ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ทีฆนิกาเย
ปาถิกวคฺคฏีกา
๑. ปาถิกสุตฺตวณฺณนา
สุนกฺขตฺตวตฺถุวณฺณนา
๑. อปุพฺพปทวณฺณนาติ มลฺเลสูติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ฉายูทกสมฺปนฺเน วนสณฺเฑ วิหรตีติ อนุปิยสามนฺตา กตสฺส วิหารสฺส อภาวโตฯ ยทิ น ตาว ปวิฏฺโฐ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิ, เตน อวสฺสํ ภาวินิ ภูเต วิย อุปจารา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาหฯ เอตนฺติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิฯ อติวิย ปโค โขติ อติวิย ปาโตวฯ ฉนฺนโกปีนตาย, ปริพฺพาชกปพฺพชฺชุปคเมน จ ฉนฺนปริพฺพาชกํ, น นคฺคปริพฺพาชกํฯ
๒. ยสฺมา ภควโต อุจฺจากุลปฺปสุตตํ, มหาภินิกฺขมนนิกฺขนฺตตํ, อนญฺญสาธารณทุกฺกรจรณํ, วิเวกวาสํ, โลกสมฺภาวิตตํ, โอวาทานุสาสนีหิ โลกสฺส พหุปการตํ, ปรปฺปวาทมทฺทนํ, มหิทฺธิกตํ ‘‘ภควนฺตํ ทิสฺวา มานถทฺธตํ อกตฺวา’’ติอาทิฯ โลกสมุทาจารวเสนาติ โลโกปจารวเสนฯ จิรสฺสนฺติ จิรกาเลนฯ อาทีนิ วทนฺติ อุปจารวเสนฯ ตสฺสาติ ภคฺควโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺสฯ คิหิสหาโยติ คิหิกาลโต ปฏฺฐาย สหาโยฯ ปจฺจกฺขาโตติ เยนากาเรน ปจฺจกฺขานา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
๓. อุทฺทิสฺสาติ สตฺถุการภาเวน อุทฺทิสฺสาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา เม’’ติอาทิมาหฯ ยทา สุนกฺขตฺตสฺส ‘‘ภควนฺตํ ปจฺจกฺขามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, วาจา ภินฺนา, ตทา เอวสฺส ภควตา สทฺธิํ โกจิ สมฺพนฺโธ นตฺถิ อสกฺยปุตฺติยภาวโต สาสนโต ปริพาหิรตฺตาฯ อยํ ตาเวตฺถ สาสนยุตฺติ, สา ปนายํ ฐเปตฺวา สาสนยุตฺติโกวิเท อญฺเญสํ น สมฺมเทว วิสโยติ ภควา สพฺพสาธารณวเสนสฺส อตฺตนา สมฺพนฺธาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ นู’’ติ อาทิํ วตฺวา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อาหฯ ยสฺมา มุขาคโตยํ สมฺพนฺโธ, น ปูชาคตาทิโก, โย จ ยาจกยาจิตพฺพตาวเสน โหติ, ตทุภยญฺเจตฺถ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ภควา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อโวจ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาจโก วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยาจิตโก วา ยาจกํ ปจฺจาจิกฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตฺวํ ปน เนว ยาจโก ‘‘อหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ เอวํ มม สนฺติกํ อนุปคตตฺตาฯ น ยาจิตโก ‘‘เอหิ ตฺวํ สุนกฺขตฺต มมํ อุทฺทิสฺส วิหราหี’’ติ เอวํ มยา อปตฺถิตตฺตาฯ
โก สมาโนติ ยาจกยาจิตเกสุ โก นาม โหนฺโตฯ กนฺติ ยาจกยาจิตเกสุ เอว กํ นาม โหนฺตํ มํ ปจฺจาจิกฺขสิฯ ตุจฺฉปุริสาติ ‘‘ยตฺตโก เต อปราโธ, ตตฺตโก โทโส’’ติฯ ยาวญฺจาติ อวธิปริจฺเฉทภาวทสฺสนํ ‘‘ยาวญฺจ เตติ ตยาฯ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อปรทฺธนฺติ อปรชฺฌิตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปจฺจาจิกฺขามิทานาหํ ภนฺเต ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ วทนฺเตน ตุจฺฉปุริส ตยา ยาวญฺจิทํ อปรทฺธํ, น ตสฺส อปราธสฺส ปมาณํ อตฺถีติฯ
๔. มนุสฺสธมฺมาติ ภาวนานุโยเคน วินา มนุสฺเสหิ อนุฏฺฐาตพฺพธมฺมาฯ โส หิ มนุสฺสานํ จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน อิชฺฌนโต เตสํ สมฺภาวิตธมฺโม วิย ฐิโต ตถา วุตฺโต, มนุสฺสคฺคหณญฺเจตฺถ เตสุ พหุลํ ปวตฺตนโตฯ อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํ, น อาเทสนานุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ อธิปฺปาโยฯ กเตติ ปวตฺติเตฯ นิยฺยาตีติ นิคฺคจฺฉติ, วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคมนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺเม หิ นิคฺคจฺฉนฺเต ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘นิคฺคจฺฉตี’’ติ วุจฺจติ, อฏฺฐกถายํ ปน นิ-สทฺโท อุปสคฺคมตฺตํ, ยาติ อิจฺเจว อตฺโถติ ทสฺเสตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตตฺราติ ปธานภาเวน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ภุมฺมวเสน ‘‘ตสฺมิํ…เป.… สํวตฺตมาเน’’ติฯ
๕. อคฺคนฺติ ญายตีติ อคฺคญฺญํฯ โลกปญฺญตฺตินฺติ โลกสฺส ปญฺญาปนํฯ โลกสฺส อคฺคนฺติ โลกุปฺปตฺติสมเย ‘‘อิทํ นาม โลกสฺส อคฺค’’นฺติ เอวํ ชานิตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํฯ อคฺคมริยาทนฺติ อาทิมริยาทํฯ
๖. เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวาติ ‘‘น ทานาหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรตี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อคฺคญฺญํ ปญฺญเปตี’’ติ จ เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวาฯ อิทํ กิร โส ภควา สตฺถุกิจฺจํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อคฺคญฺญปญฺญาปนญฺจ กาตุํ น สกฺโกตีติ ปกาเสนฺโต กเถสิฯ เตนาห ‘‘สุนกฺขตฺโต กิรา’’ติอาทิฯ อุตฺตรวจนวเสน ปติฏฺฐาภาวโต อปฺปติฏฺโฐฯ ตโต เอว นิรโว นิสฺสทฺโทฯ
อาทีนวทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส อาทีนวสฺส ทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘สยเมว ครหํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ สมฺปรายิกา ปน อาทีนวา อเนกวิธา, เต ทสฺเสนฺโต สุนกฺขตฺโต น สทฺทเหยฺยาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสฺเสว คหณํ อเนกการเณนาติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๕๗, ๒๕๕) อเนกวิเธน วณฺณการเณนฯ เอวํ เม อวณฺโณ อตฺตโน พาลตาย วณฺณารหานํ อวณฺณํ กเถตฺวาฯ เอวํ ภควา มกฺขิภาเว อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส กถเน การณํ วิภาเวตุํ ‘‘อิติ โข เต’’ติอาทิมาหาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ สุนกฺขตฺตสฺส อปฺปโกปิ วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติฯ อปกฺกมีติ อปกฺกนฺโต สาสนโต ภฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘จุโต’’ติฯ เอวเมวาติ อปกฺกมนฺโต จ น ยถา ตถา อปกฺกมิ, ยถา ปน กายสฺส เภทา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย, เอวเมว อปกฺกมิฯ
โกรขตฺติยวตฺถุวณฺณนา
๗. ทฺวีหิ ปเทหีติ ทฺวีหิ วากฺเยหิ อารทฺธํ พฺยติเรกวเสน ตทุภยตฺถนิทฺเทสวเสน อุปริเทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ อนุสนฺธิทสฺสนวเสนาติ ยถานุสนฺธิสงฺขาตอนุสนฺธิทสฺสนวเสนฯ
เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ สมเย’’ติ จฯ ถูลู นาม ชนปโทติ ชนปทีนํ ราชกุมารานํ วเสน ตถาลทฺธนาโมฯ กุกฺกุรวตํ สมาทานวเสน เอตสฺมิํ อตฺถีติ กุกฺกุรวติโกติ อาห ‘‘สมาทินฺนกุกฺกุรวโต’’ติฯ อญฺญมฺปีติ ‘‘จตุกฺโกณฺฑิกสฺเสว วิจรณํ, ตถา กตฺวาว ขาทนํ, ภุญฺชนํ, วามปาทํ อุทฺธริตฺวา มุตฺตสฺส วิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวมาทิกํ อญฺญมฺปิ สุนเขหิ กาตพฺพกิริยํฯ จตูหิ สรีราวยเวหิ กุณฺฑนํ คมนํ จตุกฺโกณฺโฑ, โส เอตสฺมิํ อตฺถีติ จตุกฺโกณฺฑิโกฯ โส ปน ยสฺมา จตูหิ สรีราวยเวหิ สงฺฆฏฺฏิตคมโน โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตุสงฺฆฏฺฏิโต’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ทฺเว ชณฺณูนี’’ติอาทิฯ ภกฺขสนฺติ วา ภกฺขิตพฺพํ, อสิตพฺพญฺจฯ เตเนวาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ โภชนีย’’นฺติฯ กามํ ขาทนญฺจ นาม มุเขน กาตพฺพํ, หตฺเถน ปน ตตฺถ อุปนามนํ นิวาเรตุํ อวธารณํ กตนฺติ อาห ‘‘หตฺเถน อปรามสิตฺวา’’ติ, อคฺคเหตฺวาติ อตฺโถฯ สุนฺทรรูโปติ วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโต ‘‘อโห วตาหํ ลาภี อสฺส’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ‘‘สมเณน นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพํ อโห วตาหํ เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ตสฺส ปตฺถนา อโหสิฯ เตนาห ‘‘เอวํ กิรา’’ติอาทิฯ
ครหตฺเถ อปิ-กาโร ‘‘อปิ สิญฺเจ ปลณฺฑก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อรหนฺเต จ พุทฺเธ, พุทฺธสาวเก ‘‘อรหนฺโต ขีณาสวา น โหนฺตี’’ติ เอวํ ตสฺส ทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนาฯ ยถาห มหาสีหนาทสุตฺเต ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๖)ฯ สตฺตมํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ อลสเกนาติ อชีรเณน อามโรเคนฯ
อฏฺฐิตจมตฺตตาย ปุราณปณฺณสทิโสฯ พีรณตฺถมฺพกนฺติ พีรณคจฺฉาฯ
มตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ มตฺตํ, โภชนมตฺตวนฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปมาณยุตฺต’’นฺติฯ มนฺตา มนฺตาติ มนฺตาย มนฺตายฯ
๘. เอกทฺวีหิกาย คณนายฯ นิราหาโรว อโหสิ ภควโต วจนํ อญฺญถา กาตุกาโม, ตถาภูโตปิ สตฺตเม ทิวเส อุปฏฺฐาเกน อุปนีตํ ภกฺขสํ ทิสฺวา ‘‘ธี’’ติ อุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต โภชนตณฺหาย อากฑฺฒิยมานหทโย ตํ กุจฺฉิปูรํ ภุญฺชิตฺวา ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิฯ สเจปิ…เป.… จินฺเตยฺยาติ ยทิ เอโส อเจโล ‘‘ธี’’ติ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘อชฺชปิ อหํ น ภุญฺเชยฺย’’นฺติ จินฺเตยฺย, ตถาจินฺตเน สติปิ เทวตาวิคฺคเหน ตํ ทิวสํ…เป.… กเรยฺยฯ กสฺมา? อทฺเวชฺฌวจนา หิ ตถาคตา, น เตสํ วจนํ วิตถํ โหติฯ
คตคตฏฺฐานํ องฺคณเมว โหตีติ เตหิ ตํ กฑฺฒิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ คตคตปฺปเทโส อุตฺตรกสามนฺตา วิวฏงฺคณเมว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เตติ ติตฺถิยาฯ สุสานํเยว คนฺตฺวาติ ‘‘พีรณตฺถมฺพกํ อติกฺกมิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตาปิ อเนกวารํ ตํ อนุสํยายิตฺวา ปุนปิ ตํเยว สุสานํ อุปคนฺตฺวาฯ
๙. อิทนฺติ อิทํ มตสรีรํฯ ‘‘ตเมว วา สรีรํ กถาเปสีติ ตํ สรีรํ อธิฏฺฐหิตฺวา ฐิตเปเตน กถาเปสี’’ติ เกจิฯ โกรขตฺติยํ วา อสุรโยนิโต อาเนตฺวา กถาเปตุ อญฺญํ วา เปตํ, โก เอตฺถ วิเสโสฯ ‘‘อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโย’’ติ ปน วจนโต ตเทว สรีรํ สุนกฺขตฺเตน ปหตมตฺตํ พุทฺธานุภาเวน อุฏฺฐาย ตมตฺถํ ญาเปสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริโมเยว ปน อตฺโถ อฏฺฐกถาสุ วินิจฺฉิโตฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพตฺตฏฺฐานโต’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๐)ฯ
๑๐. วิปากนฺติ
สมาเนตพฺพานีติ
อเจลกฬารมฏฺฏกวตฺถุวณฺณนา
๑๑. นิกฺขนฺตทนฺตมฏฺฏโกติ นิกฺขนฺตทนฺโต มฏฺฏโกฯ โส กิร อเจลกภาวโต ปุพฺเพ มฏฺฏกิโต หุตฺวา วิจริ วิวรทนฺโต จ, เตน นํ ‘‘โกรมฏฺฏโก’’ติ สญฺชานนฺติฯ ยํ กิญฺจิ ตสฺส เทนฺโต ‘‘สาธุรูโป อยํ สมโณ’’ติ สมฺภาเวนฺโต อคฺคํ เสฏฺฐํเยว เทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ลาภคฺคํ ปตฺโต, อคฺคลาภํ ปตฺโต’’ติฯ พหู อเจลกา ตํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺติ, คหฏฺฐา จ ตํ พหู อฑฺฒา วิภวสมฺปนฺนา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสคฺคํ อคฺคปริวารํ ปตฺโต’’ติฯ วตานิเยว ปชฺชิตพฺพโต ปทานิฯ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต วตโกฏฺฐาสา วาฯ สมตฺตานีติ สมํ อตฺตนิ คหิตานิฯ ปุรตฺถิเมนาติ เอน-สทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘เวสาลิ’’นฺติ อุปโยควจนํ, อวิทูรตฺเถ จ เอน-สทฺโท ปญฺจมฺยนฺโตติ อาห ‘‘เวสาลิโต อวิทูเร’’ติฯ
๑๒. สาสเน ปริจยวเสน ติลกฺขณาหตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ น สมฺปายาสีติ นาวพุชฺฌิ น สมฺปาเทสิฯ เตนาห ‘‘สมฺมา ญาณคติยา’’ติอาทิฯ สมฺปายนํ วา สมฺปาทนํฯ ปญฺหํ ปุฏฺฐสฺส จ สมฺปาทนํ นาม สมฺมเทว กถนนฺติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ โกปวเสน ตสฺส อกฺขีนิ กมฺปนภาวํ ‘‘กมฺปนกฺขีนิปิ ปริวตฺเตตฺวา’’ติฯ โกปนฺติ โกธํ, โส ปน จิตฺตสฺส ปกุปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘กุปฺปนาการ’’นฺติ โทสนฺติ อาฆาตํ, โส ปน อารมฺมเณ ทุสฺสนวเสน ปวตฺตีติ อาห ‘‘ทุสฺสนาการ’’นฺติฯ อตุฏฺฐาการนฺติ ตุฏฺฐิยา ปีติยา ปฏิปกฺขภูตปฺปวตฺติอาการํฯ กายวจีวิกาเรหิ ปากฏมกาสิฯ มา วต โนติ เอตฺถ มาติ ปฏิกฺเขโป, โนติ มยฺหนฺติ อตฺโถติ อาห ‘‘อโห วต เม น ภเวยฺยา’’ติฯ มํ วต โนติ เอตฺถ ปน โนติ สํสเยติ อาห ‘‘อโหสิ วต นุ มมา’’ติฯ
๑๔. ปริปุพฺโพ ทหิต-สทฺโท วตฺถนิวาสนํ วทตีติ อาห ‘‘ปริทหิโต นิวตฺถวตฺโถ’’ติฯ ยสนิมิตฺตกตาย ลาภสฺส ยสปริหานิยาว ลาภปริหานิ วุตฺตา โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ยสา นิหีโน’’ติ วุตฺตํฯ
อเจลปาถิกปุตฺตวตฺถุวณฺณนา
๑๕. ‘‘อหํ สพฺพํ ชานามี’’ติ เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วทติ ปฏิชานาตีติ ญาณวาโท, เตน มยา ญาณวาเทน สทฺธิํฯ อติกฺกมฺม คจฺฉโตติ อุปฑฺฒภาเคน ปริจฺฉินฺนํ ปเทสํ อติกฺกมิตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กาตุํ คจฺฉโตฯ กิํ ปนายํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต อตฺตโน ปมาณํ น ชานาตีติ? โน น ชานาติฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชีติ? ‘‘เอวาหํ โลเก ปาสํโส ภวิสฺสามี’’ติ โกหญฺเญ กตฺวา สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นครวาสิโน’’ติอาทิฯ ปฏฺฐเปตฺวาติ ยุคคฺคาหํ อารภิตฺวาฯ
๑๖. หีนชฺฌาสยตฺตา…เป.… อุทปาทิฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก เอว สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๙๘)ฯ
ยสฺมา ‘‘อห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘นาหํ พุทฺโธ’’ติ วทนฺโตติ สาเฐยฺเยน วินา อุชุกเมว ‘‘อหํ พุทฺโธ น โหมี’’ติ วทนฺโตฯ จิตฺตทิฏฺฐิปฺปหาเนปิ เอเสว นโยฯ วิปเตยฺยาติ เอตฺถ วิ-สทฺโท ปฐเม วิกปฺเป อุปสคฺคมตฺตํ, ทุติเย ปน วิสรณตฺโถติ อาห ‘‘สตฺตธา วา ปน ผเลยฺยา’’ติฯ
๑๗. เอกํเสนาติ เอกนฺเตน, เอกนฺติกํ ปน วจนปริยายวินิมุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยนา’’ติฯ โอธาริตาติ อวธาริตา นิยเมตฺวา ภาสิตาฯ วิคตรูเปนาติ อปคตสภาเวน ‘‘วิคจฺฉิตสภาเวนา’’ติ, อิทฺธานุภาเวน อปนีตสกภาเวนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ
๑๘. ทฺวยํ คจฺฉตีติ ทฺวยคามินีฯ กีทิสํ ทฺวยนฺติ อาห ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิฯ อยญฺหิ โส คณฺฑสฺสุปริโผฏฺฐพฺพาโทสํฯ
๑๙. อชิตสฺส ลิจฺฉวิเสนาปติสฺส มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา ตโต อาคนฺตฺวา อเจลสฺส ปาถิกปุตฺตสฺส สนฺติเก ปโรทนํฯ อภาวาติ ‘‘เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทิฯ
อิทฺธิปาฏิหาริยกถาวณฺณนา
๒๐. นิจยนํ ธนธญฺญานํ สญฺจยนํ นิจโย, ตตฺถ นิยุตฺตาติ เนจยิกา, คหปติ เอว เนจยิกา คหปติเนจยิกาฯ เอตฺตกานิ ชงฺฆสหสฺสานีติ ปริมาณาภาวโต สหสฺเสหิปิ อปริมาณคณนาฯ เตเนวาติ อิมสฺส วเสน สนฺนิปติตาย เอวํ มหติยา ปริสาย พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ ลพฺภติ, เอเตเนว การเณนฯ
๒๑. จิตฺตุตฺราสภยนฺติ จิตฺตสฺส อุตฺราสนากาเรน ปวตฺตภยํ, น ญาณภยํ, นาปิ ‘‘ภายติ เอตสฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตํ อารมฺมณภยํฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ เตเนว จิตฺตุตฺราสภเยน สกลสรีรสฺส ฉมฺภิตภาโวฯ โลมหํโสติ เตเนว ภเยน, เตน จ ฉมฺภิตตฺเตน สกลสรีเร โลมานํ ‘‘โลมานํ อุทฺธคฺคภาโว’’ติฯ อนฺตนฺเตน อาวิชฺฌิตฺวาติ อตฺตโน นิสีทนตฺถํ นิคูฬฺหฏฺฐานํ อุปปริกฺขนฺโต ปริพฺพาชการามํ ปริยนฺเตน อนุสํยายิตฺวา, กสฺสจิเทว สุนกฺขตฺตสฺส วา สุนกฺขตฺตสทิสสฺส วา สพฺพญฺญุปฏิญฺญํ อปฺปหาย สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สตฺตธา ตสฺส มุทฺธาผลนํ ธมฺมตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มา นสฺสตุ พาโล’’ติอาทิฯ
๒๒. สํสปฺปตีติ ตตฺเถว ปาสาณผลเก พาลทารโก วิย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อวสีทนวเสน อิโต ‘‘โอสีทตี’’ติฯ ตตฺเถว สญฺจรตีติ ตสฺมิํเยว ปาสาเณ อานิสทุปฏฺฐิโน สญฺจลนํ นิสชฺชวเสเนว สญฺจรติ, น อุฏฺฐาย ปทสาฯ
๒๓. วินฏฺฐรูโปติ
ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒๕. โคยุตฺเตหีติ พลวนฺตพลีพทฺทโยชิเตหิฯ
๒๖. ตสฺสาติ ชาลิยสฺสฯ อยญฺหิ มณฺฑิเสน ปริพฺพาชเกน สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิ, ตโต ปุเรตรํ ภควโต คุณานํ อชานนกาเล อยํ ปวตฺติฯ เตเนวาห ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว ปาฏิหาริยํ…เป.… ปราชโย ภวิสฺสตี’’ติฯ
๒๗. ติณสีโหติ ติณสทิสหริตวณฺโณ สีโหฯ กาฬสีโหติ กาฬวณฺโณ สีโหฯ ปณฺฑุสีโหติ ปณฺฑุวณฺโณ สีโหฯ เกสรสีโหติ เกสรวนฺโต เสตวณฺโณ, โลหิตวณฺโณ วา สีโหฯ มิครญฺโญติ เอตฺถ มิค-สทฺโท กิญฺจาปิ ปสทกุรุงฺคาทีสุ เกสุจิเทว จตุปฺปเทสุ นิรุฬฺโห, อิธ ปน สพฺพสาธารณวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิครญฺโญติ สพฺพจตุปฺปทานํ รญฺโญ’’ติ วุตฺตํฯ อาคนฺตฺวา เสติ เอตฺถาติ อาสโย, นิวาสนฏฺฐานํฯ สีหนาทนฺติ ปริสฺสยานํ สหนโต, ปฏิปกฺขสฺส จ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ ลทฺธนามสฺส มิคาธิปสฺส โฆสํ, โส ปน เตน ยสฺมา กุโตจิปิ อภีตภาเวน ปวตฺตียติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อภีตนาท’’นฺติฯ ตตฺถ ตตฺถ ตาสุ ตาสุ ทิสาสุ คนฺตฺวา จริตพฺพตาย โคจโร ฆาโสติ อาห ‘‘โคจรายาติ อาหารตฺถายา’’ติฯ วรํ วรนฺติ มิคสงฺเฆ มิคสมูเห มุทุมํสตาย วรํ วรํ มหิํสวนวราหาทิํ วธิตฺวาติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘ถูลํ ถูล’’นฺติฯ วรวรภาเวน หิ ตสฺส วรภาโว อิจฺฉิโตฯ สูรภาวํ สนฺนิสฺสิตํ สูรภาวสนฺนิสฺสิตํ, เตนฯ สูรภาเวนาปิ หิ ‘‘กิํ อิเม ปาณเก ทุพฺพเล หนฺตฺวา’’ติ อปฺปถาเมสุ ปาเณสุ การุญฺญํ อุปติฏฺฐติฯ
๒๘. วิฆาโสติ ปรสฺส ภกฺขิตเสสตาย วิรูโป ฆาโส วิฆาโส, อุจฺฉิฏฺฐํฯ เตนาห ‘‘ภกฺขิตาติริตฺตมํส’’นฺติ, ตสฺมิํ วิฆาเส, วิฆาสนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสฺมิมานโทเสนาติ อสฺมิมานโทสเหตุ, อหํการนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ โส ปนสฺส อสฺมิมาโน ยถา อุปฺปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ
‘‘เสคาลกํเยวา’’ติปิ ปาโฐ, ยถาวุตฺโตว อตฺโถฯ เภรณฺฑกํเยวาติ เภรณฺฑสกุณรวสทิสํเยว, เภรณฺโฑ นาม เอโก ปกฺขี ทฺวิมุโข, ตสฺส กิร สทฺโท อติวิย วิรูโป ‘‘อปฺปิยอมนาปสทฺทเมวา’’ติฯ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิเสสโต สุฏฺฐุ คตาติ สุคตา, สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ เต อปทายนฺติ โสเธนฺติ สตฺตสนฺตานํ เอเตหีติ สุคตาปทานานิ, ติสฺโส สิกฺขาฯ ยสฺมา ตาหิ เต ‘‘สุคตา’’ติ ลกฺขียนฺติ, ตา จ เตสํ โอวาทภูตา, ตสฺมา ‘‘สุคตลกฺขเณสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ ตา สุคตสฺส ลกฺขณภูตา, สาสนภูตา จ, กถํ ปเนส ปาถิกปุตฺโต ตตฺถ ตาสุ สิกฺขาสุ ชีวติ, โก ตสฺส ตาหิ สมฺพนฺโธติ อาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิฯ สมฺพุทฺธานํ เทมาติ เทนฺตีติ พุทฺธสญฺญาย เทนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน เอส…เป.… ชีวติ นาม น สุคตนฺวยอชฺฌุปคมนโตฯ ‘‘ตถาคเต’’ติอาทิ ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิฯ พหุวจนํ เอว ครุสฺมิํ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยคโต เอกวจนํ วิย วุตฺตํ วจนวิปลฺลาเสนฯ
๒๙. สเมกฺขิตฺวาติ สมํ กตฺวา มิจฺฉาทสฺสเนน อเปกฺขิตฺวา, ตํ ปน อเปกฺขนํ ตถา มญฺญนเมวาติ อาห ‘‘มญฺญิตฺวา’’ติฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ สเมกฺขนมฺปิ มญฺญนํ เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อมญฺญีติ ปุน อมญฺญิตฺถา’’ติ, เตน อปราปรํ ตสฺส มญฺญนปฺปวตฺติํ ทสฺเสติฯ เภรณฺฑกรวํ โกสติ วิกฺโกสตีติ โกตฺถุฯ
๓๐. เต ‘‘พฺยคฺโฆติ มญฺญตีติ สีโหหมสฺมีติ มญฺญตี’’ติฯ ยทิปิ ยถาวุตฺตนิพฺพจนวเสน สีโหปิ ‘‘พฺยคฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, พฺยคฺฆ-สทฺโท ปน มิคราเช เอว นิรุฬฺโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีเหน วา’’ติอาทิมาหฯ
๓๑. สีเหน วิจริตวเน สํวฑฺฒตฺตา วุตฺตํ ‘‘มหาวเน สุญฺญวเน วิวฑฺโฒ’’ติฯ
๓๔. กิเลสพนฺธนาติ
‘‘สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,
โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจ’’นฺติฯ (ธ. ป. ๓๔๖; ชา. ๑.๒.๑๐๒);
กิเลสพนฺธนาติ วา ทสวิธสํโยชนโตฯ มหาวิทุคฺคํ นาม จตฺตาโร โอฆา มหนฺตํ ชลวิทุคฺคํ
อคฺคญฺญปญฺญตฺติกถาวณฺณนา
๓๖. อิมสฺส ปทสฺสฯ อิทํ นาม โลกสฺส อคฺคนฺติ ชานิตพฺพํ, ตํ อคฺคญฺญํ, โส ปน โลกสฺส อุปฺปตฺติกฺกโม ปวตฺติ ปเวณี จาติ อาห ‘‘โลกุปฺปตฺติจริยวํส’’นฺติฯ สมฺมาสมฺโพธิโต อุตฺตริตรํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ ปชานิตพฺเพสุ, ตํ ปน โกฏิํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาว สพฺพญฺญุตญฺญาณา ปชานามี’’ติ อาหฯ ‘‘มม ปชานนา’’ติ อสฺสาเทนฺโต ตณฺหาวเสน, ‘‘อหํ ปชานามี’’ติ อภินิวิสนฺโต ทิฏฺฐิวเสน, ‘‘สุฏฺฐุ ปชานามิ สมฺมา ปชานามี’’ติ ปคฺคณฺหนฺโต มานวเสน น ปรามสามีติ โยชนาฯ ‘‘ปจฺจตฺตญฺเญวา’’ติ ปทํ ‘‘นิพฺพุติ วิทิตา’’ติ ปททฺวเยนาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ปจฺจตฺตํเยว อุปฺปาทิตา นิพฺพุติ จ ปจฺจตฺตํเยว วิทิตา’’ติ, สยมฺภุญาเณน นิพฺพตฺติตา นิพฺพุติ สยเมว วิทิตาติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ ปทํ วิวิธวิภตฺติกํ หุตฺวา อาวุตฺตินเยน ‘‘อตฺตนาเยว อตฺตนี’’ติ วุตฺตํฯ อวิทิตนิพฺพานาติ อปฺปฏิลทฺธนิพฺพานา มิจฺฉาปฏิปนฺนตฺตาฯ ปชานนมฺปิ หิ ตทธิคมวเสเนว เวทิตพฺพํฯ เอติ อิฏฺฐภาเวน ปวตฺตตีติ อโย, สุขํฯ ตปฺปฏิกฺเขเปน อนโย, ทุกฺขํฯ ตเทว หิตสุขสฺส พฺยสนโต พฺยสนํฯ
๓๗. ตํ ทสฺเสนฺโตติ ภควาปิ ‘‘อญฺญติตฺถิโย ตตฺถ สารสญฺญี’’ติ ตํ ทสฺเสนฺโตฯ อาธิปจฺจภาเวนาติ อาธิปจฺจสภาเวนฯ ยสฺส อาจริยวาทสฺส วเสน ปุริโส ‘‘อาจริโย’’ติ วุจฺจติ, โส อาจริยวาโท อาจริยภาโวติ อาห ‘‘อาจริยภาวํ อาจริยวาท’’นฺติฯ เอตฺถาติ อาจริยวาเทฯ อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณนฯ โสติ อาจริยวาโทฯ ‘‘อคฺคญฺญํ’’ ตฺเวว วุตฺโต อคฺคญฺญวิสยตฺตาฯ เกน วิหิตนฺติ เกน ปกาเรน วิหิตํฯ เตนาห ‘‘เกน วิหิตํ กินฺติ วิหิต’’นฺติฯ พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสํวณฺณนายํ
๔๑. ขิฑฺฑา ปโทสิกา มูลภูตา เอตฺถ สนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกํ, อาจริยกํฯ เตเนวาห ‘‘ขิฑฺฑาปโทสิกมูลก’’นฺติฯ มโนปโทสิกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
๔๗. เยน ‘‘อสํวิชฺชมานฏฺเฐนา’’ติฯ ตุจฺฉา, มุสาติ จ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ตุจฺเฉน, มุสาวาเทนา’’ติฯ วจนสฺส อนฺโตสารํ นาม อวิปรีโต อตฺโถติ ตทภาเวนาห ‘‘อนฺโตสารวิรหิเตนา’’ติฯ อภิอาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา ฆฏฺเฏนฺตา กเถนฺติ, อกฺโกสนฺตีติ อตฺโถฯ วิปรีตสญฺโญติ อยาถาวสญฺโญฯ สุภํ วิโมกฺขนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วุตฺตวิโมกฺขํฯ วณฺณกสิณนฺติ สุนีลกสุปีตกาทิวณฺณกสิณํฯ สพฺพนฺติ ยํ สุภํ, อสุภญฺจ วณฺณกสิณํ, ตญฺจ สพฺพํฯ น อสุภนฺติ อสุภมฺปิ ‘‘อสุภ’’นฺติ ตสฺมิํ สมเย น สญฺชานาติ, อถ โข ‘‘สุภํ’’ ตฺเวว สญฺชานาตีติ อตฺโถฯ วิปรีตา อยาถาวคาหิตาย, อยาถาววาทิตาย จฯ
๔๘. ยสฺมา ‘‘ตถา ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติอาทิมาห, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มยา เอตสฺส…เป.… วฏฺฏตี’’ติฯ มมฺมนฺติ มมฺมปฺปเทสํ ปีฬาชนนฏฺฐานํฯ สุฏฺฐูติ สกฺกจฺจํฯ ยถา น วินสฺสติ, เอวํ อนุรกฺขฯ
วาสนายาติ กิเลสกฺขยาวหาย ปฏิปตฺติยา วาสนายฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ
ปาถิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ