๗. ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
๑๙๙. เอวํ เม สุตนฺติ ลกฺขณสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนาฯ ทฺวตฺติํสิมานีติ ทฺวตฺติํส อิมานิฯ มหาปุริสลกฺขณานีติ มหาปุริสพฺยญฺชนานิ มหาปุริสนิมิตฺตานิ ‘‘อยํ มหาปุริโส’’ติ สญฺชานนการณานิฯ ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺสา’’ติอาทิ มหาปทาเน วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
‘‘พาหิรกาปิ อิสโย ธาเรนฺติ, โน จ โข ชานนฺติ ‘อิมสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อิมํ ลกฺขณํ ปฏิลภตี’ติ’’ กสฺมา อาห? อฏฺฐุปฺปตฺติยา อนุรูปตฺตาฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ สอฏฺฐุปฺปตฺติกํฯ สา ปนสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติ กตฺถ สมุฏฺฐิตา? อนฺโตคาเม มนุสฺสานํ อนฺตเรฯ ตทา กิร สาวตฺถิวาสิโน อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ จ เคหทฺวาเรสุ จ สนฺถาคาราทีสุ จ นิสีทิตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘ภควโต อสีติอนุพฺยญฺชนานิ พฺยามปฺปภา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ จ ภควโต กาโย, สพฺพผาลิผุลฺโล วิย ปาริจฺฉตฺตโก, วิกสิตมิว กมลวนํ, นานารตนวิจิตฺตํ วิย สุวณฺณโตรณํ, ตารามริจิวิโรจมิว คคนตลํ, อิโต จิโต จ วิธาวมานา วิปฺผนฺทมานา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย มุญฺจนฺโต อติวิย โสภติฯ ภควโต จ อิมินา นาม กมฺเมน อิทํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตนฺติ กถิตํ นตฺถิ, ยาคุอุฬุงฺกมตฺตมฺปิ ปน กฏจฺฉุภตฺตมตฺตํ วา ปุพฺเพ ทินฺนปจฺจยา เอวํ อุปฺปชฺชตีติ ภควตา วุตฺตํฯ กิํ นุ โข สตฺถา กมฺมํ อกาสิ, เยนสฺส อิมานิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺตี’’ติฯ
อถายสฺมา อานนฺโท อนฺโตคาเม จรนฺโต อิมํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ อาคนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิโต ‘‘มยา, ภนฺเต, อนฺโตคาเม เอกา กถา สุตา’’ติ อาหฯ ตโต
สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา
๒๐๑. ปุริมํ ชาตินฺติอาทีสุ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา ชาตวเสน ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตาฯ ตถา ภวนวเสน ‘‘ภโว’’ติ, นิวุตฺถวเสน อาลยฏฺเฐน วา ‘‘นิเกโต’’ติฯ ติณฺณมฺปิ ปทานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตาเน ฐิโตติ อตฺโถฯ อิทานิ ยสฺมา ตํ ขนฺธสนฺตานํ เทวโลกาทีสุปิ วตฺตติฯ ลกฺขณนิพฺพตฺตนสมตฺถํ ปน กุสลกมฺมํ ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว สุกรํฯ ตสฺมา ยถาภูเตน ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโนติ อาหฯ อการณํ วา เอตํฯ หตฺถิอสฺสมิคมหิํสวานราทิภูโตปิ มหาปุริโส ปารมิโย ปูเรติเยวฯ ยสฺมา ปน เอวรูเป อตฺตภาเว ฐิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา สุเขน ทีเปตุํ, มนุสฺสภาเว ฐิเตน กตกมฺมํ ปน สกฺกา สุเขน ทีเปตุํฯ ตสฺมา ‘‘ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน’’ติ อาหฯ
ทฬฺหสมาทาโนติ ถิรคหโณฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ทสกุสลกมฺมปเถสุฯ อวตฺถิตสมาทาโนติ นิจฺจลคหโณ อนิวตฺติตคหโณฯ มหาสตฺตสฺส หิ อกุสลกมฺมโต อคฺคิํ ปตฺวา กุกฺกุฏปตฺตํ วิย จิตฺตํ ปฏิกุฏติ, กุสลํ ปตฺวา วิตานํ วิย ปสาริยติฯ ตสฺมา ทฬฺหสมาทาโน โหติ อวตฺถิตสมาทาโนฯ น สกฺกา เกนจิ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา กุสลสมาทานํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ปุพฺเพ กิร มหาปุริโส กลนฺทกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อถ เทเว วุฏฺเฐ โอโฆ อาคนฺตฺวา กุลาวกํ คเหตฺวา สมุทฺทเมว ปเวเสสิฯ มหาปุริโส ‘‘ปุตฺตเก นีหริสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺฐํ เตเมตฺวา เตเมตฺวา สมุทฺทโต อุทกํ พหิ ขิปิฯ สตฺตเม ทิวเส สกฺโก อาวชฺชิตฺวา ตตฺถ อาคมฺม ‘‘กิํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิ? โส ตสฺส อาโรเจสิฯ สกฺโก มหาสมุทฺทโต อุทกสฺส ทุนฺนีหรณียภาวํ กเถสิฯ โพธิสตฺโต
อิทานิ เยสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวตฺถิตสมาทาโน อโหสิ, เต ทสฺเสตุํ กายสุจริเตติอาทิมาหฯ ทานสํวิภาเคติ เอตฺถ จ ทานเมว ทิยฺยนวเสน ทานํ, สํวิภาคกรณวเสน สํวิภาโคฯ สีลสมาทาเนติ ปญฺจสีลทสสีลจตุปาริสุทฺธิสีลปูรณกาเลฯ อุโปสถูปวาเสติ จาตุทฺทสิกาทิเภทสฺส อุโปสถสฺส อุปวสนกาเลฯ มตฺเตยฺยตายาติ มาตุกาตพฺพวตฺเตฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อญฺญตรญฺญตเรสุ จาติ อญฺเญสุ จ เอวรูเปสุฯ อธิกุสเลสูติ เอตฺถ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลาฯ สพฺเพปิ กามาวจรา กุสลา กุสลา นาม, รูปาวจรา อธิกุสลาฯ อุโภปิ เต กุสลา นาม, อรูปาวจรา อธิกุสลาฯ สพฺเพปิ เต กุสลา
กฏตฺตา อุปจิตตฺตาติ เอตฺถ สกิมฺปิ กตํ กตเมว, อภิณฺหกรเณน ปน อุปจิตํ โหติฯ อุสฺสนฺนตฺตาติ ปิณฺฑีกตํ ราสีกตํ กมฺมํ อุสฺสนฺนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติ วทนฺโต มยา กตกมฺมสฺส จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํ อตินีจํ, เอวํ เม อุสฺสนฺนํ กมฺมนฺติ ทสฺเสติฯ วิปุลตฺตาติ อปฺปมาณตฺตาฯ อิมินา ‘‘อนนฺตํ อปริมาณํ มยา กตํ กมฺม’’นฺติ ทสฺเสติฯ อธิคฺคณฺหาตีติ ปฏิลภตีติ อธิคจฺฉติฯ
สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหีติ อิทํ ‘‘สมํ ปาทํ ภูมิยํ นิกฺขิปตี’’ติ เอตสฺส วิตฺถารวจนํฯ ตตฺถ สพฺพาวนฺเตหีติ สพฺพปเทสวนฺเตหิ, น เอเกน ปเทเสน ปฐมํ ผุสติ, น เอเกน
๒๐๒. สาครปริยนฺตนฺติ สาครสีมํฯ น หิ ตสฺส รชฺชํ กโรนฺตสฺส อนฺตรา รุกฺโข วา ปพฺพโต วา นที วา สีมา โหติ มหาสมุทฺโทว สีมาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สาครปริยนฺต’’นฺติฯ อขิลมนิมิตฺตมกณฺฏกนฺติ นิจฺโจรํฯ โจรา หิ ขรสมฺผสฺสฏฺเฐน ขิลา, อุปทฺทวปจฺจยฏฺเฐน นิมิตฺตา, วิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฏกาติ วุจฺจนฺติฯ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํฯ ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺติผาลิผุลฺลํฯ เขมนฺติ นิพฺภยํฯ สิวนฺติ นิรุปทฺทวํฯ นิรพฺพุทนฺติ อพฺพุทวิรหิตํ, คุมฺพํ คุมฺพํ หุตฺวา จรนฺเตหิ โจเรหิ วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ อกฺขมฺภิโยติ อวิกฺขมฺภนีโยฯ น นํ โกจิ ฐานโต จาเลตุํ สกฺโกติฯ ปจฺจตฺถิเกนาติ ปฏิปกฺขํ อิจฺฉนฺเตนฯ ปจฺจามิตฺเตนาติ ปฏิวิรุทฺเธน อมิตฺเตนฯ อุภยมฺเปตํ สปตฺตเววจนํฯ อพฺภนฺตเรหีติ อนฺโต อุฏฺฐิเตหิ ราคาทีหิฯ
พาหิเรหีติ
เอตฺตาวตา ภควตา กมฺมญฺจ กมฺมสริกฺขกญฺจ ลกฺขณญฺจ ลกฺขณานิสํโส จ วุตฺโต โหติฯ กมฺมํ นาม สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทฬฺหวีริเยน หุตฺวา กตํ กมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ทฬฺเหน หุตฺวา กตภาวํ สเทวโก โลโก ชานาตูติ สุปฺปติฏฺฐิตปาทมหาปุริสลกฺขณํฯ ลกฺขณํ นาม สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาฯ ลกฺขณานิสํโส นาม ปจฺจตฺถิเกหิ อวิกฺขมฺภนียตาฯ
๒๐๓. ตตฺเถตํ วุจฺจตีติ ตตฺถ วุตฺเต กมฺมาทิเภเท อปรมฺปิ อิทํ วุจฺจติ, คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตา ปน คาถา โปราณกตฺเถรา ‘‘อานนฺทตฺเถเรน ฐปิตา วณฺณนาคาถา’’ติ วตฺวา คตาฯ อปรภาเค เถรา ‘‘เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโร’’ติ อาหํสุฯ
ตตฺถ สจฺเจติ วจีสจฺเจฯ ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมฯ ทเมติ อินฺทฺริยทมเนฯ สํยเมติ สีลสํยเมฯ ‘‘โสเจยฺยสีลาลยุโปสเถสุ จา’’ติ เอตฺถ กายโสเจยฺยาทิ ติวิธํ โสเจยฺยํฯ อาลยภูตํ สีลเมว สีลาลโยฯ อุโปสถกมฺมํ อุโปสโถฯ อหิํสายาติ อวิหิํสายฯ สมตฺตมาจรีติ สกลํ อจริฯ
อนฺวภีติ อนุภวิฯ เวยฺยญฺชนิกาติ ลกฺขณปาฐกาฯ ปราภิภูติ ปเร อภิภวนสมตฺโถฯ สตฺตุภีติ สปตฺเตหิ อกฺขมฺภิโย โหติฯ
น โส คจฺฉติ ชาตุ ขมฺภนนฺติ โส เอกํเสเนว อคฺคปุคฺคโล วิกฺขมฺเภตพฺพตํ น คจฺฉติฯ เอสา หิ ตสฺส ธมฺมตาติ ตสฺส หิ เอสา ธมฺมตา อยํ สภาโวฯ
ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา
๒๐๔. อุพฺเพคอุตฺตาสภยนฺติ อุพฺเพคภยญฺเจว อุตฺตาสภยญฺจฯ ตตฺถ โจรโต วา ราชโต วา ปจฺจตฺถิกโต วา วิโลปนพนฺธนาทินิสฺสยํ ภยํ อุพฺเพโค นาม, ตํมุหุตฺติกํ จณฺฑหตฺถิอสฺสาทีนิ วา อหิยกฺขาทโย วา ปฏิจฺจ โลมหํสนกรํ ภยํ อุตฺตาสภยํ นามฯ ตํ สพฺพํ อปนุทิตา สํวิธาตาติ สํวิทหิตาฯ กถํ สํวิทหติ? อฏวิยํ สาสงฺกฏฺฐาเนสุ ทานสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ อาคเต โภเชตฺวา มนุสฺเส ทตฺวา อติวาเหติ, ตํ ฐานํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตานํ มนุสฺเส เปเสตฺวา ปเวเสติฯ นคราทีสุปิ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปติ, เอวํ สํวิทหติฯ สปริวารญฺจ ทานํ อทาสีติ อนฺนํ ปานนฺติ ทสวิธํ ทานวตฺถุํฯ
ตตฺถ อนฺนนฺติ ยาคุภตฺตํฯ ตํ ททนฺโต น ทฺวาเร ฐเปตฺวา อทาสิ, อถ โข อนฺโตนิเวสเน หริตุปลิตฺตฏฺฐาเน ลาชา เจว ปุปฺผานิ จ วิกิริตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมาทีหิ สกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ อทาสิฯ ยาคุํ เทนฺโต จ สพฺยญฺชนํ อทาสิฯ ยาคุปานาวสาเน ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา นานปฺปการกํ อนนฺตํ ขชฺชกํ ทตฺวา ปริโยสาเน อเนกสูปํ อเนกพฺยญฺชนํ ปณีตโภชนํ อทาสิ
ยานนฺติ อุปาหนํฯ ตํ ททนฺโตปิ อุปาหนตฺถวิกํ อุปาหนทณฺฑกํ มกฺขนเตลํ เหฏฺฐา วุตฺตานิ จ อนฺนาทีนิ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ มาลํ เทนฺโตปิ น สุทฺธมาลเมว อทาสิ, อถ โข นํ คนฺเธหิ มิสฺเสตฺวา เหฏฺฐิมานิ จตฺตาริ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ โพธิเจติยอาสนโปตฺถกาทิปูชนตฺถาย เจว เจติยฆรธูปนตฺถาย จ คนฺธํ เทนฺโตปิ น สุทฺธคนฺธเมว อทาสิ, คนฺธปิสนกนิสทาย เจว ปกฺขิปนกภาชเนน จ สทฺธิํ เหฏฺฐิมานิ ปญฺจ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ เจติยปูชาทีนํ อตฺถาย หริตาลมโนสิลาจีนปิฏฺฐาทิวิเลปนํ เทนฺโตปิ น สุทฺธวิเลปนเมว อทาสิ, วิเลปนภาชเนน สทฺธิํ เหฏฺฐิมานิ ฉ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ เสยฺยาติ มญฺจปีฐํฯ ตํ เทนฺโตปิ น สุทฺธกเมว อทาสิ, โกชวกมฺพลปจฺจตฺถรณมญฺจปฺปฏิปาทเกหิ สทฺธิํ อนฺตมโส มงฺคุลโสธนทณฺฑกํ เหฏฺฐิมานิ จ สตฺต ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ อาวสถํ ปทีเปยฺยนฺติ ปทีปเตลํฯ ตํ เทนฺโต เจติยงฺคเณ โพธิยงฺคเณ ธมฺมสฺสวนคฺเค วสนเคเห โปตฺถกวาจนฏฺฐาเน อิมินา ทีปํ ชาลาเปถาติ น สุทฺธเตลเมว อทาสิ, วฏฺฏิ กปลฺลกเตลภาชนาทีหิ สทฺธิํ เหฏฺฐิมานิ นว ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิฯ สุวิภตฺตนฺตรานีติ สุวิภตฺตอนฺตรานิฯ
ราชาโนติ อภิสิตฺตาฯ โภคิยาติ โภชกา กุมาราติ ราชกุมาราฯ อิธ กมฺมํ นาม สปริวารํ ทานํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม สปริวารํ กตฺวา ทานํ อทาสีติ อิมินา การเณน สเทวโก โลโก ชานาตูติ นิพฺพตฺตํ จกฺกลกฺขณํฯ ลกฺขณํ นาม ตเทว จกฺกลกฺขณํฯ อานิสํโส มหาปริวารตาฯ
๒๐๕. ตตฺเถตํ วุจฺจตีติ อิมา ตทตฺถปริทีปนา คาถา วุจฺจนฺติฯ ทุวิธา หิ คาถา โหนฺติ – ตทตฺถปริทีปนา จ วิเสสตฺถปริทีปนา จฯ ตตฺถ ปาฬิอาคตเมว อตฺถํ ปริทีปนา ตทตฺถปริทีปนา นามฯ ปาฬิยํ อนาคตํ ปริทีปนา วิเสสตฺถปริทีปนา นามฯ อิมา ปน ตทตฺถปริทีปนาฯ ตตฺถ ปุเรติ ปุพฺเพฯ ปุรตฺถาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปุริมาสุ ชาตีสูติ อิมิสฺสา ชาติยา อุพฺเพคอุตฺตาสภยาปนูทโนติ อุพฺเพคภยสฺส จ อุตฺตาสภยสฺส จ อปนูทโนฯ อุสฺสุโกติ อธิมุตฺโตฯ
สตปุญฺญลกฺขณนฺติ สเตน สเตน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกํ ลกฺขณํฯ เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติ น โรจยิํสุ, อนนฺเตสุ ปน จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ กมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ, เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตํ กมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมา ‘‘สตปุญฺญลกฺขโณ’’ติ อิมมตฺถํ โรจยิํสุฯ มนุสฺสาสุรสกฺกรกฺขสาติ มนุสฺสา จ อสุรา จ สกฺกา จ รกฺขสา จฯ
อายตปณฺหิตาทิติลกฺขณวณฺณนา
๒๐๖. อนฺตราติ ปฏิสนฺธิโต สรสจุติยา อนฺตเรฯ อิธ กมฺมํ นาม ปาณาติปาตา วิรติฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณาติปาตํ กโรนฺโต ปทสทฺทสวนภยา อายตปณฺหิ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ พฺรหฺมุชุคตฺตมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ตถา ปรํ ฆาเตนฺตา อาวุธํ วา มุคฺครํ วา คณฺหิตฺวา มุฏฺฐิกตหตฺถา ปรํ ฆาเตนฺติฯ เต เอวํ เตสํ ปรสฺส ฆาติตภาวํ อิมินา การเณน ชโน ชานาตูติ รสฺสงฺคุลี วา รสฺสหตฺถา วา วงฺกงฺคุลี วา ผณหตฺถกา วา ภวนฺติฯ ตถาคตสฺส ปน เอวํ ปเรสํ อฆาติตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ทีฆงฺคุลิมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ อิทเมตฺถ กมฺมสริกฺขกํฯ อิทเมว ปน ลกฺขณตฺตยํ ลกฺขณํ นามฯ ทีฆายุกภาโว ลกฺขณานิสํโสฯ
๒๐๗. มรณวธภยตฺตโนติ เอตฺถ มรณสงฺขาโต วโธ มรณวโธ, มรณวธโต ภยํ มรณวธภยํ, ตํ อตฺตโน ชานิตฺวาฯ ปฏิวิรโต ปรํมารณายาติ ยถา มยฺหํ มรณโต ภยํ มม ชีวิตํ สุจริเตนาติ สุจิณฺเณนฯ สคฺคมคมาติ สคฺคํ คโตฯ
จวิย ปุนริธาคโตติ จวิตฺวา ปุน อิธาคโตฯ ทีฆปาสณฺหิโกติ ทีฆปณฺหิโกฯ พฺรหฺมาว สุชูติ พฺรหฺมา วิย สุฏฺฐุ อุชุฯ
สุภุโชติ สุนฺทรภุโชฯ สุสูติ มหลฺลกกาเลปิ ตรุณรูโปฯ สุสณฺฐิโตติ สุสณฺฐานสมฺปนฺโนฯ มุทุตลุนงฺคุลิยสฺสาติ มุทู จ ตลุนา จ องฺคุลิโย อสฺสฯ ตีภีติ ตีหิฯ ปุริสวรคฺคลกฺขเณหีติ ปุริสวรสฺส จิรยปนายาติ จิรํ ยาปนาย, ทีฆายุกภาวายฯ
จิรํ ยเปตีติ จิรํ ยาเปติฯ จิรตรํ ปพฺพชติ ยทิ ตโตติ ตโต จิรตรํ ยาเปติ, ยทิ ปพฺพชตีติ อตฺโถฯ ยาปยติ จ วสิทฺธิภาวนายาติ วสิปฺปตฺโต หุตฺวา อิทฺธิภาวนาย ยาเปติฯ
สตฺตุสฺสทตาลกฺขณวณฺณนา
๒๐๘. รสิตานนฺติ รสสมฺปนฺนานํฯ ‘‘ขาทนียาน’’นฺติอาทีสุ ขาทนียานิ นาม ปิฏฺฐขชฺชกาทีนิฯ โภชนียานีติ ปญฺจ โภชนานิฯ สายนียานีติ สายิตพฺพานิ สปฺปินวนีตาทีนิฯ เลหนียานีติ นิลฺเลหิตพฺพานิ ปิฏฺฐปายาสาทีนิฯ ปานานีติ อฏฺฐ ปานกานิฯ
อิธ กมฺมํ นาม กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทินฺนํ อิทํ ปณีตโภชนทานํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ลูขโภชเน กุจฺฉิคเต โลหิตํ สุสฺสติ, มํสํ มิลายติฯ ตสฺมา ลูขทายกา สตฺตา อิมินา การเณน เนสํ ลูขโภชนสฺส ทินฺนภาวํ ชโน ชานาตูติ อปฺปมํสา อปฺปโลหิตา มนุสฺสเปตา วิย ทุลฺลภนฺนปานา ภวนฺติฯ ปณีตโภชเน ปน กุจฺฉิคเต มํสโลหิตํ วฑฺฒติ, ปริปุณฺณกายา ปาสาทิกา อภิรูปทสฺสนา โหนฺติฯ ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ปณีตโภชนทายกตฺตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สตฺตุสฺสทมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม สตฺตุสฺสทลกฺขณเมวฯ ปณีตลาภิตา อานิสํโสฯ
๒๐๙. ขชฺชโภชฺชมถเลยฺยสายิตนฺติ อุตฺตมคฺครสทายโกติ อุตฺตโม อคฺครสทายโก, อุตฺตมานํ วา อคฺครสานํ ทายโกฯ
สตฺต จุสฺสเทติ สตฺต จ อุสฺสเทฯ ตทตฺถโชตกนฺติ ขชฺชโภชฺชาทิโชตกํ, เตสํ ลาภสํวตฺตนิกนฺติ อตฺโถฯ ปพฺพชมฺปิ จาติ ปพฺพชมาโนปิ จฯ ตทาธิคจฺฉตีติ ตํ อธิคจฺฉติฯ ลาภิรุตฺตมนฺติ ลาภิ อุตฺตมํฯ
กรจรณาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๐. ทาเนนาติอาทีสุ
เปยฺยวชฺเชนาติ เอกจฺโจ หิ ‘‘อยํ ทาตพฺพํ นาม เทติ, เอเกน ปน วจเนน สพฺพํ มกฺเขตฺวา นาเสติ, กิํ เอตสฺส ทาน’’นฺติ วตฺตา โหติฯ เอกจฺโจ ‘‘อยํ กิญฺจาปิ ทานํ น เทติ, กเถนฺโต ปน เตเลน วิย มกฺเขติฯ เอโส เทตุ วา มา วา, วจนเมว
อตฺถจริยายาติ อตฺถสํวฑฺฒนกถายฯ เอกจฺโจ หิ เนว ทานํ, น ปิยวจนํ ปจฺจาสีสติฯ อตฺตโน หิตกถํ วฑฺฒิตกถเมว ปจฺจาสีสติฯ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘อิทํ เต กาตพฺพํ, อิทํ เต น กาตพฺพํฯ เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ อตฺถจริยาย สงฺคเหสิฯ
สมานตฺตตายาติ สมานสุขทุกฺขภาเวนฯ เอกจฺโจ หิ ทานาทีสุ เอกมฺปิ น ปจฺจาสีสติ, เอกาสเน นิสชฺชํ, เอกปลฺลงฺเก สยนํ, เอกโต โภชนนฺติ เอวํ สมานสุขทุกฺขตํ ปจฺจาสีสติฯ ตตฺถ ชาติยา หีโน โภเคน อธิโก ทุสฺสงฺคโห โหติฯ น หิ สกฺกา เตน สทฺธิํ เอกปริโภโค กาตุํ, ตถา อกริยมาเน จ โส กุชฺฌติฯ โภเคน หีโน ชาติยา อธิโกปิ ทุสฺสงฺคโห โหติฯ โส หิ ‘‘อหํ ชาติมา’’ติ โภคสมฺปนฺเนน สทฺธิํ เอกปริโภคํ น อิจฺฉติ, ตสฺมิํ อกริยมาเน กุชฺฌติฯ อุโภหิปิ หีโน ปน สุสงฺคโห โหติฯ น หิ โส อิตเรน สทฺธิํ เอกปริโภคํ อิจฺฉติ, น อกริยมาเน จ กุชฺฌติฯ อุโภหิ
สุสงฺคหิตาสฺส โหนฺตีติ สุสงฺคหิตา อสฺส โหนฺติฯ เทตุ วา มา วา เทตุ, กโรตุ วา มา วา กโรตุ, สุสงฺคหิตาว โหนฺติ, น ภิชฺชนฺติฯ ‘‘ยทาสฺส ทาตพฺพํ โหติ, ตทา เทติฯ อิทานิ มญฺเญ นตฺถิ, เตน น เทติฯ กิํ มยํ ททมานเมว อุปฏฺฐหาม? อเทนฺตํ อกโรนฺตํ น อุปฏฺฐหามา’’ติ เอวํ จินฺเตนฺติฯ
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ กตํ ทานาทิสงฺคหกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ อสงฺคาหโก โหติ, โส อิมินา การเณนสฺส อสงฺคาหกภาวํ ชโน ชานาตูติ ถทฺธหตฺถปาโท เจว โหติ, วิสมฏฺฐิตาวยวลกฺขโณ จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ สงฺคาหกภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ สุสงฺคหิตปริชนตา อานิสํโสฯ
๒๑๑. กริยาติ กริตฺวาฯ จริยาติ จริตฺวาฯ อนวมเตนาติ อนวญฺญาเตนฯ ‘‘อนปโมเทนา’’ติปิ ปาโฐ, น อปฺปโมเทน, น ทีเนน น คพฺภิเตนาติ อตฺโถฯ
จวิยาติ จวิตฺวาฯ อติรุจิร สุวคฺคุ ทสฺสเนยฺยนฺติ อติรุจิรญฺจ สุปาสาทิกํ สุวคฺคุ จ สุฏฺฐุ เฉกํ ทสฺสเนยฺยญฺจ ทฏฺฐพฺพยุตฺตํฯ สุสุ กุมาโรติ สุฏฺฐุ สุกุมาโรฯ
ปริชนสฺสโวติ ปริชโน อสฺสโว วจนกโรฯ วิเธยฺโยติ กตฺตพฺพากตฺตพฺเพสุ ยถารุจิ วิธาตพฺโพฯ มหิมนฺติ มหิํ อิมํฯ ปิยวทู หิตสุขตํ ชิคีสมาโนติ ปิยวโท หุตฺวา หิตญฺจ สุขญฺจ ปริเยสมาโนฯ วจนปฏิกรสฺสา ภิปฺปสนฺนาติ วจนปฏิกรา อสฺส อภิปฺปสนฺนาฯ ธมฺมานุธมฺมนฺติ ธมฺมญฺจ อนุธมฺมญฺจฯ
อุสฺสงฺขปาทาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๒. อตฺถูปสํหิตนฺติ ธมฺมูปสํหิตนฺติ ทสกุสลกมฺมปถนิสฺสิตํฯ พหุชนํ นิทํเสสีติ พหุชนสฺส นิทํสนกถํ กเถสิฯ ปาณีนนฺติ สตฺตานํฯ ‘‘อคฺโค’’ติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ภาสิตา อุทฺธงฺคมนียา อตฺถูปสํหิตา วาจาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวรูปํ อุคฺคตวาจํ น ภาสติ, โส อิมินา การเณน อุคฺคตวาจาย อภาสนํ ชโน ชานาตูติ อโธสงฺขปาโท จ โหติ อโธนตโลโม จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ เอวรูปาย อุคฺคตวาจาย ภาสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อุสฺสงฺขปาทลกฺขณญฺจ อุทฺธคฺคโลมลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อุตฺตมภาโว อานิสํโสฯ
๒๑๓. เอรยนฺติ พหุชนํ นิทํสยีติ พหุชนสฺส หิตํ ทสฺเสติฯ ธมฺมยาคนฺติ ธมฺมทานยญฺญํฯ
อุพฺภมุปฺปติตโลมวา สโสติ โส เอส อุทฺธคฺคตโลมวา โหติฯ ปาทคณฺฐิรหูติ ปาทโคปฺผกา อเหสุํฯ สาธุสณฺฐิตาติ สุฏฺฐุ สณฺฐิตาฯ มํสโลหิตาจิตาติ มํเสน จ โลหิเตน จ อาจิตาฯ ตโจตฺถตาติ ตเจน ปริโยนทฺธา นิคุฬฺหาฯ วชตีติ คจฺฉติฯ อโนมนิกฺกโมติ อโนมวิหารี เสฏฺฐวิหารีฯ
เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา
๒๑๔. สิปฺปํ วาติอาทีสุ สิปฺปํ นาม ทฺเว สิปฺปานิ – หีนญฺจ สิปฺปํ, อุกฺกฏฺฐญฺจ สิปฺปํฯ หีนํ นาม สิปฺปํ นฬการสิปฺปํ, กุมฺภการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ นหาปิตสิปฺปํฯ อุกฺกฏฺฐํ นาม สิปฺปํ เลขา มุทฺทา คณนาฯ วิชฺชาติ อหิวิชฺชาทิอเนกวิธาฯ จรณนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํฯ กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตาชานนปญฺญาฯ กิลิสฺเสยฺยุนฺติ กิลเมยฺยุํฯ อนฺเตวาสิกวตฺตํ นาม ทุกฺขํ, ตํ เนสํ มา จิรมโหสีติ จินฺเตสิฯ
ราชารหานีติ รญฺโญ อนุรูปานิ หตฺถิอสฺสาทีนิ, ตานิเยว รญฺโญ เสนาย องฺคภูตตฺตา ราชงฺคานีติ วุจฺจนฺติฯ ราชูปโภคานีติ รญฺโญ ราชานุจฺฉวิกานีติ รญฺโญ อนุจฺฉวิกานิฯ เตสํเยว สพฺเพสํ อิทํ คหณํฯ สมณารหานีติ สมณงฺคานีติ สมณานํ โกฏฺฐาสภูตา จตสฺโส ปริสาฯ สมณูปโภคานีติ สมณานํ อุปโภคปริกฺขาราฯ สมณานุจฺฉวิกานีติ เตสํเยว อธิวจนํฯ
อิธ ปน กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สกฺกจฺจํ สิปฺปาทิวาจนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย เอวํ สกฺกจฺจํ สิปฺปํ อวาเจนฺโต อนฺเตวาสิเก อุกฺกุฏิกาสนชงฺฆเปสนิกาทีหิ กิลเมติ, ตสฺส ชงฺฆมํสํ ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติฯ ตถาคตสฺส ปน สกฺกจฺจํ วาจิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตํ เอณิชงฺฆลกฺขณํ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ อนุจฺฉวิกลาภิตา อานิสํโสฯ
๒๑๕. ยทูปฆาตายาติ ยํ สิปฺปํ กสฺสจิ อุปฆาตาย น โหติฯ กิลิสฺสตีติ กิลมิสฺสติฯ สุขุมตฺตโจตฺถตาติ สุขุมตฺตเจน ปริโยนทฺธาฯ กิํ ปน อญฺเญน กมฺเมน อญฺญํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติ? น นิพฺพตฺตติฯ ยํ ปน นิพฺพตฺตติ, ตํ อนุพฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺมา อิธ วุตฺตํฯ
สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา
๒๑๖. สมณํ วาติ สมิตปาปฏฺเฐน สมณํฯ พฺราหฺมณํ วาติ พาหิตปาปฏฺเฐน พฺราหฺมณํฯ
มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺริทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํฯ
ตตฺถ กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปญฺญากฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ฐานาฐานานิ มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ มหนฺเต สติปฏฺฐาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺเต อริยมคฺเค มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ มหนฺตา อภิญฺญาโย มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ
กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาธาตูสุ ปุถุนานาอายตเนสุ
กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สีลกฺขนฺธํ สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ
กตมา ชวนปญฺญา? ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ ตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, สพฺพํ ตํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน…เป.… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ
กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อุปฺปนฺนํ ราคํ โทสํ โมหํ โกธํ อุปนาหํ มกฺขํ ปฬาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาเฐยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ
กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ โกธํ อุปนาหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาติ (ปฏิ. ม. ๓.๓)ฯ
๒๑๗. ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ ปณฺฑิตํ ปพฺพชิตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสิตาฯ อตฺถนฺตโรติ ยถา เอเก รนฺธคเวสิโน อุปารมฺภจิตฺตตาย โทสํ อพฺภนฺตรํ กริตฺวา นิสามยนฺติ, เอวํ อนิสาเมตฺวา อตฺถํ อพฺภนฺตรํ กตฺวา อตฺถยุตฺตํ กถํ นิสามยิ อุปธารยิฯ
ปฏิลาภคเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย คเตนฯ อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทาติ อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกาฯ อเวจฺจ ทกฺขิตีติ ญตฺวา ปสฺสิสฺสติฯ
อตฺถานุสิฏฺฐีสุ ปริคฺคเหสุ จาติ เย อตฺถานุสาสเนสุ ปริคฺคหา อตฺถานตฺถํ ปริคฺคาหกานิ ญาณานิ, เตสูติ อตฺโถฯ
สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา
๒๑๘. อกฺโกธโนติ นาภิสชฺชีติ กุฏิลกณฺฏโก วิย ตตฺถ ตตฺถ มมฺมํ ตุทนฺโต วิย น ลคฺคิฯ น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชีติอาทีสุ โกโปฯ ตโต พลวตโร พฺยาปาโทฯ ตโต พลวตรา ปติตฺถิยนาฯ ตํ สพฺพํ อกโรนฺโต น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชิ น ปติตฺถิยิฯ อปฺปจฺจยนฺติ โทมนสฺสํฯ น ปาตฺวากาสีติ น กายวิกาเรน วา วจีวิกาเรน วา ปากฏมกาสิฯ
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อกฺโกธนตา เจว กมฺมสริกฺขกํ นาม โกธนสฺส ฉวิวณฺโณ อาวิโล โหติ มุขํ ทุทฺทสิยํ วตฺถจฺฉาทนสทิสญฺจ มณฺฑนํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา โย โกธโน เจว วตฺถจฺฉาทนานญฺจ อทาตา, โส อิมินา การเณนสฺส ชโน โกธนาทิภาวํ ชานาตูติ ทุพฺพณฺโณ โหติ ทุสฺสณฺฐาโนฯ อกฺโกธนสฺส ปน มุขํ วิโรจติ, ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทติฯ สตฺตา หิ จตูหิ การเณหิ ปาสาทิกา โหนฺติ อามิสทาเนน วา วตฺถทาเนน วา สมฺมชฺชเนน วา อกฺโกธนตาย วาฯ อิมานิ จตฺตาริปิ การณานิ ทีฆรตฺตํ ตถาคเตน กตาเนวฯ เตนสฺส อิเมสํ กตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สุวณฺณวณฺณํ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ สุขุมตฺถรณาทิลาภิตา อานิสํโสฯ
๒๑๙. อภิวิสฺสชีติ อภิวิสฺสชฺเชสิฯ มหิมิว สุโร อภิวสฺสนฺติ สุโร วุจฺจติ เทโว, มหาปถวิํ อภิวสฺสนฺโต เทโว วิยฯ
สุรวรตโรริว อินฺโทติ สุรานํ วรตโร อินฺโท วิยฯ
อปพฺพชฺชมิจฺฉนฺติ อปพฺพชฺชํ คิหิภาวํ อิจฺฉนฺโตฯ มหติมหินฺติ มหนฺติํ ปถวิํฯ
อจฺฉาทนวตฺถโมกฺขปาวุรณานนฺติ อจฺฉาทนานญฺเจว วตฺถานญฺจ อุตฺตมปาวุรณานญฺจฯ ปนาโสติ วินาโสฯ
โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณวณฺณนา
๒๒๐. มาตรมฺปิ ปุตฺเตน สมาเนตา อโหสีติ อิมํ กมฺมํ รชฺเช ปติฏฺฐิเตน สกฺกา กาตุํฯ ตสฺมา โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ การยมาโน อนฺโตนคเร จตุกฺกาทีสุ จตูสุ นครทฺวาเรสุ พหินคเร จตูสุ ทิสาสุ อิมํ กมฺมํ กโรถาติ มนุสฺเส ฐเปสิฯ เต มาตรํ กุหิํ เม ปุตฺโต ปุตฺตํ
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ญาตีนํ สมงฺคิภาวกรณํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ญาตโย หิ สมงฺคีภูตา อญฺญมญฺญสฺส วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺติฯ กิญฺจาปิ หิ เต กลหกาเล กลหํ กโรนฺติ, เอกสฺส ปน โทเส อุปฺปนฺเน อญฺญํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉนฺติฯ อยํ นาม เอตสฺส โทโสติ วุตฺเต สพฺเพ อุฏฺฐหิตฺวา ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ ปหูตปุตฺตตา อานิสํโสฯ
๒๒๑. วตฺถฉาทิยนฺติ วตฺเถน ฉาเทตพฺพํ วตฺถคุยฺหํฯ
อมิตฺตตาปนาติ อมิตฺตานํ ปตาปนาฯ คิหิสฺส ปีติํ ชนนาติ คิหิภูตสฺส สโต ปีติชนนาฯ
ปริมณฺฑลาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๒. สมํ ชานาตีติ ‘‘อยํ ตารุกฺขสโม อยํ โปกฺขรสาติสโม’’ติ เอวํ เตน เตน สมํ ชานาติฯ สามํ ชานาตีติ สยํ ชานาติฯ ปุริสํ ชานาตีติ ‘‘อยํ เสฏฺฐสมฺมโต’’ติ ปุริสํ ชานาติฯ ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ มุคฺคํ มาเสน สมํ อกตฺวา คุณวิสิฏฺฐสฺส วิเสสํ ชานาติฯ อยมิทมรหตีติ อยํ ปุริโส อิทํ นาม ทานสกฺการํ อรหติ ปุริสวิเสสกโร อโหสีติ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา การโก อโหสิฯ โย ยํ อรหติ, ตสฺเสว ตํ อทาสิฯ โย หิ กหาปณารหสฺส อฑฺฒํ เทติ, โส ปรสฺส อฑฺฒํ นาเสติฯ โย ทฺเว กหาปเณ เทติ, โส อตฺตโน กหาปณํ นาเสติฯ ตสฺมา อิทํ อุภยมฺปิ อกตฺวา โย ยํ อรหติ, ตสฺส ตเทว อทาสิฯ สทฺธาธนนฺติอาทีสุ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐน สทฺธาทีนํ ธนภาโว เวทิตพฺโพฯ
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา กตํ สมสงฺคหกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ตทสฺส ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ ธนสมฺปตฺติ อานิสํโสฯ
๒๒๓. ตุลิยาติ ตุลยิตฺวาฯ ปฏิวิจยาติ ปฏิวิจินิตฺวาฯ มหาชนสงฺคาหกนฺติ มหาชนสงฺคหณํฯ สเมกฺขมาโนติ สมํ เปกฺขมาโนฯ อตินิปุณา มนุชาติ อตินิปุณา สุขุมปญฺญา ลกฺขณปาฐกมนุสฺสาฯ พหุวิวิธา คิหีนํ อรหานีติ พหู วิวิธานิ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิ ปฏิลภติฯ ทหโร สุสุ กุมาโร ‘‘อยํ ทหโร กุมาโร ปฏิลภิสฺสตี’’ติ พฺยากํสุ มหีปติสฺสาติ รญฺโญฯ
สีหปุพฺพทฺธกายาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๔. โยคกฺเขมกาโมติ โยคโต เขมกาโมฯ ปญฺญายาติ กมฺมสฺสกตปญฺญายฯ อิธ กมฺมํ นาม มหาชนสฺส อตฺถกามตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ตํ มหาชนสฺส อตฺถกามตาย วฑฺฒิเมว ปจฺจาสีสิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิมานิ สมนฺตปริปูรานิ อปริหีนานิ ตีณิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณตฺตยํฯ ธนาทีหิ เจว สทฺธาทีหิ จ อปริหานิ อานิสํโสฯ
๒๒๕. สทฺธายาติ โอกปฺปนสทฺธาย ปสาทสทฺธายฯ สีเลนาติ ปญฺจสีเลน ทสสีเลนฯ สุเตนาติ ปริยตฺติสวเนนฯ พุทฺธิยาติ เอเตสํ พุทฺธิยา ธมฺเมนาติ โลกิยธมฺเมนฯ พหูหิ สาธูหีติ อญฺเญหิปิ พหูหิ อุตฺตมคุเณหิฯ อสหานธมฺมตนฺติ อปริหีนธมฺมํฯ
รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา
๒๒๖. สมาภิวาหินิโยติ ยถา ติลผลมตฺตมฺปิ ชิวฺหคฺเค ฐปิตํ สพฺพตฺถ ผรติ, เอวํ สมา หุตฺวา วหนฺติฯ อิธ กมฺมํ นาม อวิเหฐนกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณิอาทีหิ ปหารํ ลทฺธสฺส ตตฺถ ตตฺถ โลหิตํ สณฺฐาติ, คณฺฐิ คณฺฐิ หุตฺวา อนฺโตว ปุพฺพํ คณฺหาติ, อนฺโตว ภิชฺชติ, เอวํ โส พหุโรโค โหติฯ ตถาคเตน ปน ทีฆรตฺตํ อิมํ อาโรคฺยกรณกมฺมํ กตํฯ ตทสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อาโรคฺยกรํ รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ อปฺปาพาธตา อานิสํโสฯ
๒๒๗. มรณวเธนาติ อุพฺพาธนายาติ
อภินีลเนตฺตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๒๘. น จ วิสฏนฺติ กกฺกฏโก วิย อกฺขีนิ นีหริตฺวา น โกธวเสน เปกฺขิตา อโหสิฯ น จ วิสาจีติ วงฺกกฺขิโกฏิยา เปกฺขิตาปิ นาโหสิฯ น จ ปน วิเจยฺย เปกฺขิตาติ วิเจยฺย เปกฺขิตา นาม โย กุชฺฌิตฺวา ยทา นํ ปโร โอโลเกติ, ตทา นิมฺมีเลติ น โอโลเกติ, ปุน คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกติ, เอวรูโป นาโหสิฯ ‘‘วิเนยฺยเปกฺขิตา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ อุชุํ ตถา ปสฏมุชุมโนติ อุชุมโน หุตฺวา อุชุ เปกฺขิตา โหติ, ยถา จ อุชุํ, ตถา ปสฏํ วิปุลํ วิตฺถตํ เปกฺขิตา โหติฯ ปิยทสฺสโนติ ปิยายมาเนหิ ปสฺสิตพฺโพฯ
อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ มหาชนสฺส ปิยจกฺขุนา โอโลกนกมฺมํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต กาโณ วิย กากกฺขิ วิย โหติ, วงฺกกฺขิ ปน อาวิลกฺขิ จ โหติเยวฯ ปสนฺนจิตฺตสฺส ปน โอโลกยโต ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ ปิยทสฺสนตา อานิสํโสฯ อภิโยคิโนติ ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตาฯ
อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา
๒๓๐. พหุชนปุพฺพงฺคโม อโหสีติ พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ คณเชฏฺฐโกฯ ตสฺส ทิฏฺฐานุคติํ อญฺเญ อาปชฺชิํสุฯ อิธ กมฺมํ นาม ปุพฺพงฺคมตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย ปุพฺพงฺคโม หุตฺวา ทานาทีนิ กุสลกมฺมานิ กโรติ, โส อมงฺกุภูโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโส วิจรติ, มหาปุริโส จ โหติฯ ตถาคโต จ ตถา อกาสิฯ อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน อิทํ ปุพฺพงฺคมกมฺมํ ชานาตูติ อุณฺหีสสีสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ มหาชนานุวตฺตนตา อานิสํโสฯ
๒๓๑. พหุชนํ เหสฺสตีติ พหุชนสฺส ภวิสฺสติฯ ปฏิโภคิยาติ อภิหรนฺติ ตทาติ ทหรกาเลเยว ตทา เอวํ พฺยากโรนฺติฯ ปฏิหารกนฺติ เวยฺยาวจฺจกรภาวํฯ วิสวีติ จิณฺณวสีฯ
เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๒. อุปวตฺตตีติ อชฺฌาสยํ อนุวตฺตติ, อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สจฺจกถนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ทีฆรตฺตํ อทฺเวชฺฌกถาย ปริสุทฺธกถาย กถิตภาวมสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ เอเกกโลมลกฺขณญฺจ อุณฺณาลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุกูเลน อนุวตฺตนตา อานิสํโสฯ เอเกกโลมูปจิตงฺควาติ เอเกเกหิ โลเมหิ อุปจิตสรีโรฯ
จตฺตาลีสาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๔. อเภชฺชปริโสติ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจาย กถนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม ปิสุณวาจสฺส กิร สมคฺคภาวํ ภินฺทนโต ทนฺตา อปริปุณฺณา เจว โหนฺติ วิรฬา จฯ ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิทํ ลกฺขณทฺวยํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อเภชฺชปริสตา อานิสํโสฯ จตุโร ทสาติ จตฺตาโร ทส จตฺตาลีสํฯ
ปหูตชิวฺหาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๓๖. อาเทยฺยวาโจ โหตีติ คเหตพฺพวจโน โหติฯ อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อผรุสวาทิตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ผรุสวาจา โหนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ พทฺธชิวฺหา วา โหนฺติ, คูฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา มมฺมนา วาฯ เย ปน ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจํ น วทนฺติ, เต พทฺธชิวฺหา คูฬฺหชิวฺหา ทฺวิชิวฺหา น โหนฺติฯ มุทุ เนสํ ชิวฺหา โหติ รตฺตกมฺพลวณฺณาฯ ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ผรุสาย วาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ปหูตชิวฺหาลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ผรุสวาจํ กเถนฺตานญฺจ สทฺโท ภิชฺชติฯ เต สทฺทเภทํ กตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ อาเทยฺยวจนตา อานิสํโสฯ
๒๓๗. อุพฺพาธิกนฺติ อกฺโกสยุตฺตตฺตา อาพาธกริํ พหุชนปฺปมทฺทนนฺติ พหุชนานํ ปมทฺทนิํ อพาฬฺหํ คิรํ โส น ภณิ ผรุสนฺติ เอตฺถ อกาโร ปรโต ภณิสทฺเทน โยเชตพฺโพฯ พาฬฺหนฺติ พลวํ อติผรุสํฯ พาฬฺหํ คิรํ โส น อภณีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สุสํหิตนฺติ สุฏฺฐุ เปมสญฺหิตํฯ สขิลนฺติ วาจาติ วาจาโยฯ กณฺณสุขาติ กณฺณสุขาโยฯ ‘‘กณฺณสุข’’นฺติปิ ปาโฐ, ยถา กณฺณานํ สุขํ โหติ, เอวํ เอรยตีติ อตฺโถฯ เวทยถาติ เวทยิตฺถฯ พฺรหฺมสฺสรตฺตนฺติ พฺรหฺมสฺสรตํฯ พหุโน พหุนฺติ พหุชนสฺส พหุํฯ ‘‘พหูนํ พหุนฺติ’’ปิ ปาโฐ, พหุชนานํ พหุนฺติ อตฺโถฯ
สีหหนุลกฺขณวณฺณนา
๒๓๘. อปฺปธํสิโก โหตีติ คุณโต วา ฐานโต วา ปธํเสตุํ จาเวตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ อิธ กมฺมํ นาม ปลาปกถาย อกถนํฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ตํ กเถนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ปลาปกถาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ อนฺโตปวิฏฺฐหนุกา วา วงฺกหนุกา วา ปพฺภารหนุกา วา โหนฺติฯ ตถาคโต ปน ตถา น กเถสิฯ เตนสฺส หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ทีฆรตฺตํ ปลาปกถาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สีหหนุลกฺขณํ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํฯ อปฺปธํสิกตา อานิสํโสฯ
๒๓๙. อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ จาติ อวิกิณฺณวจนานํ วิย ปุริมโพธิสตฺตานํ วจนปโถ อสฺสาติ อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถฯ ทฺวิทุคมวรตรหนุตฺตมลตฺถาติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ คจฺฉตีติ มนุชาธิปตีติ มนุชานํ อธิปติฯ ตถตฺโตติ ตถสภาโวฯ
สมทนฺตาทิลกฺขณวณฺณนา
๒๔๐. สุจิปริวาโรติ กมฺมํ นาม สมฺมาชีวตาฯ กมฺมสริกฺขกํ นาม โย วิสเมน สํกิลิฏฺฐาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ, ตสฺส ทนฺตาปิ วิสมา โหนฺติ ทาฐาปิ กิลิฏฺฐาฯ ตถาคตสฺส ปน สเมน สุทฺธาชีเวน ชีวิตํ กปฺปิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สมทนฺตลกฺขณญฺจ สุสุกฺกทาฐาลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติฯ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํฯ สุจิปริวารตา อานิสํโสฯ
๒๔๑. อวสฺสชีติ ติทิวปุรวรสโมติ ติทิวปุรวเรน สกฺเกน สโมฯ ลปนชนฺติ มุขชํ, ทนฺตนฺติ อตฺโถฯ ทิชสมสุกฺกสุจิโสภนทนฺโตติ ทฺเว วาเร ชาตตฺตา ทิชนามกา สุกฺกา สุจิ โสภนา จ ทนฺตา อสฺสาติ ทิชสมสุกฺกสุจิโสภนทนฺโตฯ น จ ชนปทตุทนนฺติ โย ตสฺส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท, ตสฺส อญฺเญน ตุทนํ ปีฬา วา อาพาโธ วา นตฺถิฯ หิตมปิ จ พหุชน สุขญฺจ จรนฺตีติ พหุชนา สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา ตสฺมิํ ชนปเท อญฺญมญฺญสฺส หิตญฺเจว สุขญฺจ จรนฺติฯ วิปาโปติ วิคตปาโปฯ วิคตทรถกิลมโถติ วิคตกายิกทรถกิลมโถฯ มลขิลกลิกิเลเส ปนุเทหีติ ราคาทิมลานญฺเจว ราคาทิขิลานญฺจ โทสกลีนญฺจ สพฺพกิเลสานญฺจ อปนุเทหิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ