๓. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา
อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา
๘๐. เอวํ เม สุตนฺติ จกฺกวตฺติสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา อวิทูเร วนสณฺเฑ วิหรติฯ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา –
ภควา กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺฐานสมเย ปจฺจูสกาเล มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต อิมาย อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถาย มาตุลนครวาสีนํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปาโตว วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวาโร มาตุลนครํ สมฺปตฺโตฯ มาตุลนครวาสิโน ขตฺติยา ‘‘ภควา อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมฺม ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา มหาสกฺกาเรน นครํ ปเวเสตฺวา นิสชฺชฏฺฐานํ สํวิธาย ภควนฺตํ มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุฯ ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิมสฺมิํ ฐาเน อิเมสํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, อยํ ปเทโส สมฺพาโธ, มนุสฺสานํ ฐาตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส น ภวิสฺสติ, มหตา โข ปน สมาคเมน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ
อถ ราชกุลานํ ภตฺตานุโมทนํ อกตฺวาว ปตฺตํ คเหตฺวา นครโต นิกฺขมิฯ มนุสฺสา จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา อมฺหากํ อนุโมทนมฺปิ อกตฺวา คจฺฉติ, อทฺธา ภตฺตคฺคํ อมนาปํ อโหสิ, พุทฺธานํ นาม น สกฺกา จิตฺตํ คเหตุํ, พุทฺเธหิ สทฺธิํ วิสฺสาสกรณํ นาม สมุสฺสิตผณํ อาสีวิสํ คีวาย คหณสทิสํ โหติ; เอถ โภ, ตถาคตํ ขมาเปสฺสามา’’ติฯ สกลนครวาสิโน ภควตา สเหว นิกฺขนฺตาฯ ภควา คจฺฉนฺโตว มคธกฺเขตฺเต ฐิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ สนฺทจฺฉายํ กรีสมตฺตภูมิปตฺถฏํ เอกํ มาตุลรุกฺขํ ทิสฺวา อิมสฺมิํ รุกฺขมูเล
เต ภิกฺขูติ ตตฺร อุปวิฏฺฐา ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกา ภิกฺขูฯ อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คติํ ปรายณํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนญฺญสรณาติ อิทํ อญฺญสรณปฏิกฺเขปวจนํฯ น หิ อญฺโญ อญฺญสฺส สรณํ โหติ, อญฺญสฺส วายาเมน อญฺญสฺส อสุชฺฌนโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติ (ธ. ป. ๑๖๐)ฯ เตนาห ‘‘อนญฺญสรณา’’ติฯ โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม, โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ เตนาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณา’’ติฯ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทีนิ มหาสติปฏฺฐาเน วิตฺถาริตานิฯ
โคจเรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺฐาเนฯ สเกติ อตฺตโน สนฺตเกฯ เปตฺติเก วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเยฯ จรตนฺติ จรนฺตานํฯ ‘‘จรนฺต’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ น ลจฺฉตีติ น ลภิสฺสติ น ปสฺสิสฺสติฯ มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ, มจฺจุมาโรปิ, กิเลสมาโรปิฯ โอตารนฺติ รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํฯ อยํ ปนตฺโถ เลฑฺฑุฏฺฐานโต นิกฺขมฺม โตรเณ นิสีทิตฺวา พาลาตปํ ตปนฺตํ ลาปํ สกุณํ คเหตฺวาฯ ปกฺขนฺทเสนสกุณวตฺถุนา ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ ‘มยเมวมฺห อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปุญฺญา, เย
อถ โข
ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย, อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโยฯ
โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ…เป.… น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโยติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๑)ฯ
กุสลานนฺติ อนวชฺชลกฺขณานํฯ สมาทานเหตูติ สมาทาย วตฺตนเหตุฯ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ
ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา
๘๑. ตตฺถ ทุวิธํ กุสลํ
อิธ ปน วฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากทสฺสนตฺถํ, ภิกฺขเว, ยทา ปุตฺตธีตโร มาตาปิตูนํ โอวาเท น อฏฺฐํสุ, ตทา อายุนาปิ วณฺเณนาปิ อิสฺสริเยนาปิ ปริหายิํสุฯ ยทา ปน อฏฺฐํสุ, ตทา วฑฺฒิํสูติ วตฺวา วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว’’ติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ จกฺกวตฺตีติอาทีนิ มหาปทาเน (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๓) วิตฺถาริตาเนวฯ
๘๒. โอสกฺกิตนฺติ อีสกมฺปิ อวสกฺกิตํฯ ฐานา จุตนฺติ สพฺพโส ฐานา อปคตํฯ ตํ กิร จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวาเร อกฺขาหตํ วิย เวหาสํ อฏฺฐาสิฯ อถสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ขทิรตฺถมฺเภ นิขณิตฺวา จกฺกรตนมตฺถเก เนมิอภิมุขํ เอกํ สุตฺตกํ พนฺธิํสุฯ อโธภาเคปิ เนมิอภิมุขํ เอกํ พนฺธิํสุฯ เตสุ อุปริมสุตฺตโต อปฺปมตฺตกมฺปิ โอคตํ จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ นาม โหติ, เหฏฺฐา สุตฺตสฺส ฐานํ อุปริมโกฏิยา อติกฺกนฺตคตํ ฐานา จุตํ นาม โหติ, ตเทตํ อติพลวโทเส สติ เอวํ โหติฯ สุตฺตมตฺตมฺปิ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตํ วา ภฏฺฐํ ฐานา จุตเมว โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘โอสกฺกิตํ ฐานา จุต’’นฺติฯ
อถ เม อาโรเจยฺยาสีติ ตาต, ตฺวํ อชฺช อาทิํ กตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ จกฺกรตนสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉ, เอวํ คจฺฉนฺโต ยทา จกฺกรตนํ อีสกมฺปิ โอสกฺกิตํ ฐานา จุตํ ปสฺสสิ, อถ มยฺหํ อาจิกฺเขยฺยาสิฯ ชีวิตญฺหิ เม ตว หตฺเถ นิกฺขิตฺตนฺติฯ อทฺทสาติ อปฺปมตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต เอกทิวสํ อทฺทสฯ
๘๓. อถ โข, ภิกฺขเวติ ภิกฺขเว, อถ ราชา ทฬฺหเนมิ ‘‘จกฺกรตนํ โอสกฺกิต’’นฺติ สมุทฺทปริยนฺตนฺติ ปริกฺขิตฺตเอกสมุทฺทปริยนฺตเมวฯ อิทํ หิสฺส กุลสนฺตกํฯ จกฺกวาฬปริยนฺตํ ปน ปุญฺญิทฺธิวเสน นิพฺพตฺตํ, น ตํ สกฺกา ทาตุํฯ กุลสนฺตกํ ปน นิยฺยาเตนฺโต ‘‘สมุทฺทปริยนฺต’’นฺติ อาหฯ เกสมสฺสุนฺติ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปฐมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย ปรูฬฺหเกเส พนฺธิตฺวา วิจรนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติฯ
กาสายานีติ กสายรสปีตานิฯ อาทิโต เอวํ กตฺวา ปจฺฉา วกฺกลานิปิ ธาเรนฺติฯ ปพฺพชีติ ปพฺพชิโตฯ ปพฺพชิตฺวา จ อตฺตโน มงฺคลวนุยฺยาเนเยว วสิฯ ราชิสิมฺหีติ ราชอีสิมฺหิฯ พฺราหฺมณปพฺพชิตา หิ ‘‘พฺราหฺมณิสโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ เสตจฺฉตฺตํ ปน ปหาย ราชปพฺพชิตา ราชิสโยติฯ อนฺตรธายีติ อนฺตรหิตํ นิพฺพุตทีปสิขา วิย อภาวํ อุปคตํฯ ปฏิสํเวเทสีติ กนฺทนฺโต ปริเทวนฺโต ชานาเปสิฯ เปตฺติกนฺติ ปิติโต อาคตํ ทายชฺชํ น โหติ, น สกฺกา กุสีเตน หีนวีริเยน ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตนฺเตน ปาปุณิตุํฯ อตฺตโน ปน สุกตํ กมฺมํ นิสฺสาย ทสวิธํ ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรนฺเตเนเวตํ ปตฺตพฺพนฺติ ทีเปติฯ อถ นํ วตฺตปฏิปตฺติยํ โจเทนฺโต ‘‘อิงฺฆ ตฺว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อริเยติ นิทฺโทเสฯ จกฺกวตฺติวตฺเตติ จกฺกวตฺตีนํ วตฺเตฯ
จกฺกวตฺติอริยวตฺตวณฺณนา
๘๔. ธมฺมนฺติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํฯ นิสฺสายาติ ตทธิฏฺฐาเนน เจตสา ตเมว นิสฺสยํ กตฺวาฯ ธมฺมํ สกฺกโรนฺโตติ ยถา กโต โส ธมฺโม สุฏฺฐุ กโต โหติ, เอวเมตํ กโรนฺโตฯ ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโตติ ตสฺมิํ คารวุปฺปตฺติยา ตํ ครุํ กโรนฺโตฯ ธมฺมํ มาเนนฺโตติ ตเมว ธมฺมํ ปิยญฺจ ภาวนียญฺจ กตฺวา วิหรนฺโตฯ ธมฺมํ ปูเชนฺโตติ ตํ อปทิสิตฺวา คนฺธมาลาทิปูชเนนสฺส ปูชํ กโรนฺโตฯ ธมฺมํ อปจยมาโนติ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อญฺชลิกรณาทีหิ นีจวุตฺติตํ กโรนฺโตฯ ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตูติ ตํ ธมฺมํ ธชมิว ปุรกฺขตฺวา เกตุมิว จ อุกฺขิปิตฺวา ปวตฺติยา ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ จ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺมาธิปเตยฺโยติ ธมฺมาธิปติภูโต อาคตภาเวน ธมฺมวเสเนว สพฺพกิริยานํ กรเณน ธมฺมาธิปเตยฺโย หุตฺวาฯ ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ สํวิทหสฺสูติ ธมฺโม อสฺสา อตฺถีติ ธมฺมิกา, รกฺขา จ อาวรณญฺจ คุตฺติ จ รกฺขาวรณคุตฺติ อนฺโตชนสฺมินฺติอาทิมาหฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อนฺโตชนสงฺขาตํ ตว ปุตฺตทารํ สีลสํวเร ปติฏฺฐเปหิ, วตฺถคนฺธมาลาทีนิ จสฺส เทหิ, สพฺโพปทฺทเว จสฺส นิวาเรหิฯ พลกายาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – พลกาโย กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปิ อนุคฺคเหตพฺโพฯ อภิสิตฺตขตฺติยา ภทฺรสฺสาชาเนยฺยาทิรตนสมฺปทาเนนปิ อุปสงฺคณฺหิตพฺพาฯ อนุยนฺตขตฺติยา เตสํ อนุรูปยานวาหนสมฺปทาเนนปิ ปริโตเสตพฺพาฯ พฺราหฺมณา อนฺนปานวตฺถาทินา เทยฺยธมฺเมนฯ คหปติกา ภตฺตพีชนงฺคลผาลพลิพทฺทาทิสมฺปทาเนนฯ ตถา นิคมวาสิโน เนคมา, ชนปทวาสิโน จ ชานปทาฯ สมิตปาปพาหิตปาปา สมณพฺราหฺมณา สมณปริกฺขารสมฺปทาเนน สกฺกาตพฺพาฯ มิคปกฺขิโน อภยทาเนน สมสฺสาเสตพฺพาฯ
วิชิเตติ อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺฐาเนฯ อธมฺมกาโรติ อธมฺมกิริยาฯ มา ปวตฺติตฺถาติ ยถา นปฺปวตฺตติ, ตถา นํ ปฏิปาเทหีติ อตฺโถฯ สมณพฺราหฺมณาติ สมิตปาปพาหิตปาปาฯ มทปฺปมาทา ปฏิวิรตาติ นววิธา มานมทา, ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสชฺชนสงฺขาตา ปมาทา จ ปฏิวิรตาฯ ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺฐาติ อธิวาสนขนฺติยญฺจ สุรตภาเว จ ปติฏฺฐิตาฯ เอกมตฺตานนฺติ อตฺตโน ราคาทีนํ ทมนาทีหิ เอกมตฺตานํ ทเมนฺติ สเมนฺติ ปรินิพฺพาเปนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล อภินิวชฺเชยฺยาสีติ คูถํ วิย วิสํ วิย อคฺคิํ วิย จ สุฏฺฐุ วชฺเชยฺยาสิฯ สมาทายาติ สุรภิกุสุมทามํ วิย อมตํ วิย จ สมฺมา อาทาย ปวตฺเตยฺยาสิฯ
อิธ ฐตฺวา วตฺตํ สมาเนตพฺพํฯ อนฺโตชนสฺมิํ พลกาเยปิ เอกํ, ขตฺติเยสุ เอกํ, อนุยนฺเตสุ เอกํ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ เอกํ, เนคมชานปเทสุ เอกํ, สมณพฺราหฺมเณสุ เอกํ, มิคปกฺขีสุ เอกํ, อธมฺมการปฺปฏิกฺเขโป เอกํ, อธนานํ ธนานุปฺปทานํ เอกํ สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนํ เอกนฺติ เอวเมตํ ทสวิธํ โหติฯ คหปติเก ปน ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คเณนฺตสฺส ทฺวาทสวิธํ โหติฯ ปุพฺเพ อวุตฺตํ วา คเณนฺเตน อธมฺมราคสฺส จ วิสมโลภสฺส อิทํ โข ตาต ตนฺติ อิทํ ทสวิธํ ทฺวาทสวิธญฺจ อริยจกฺกวตฺติวตฺตํ นามฯ วตฺตมานสฺสาติ ปูเรตฺวา วตฺตมานสฺสฯ ตทหุโปสเถติอาทิ มหาสุทสฺสเน วุตฺตํฯ
๙๐. สมเตนาติ อตฺตโน มติยาฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ปสาสตีติ อนุสาสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โปราณกํ ราชวํสํ ราชปเวณิํ ราชธมฺมํ ปหาย อตฺตโน มติมตฺเต ฐตฺวา ชนปทํ อนุสาสตีติฯ เอวมยํ มฆเทววํสสฺส กฬารชนโก วิย ทฬฺหเนมิวํสสฺส อุปจฺเฉทโก อนฺติมปุริโส หุตฺวา อุปฺปนฺโนฯ ปุพฺเพนาปรนฺติ ปุพฺพกาเลน สทิสา หุตฺวา อปรกาลํฯ ชนปทา น ปพฺพนฺตีติ น วฑฺฒนฺติฯ ยถา ตํ ปุพฺพกานนฺติ ยถา ปุพฺพกานํ ราชูนํ ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ สทิสาเยว หุตฺวา ปพฺพิํสุ, ตถา น ปพฺพนฺติฯ กตฺถจิ สุญฺญา โหนฺติ หตวิลุตฺตา, เตลมธุผาณิตาทีสุ
อมจฺจา ปาริสชฺชาติ อมจฺจา เจว ปริสาวจรา จฯ คณกมหามตฺตาติ อจฺฉิทฺทกาทิปาฐคณกา เจว มหาอมจฺจา จฯ อนีกฏฺฐาติ หตฺถิอาจริยาทโยฯ โทวาริกาติ ทฺวารรกฺขิโนฯ มนฺตสฺสาชีวิโนติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตํ นิสฺสยํ กตฺวา เย ชีวนฺติ ปณฺฑิตา มหามตฺตา, เตสํ เอตํ นามํฯ
อายุวณฺณาทิปริหานิกถาวณฺณนา
๙๑. โน จ โข อธนานนฺติ พลวโลภตฺตา ปน อธนานํ ทลิทฺทมนุสฺสานํ ธนํ นานุปฺปทาสิฯ นานุปฺปทิยมาเนติ อนนุปฺปทิยมาเน, อยเมว วา ปาโฐฯ ทาลิทฺทิยนฺติ ทลิทฺทภาโวฯ อตฺตนา จ ชีวาหีติ สยญฺจ ชีวํ ยาเปหีติ อตฺโถฯ อุทฺธคฺคิกนฺติอาทีสุ อุปรูปริภูมีสุ ผลทานวเสน อุทฺธมคฺคมสฺสาติ อุทฺธคฺคิกาฯ สคฺคสฺส หิตา ตตฺรุปปตฺติชนนโตติ โสวคฺคิกาฯ นิพฺพตฺตฏฺฐาเน สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากาฯ สุฏฺฐุ อคฺคานํ ทิพฺพวณฺณาทีนํ ทสนฺนํ วิเสสานํ นิพฺพตฺตนโต สคฺคสํวตฺตนิกาฯ เอวรูปํ ทกฺขิณํ ทานํ ปติฏฺฐเปตีติ อตฺโถฯ
๙๒. ปวฑฺฒิสฺสตีติ วฑฺฒิสฺสติ พหุํ ภวิสฺสติฯ สุนิเสธํ นิเสเธยฺยนฺติ สุฏฺฐุ นิสิทฺธํ นิเสเธยฺยํฯ มูลฆจฺจนฺติ มูลหตํฯ ขรสฺสเรนาติ ผรุสสทฺเทนฯ ปณเวนาติ วชฺฌเภริยาฯ
๙๓. สีสานิ เนสํ ฉินฺทิสฺสามาติ เยสํ อนฺตมโส มูลกมุฏฺฐิมฺปิ หริสฺสาม, เตสํ ตเถว สีสานิ ฉินฺทิสฺสาม, ยถา โกจิ หฏภาวมฺปิ น ชานิสฺสติ, อมฺหากํ ทานิ กิเมตฺถ ราชาปิ เอวํ อุฏฺฐาย ปรํ มาเรตีติ อยํ เนสํ อธิปฺปาโยฯ อุปกฺกมิํสูติ อารภิํสุฯ ปนฺถทุหนนฺติ ปนฺถฆาตํ, ปนฺเถ ฐตฺวา โจรกมฺมํฯ
๙๔. น หิ, เทวาติ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา สจฺจํ เทวาติ มุขปฏิญฺญาย ทินฺนาย มาราเปติ, หนฺทาหํ มุสาวาทํ กโรมี’’ติ, มรณภยา ‘‘น หิ เทวา’’ติ อโวจฯ
๙๖. เอกิทนฺติ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอเก สตฺตาติ อตฺโถฯ จาริตฺตนฺติ มิจฺฉาจารํฯ อภิชฺฌาพฺยาปาทาติ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิกา อนฺตคฺคาหิกา ปจฺจนีกทิฏฺฐิฯ
๑๐๑. อธมฺมราโคติ มาตา มาตุจฺฉา ปิตุจฺฉา มาตุลานีติอาทิเก อยุตฺตฏฺฐาเน ราโคฯ วิสมโลโภติ ปริโภคยุตฺเตสุปิ ฐาเนสุ อติพลวโลโภฯ มิจฺฉาธมฺโมติ ปุริสานํ ปุริเสสุ อิตฺถีนญฺจ อิตฺถีสุ ฉนฺทราโคฯ
อมตฺเตยฺยตาติอาทีสุ อเปตฺเตยฺยตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ น กุเล เชฏฺฐาปจายิตาติ กุเล เชฏฺฐานํ อปจิติยา นีจวุตฺติยา อกรณภาโวฯ
ทสวสฺสายุกสมยวณฺณนา
๑๐๓. ยํ อิเมสนฺติ ยสฺมิํ สมเย อิเมสํฯ อลํปเตยฺยาติ ปติโน ทาตุํ ยุตฺตาฯ อิมานิ รสานีติ อิมานิ โลเก อคฺครสานิฯ อติพฺยาทิปฺปิสฺสนฺตีติ อติวิย ทิปฺปิสฺสนฺติ, อยเมว วา ปาโฐฯ กุสลนฺติปิ น ภวิสฺสตีติ กุสลนฺติ นามมฺปิ น ภวิสฺสติ, ปญฺญตฺติมตฺตมฺปิ น ปญฺญายิสฺสตีติ อตฺโถฯ ปุชฺชา จ ภวิสฺสนฺติ ปาสํสา จาติ ปูชารหา จ ภวิสฺสนฺติ ปสํสารหา จฯ ตทา กิร มนุสฺสา ‘‘อสุเกน นาม มาตา ปหตา, ปิตา ปหโต, สมณพฺราหฺมณา ชีวิตา โวโรปิตา, กุเล เชฏฺฐานํ อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, อโห ปุริโส’’ติ ตเมว ปูเชสฺสนฺติ เจว ปสํสิสฺสนฺติ จฯ
น ภวิสฺสติ มาตาติ วาติ อยํ มยฺหํ มาตาติ ครุจิตฺตํ น ภวิสฺสติฯ เคเห มาตุคามํ วิย นานาวิธํ อสพฺภิกถํ กถยมานา อคารวุปจาเรน อุปสงฺกมิสฺสนฺติฯ มาตุจฺฉาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ มาตุจฺฉาติ มาตุภคินีฯ มาตุลานีติ มาตุลภริยาฯ อาจริยภริยาติ สิปฺปายตนานิ สิกฺขาปกสฺส อาจริยสฺส ภริยาฯ ครูนํ ทาราติ จูฬปิตุมหาปิตุอาทีนํ ภริยาฯ สมฺเภทนฺติ
ติพฺโพ อาฆาโต ปจฺจุปฏฺฐิโต ภวิสฺสตีติ พลวโกโป ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปจฺจุปฏฺฐิโต ภวิสฺสติฯ อปรานิ ทฺเว เอตสฺเสว เววจนานิฯ โกโป หิ จิตฺตํ อาฆาเตตีติ อาฆาโตฯ อตฺตโน จ ปรสฺส จ หิตสุขํ พฺยาปาเทตีติ พฺยาปาโทฯ มโนปทูสนโต มโนปโทโสติ วุจฺจติฯ ติพฺพํ วธกจิตฺตนฺติ ปิยมานสฺสาปิ ปรํ มารณตฺถาย วธกจิตฺตํฯ ตสฺส วตฺถุํ ทสฺเสตุํ มาตุปิ ปุตฺตมฺหีติอาทิ วุตฺตํฯ มาควิกสฺสาติ มิคลุทฺทกสฺสฯ
๑๐๔. สตฺถนฺตรกปฺโปติ
มิคสญฺญนฺติ ‘‘อยํ มิโค, อยํ มิโค’’ติ สญฺญํฯ ติณฺหานิ สตฺถานิ หตฺเถสุ ปาตุภวิสฺสนฺตีติ เตสํ กิร หตฺเถน ผุฏฺฐมตฺตํ ยํกิญฺจิ อนฺตมโส ติณปณฺณํ อุปาทาย อาวุธเมว ภวิสฺสติฯ มา จ มยํ กญฺจีติ มยํ กญฺจิ เอกปุริสมฺปิ ชีวิตา มา โวโรปยิมฺหฯ มา จ อมฺเห โกจีติ อมฺเหปิ โกจิ เอกปุริโส ชีวิตา มา โวโรปยิตฺถฯ ยํนูน มยนฺติ อยํ โลกวินาโส ปจฺจุปฏฺฐิโต, น สกฺกา ทฺวีหิ เอกฏฺฐาเน ฐิเตหิ ชีวิตํ ลทฺธุนฺติ มญฺญมานา เอวํ จินฺตยิํสุฯ วนคหนนฺติ วนสงฺขาเตหิ ติณคุมฺพลตาทีหิ คหนํ ทุปฺปเวสฏฺฐานํฯ รุกฺขคหนนฺติ รุกฺเขหิ คหนํ ทุปฺปเวสฏฺฐานํฯ นทีวิทุคฺคนฺติ ปพฺพตวิสมนฺติ ปพฺพเตหิ วิสมํ, ปพฺพเตสุปิ วา วิสมฏฺฐานํฯ สภาคายิสฺสนฺตีติ
อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
๑๐๕. อายตนฺติ มหนฺตํฯ ปาณาติปาตา วิรเมยฺยามาติ ปาณาติปาตโต โอสกฺเกยฺยามฯ ปาณาติปาตํ วิรเมยฺยามาติปิ สชฺฌายนฺติ, ตตฺถ ปาณาติปาตํ ปชเหยฺยามาติ อตฺโถฯ วีสติวสฺสายุกาติ มาตาปิตโร
อสฺสามาติ ภเวยฺยามฯ จตฺตารีสวสฺสายุกาติอาทโย โกฏฺฐาสา อทินฺนาทานาทีหิ ปฏิวิรตานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ
สงฺขราชอุปฺปตฺติวณฺณนา
๑๐๖. อิจฺฉาติ มยฺหํ ภตฺตํ เทถาติ เอวํ อุปฺปชฺชนกตณฺหาฯ อนสนนฺติ น อสนํ อวิปฺผาริกภาโว กายาลสิยํ, ภตฺตํ ภุตฺตานํ ภตฺตสมฺมทปจฺจยา นิปชฺชิตุกามตาชนโก กายทุพฺพลภาโวติ อตฺโถฯ ชราติ ปากฏชราฯ กุกฺกุฏสมฺปาติกาติ เอกคามสฺส ฉทนปิฏฺฐโต อุปฺปติตฺวา อิตรคามสฺส ฉทนปิฏฺเฐ ปตนสงฺขาโต กุกฺกุฏสมฺปาโตฯ เอตาสุ อตฺถีติ กุกฺกุฏสมฺปาติกาฯ ‘‘กุกฺกุฏสมฺปาทิกา’’ติปิ ปาโฐ, คามนฺตรโต คามนฺตรํ กุกฺกุฏานํ ปทสา คมนสงฺขาโต กุกฺกุฏสมฺปาโท เอตาสุ อตฺถีติ อตฺโถฯ อุภยมฺเปตํ ฆนนิวาสตํเยว ทีเปติฯ อวีจิ มญฺเญ ผุโฏ ภวิสฺสตีติ อวีจิมหานิรโย วิย นิรนฺตรปูริโต ภวิสฺสติฯ
๑๐๗. ‘‘อสีติวสฺสสหสฺสายุเกสุ, ภิกฺขเว, มนุสฺเสสุ เมตฺเตยฺโย นาม ภควา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ น วฑฺฒมานกวเสน วุตฺตํฯ น หิ พุทฺธา วฑฺฒมาเน อายุมฺหิ นิพฺพตฺตนฺติ, หายมาเน ปน นิพฺพตฺตนฺติฯ ตสฺมา ยทา ตํ อายุ วฑฺฒิตฺวา ปริหริสฺสตีติ อิทํ ปน ปริวาเรตฺวา ยูโปติ ปาสาโทฯ รญฺญา มหาปนาเทน การาปิโตติ รญฺญา เหตุภูเตน ตสฺสตฺถาย สกฺเกน เทวราเชน วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ เปเสตฺวา การาปิโตฯ ปุพฺเพ กิร ทฺเว ปิตาปุตฺตา นฬการา ปจฺเจกพุทฺธสฺส นเฬหิ จ อุทุมฺพเรหิ
‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย;
ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุทฺธมาหุ สหสฺสธาฯ
สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย;
อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา, ฉ สหสฺสานิ สตฺตธาฯ
เอวเมตํ ตทา อาสิ, ยถา ภาสสิ ภทฺทชิ;
สกฺโก อหํ ตทา อาสิํ, เวยฺยาวจฺจกโร ตวา’’ติฯ (ชา. ๕.๓.๔๒);
โส ราชา ตตฺถ ยาวตายุกํ วสิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ เทวโลเก นิพฺพตฺเต โส ปาสาโท มหาคงฺคาย อนุโสตํ ปติฯ ตสฺส ธุรโสปานสมฺมุขฏฺฐาเน ปยาคปติฏฺฐานํ นาม นครํ มาปิตํฯ ถุปิกาสมฺมุขฏฺฐาเน โกฏิคาโม นามฯ อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต กาเล โส นฬการเทวปุตฺโต เทวโลกโต จวิตฺวา มนุสฺสปเถ ภทฺทชิเสฏฺฐิ นาม หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส นาวาย คงฺคาตรณทิวเส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตํ ปาสาทํ ทสฺเสตีติ วตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํฯ กสฺมา ปเนส ปาสาโท น อนฺตรหิโตติ? อิตรสฺส อานุภาวาฯ เตน สทฺธิํ
๑๐๘. อุสฺสาเปตฺวาติ อชฺฌาวสิตฺวาติ ตตฺถ วสิตฺวาฯ ตํ ทตฺวา วิสฺสชฺชิตฺวาติ ตํ ปาสาทํ ทานวเสน ทตฺวา นิรเปกฺโข ปริจฺจาควเสน จ วิสฺสชฺชิตฺวาฯ กสฺส
๑๐๙. อิทานิ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต ปุน อตฺตทีปา, ภิกฺขเว, วิหรถาติอาทิมาหฯ
ภิกฺขุโน อายุวณฺณาทิวฑฺฒนกถาวณฺณนา
๑๑๐. อิทํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อายุสฺมินฺติ ภิกฺขเว ยํ โว อหํ อายุนาปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, ตตฺถ อิทํ ภิกฺขุโน อายุสฺมิํ อิทํ อายุการณนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ตุมฺเหหิ อายุนา วฑฺฒิตุกาเมหิ อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาเวตพฺพาติ ทสฺเสติฯ
วณฺณสฺมินฺติ ยํ โว อหํ วณฺเณนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ตตฺถ วณฺณการณํฯ สีลวโต หิ อวิปฺปฏิสาราทีนํ วเสน สรีรวณฺโณปิ กิตฺติวเสน คุณวณฺโณปิ วฑฺฒติฯ ตสฺมา ตุมฺเหหิ วณฺเณน วฑฺฒิตุกาเมหิ สีลสมฺปนฺเนหิ ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ
สุขสฺมินฺติ ยํ โว อหํ สุเขนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อิทํ ตตฺถ วิเวกชํ ปีติสุขาทินานปฺปการกํ ฌานสุขํฯ ตสฺมา ตุมฺเหหิ สุเขน วฑฺฒิตุกาเมหิ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวตพฺพานิฯ
โภคสฺมินฺติ ยํ โว อหํ โภเคนปิ วฑฺฒิสฺสถาติ อโวจํ, อยํ โส อปฺปมาณานํ สตฺตานํ อปฺปฏิกูลตาวโห สุขสยนาทิ เอกาทสานิสํโส สพฺพทิสาวิปฺผาริตพฺรหฺมวิหารโภโคฯ ตสฺมา ตุมฺเหหิ โภเคน วฑฺฒิตุกาเมหิ อิเม พฺรหฺมวิหารา ภาเวตพฺพาฯ
พลสฺมินฺติ
ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มารพลนฺติ ยถา อิทํ เทวปุตฺตมารมจฺจุมารกิเลสมารานํ พลํ ทุปฺปสหํ ทุรภิสมฺภวํ, เอวํ อญฺญํ โลเก เอกพลมฺปิ น สมนุปสฺสามิฯ ตมฺปิ พลํ อิทเมว อรหตฺตผลํ ปสหติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติฯ ตสฺมา เอตฺเถว โยโค กรณีโยติ ทสฺเสติฯ
เอวมิทํ ปุญฺญนฺติ เอวํ อิทํ โลกุตฺตรปุญฺญมฺปิ ยาว อาสวกฺขยา ปวฑฺฒตีติ วิวฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิํ นิฏฺฐเปนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปสิฯ สุตฺตปริโยสาเน วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสูติฯ
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ