทุกฺขาวหํ วชฺชํ วิย ภยโต ปสฺสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺตี’’ติฯ สมฺปตฺติภวโต วา อญฺญตฺตา วิปตฺติภโว ‘‘ปรโลโก’’ติ วุตฺตํ ‘‘ปร…เป.… ปสฺสนฺตี’’ติฯ
อยํ ปเนตฺถ ปาฬีติ เอตฺถ ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ทิปทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ ตสฺส ตถาภาวสาธกปาฬิฯ สทฺธาทีนญฺหิ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ พลวภาโว ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ ทุพฺพลภาเวเนว โหติ, เตสญฺจ พลวภาโว สทฺธาทีนํ ทุพฺพลภาเวนาติ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ สวิเสสํ อตฺถิตานตฺถิตาวเสน ‘‘อปฺปรชกฺขา มหารชกฺขา’’ติ อาทโย ปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๑) วิภชิตฺวา ทสฺสิตาฯ อิติ สทฺธาทีนํ วเสน ปญฺจ อปฺปรชกฺขา, อสทฺธิยาทีนํ วเสน ปญฺจ มหารชกฺขาฯ เอวํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยาทโยติ วิภาวิตา ปญฺญาส ปุคฺคลาฯ สทฺธาทีนํ ปน อนฺตรเภเทน อเนกเภทา เวทิตพฺพาฯ ขนฺธาทโย เอว โลโก, สมฺปตฺติภวภูโต โลโก สมฺปตฺติภวโลโก, สุคติสงฺขาโต อุปปตฺติภโว, สมฺปตฺติ สมฺภวติ เอเตนาติ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก สุคติสํวตฺตนิโย กมฺมภโวฯ ทุคฺคติสงฺขาตอุปปตฺติภวทุคฺคติสํวตฺตนิยกมฺมภวา วิปตฺติภวโลกวิปตฺติสมฺภวโลกาฯ
ปุน เอกกทุกาทิวเสน โลกํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอโก โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาหาราทโย หิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๓; อ. นิ. ๑๐.๒๗, ๒๘; ปฏิ. ม. ๑.๒, ๑๑๒, ๒๐๘) ยายํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺพสงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา วุตฺตา, ตาย สพฺโพ สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺสาภาวโตฯ ‘‘ทฺเว โลกา’’ติอาทีสุปิ อิมินา อุปาทานกฺขนฺธาฯ อนุโรธาทิวตฺถุภูตา ลาภาทโย อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิ วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺส จ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ ครหิตพฺพํ, วชฺชิตพฺพญฺจ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺช’’นฺติฯ เยสํ ‘‘ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ ชานาตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิวเสน อาวชฺชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปุญฺชปุญฺชาว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, น เอเกกาฯ
อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี, คจฺโฉปิ ชลาสโยปิ, อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติฯ ยานิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีฯ ทีปิตานีติ อฏฺฐกถายํ ปกาสิตานิ, อิเธว วา ‘‘อญฺญานิปี’’ติอาทินา ทีปิตานิฯ อุคฺฆฏิตญฺญูติ อุคฺฆฏนํ นาม ญาณุคฺฆฏนํ, ญาเณ อุคฺฆฏิตมตฺเต เอว ชานาตีติ อตฺโถฯ วิปญฺจิตํ วิปญฺจิตญฺญูฯ อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโยฯ สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร ธมฺมสฺส อุทฺเทเส อุทาหฏมตฺเต เอวฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาเณน สทฺธิํ อภิสมโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา ‘‘ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ สงฺขิตฺเตน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ‘‘ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุ, อุทฺทิสนฺตสฺส, อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ ปริปุจฺฉโตติ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺสฯ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺโต โหติฯ น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโมติ อยํ ปุคฺคโล พฺยญฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ‘‘ปทปรโม’’ติ วุจฺจติฯ
เยติ เย ทุวิเธ ปุคฺคเล สนฺธาย วุตฺตํ วิภงฺเค กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ ยสฺมา ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกปฏิสนฺธิปิ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธา รหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา, อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนา, ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญ เอว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ ‘‘น กมฺมาวรเณนา’’ติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิฯ
‘‘ราคจริตา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ [ปรมตฺถมญฺชูสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายนฺติ ภวิตพฺพํ –
‘‘สา เอสา ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
นิธานโต ปรมตฺถ-มญฺชูสา นาม นามโต’’ติฯ (วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกาย นิคมเน สยเมว วุตฺตตฺตา)] วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ;
๗๐. อารพฺภาติ อตฺตโน อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ภควโต ชานาปนํ อุทฺทิสฺสาติ อตฺโถฯ เสโล ปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต, มิสฺสกปพฺพโต วาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนี’’ติฯ ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาหฯ โส หิ ปพฺพตสทิโส จ โหติ สพฺพธมฺเม อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาทสทิโส จ, ปญฺญาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโท
‘‘ปญฺญาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินิํ ปชํ;
ปพฺพตฏฺโฐว ภูมฏฺเฐ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติฯ (ธ. ป. ๒๘);
‘‘ยถา หี’’ติอาทีสุ ยถา ปพฺพเต ฐตฺวา รตฺตนฺธกาเร เหฏฺฐา โอโลเกนฺตสฺส ปุริสสฺส เขตฺเต เกทารปาฬิกุฏิโย, ตตฺถ สยิตมนุสฺสา จ น ปญฺญายนฺติ อนุชฺชลภาวโตฯ กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลา ปญฺญายติ อุชฺชลภาวโต เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห สตฺตโลกํ โอโลกยโต ภควโต ญาณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ อกตกลฺยาณา สตฺตา ญาณคฺคินา อนุชฺชลภาวโต, อนุฬารภาวโต จ รตฺติํ ขิตฺตา สรา
อุฏฺเฐหีติ ตฺวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาสงฺขาตสงฺโกจาปตฺติโต กิลาสุภาวโต อุฏฺฐหฯ วีริยวนฺตตายาติ สาติสย จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตตายฯ วีรสฺส หิ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํฯ กิเลสมารสฺส วิย มจฺจุมารสฺสปิ อายติํ อสมฺภวโต ‘‘มจฺจุกิเลสมาราน’’นฺติ วุตฺตํฯ อภิสงฺขารมารวิชยสฺส อคฺคหณํ กิเลสมารวิชเยเนว ตพฺพิชยสฺส โชติตภาวโตฯ วาหนสมตฺถตายาติ สํสารมหากนฺตารโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมปฺปเทสํ สมฺปาปนสมตฺถตายฯ
๗๑. ‘‘อปารุตํ เตสํ อมตสฺส ทฺวาร’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติฯ นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโค วิวริตฺวา ฐปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุญาเณน อธิคตตฺตาฯ สทฺธํ ปมุญฺจนฺตูติ สทฺธํ ปเวเทนฺตุ, อตฺตโน สทฺทหนาการํ อุปฏฺฐาเปนฺตูติ อตฺโถฯ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํฯ น ภาสิํ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสิฯ
อคฺคสาวกยุควณฺณนา
๗๓. สลฺลปิตฺวาติ ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (มหาว. ๖๐) อาลาปสลฺลาปํ กตฺวาฯ ตญฺหิสฺส อปรภาเค สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมนสฺส ปจฺจโย อโหสิฯ
๗๕-๖. อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปุพฺพิยา อนุปุพฺพํ กเถตพฺพํ กถํฯ กา ปน สาติ? ทานาทิกถาฯ ตตฺถ ทานกถา ตาว ปจุรชเนสุ ปวตฺติยา สพฺพสาธารณตฺตา, สุกรตฺตา, สีเล ปติฏฺฐานสฺส อุปายภาวโต จ อาทิโต กถิตาฯ ปริจฺจาคสีโล หิ ปุคฺคโล ปริคฺคหวตฺถูสุ ทานกถานนฺตรํ สีลกถา กถิตา, ตญฺเจ ทานสีลํ วฏฺฏนิสฺสิตํ, อยํ ภวสมฺปตฺติ ตสฺส ผลนฺติ ทสฺสนตฺถํ, อิเมหิ จ ทานสีลมเยหิ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺเนหิ ปุญฺญกิริยวตฺถูหิ เอตา จาตุมหาราชิกาทีสุ ปณีตปณีตตราทิเภทภินฺนา อปริเมยฺยา ทิพฺพโภคภวสมฺปตฺติโย โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สคฺคกถํฯ วตฺวา อยํ สคฺโค ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺโฐ, สพฺพทา อนุปกฺกิลิฏฺโฐ อริยมคฺโคติ ทสฺสนตฺถํ สคฺคานนฺตรํ มคฺคกถา กเถตพฺพาฯ มคฺคญฺจ กเถนฺเตน ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ สคฺคปริยาปนฺนาปิ, ปเคว อิตเร สพฺเพปิ กามา นาม พหฺวาทีนวา, อนิจฺจา อธุวา, วิปริณามธมฺมาติ กามานํ อาทีนโว, หีนา, คมฺมา, โปถุชฺชนิกา, อนริยา, อนตฺถสญฺหิตาติ เตสํ โอกาโร ลามกภาโว, สพฺเพปิ ภวา กิเลสานํ วตฺถุภูตาติ ตตฺถ สํกิเลโส, สพฺพโส กิเลสวิปฺปมุตฺตํ นิพฺพานนฺติ เนกฺขมฺเม อานิสํโส จ กเถตพฺโพติ อยมตฺโถ มคฺคนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อาทิอตฺถโชตเกน โพธิโตติ เวทิตพฺพํฯ
สุขานํ นิทานนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ, สมฺปรายิกานํ, นิพฺพานปฏิสํยุตฺตานญฺจาติ สพฺเพสมฺปิ สุขานํ การณํฯ ยญฺหิ กิญฺจิ โลเก โภคสุขํ นาม, ตํ สพฺพํ ทานนิทานนฺติ ปากโฏ ยมตฺโถฯ ยํ ปน ตํ สมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ยา อิมา โลเก ปเทสรชฺชํ สิริสฺสริยํ สตฺตรตนสมุชฺชลจกฺกวตฺติสมฺปทาติ เอวํปเภทา มานุสิกา สมฺปตฺติโย, ยา จ จาตุมหาราชิกจาตุมหาราชาทิเภทา ทิพฺพสมฺปตฺติโย, ยา วา ปนญฺญาปิ สมฺปตฺติโย, ตาสํ สพฺพาสํ อิทํ ทานํ นาม มูลํ การณํฯ โภคานนฺติ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน ‘‘โภโค’’ติ ลทฺธนามานํ มนาปิยรูปาทีนํ, ตนฺนิสฺสยานญฺจ อุปโภคสุขานํฯ อวสฺสยฏฺเฐน ปติฏฺฐาฯ วิสมคตสฺสาติ พฺยสนปฺปตฺตสฺสฯ ตาณนฺติ รกฺขา ตโต ปริปาลนโตฯ เลณนฺติ พฺยสเนหิ ปริปาจิยมานสฺส โอลียนปเทโสฯ คตีติ คนฺตพฺพฏฺฐานํฯ ปรายณนฺติ ปฏิสรณํฯ อวสฺสโยติ วินิปติตุํ อเทนฺโต นิสฺสโยฯ อารมฺมณนฺติ โอลุพฺภารมฺมณํฯ
รตนมยสีหาสนสทิสนฺติ สพฺพรตนมยสตฺตงฺคมหาสีหาสนสทิสํ มหคฺฆํ หุตฺวา สพฺพโส วินิปติตุํ มหาปถวิสทิสํ คตคตฏฺฐาเน อาลมฺพนรชฺชุสทิสนฺติ ยถา ทุพฺพลสฺส ปุริสสฺส อาลมฺพนรชฺชุ อุตฺติฏฺฐโต, ติฏฺฐโต จ อุปตฺถมฺโภ, เอวํ ทานํ สตฺตานํ สมฺปตฺติภเว อุปฺปตฺติยา, ฐิติยา จ ปจฺจยภาวโตฯ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐนาติ ทุคฺคติทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐนฯ สมสฺสาสนฏฺเฐนาติ ภยปริตฺตาณฏฺเฐนาติ ทาลิทฺทิยภยโต ปริปาลนฏฺเฐนฯ มจฺเฉรมลาทีหีติ มจฺเฉรโลภโทสอิสฺสาวิจิกิจฺฉาทิฏฺฐิ อาทิจิตฺตมเลหิฯ อนุปลิตฺตฏฺเฐนาติ อนุปกฺกิลิฏฺฐตายฯ เตสนฺติ มจฺเฉรมลาทิกจวรานํฯ เอเตหิ เอว ทุราสทฏฺเฐนฯ อสนฺตาสนฏฺเฐนาติ อนภิภวนียตาย สนฺตาสาภาเวนฯ โย หิ ทายโก ทานปติ, โส สมฺปติปิ กุโตจิ น ภายติ, ปเคว อายติํฯ ธมฺมสีเสน ปุคฺคโล วุตฺโตฯ พลวนฺตฏฺเฐนาติ มหาพลวตายฯ ทายโก หิ ทานปติ สมฺปติ ปกฺขพเลน พลวา โหติ, อายติํ ปน กายพลาทีหิปิฯ อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐนาติ ‘‘วฑฺฒิการณ’’นฺติ อภิสมฺมตภาเวนฯ วิปตฺติภวโต สมฺปตฺติภวูปนยนํ เขมนฺตภูมิสมฺปาปนํ, ภวสงฺคามโต โยคกฺเขมสมฺปาปนญฺจ เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺโฐฯ
อิทานิ ทานํ วฏฺฏคตา อุกฺกํสปฺปตฺตา สมฺปตฺติโย วิย วิวฏฺฏคตาปิ ตา สมฺปาเทตีติ โพธิจริยภาเวนปิ ทานคุเณ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อตฺตหิตาย เอว, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ ปน อตฺตหิตาย, ปรหิตาย จาติ ทสฺเสตุํ สา ตาสํ ปรโต วุตฺตา, เอตา โลกิยา, อิมา ปน โลกุตฺตราติ ทสฺเสตุํ ตโต ปรํ ‘‘สาวกปารมีญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐตรุกฺกฏฺฐตมาติ ทสฺเสตุํ กเมน ญาณตฺตยํ วุตฺตํฯ เตสํ ปน ทานสฺส ปจฺจยภาโว เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ เอเตเนวสฺส พฺรหฺมสมฺปตฺติยาปิ ปจฺจยภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺโพฯ
ทานญฺจ นาม ทกฺขิเณยฺเยสุ หิตชฺฌาสเยน วา ปูชนชฺฌาสเยน วา อตฺตโน สนฺตกสฺส ปเรสํ ปริจฺจชนํ, ตสฺมา ทายโก สตฺเตสุ เอกนฺตหิตชฺฌาสโย ปุริสปุคฺคโล, โส ‘‘ปเรสํ หิํสติ, ปเรสํ วา สนฺตกํ หรตี’’ติ อฏฺฐานเมตนฺติ อาห ‘‘ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกตี’’ติฯ สีลสทิโส อลงฺกาโร นตฺถีติ อกิตฺติมํ หุตฺวา สพฺพกาลํ โสภาวิเสสาวหตฺตาฯ สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถีติ เอตฺถาปิ สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถีติ เอตฺถ ‘‘จนฺทนํ ‘‘สีลาลงฺกาเรน หี’’ติอาทิฯ
‘‘อยํ สคฺโค ลพฺภตี’’ติ อิทํ มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ อารทฺธํ สีลํ สนฺธายาหฯ เตนาห สกฺโก เทวราชา –
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติฯ (ชา. ๒.๒๒.๔๒๙);
อิฏฺโฐติ สุโข, กนฺโตติ กมนีโย, มนาโปติ มนวฑฺฒนโก, ตํ ปนสฺส อิฏฺฐาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺจเมตฺถ กีฬา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํ กีฬาติ กามูปสํหิตา สุขวิหาราฯ สมฺปตฺติโยติ โภคสมฺปตฺติโยฯ ทิพฺพนฺติ ทิพฺพภวํ เทวโลกปริยาปนฺนํฯ สุขนฺติ กายิกํ, เจตสิกญฺจ สุขํฯ ทิพฺพสมฺปตฺตินฺติ ทิพฺพภวํ อายุสมฺปตฺติํ, วณฺณยสอิสฺสริยสมฺปตฺติํ, รูปาทิสมฺปตฺติญฺจฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน ยามาทีหิ อนุภวิตพฺพํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ วทติฯ
อปฺปสฺสาทาติ นิรสฺสาทา ปณฺฑิเตหิ ยถาภูตํ ปสฺสนฺเตหิ ตตฺถ อสฺสาเทตพฺพตาภาวโตฯ พหุทุกฺขาติ มหาทุกฺขา สมฺปติ, อายติญฺจ วิปุลทุกฺขานุพนฺธตฺตาฯ พหุปายาสาติ อเนกวิธปริสฺสยาฯ เอตฺถาติ กาเมสุฯ ภิยฺโยติ พหุํฯ โทโสติ อนิจฺจตาทินา, อปฺปสฺสาทตาทินา จ ทูสิตภาโว, ยโต เต วิญฺญูนํ จิตฺตํ นาราเธนฺติฯ อถ วา อาทีนํ วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, ปรมกปณตา, ตถา ลามกภาโวติ นิหีนภาโว อเสฏฺเฐหิ เสวิตพฺพตฺตา, เสฏฺเฐหิ น เสวิตพฺพตฺตา จฯ สํกิลิสฺสนนฺติ วิพาเธตพฺพตา อุปตาเปตพฺพตาฯ เนกฺขมฺเม อานิสํสนฺติ เอตฺถ ยตฺตกา กาเมสุ อาทีนวา, ตปฺปฏิปกฺขโต ตตฺตกา เนกฺขมฺเม อานิสํสาฯ อปิ จ ‘‘เนกฺขมฺมํ นาเมตํ อสมฺพาธํ อสํกิลิฏฺฐํ, นิกฺขนฺตํ กาเมหิ, นิกฺขนฺตํ กามสญฺญาย, นิกฺขนฺตํ กามวิตกฺเกหิ, นิกฺขนฺตํ กามปริฬาเหหิ, นิกฺขนฺตํ พฺยาปาทโต’’ติอาทินา
วุตฺตนยนฺติ เอตฺถ ยํ อวุตฺตนยํ ‘‘กลฺลจิตฺเต’’ติอาทิ, ตตฺถ กลฺลจิตฺเตติ กมฺมนิยจิตฺเต, เหฏฺฐา มุทุจิตฺเตฯ กามจฺฉนฺทาทิวิคเมน วินีวรณจิตฺเตฯ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุฬารปีติปาโมชฺชโยเคน อุทคฺคจิตฺเตฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา ปสนฺนจิตฺเตฯ ยทา จ ภควา อญฺญาสีติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา กลฺลจิตฺเตติ กามจฺฉนฺทวิคเมน อโรคจิตฺเตฯ มุทุจิตฺเตติ พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน อกถินจิตฺเตฯ วินีวรณจิตฺเตติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน วิกฺเขปสฺส วิคตตฺตา เตน อปิหิตจิตฺเตฯ อุทคฺคจิตฺเตติ ถินมิทฺธวิคเมน ปสนฺนจิตฺเตติ วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยํ อธิมุตฺตจิตฺเต, เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทินา อุปมาวเสน เนสํ สํกิเลสปฺปหานํ, อริยมคฺคุปฺปาทญฺจ ทสฺเสติฯ อปคตกาฬกนฺติ วิคตกาฬกํฯ สมฺมเทวาติ สุฏฺฐุ เอวฯ รชนนฺติ นีลปีตาทิรงฺคชาตํฯ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ คณฺเหยฺย ปภสฺสรํ ภเวยฺยฯ ตสฺมิํเยว อาสเนติ ติสฺสเมว นิสชฺชายํ, เอเตน เนสํ ลหุวิปสฺสกตา, ติกฺขปญฺญตา, สุขปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญตา จ ทสฺสิตา โหติฯ วิรชนฺติ อปายคมนียราครชาทีนํ วิคเมน วิรชํฯ อนวเสสทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉามลาปคมเนน วีตมลํฯ ปฐมมคฺควชฺฌกิเลสรชาภาเวน วา วิรชํฯ ปญฺจวิธทุสฺสีลฺยมลาปคมเนน วีตมลํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๘๓) เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา วุตฺตา, จูฬราหุโลวาเท (ม. นิ. ๓.๔๑๖) อาสวกฺขโย, อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโตฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนนฺติฯ นนุ จ มคฺคญาณํ อสงฺขตธมฺมารมฺมณํ, น สงฺขตธมฺมารมฺมณนฺติ? สจฺจเมตํฯ ยสฺมา ตํ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตถา วุตฺตํฯ
‘‘สุทฺธํ วตฺถ’’นฺติ นิทสฺสิตอุปมายํ อิทํ อุปมาสํสนฺทนํ วตฺถํ วิย จิตฺตํ, วตฺถสฺส อาคนฺตุกมเลหิ กิลิฏฺฐภาโว วิย จิตฺตสฺส ราคาทิมเลหิ สํกิลิฏฺฐภาโว ‘‘ปตฺตธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ปตฺติ จ ญาณสมฺปตฺติโต อญฺญมฺปิ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ สา ปน วิทิตธมฺมตา ธมฺเมสุ เอกเทเสนาปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺตํ, เตน เนสํ สจฺจาภิสมฺโพธิํเยว วิภาเวติฯ มคฺคญาณญฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทสโตว จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาหนฺตํ ปฏิวิชฺฌตีติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
๗๗. จีวรทานาทีนีติ จีวราทิปริกฺขารทานํ สนฺธายาหฯ โย หิ จีวราทิเก อฏฺฐ ปริกฺขาเร, ปตฺตจีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส, ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ‘‘อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ตสฺส จ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ วสฺสสติกตฺเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนาติ อธิปฺปาโยฯ
สนฺทสฺเสสีติ สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ อิธโลกตฺถนฺติ อิธโลกภูตํ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตมตฺถํฯ ปรโลกตฺถนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ทสฺเสสีติ สามญฺญลกฺขณโต, สลกฺขณโต จ ทสฺเสสิฯ เตนาห ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสสิฯ อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต ทุกฺขนฺติ ทสฺเสสิฯ อวสวตฺตนโต อนตฺตาติ ทสฺเสสิฯ อิเม รุปฺปนาทิลกฺขณา ปญฺจกฺขนฺธาติ ราสฏฺเฐน ขนฺเธ ทสฺเสสิฯ อิเม จกฺขาทิสภาวา ทสฺเสสิฯ อิมานิ จกฺขาทิสภาวาเนว ทฺวารารมฺมณภูตานิ ทฺวาทส อายตนานีติ ทสฺเสสิฯ อิเม ทสฺเสสิฯ รูปกฺขนฺธสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปจฺจยโต จตฺตาริ, ขณโต เอกนฺติ อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ทสฺเสสิฯ ตถาติ อิมินา ‘‘ปญฺจ ลกฺขณานี’’ติ ปทํ อากฑฺฒติฯ ทสฺเสนฺโตติ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ, เอวนฺติ อตฺโถฯ นิรยนฺติ อฏฺฐมหานิรยโสฬสอุสฺสทนิรยปฺปเภทํ สพฺพโส นิรยํ ทสฺเสสิฯ ติรจฺฉานโยนินฺติ อปททฺวิปทจตุปฺปทพหุปฺปทาทิเภทํ มิคปสุปกฺขิสรีสปาทิวิภาคํ นานาวิธํ ติรจฺฉานโลกํฯ เปตฺติวิสยนฺติ ขุปฺปิปาสิกวนฺตาสิกปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทิเภทภินฺนํ นานาวิธํ เปตสตฺตโลกํฯ อสุรกายนฺติ กาลกญฺจิกาสุรนิกายํฯ เอวํ ตาว ทุคฺคติภูตํ ปรโลกตฺถํ วตฺวา อิทานิ สุคติภูตํ วตฺตุํ ‘‘ติณฺณํ กุสลานํ วิปาก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เวหปฺผเล สุภกิณฺเณเยว สงฺคเหตฺวา อสญฺญีสุ, อรูปีสุ จ สมฺปตฺติยา ทสฺเสตพฺพาย อภาวโต ทุวิญฺเญยฺยตาย ‘‘นวนฺนํ พฺรหฺมโลกาน’’นฺตฺเวว วุตฺตํฯ
คณฺหาเปสีติ
สมุตฺเตชนํ นาม สมาทินฺนธมฺมานํ ยถา อนุปการกา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ปหียนฺติ จ, อุปการกา ธมฺมา ปริวฑฺฒนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จ, ตถา เนสํ อุสฺสาหุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘อพฺภุสฺสาเหสี’’ติฯ ยถา ปน ตํ อุสฺสาหุปฺปาทนํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธโลกตฺถญฺเจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตาเสตฺวา ตาเสตฺวาติ ปริพฺยตฺตภาวาปาทเนน เตเชตฺวา เตเชตฺวาฯ อธิคตํ วิย กตฺวาติ เยสํ กเถติ, เตหิ ตมตฺถํ ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานํ วิย กตฺวาฯ เวเนยฺยานญฺหิ พุทฺเธหิ ปกาสิยมาโน
‘‘อาทิตฺโตปิ อยํ โลโก, เอกาทสหิ อคฺคิภิ;
น ตถา ยาติ สํเวคํ, สมฺโมหปลิคุณฺฐิโตฯ
สุตฺวาทีนวสญฺญุตฺตํ, ยถา วาจํ มเหสิโน;
ปจฺจกฺขโตปิ พุทฺธานํ, วจนํ สุฏฺฐุ ปากฏ’’นฺติฯ
เตนาห ‘‘ทฺวตฺติํสกมฺมการณปญฺจวีสติมหาภยปฺปเภทญฺหี’’ติอาทิฯ ทฺวตฺติํสกมฺมการณานิ ‘‘หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๗๘) ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺเต อาคตนเยน ปญฺจวีสติมหาภยานิ ‘‘ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภย’’นฺติอาทินา (จูฬนิ. ๑๒๓) ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพานิฯ อาฆาตนภณฺฑิกา อธิกุฏฺฏนกฬิงฺครํ, ยํ ‘‘อจฺจาธาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ
ปฏิลทฺธคุเณน โจเทสีติ ‘‘ตํตํคุณาธิคเมน อยมฺปิ ตุมฺเหหิ ปฏิลทฺโธ, อานิสํโส อยมฺปี’’ติ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อตฺถี’’ติ โจเทนฺโต วิย อโหสิฯ เตนาห ‘‘มหานิสํสํ กตฺวา กเถสี’’ติฯ
ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถนฺติ สงฺขารปวตฺติเหตุกํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตสนฺตาเน อุปฺปชฺชนกปริสฺสมํ สํวิฆาตํ วิเหสํฯ อิธาติ เหฏฺฐา ปฐมมคฺคาธิคมตฺถาย กถายฯ สพฺพสงฺขารูปสมภาวโต สนฺตํฯ อติตฺติกรปรมสุขตาย ปณีตํฯ สกลสํสารพฺยสนโต ตายนตฺเถน ตาณํฯ ตโต นิพฺพินฺทหทยานํ นิลียนฏฺฐานตาย เลณํฯ อาทิ-สทฺเทน คติปฏิสรณํ ปรมสฺสาโสติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ
มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา
๘๐. สงฺฆปฺปโหนกานํ ภิกฺขูนํ อภาวา ‘‘สงฺฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ทฺเว อคฺคสาวกา เอว หิ ตทา อเหสุํฯ
จาริกาอนุชานนวณฺณนา
๘๖. ‘‘กทา ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิตุ สงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิ สมฺโพธิโต ‘‘สตฺต สํวจฺฉรานิ สตฺต มาเส สตฺต ทิวเส’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตญฺจ โข เวเนยฺยานํ ตทา อภาวโตฯ กิลญฺเชหิ พหิ ฉาทาเปตฺวา, วตฺเถหิ อนฺโต ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา, อุปริ จ วตฺเถหิ ฉาทาเปตฺวา, ตสฺส เหฏฺฐา สุวณฺณ…เป.… วิตานํ การาเปตฺวาฯ มาลาวจฺฉเกติ ปุปฺผมาลาหิ วจฺฉากาเรน เวฐิเตฯ คนฺธนฺตเรติ จาฏิภริตคนฺธสฺส อนฺตเรฯ ปุปฺผานีติ จาฏิอาทิภริตานิ ชลชปุปฺผานิ เจว จงฺโกตกาทิภริตานิ ถลชปุปฺผานิ จฯ
กามญฺจายํ ‘‘นาหํ ภิกฺขุสงฺฆํ เทมี’’ติ อาหฯ
ทานมุขนฺติ ทานกรณูปายํ, ทานวตฺตนฺติ อตฺโถฯ น ทานิ เม อนุญฺญาตาติ อิทานิ เม ทานํ น อนุญฺญาตา, โน น อนุชานนฺตีติ อตฺโถฯ
ปริตสฺสนชีวิตนฺติ ทุกฺขชีวิกา ทาลิทฺทิยนฺติ อตฺโถฯ
สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปโหสีติ ภควโต อฏฺฐสฏฺฐิ จ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ ภาคโต ทาตุํ ปโหสิ, น สพฺเพสํ ปริยตฺตภาเวนฯ เตนาห ‘‘เสนาปติปิ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อทาสี’’ติฯ เชฏฺฐิกฏฺฐาเนติ เชฏฺฐิกเทวิฏฺฐาเนฯ
ตเถว กตฺวาติ จรปุริเส ฐเปตฺวาฯ สุจินฺติ สุทฺธํฯ ปณีตนฺติ อุฬารํ, ภาวนปุํสกญฺเจตํ ‘‘เอกมนฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๒) วิยฯ ภญฺชิตฺวาติ มทฺทิตฺวา, ปีเฬตฺวาติ ชาติสปฺปิขีราทีหิเยวาติ อนฺโตชาตสปฺปิขีราทีหิเยว, อมฺหากเมว คาวิอาทิโต คหิตสปฺปิอาทีหิเยวาติ อตฺโถฯ
๙๐. ปราปวาทํ, ปราปการํ, สีตุณฺหาทิเภทญฺจ คุณาปราธํ ขมติ สหติ อธิวาเสตีติ ขนฺติฯ สา ปน ยสฺมา สีลาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺเม สวิเสสํ ตปติ สนฺตปติ วิธมตีติ ปรมํ อุตฺตมํ ตโปฯ เตนาห ‘‘อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโป’’ติฯ ‘‘อธิวาสนขนฺตี’’ติ อิมินา ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติโต วิเสเสติฯ ติติกฺขนํ ขมนํ ติติกฺขาฯอกฺขรจินฺตกา หิ ขมายํ ติติกฺขา-สทฺทํ วณฺเณนฺติฯ เตเนวาห ‘‘ขนฺติยา เอว เววจน’’นฺติอาทิฯ สพฺพากาเรนาติ สนฺตปณีตนิปุณสิวเขมาทินา สพฺพปฺปกาเรนฯ โส ปพฺพชิโต นาม น โหติ ปพฺพาชิตพฺพธมฺมสฺส อปพฺพาชนโตฯ ตสฺเสว ตติยปทสฺส เววจนํ อนตฺถนฺตรตฺตาฯ
‘‘น หี’’ติอาทินา ตํ เอวตฺถํ วิวรติฯ อุตฺตมตฺเถน ปรมนฺติ วุจฺจติ ปร-สทฺทสฺส เสฏฺฐวาจกตฺตา, ‘‘ปุคฺคลปโรปรญฺญู’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๗.๖๘; เนตฺติ. ๑๑๘) วิยฯ ปรนฺติ อญฺญํฯ อิทานิ ปร-สทฺทํ อญฺญปริยายเมว คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มลสฺสาติ ปาปมลสฺสฯ อปพฺพาชิตตฺตาติ อนีหฏตฺตา อนิรากตตฺตา สมิตตฺตาติ นิโรธิตตฺตา เตสํ ปาปธมฺมานํฯ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ สมโณติ ปวุจฺจตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ
อปิจ ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺโต ปาติโมกฺขกถาย จ สีลปธานตฺตา สีลสฺส จ วิเสสโต โทโส ปฏิปกฺโขติ ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป’’ติ อาห, เตน อนิฏฺฐสฺส ปฏิหนนูปาโย วุตฺโต, ติติกฺขาคหเณน ปน อิฏฺฐสฺส, ตทุภเยนปิ อุปฺปนฺนํ รติํ อภิภุยฺย วิหรตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติฯ ตณฺหาวานสฺส วูปสมนโต นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธาฯ ตตฺถ ขนฺติคฺคหเณน ปโยควิปตฺติยา อภาโว ทสฺสิโต, ติติกฺขาคหเณน อาสยวิปตฺติยา อภาโวฯ ตถา ขนฺติคฺคหเณน ปราปราธสหตา, ติติกฺขาคหเณน ปเรสุ อนปรชฺฌนา ทสฺสิตาฯ เอวํ การณมุเขน อนฺวยโต ปาติโมกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พฺยติเรกโต ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน ยถา สตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนํ, ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ วิพาธนญฺจ ‘‘ปรูปฆาโต, ปรวิเหฐน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ เตสํ มูลสาปเตยฺยาวหรณํ, ทารปรามสนํ, วิสํวาทนํ, อญฺญมญฺญเภทนํ, ผรุสวจเนน มมฺมฆฏฺฏนํ, นิรตฺถกวิปฺปลาโป
สพฺพากุสลสฺสาติ สพฺพสฺสาปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺคหิตสฺส สาวชฺชธมฺมสฺสฯ กรณํ นาม ตสฺส อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนนฺติ ตปฺปฏิกฺเขปโต อกรณํ ‘‘อนุปฺปาทน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘กุสลสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ วกฺขมานตฺตา อริยมคฺคธมฺเม, เตสญฺจ สมฺภารภูเต เตภูมกกุสลธมฺเม สมฺโพเธตีติ อาห ‘‘จตุภูมกกุสลสฺสา’’ติฯ อุปสมฺปทาติ อุปสมฺปาทนํ, ตํ ปน ตสฺส สมธิคโมติ อาห ‘‘ปฏิลาโภ’’ติฯ จิตฺตโชตนนฺติ จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณํ สพฺพโส ปริโสธนํฯ ยสฺมา ‘‘ตํ ปน อรหตฺเตน โหตี’’ติฯ สพฺพปาปํ ปหาย ตทงฺคาทิวเสเนวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สีลสํวเรนา’’ติ หิ อิมินา เตภูมกสฺสาปิ สงฺคเห อิตรปฺปหานานมฺปิ สงฺคโห โหตีติ, เอวญฺจ กตฺวา สพฺพคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติ สมถวิปสฺสนาหีติ โลกิยโลกุตฺตราหิ สมถวิปสฺสนาหิฯ สมฺปาเทตฺวาติ นิปฺผาเทตฺวาฯ สมฺปาทนญฺเจตฺถ เหตุภูตาหิ ผลภูตสฺส สหชาตาหิปิ, ปเคว ปุริมสิทฺธาหีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
กสฺสจีติ หีนาทีสุ กสฺสจิ สตฺตสฺส กสฺสจิ อุปวาทสฺส, เตน ทวกมฺยตายปิ อุปวทนํ ปฏิกฺขิปติฯ อุปฆาตสฺส อกรณนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘กสฺสจี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ กาเยนาติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ มนสาปิ ปเรสํ อนตฺถจินฺตนาทิวเสน อุปฆาตกรณสฺส วชฺเชตพฺพตฺตาฯ กาเยนาติ วา เอตฺถ อรูปกายสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น โจปนกายกรชกายานเมวฯ ป อติโมกฺขนฺติ ปการโต อติวิย สีเลสุ มุขฺยภูตํฯ ‘‘อติปโมกฺข’’นฺติ ตเมว ปทํ อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วทติฯ เอวํ เภทโต ปทวณฺณนํ กตฺวา ตตฺวโต วทติ ‘‘อุตฺตมสีล’’นฺติฯ ‘‘ปาติ วา’’ติอาทินา ปาลนโต รกฺขณโต อติวิย โมกฺขนโต อติวิย โมจนโต ปาติโมกฺขนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปาปา อติ โมกฺเขตีติ อติโมกฺโข’’ติ นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจริตพฺพโตฯ โย วา นนฺติ โย วา ปุคฺคโล นํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปาติ รกฺขติ, ตํ ‘‘ปาตี’’ติ ลทฺธนามํ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน ปาติโมกฺขปทสฺส อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๔) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ
มตฺตญฺญุตาติ ‘‘ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตา’’ติฯ อาชีวปาริสุทฺธิสีลวเสนาปิ คยฺหมาเน ‘‘ปริเยสนวิสฺสชฺชนวเสนา’’ติปิ วตฺตพฺพํฯ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตนฺติ ชนสงฺฆฏฺฏนวิรหิตํ, นิรชนสมฺพาธํ วิวิตฺตนฺติ อตฺโถฯ จตุปจฺจยสนฺโตโส ทีปิโต ปจฺจยสนฺโตสตาสามญฺเญน อิตรทฺวยสฺสาปิ ลกฺขณหารนเยน โชติตภาวโตฯ ‘‘อฏฺฐสมาปตฺติวสิภาวายา’’ติ อิมินา ปโยชนทสฺสนวเสน ยทตฺถํ วิวิตฺตเสนาสนเสวนํ อิจฺฉิตํ, โส อธิจิตฺตานุโยโค วุตฺโตฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย เจตฺถ วิปสฺสนาย ปาทกภูตา อธิปฺเปตา, น ยา กาจีติ สกลสฺสาปิ อธิจิตฺตานุโยคสฺส โชติตภาโว เวทิตพฺโพฯ
เทวตาโรจนวณฺณนา
๙๑. เอตฺตาวตาติ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน อิทานิ วุจฺจมานตฺถํ อุลฺลงฺเคติฯ เอกมิทาหนฺติ เอกํ อหํฯ อิทํ-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ภิกฺขเว สมย’’นฺติ เอวมาทิ ปาโฐ สงฺคหิโตฯ อหํ ภิกฺขเว เอกํ สมยนฺติ เอวํ เปตฺถ ปทโยชนาฯ
สุภควเนติ สุภคตฺตา สุภคํ, สุนฺทรสิริกตฺตา สุภคํฯ วนยตีติ วนํ, อตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สิเนหํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วนุเต อิติ วา วนํ, อตฺตสมฺปตฺติยา เอว ‘‘มํ ปริภุญฺชถา’’ติ สตฺเต ยาจติ วิยาติ อตฺโถฯ สุภคญฺจ ตํ วนญฺจาติ สุภควนํ, ตสฺมิํ สุภควเนฯ อฏฺฐกถายํปน กิํ อิมินา ปปญฺเจนาติ ‘‘เอวํ นามเก วเน’’ติ วุตฺตํฯ กามํ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติ, โย โกจิ รุกฺโขปิ วนปฺปติ เชฏฺฐกรุกฺโขปิฯ อิธ ปน ปจฺฉิโม เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘วนปฺปติเชฏฺฐกสฺส มูเล’’ติฯ มูลสมุคฺฆาตวเสนาติ อนุสยสมุจฺฉินฺทนวเสนฯ
น วิหายนฺตีติ อกุปฺปธมฺมตาย น วิชหนฺติฯ ‘‘น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา’’ติ อิทํ เตสุ ตสฺสา สมญฺญาย นิรุฬฺหตาย วุตฺตํ, อญฺญถา สพฺเพปิ สุทฺธาวาสา น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา นาม สิยุํฯ ‘‘น วิหายนฺตี’’ติอาทินิพฺพจเนสุปิ เอเสว นโยฯ สุนฺทรทสฺสนาติ ทสฺสนียาติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อภิรูปา’’ติอาทิฯ สุนฺทรเมเตสํ ทสฺสนนฺติ สพฺเพ เหว…เป.… เชฏฺฐา ปญฺจโวการภเว ตโต วิสิฏฺฐานํ อภาวโตฯ
สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วเสนาติ สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อปทานวเสนฯ อวิเหหิ อชฺฌิฏฺเฐน เอเกน อวิหาพฺรหฺมุนา กถิตา เตหิ สพฺเพหิ กถิตา นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตถา อวิเหหี’’ติฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เตนาห ภควา ‘‘เทวตา มํ เอตทโวจุ’’นฺติฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อเนกานิ เทวตาสตานี’’ติ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ อนุสนฺธิทฺวยมฺปีติ ธมฺมธาตุปทานุสนฺธิ, เทวตาโรจนปทานุสนฺธีติ ทุวิธํ อนุสนฺธิํฯ นิยฺยาเตนฺโตติ นิคเมนฺโตฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
มหาปทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ