๑. พฺรหฺมชาลสุตฺตํ
ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา
๑. เอตฺตาวตา ‘‘ตตฺถ เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ปทวิภาเคน หิ ‘‘อิทํ นาม เอตํ ปท’’นฺติ วิชานเนน ตํตํปทานุรูปํ ลิงฺควิภตฺติ วจน กาลปโยคาทิกํ สมฺมาปติฏฺฐาปนโต ยถาวุตฺตสฺส ปทสฺส สุนิกฺขิตฺตตา โหติ, ตาย จ อตฺถสฺส สมธิคมิยตาฯ ยถาห ‘‘สุนิกฺขิตฺตสฺส ภิกฺขเว – ปทพฺยญฺชนสฺส อตฺโถปิ สุนโยโหตี’’ติอาทิฯ อปิจ สมฺพนฺธโต, ปทโต, ปทวิภาคโต, ปทตฺถโต อนุโยคโต, ปริหารโต จาติ ฉหากาเรหิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพาฯ ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม เทสนาสมฺพนฺโธ, ยํ โลกิยา ‘‘อุมฺมุคฺฆาโต’’ติปิ วทนฺติ, โส ปน ปาฬิยา นิทานปาฬิวเสน, นิทานปาฬิยา จ สงฺคีติวเสน เวทิตพฺโพฯ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสนฺเตน หิ นิทานปาฬิยา สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ตสฺมา ปทาทิวเสเนว สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ‘‘เอวนฺติ นิปาตปทนฺติอาทินา ปทโต, ปทวิภาคโต จ สํวณฺณนํ กโรติ ปทานํ ตพฺพิเสสานญฺจ ทสฺสิตตฺตาฯ ปทวิภาโคติ หิ ปทานํ วิเสโสเยว อธิปฺเปโต, น ปทวิคฺคโหฯ ปทานิ จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโคฯ อถ วา ปทวิภาโค จ ปทวิคฺคโห จ ปทวิภาโคติ เอกเสสวเสน ปทปทวิคฺคหาปิ ปทวิภาคสทฺเทน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปทวิคฺคหโต ปน ‘‘ภิกฺขูนํ สงฺโฆ’’ติอาทินา อุปริ สํวณฺณนํ กริสฺสติ, ตถา ปทตฺถานุโยคปริหาเรหิปิฯ เอวนฺติ เอตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐอิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ อนฺตราสทฺท จ สทฺทาทีนมฺปิ สงฺคหิตตฺตา, นยคฺคหเณน วา เต คหิตาฯ เตนาห ‘‘เมติอาทีนิ นามปทานี’’ติฯ อิตรถา หิ อนฺตราสทฺทํ จ สทฺทาทีนมฺปิ นิปาตภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ เมติอาทีนีติ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน ยาว ปฏีติ อุปสคฺคปทํ ปติสทฺทสฺส การิยภาวโตฯ
อิทานิ อตฺถุทฺธารกฺกเมน ปทตฺถโต สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน โสตูนํ สํวณฺณนานยโกสลฺลตฺถํ สํวณฺณนาปฺปการา วตฺตพฺพาฯ กถํ?
เอกนาฬิกา กถา จ, จตุรสฺสา ตถาปิ จ;
นิสินฺนวตฺติกา เจว, ติธา สํวณฺณนํ วเทฯ
ตตฺถ ปาฬิํ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกาย นาฬิยา มินิตสทิสตฺตา, เอเกกํ วา ปทํ นาฬํ มูลํ, เอกเมกํ ปทํ วา นาฬิกา อตฺถนิคฺคมนมคฺโค เอติสฺสาติ กตฺวา เอกนาฬิกา นามฯ ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา, สปกฺขสฺส จ อุปมํ ทสฺเสตฺวา, กถนํ จตูหิ ภาเคหิ วุตฺตตฺตา, จตฺตาโร วา รสฺสา สลฺลกฺขณูปายา เอติสฺสาติ กตฺวา จตุรสฺสา นาม, วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสีทาเปตฺวา ปติฏฺฐาเปตฺวา อาวตฺตนยุตฺตตฺตา, นิยมโต วา นิสินฺนสฺส อารทฺธสฺส วตฺโต สํวตฺโต เอติสฺสาติ กตฺวา นิสินฺนวตฺติกา นาม, ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส วิสุํ วิสุํ ปริโยสานาปิ นิยุตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, โสทาหรณา ปน กถา องฺคุตฺตรฏฺฐกถาย ตฏฺฏีกายํ เอกาทสนิปาเต โคปาลกสุตฺตวณฺณนาโต คเหตพฺพาฯ
เภทกถา ตตฺวกถา, ปริยายกถาปิ จ;
อิติ อตฺถกฺกเม วิทฺวา, ติธา สํวณฺณนํ วเทฯ
ตตฺถ ปกติอาทิวิจารณา เภทกถา ยถา ‘‘พุชฺฌตีติ พุทฺโธ’’ติอาทิฯ สรูปวิจารณา ตตฺวกถา ยถา ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก’’ติอาทิ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๑)ฯ เววจนวิจารณา ปริยายกถา ยถา ‘‘พุทฺโธ ภควา สพฺพญฺญู โลกนายโก’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๓๘ เววจนาหารวิภงฺคนิสฺสิโต ปาฬิ)ฯ
ปโยชนญฺจ ปิณฺฑตฺโถ, อนุสนฺธิ จ โจทนา;
ปริหาโร จ สพฺพตฺถ, ปญฺจธา วณฺณนํ วเทฯ
ตตฺถ ปโยชนํ นาม เทสนาผลํ, ตํ ปน สุตมยญาณาทิฯ ปิณฺฑตฺโถ นาม วิปฺปกิณฺณสฺส อตฺถสฺส สุวิชานนตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํฯ อนุสนฺธิ นาม ปุจฺฉานุสนฺธาทิฯ โจทนา นาม ยถาวุตฺตสฺส วจนสฺส วิโรธิกถนํฯ ปริหาโร นาม ตสฺส อวิโรธิกถนํฯ
อุมฺมุคฺฆาโต ปทญฺเจว, ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห;
จาลนา ปจฺจุปฏฺฐานํ, ฉธา สํวณฺณนํ วเทฯ (วชิร. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติวณฺณนา);
ตตฺถ อชฺฌตฺติกาทินิทานํ อุมฺมุคฺฆาโตฯ ‘‘เอวมิท’’นฺติ นานาวิเธน ปทวิเสสตากถนํ ปทํ, สทฺทตฺถาธิปฺปายตฺถาทิ ปทตฺโถฯ อเนกธา นิพฺพจนํ ปทวิคฺคโหฯ จาลนา นาม โจทนาฯ ปจฺจุปฏฺฐานํ ปริหาโรฯ
สมุฏฺฐานํ ปทตฺโถ จ, ภาวานุวาทวิธโย;
วิโรโธ ปริหาโร จ, นิคมนนฺติ อฏฺฐธาฯ
ตตฺถ สมุฏฺฐานนฺติ อชฺฌตฺติกาทินิทานํฯ ปทตฺโถติ อธิปฺเปตานธิปฺเปตาทิวเสน อเนกธา ปทสฺส อตฺโถฯ ภาโวติ อธิปฺปาโยฯ อนุวาทวิธโยติ ปฐมวจนํ วิธิ, ตทาวิกรณวเสน ปจฺฉา วจนํ อนุวาโท, วิเสสนวิเสสฺยานํ วา วิธานุวาท สมญฺญาฯ วิโรโธติ อตฺถนิจฺฉยนตฺถํ โจทนาฯ ปริหาโรติ ตสฺสา โสธนาฯ นิคมนนฺติ อนุสนฺธิยา อนุรูปํ อปฺปนาฯ
อาทิโต ตสฺส นิทานํ, วตฺตพฺพํ ตปฺปโยชนํ;
ปิณฺฑตฺโถ เจว ปทตฺโถ, สมฺพนฺโธ อธิปฺปายโก;
โจทนา โสธนา เจติ, อฏฺฐธา วณฺณนํ วเทฯ
ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ, โย ‘‘อนุสนฺธี’’ติ วุจฺจติฯ เสสา วุตฺตตฺถาว, เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถาคเต สํวณฺณนาปฺปกาเร ญตฺวา สพฺพตฺถ ยถารหํ วิเจตพฺพาติฯ
เอวมเนกตฺถปฺปเภทตา ปโยคโตว ญาตพฺพาติ ตพฺพเสน ตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ตถา เหสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา อยํ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ สงฺเกตววตฺถิตาเยว สทฺทา ตํ ตทตฺถสฺส วาจกา
‘‘ยถาปิ
เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ (ธ. ป. ๕๓);
เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน อุปมาการสฺเสว วุตฺตตฺตา อาการตฺโถเยว เอวํ-สทฺโท สิยาติ? น, วิเสสสพฺภาวโตฯ ‘‘เอวํ พฺยา โข’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒๓๔, ๓๙๖) หิ อาการมตฺตวาจโกเยว อาการตฺโถติ อธิปฺเปโต, น ปน อาการวิเสสวาจโกฯ เอตฺถ หิ กิญฺจาปิ ปุปฺผราสิสทิสโต มนุสฺสูปปตฺติ สปฺปุริสูปนิสฺสย สทฺธมฺมสวน โยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิทานาทิปุญฺญกิริยาเหตุสมุทายโต โสภาสุคนฺธตาทิคุณโยเคน มาลาคุณสทิสิโย พหุกา ปุญฺญกิริยา มริตพฺพสภาวตาย มจฺเจน สตฺเตน กตฺตพฺพาติ อตฺถสฺส โชติตตฺตา ปุปฺผราสิมาลาคุณาว อุปมา นาม อุปมียติ เอตายาติ กตฺวา, เตสํ อุปมากาโร จ ยถาสทฺเทน อนิยมโต โชติโต, ตสฺมา ‘‘เอวํ-สทฺโท นิยมโต อุปมาการนิคมนตฺโถ’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถาปิ โส อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมาว โหติ นิสฺสยภูตํ ตมนฺตเรน นิสฺสิตภูตสฺส อุปมาการสฺส อลพฺภมานตฺตาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติฯ อถ วา อุปมียนํ สทิสีกรณนฺติ กตฺวา ปุปฺผราสิมาลาคุเณหิ สทิสภาวสงฺขาโต อุปมากาโรเยว อุปมา นามฯ ‘‘สทฺธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา อาการมตฺตวาจโกว อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโทฯ อุปมาสงฺขาตอาการวิเสสวาจโก ปน อุปมาตฺโถเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติฯ
ตถา ‘‘เอวํ อิมินา อากาเรน อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อุปทิสิยมานาย สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา อุปทิสนากาโรปิ อตฺถโต อุปเทโสเยวาติ อาห ‘‘เอวํ…เป.… อุปเทเส’’ติฯ เอวเมตนฺติ เอตฺถ ปน ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต ชานนฺเตหิ กตํ ตตฺถ สํวิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ สมฺปหํสนํฯ ตตฺถ สมฺปหํสนากาโรปิ อตฺถโต สมฺปหํสนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสเนติฯ เอวเมว ปนายนฺติ เอตฺถ จ โทสวิภาวเนน คารยฺหวจนํ ครหณํ, ตทากาโรปิ อตฺถโต ครหณํ นาม, ตสฺมา ‘‘ครหเณ’’ติ เอวเมวาติ จ อธุนา ภาสิตากาเรเนวฯ อยํ เอวํ ภนฺเตติ สาธุ ภนฺเต, สุฏฺฐุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร สนฺนิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ อตฺตโน ฐิตภาวสฺส ปฏิชานนเมว วจนสมฺปฏิคฺคโห, ตทากาโรปิ อตฺถโต วจนสมฺปฏิคฺคโหเยว นาม, เตนาห ‘‘วจนสมฺปฏิคฺคเห’’ติฯ
เอวํ พฺยา โขติ เอวํ วิย โขฯ เอวํ โขติ หิ อิเมสํ ปทานมนฺตเร วิยสทฺทสฺส พฺยาปเทโสติ เนรุตฺติกา ‘‘ว-การสฺส, พ-การํ, ย-การสํโยคญฺจ กตฺวา ทีฆวเสน ปทสิทฺธี’’ติปิ วทนฺติฯ อากาเรติ อาการมตฺเตฯ อปฺปาพาธนฺติ วิสภาคเวทนาภาวํฯ อปฺปาตงฺกนฺติ กิจฺฉชีวิตกรโรคาภาวํฯ ลหุฏฺฐานนฺติ นิคฺเคลญฺญตาย ลหุตายุตฺตํ อุฏฺฐานํฯ พลนฺติ กายพลํฯ ผาสุวิหารนฺติ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขวิหารํฯ วิตฺถาโร ทสม สุภสุตฺตฏฺฐกถาย เมว (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๔๔๕) อาวิ ภวิสฺสติฯ เอวญฺจ วเทหีติ ยถาหํ วทามิ, เอวมฺปิ สมณํ อานนฺทํ วเทหิฯ ‘‘สาธุ กิร ภว’’นฺติอาทิกํ อิทานิ วตฺตพฺพวจนํ, โส จ วทนากาโร อิธ เอวํ-สทฺเทน นิทสฺสียตีติ วุตฺตํ ‘‘นิทสฺสเน’’ติฯ กาลามาติ กาลามโคตฺตสมฺพนฺเธ ชเน อาลปติฯ ‘‘อิเม…เป.… วา’’ติ ยํ มยา วุตฺตํ, ตํ กิํ มญฺญถาติ อตฺโถฯ สมตฺตาติ ปริปูริตาฯ สมาทินฺนาติ สมาทิยิตาฯ สํวตฺตนฺติ วา โน วา สํวตฺตนฺติ เอตฺถ วจนทฺวเย กถํ โว ตุมฺหากํ มติ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ โนติ เอวเมว อมฺหากํ มติ เอตฺถ โหติ, อมฺหากเมตฺถ มติ โหติ เยวาติปิ อตฺโถฯ เอตฺถ จ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกฺขาวหภาเว สนฺนิฏฺฐานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน ‘‘สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ โว เอตฺถ โหตี’’ติ ปุจฺฉาย กตาย ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺฐานํ เอวํ-สทฺเทน วิภาวิตํ, โส จ เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต ‘‘อวธารเณ’’ติฯ อาการตฺถมญฺญตฺร สพฺพตฺถ วุตฺตนเยน โจทนา, โสธนา จ เวทิตพฺพาฯ
อาทิสทฺเทน เจตฺถ อิทมตฺถปุจฺฉาปริมาณาทิอตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘เอวํคตานิ, เอวํวิโธ, เอวมากาโร’’ติ จ อาทีสุ อิทมตฺเถ, คตวิธาการสทฺทา ปน ปการปริยายาฯ คตวิธยุตฺตาการสทฺเท หิ โลกิยา ปการตฺเถ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมณิกุณฺฑลาภรณา โอทาตวตฺถวสนา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโกติ? โน หิทํ โภ โคตมา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘๖) ปุจฺฉายํฯ ‘‘เอวํ ลหุปริวตฺตํ (อ. นิ. ๑.๔๘), เอวมายุปริยนฺโต’’ติ ปริมาเณฯ เอตฺถาปิ ‘‘สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา’’ติอาทิวจนํ ปุจฺฉา, ลหุปริวตฺตํ, อายูนํ ปมาณญฺจ ปริมาณํ, ตทากาโรปิ อตฺถโต ปุจฺฉา จ ปริมาณญฺจ นาม, ตสฺมา เอเตสุ ปุจฺฉตฺโถ, ปริมาณตฺโถ จ เอวํสทฺโท เวทิตพฺโพติฯ อิธ ปน โส กตเมสุ ภวติ, สพฺพตฺถ วา, อนิยมโต ปเทเส วาติ โจทนาย ‘‘สฺวายมิธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
นนุ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ สิยา, กสฺมา ตีสุปีติ จ, โหตุ ติพฺพิเธสุ อตฺเถสุ, เกน กิมตฺถํ ทีเปตีติ จ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ อตฺเถสุฯ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา, นนฺทิยาวตฺตติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตองฺกุสทิสาโลจนสงฺขาตา วา อาธาราทิเภทวเสน นานาวิธา นยา นานานยา, ปาฬิคติโย วา นยา, ตา จ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติ อาทิวเสน, สงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน, สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสกาทิวเสน, กุสลาทิวเสน, ขนฺธาทิวเสน, สงฺคหาทิวเสน, สมยวิมุตฺตาทิวเสน, ฐปนาทิวเสน, กุสลมูลาทิวเสน, ติกปฏฺฐานาทิวเสน จ ปิฏกตฺตยานุรูปํ นานาปฺปการาติ นานานยาฯ เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมํ ตถาฯ อาสโยว อชฺฌาสโย, เต จ สสฺสตาทิเภเทน, ตตฺถ จ อปฺปรชกฺขตาทิวเสน อเนกา, อตฺตชฺฌาสยาทโย เอว วา สมุฏฺฐานมุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถา, อุปเนตพฺพาภาวโต อตฺถพฺยญฺชเน
ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติฯ ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ, เย หริตพฺพา โพธิมูเลเยว สวาสนสกลสํกิเลสานํ ปหีนตฺตาฯ ปุถุชฺชนานมฺปิ จ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข สติเยว อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตโวหาเรนปิ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํ, สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตาว กิเลสา ปฏิปกฺขา สํสารปงฺกนิมุคฺคสฺส สตฺตนิกายสฺส สมุทฺธริตุกามโต, ตสฺมา เตสํ เวเนยฺยคตกิเลสสงฺขาตานํ ปฏิปกฺขานํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ อสฺส, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ
อถ ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๙๘๕; จูฬนิ. ๔) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, ตเทว ทีฆวเสน, สกตฺถวุตฺติปจฺจยวเสน วา ปาฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา ตทญฺเญสํ หรณํ ปาฏิหาริยํ วุตฺตนเยนฯ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย หิ วิคตูปกฺเลเสน, กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺเลสหรณานิ จ โหนฺตีติ ตทุภยมฺปิ นิพฺพจนํ ยุชฺชติฯ
อปิจ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติ วิเสสตฺถโชตกปจฺจยนฺตเรน สทฺทรจนาวิเสสสมฺภวโต, ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ, มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมิํ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติฯ ตสฺส ปน อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน, วิสยเภเทน จ พหุวิธสฺส ภควโต เทสนาย ลพฺภมานตฺตา ‘‘วิวิธปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํฯ ภควา หิ กทาจิ อิทฺธิวเสนาปิ เทสนํ กโรติ นิมฺมิตพุทฺเธน สห ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาทีสุ, กทาจิ อาเทสนาวเสนาปิ อามคนฺธพฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๔๑), เยภุยฺเยน ปน อนุสาสนิยาฯ อนุสาสนีปาฏิหาริยญฺหิ พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนาฯ อิติ ตํตํเทสนากาเรน อเนกวิธปาฏิหาริยตา เทสนาย ลพฺภติฯ อยมตฺโถ อุปริ เอกาทสมสฺส เกวฏฺฏสุตฺตสฺส วณฺณนาย (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๔๘๑) อาวิ ภวิสฺสติฯ อถ วา ตสฺส วิวิธสฺสาปิ ปาฏิหาริยสฺส ภควโต เทสนาย สํสูจนโต ‘‘วิวิธปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, อเนกวิธปาฏิหาริยทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ
ธมฺมนิรุตฺติยาว ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต สพฺเพสํ สุณนฺตานํ นานาภาสิตานํ ตํตํภาสานุรูปโต เทสนา โสตปถมาคจฺฉตีติ อาห ‘‘สพฺพ…เป.… มาคจฺฉนฺต’’นฺติฯ โสตเมว โสตปโถ, สวนํ วา โสตํ, ตสฺส ปโถ ตถา, โสตทฺวารนฺติ อตฺโถฯ สพฺพากาเรนาติ ยถาเทสิตากาเรนฯ โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, อสมตฺโถเยว, ตสฺมาติ ปาฐเสโสฯ ปนาติ เอกํสตฺเถ สพฺพถาเมน เอกํเสเนว โสตุกามตาสงฺขาตกุสลจฺฉนฺทสฺส ชนนํ ทสฺเสติฯ ชเนตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวนตฺโถ ‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ ภาเวตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ ๑; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑; อ. นิ. อฏฺฐ ๑.ปฐมคนฺถารมฺภกถา) วิย, เตน ‘‘สพฺพถาเมน เอกํเสเนว โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ นาม เอเกนากาเรน สุตํ, กิมงฺคํ ปน อญฺญถา’’ติ ตถาสุเต ธมฺเม สมฺภาวนํ กโรติฯ เกจิ ปน ‘‘เอทิเสสุ ครหตฺโถ’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ครหตฺถสฺส อวิชฺชมานตฺตา, วิชฺชมานตฺถสฺเสว จ อุปสคฺคนิปาตานํ โชตกตฺตาฯ ‘‘นานานยนิปุณ’’นฺติอาทินา อปิ-สทฺโท จ อีทิเสสุ ฐาเนสุ นิปาโตเยว, น อุปสคฺโคฯ ตถา หิ ‘‘อปิ-สทฺโท จ นิปาตปกฺขิโก กาตพฺโพ, ยตฺถ กิริยาวาจกโต ปุพฺโพ น โหตี’’ติ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติฯ มยาปีติ เอตฺถ ปน น เกวลํ มยาว, อถ โข อญฺเญหิปิ ตถารูเปหีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ คเหตพฺโพฯ
สามํ ภวตีติ สยมฺภู, อนาจริยโกฯ น มยํ อิทํ สจฺฉิกตนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น อตฺตโน ญาเณเนว อตฺตนา สจฺฉิกต’’นฺติ ปกรณโต อตฺโถ วิญฺญายติฯ สามญฺญวจนสฺสาปิ หิ สมฺปโยควิปฺปโยคสหจรณวิโรธสทฺทนฺตรสนฺนิธานลิงฺคโอจิตฺยกาลเทสปกรณาทิวเสน วิเสสตฺถคฺคหณํ สมฺภวติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ปริโมเจนฺโตติ ‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ (ปารา. ๑๙๕) วุตฺตโทสโต ปริโมจาปนเหตุฯ เหตฺวตฺเถ หิ อนฺต-สทฺโท ‘‘อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิต’’นฺติอาทีสุ (วิ. อฏฺฐ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) วิยฯ อิมสฺส สุตฺตสฺส สํวณฺณนาปฺปการวิจารเณน อตฺตโน ญาณสฺส ปจฺจกฺขตํ สนฺธาย ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอสา หิ สํวณฺณนาการานํ ปกติ, ยทิทํ สํวณฺเณตพฺพธมฺเม สพฺพตฺถ ‘‘อยมิมสฺส อตฺโถ, เอวมิธ สํวณฺณยิสฺสามี’’ติ ปุเรตรเมว สํวณฺณนาปฺปการวิจารณาฯ
เอตทคฺคปทสฺสตฺโถ วุตฺโตวฯ ‘‘พหุสฺสุตาน’’นฺติอาทีสุ ปน อญฺเญปิ เถรา พหุสฺสุตา, สติมนฺโต, คติมนฺโต, ธิติมนฺโต, อุปฏฺฐากา จ อตฺถิ, อยํ ปนายสฺมา พุทฺธวจนํ คณฺหนฺโต ทสพลสฺส สาสเน ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยํ ฐตฺวา คณฺหิ, ตสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อิมสฺส จ เถรสฺส พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ธารณสติ อญฺเญหิ เถเรหิ พลวตรา อโหสิ, ตสฺมา สติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อยเมวายสฺมา เอกปเท ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ อตฺถกุสโลติ ภาสิตตฺเถ, ปโยชนตฺเถ จ เฉโกฯ ธมฺโมติ ปาฬิธมฺโม, นานาวิโธ วา เหตุฯ พฺยญฺชนนฺติ อกฺขรํ อตฺถสฺส พฺยญฺชนโตฯ ปเทน หิ พฺยญฺชิโตปิ อตฺโถ อกฺขรมูลกตฺตา ปทสฺส ‘‘อกฺขเรน พฺยญฺชิโต’’ติ วุจฺจติฯ อตฺถสฺส วิยญฺชนโต วา วากฺยมฺปิ อิธ พฺยญฺชนํ นามฯ วากฺเยน หิ อตฺโถ ปริปุณฺณํ พฺยญฺชียติ, ยโต ‘‘พฺยญฺชเนหิ วิวรตี’’ติ อายสฺมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน วุตฺตํฯ นิรุตฺตีติ นิพฺพจนํ, ปญฺจวิธา วา นิรุตฺตินยาฯ เตสมฺปิ หิ สทฺทรจนาวิเสเสน อตฺถาธิคมเหตุโต อิธ คหณํ ยุชฺชติฯ ปุพฺพาปรํ นาม ปุพฺพาปรานุสนฺธิ, สุตฺตสฺส วา ปุพฺพภาเคน อปรภาคสฺส สํสนฺทนํฯ ภควตา จ ปญฺจวิธเอตทคฺคฏฺฐาเนน ธมฺมเสนาปตินา จ ปญฺจวิธโกสลฺเลน ปสฏฺฐภาวานุรูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ ธารณพลนฺติ ธารณสงฺขาตํ พลํ, ธารเณ วา พลํ, อุภยตฺถาปิ ธาเรตุํ สามตฺถิยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ทสฺเสนฺโต หุตฺวา, ทสฺสนเหตูติปิ อตฺโถฯ ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกนฺติ อวธารณผลมาหฯ น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺติ ปน นิวตฺเตตพฺพตฺถํฯ น อญฺญถาติ จ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต น อญฺญถา, น ปน ภควตา เทสิตาการโตฯ อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุ’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตวจนํ สมตฺถิตํ โหติ, อิตรถา ภควตา เทสิตากาเรเนว โสตุํ สมตฺถตฺตา ตเทตํ น วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยถาวุตฺเตน ปน อตฺเถน ธารณพลทสฺสนญฺจ น วิรุชฺฌติ สุตาการาวิรุชฺฌนวเสน ธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อญฺญถา ภควตา เทสิตากาเรเนว ธาริตุํ สมตฺถนโต เหฏฺฐา วุตฺตวจเนน วิรุชฺเฌยฺยฯ น เหตฺถ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ยุตฺโต เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ สุตภาวทีปเนน เอกวิสยตฺตา, อิตรถา เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ ปจฺฉิมตฺถวเสน สมตฺโถ, ปุริมตฺถวเสน จ อสมตฺโถติ อาปชฺเชยฺยาติฯ
‘‘โย ‘‘ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติ, ตีสุ วิภตฺติยตฺเถสุ อตฺตนา สญฺญุตฺตวิภตฺติโต ทิสฺสตีติ อตฺโถ คาถาภิคีตนฺติ คาถาย อภิคีตํ อภิมุขํ คายิตํฯ อโภชเนยฺยนฺติ โภชนํ กาตุมนรหรูปํฯ อภิคีตปทสฺส กตฺตุเปกฺขตฺตา มยาติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํฯ สุตสทฺทสฺส กมฺมภาวสาธนวเสน ทฺวาธิปฺปายิกปทตฺตา ยถาโยคํ ‘‘มยา สุต’’นฺติ จ ‘‘มม สุต’’นฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติฯ
กิญฺจาปิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกมตฺตภาวโต ปน สติปิ ตสฺมิํ สุตสทฺโทเยว ตํ ตํ อตฺถํ วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จา’’ติฯ อสฺสาติ สุตสทฺทสฺสฯ อุปสคฺควเสนปิ ธาตุสทฺโท วิเสสตฺถวาจโก ยถา ‘‘อนุภวติ ปราภวตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ’’ติฯ ตถา อนุปสคฺโคปิ ธาตุสทฺโท สอุปสคฺโค วิย วิเสสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ เอวมีทิเสสุฯ โสตวิญฺเญยฺยนฺติ โสตทฺวารนิสฺสิเตน วิญฺญาเณน วิญฺญาตพฺพํ, สสมฺภารกถา วา เอสา, โสตทฺวาเรน วิญฺญาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ โสตทฺวารานุสาเรน มโนวิญฺญาเณน วิญฺญาตธมฺมธโรฯ น หิ โสตทฺวารนิสฺสิตวิญฺญาณมตฺเตน ธมฺโม วิญฺญายติ, อถ โข ตทนุสารมโนวิญฺญาเณเนว, สุตธโรติ จ ตถา วิญฺญาตธมฺมธโร วุตฺโต, ตสฺมา ตทตฺโถเยว สมฺภวตีติ เอวํ วุตฺตํฯ กมฺมภาวสาธนานิ สุตสทฺเท สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺพาปรปทสมฺพนฺธวเสน อตฺถสฺส อุปปนฺนตา, อนุปปนฺนตา จ วิญฺญายติ, ตสฺมา สุตสทฺทสฺเสว วเสน อยมตฺโถ ‘‘อุปปนฺโน, อนุปปนฺโน’’ติ วา น วิญฺญาตพฺโพติ โจทนาย ปุพฺพาปรปทสมฺพนฺธวเสน เอตทตฺถสฺส อุปปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เม-สทฺทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มยาติ อตฺเถ สตีติ กตฺตุตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน มยาติ อตฺเถ วตฺตพฺเพ สติ, ยทา เม-สทฺทสฺส กตฺตุวเสน กรณนิทฺเทโส, ตทาติ วุตฺตํ โหติฯ มมาติ อตฺเถ สตีติ สมฺพนฺธียตฺเถ สามินิทฺเทสวเสน
เอวํ สทฺทโต ญาตพฺพมตฺถํ วิญฺญาเปตฺวา อิทานิ เตหิ ทสฺเสตพฺพมตฺถํ นิทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมเตสู’’ติอาทิมาหฯ สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํ-สทฺเทน สวนกิริยาโชตเกเนว ภวิตพฺพํ วิชฺชมานตฺถสฺส โชตกมตฺตตฺตา นิปาตานนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสน’’นฺติฯ สวนาย เอว หิ อากาโร, นิทสฺสนํ, อวธารณมฺปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺโต เอวํ-สทฺทสฺส ติวิโธปิ อตฺโถ สวนกิริยาโชตกภาเวน อิธาธิปฺเปโตติฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ โสตทฺวาริกวิญฺญาณานํ, ตทภินิปาตานญฺจ มโนทฺวาริก ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส สุตเมวาติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติฯ เอเตน หิ วจเนน อวธารเณน นิรากตํ ทสฺเสติฯ ยถา ปน ยํ สุตํ สุตเมวาติ นิยเมตพฺพํ, ตถา จ ตํ สุตํ สมฺมา สุตํ โหตีติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติฯ อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทติ, ตสฺมา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส อสุตํ น โหตีติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ สนฺธาย ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ วุตฺตํ, อิมินา ทิฏฺฐาทินิวตฺตนํ กโรติ ทิฏฺฐาทีนํ ‘‘อสุต’’นฺติ สทฺทนฺตรตฺถภาเวน นิวตฺเตตพฺพตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – น อิทํ มยา อตฺตโน ญาเณน ทิฏฺฐํ, น จ สยมฺภุญาเณน สจฺฉิกตํ, อถ โข สุตํ, ตญฺจ โข สุตํ สมฺมเทวาติฯ ตเทว สมฺมา สุตภาวํ สนฺธายาห ‘‘อนูนา…เป.… ทสฺสน’’นฺติฯ โหติ เจตฺถ –
‘‘เอวาทิสตฺติยา เจว, อญฺญตฺถาโปหเนน จ;
ทฺวิธา สทฺโท อตฺถนฺตรํ, นิวตฺเตติ ยถารห’’นฺติฯ
อปิจ อวธารณตฺเถ เอวํ-สทฺเท อยมตฺถโยชนา กรียตีติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส สาวธารณตฺโถ วุตฺโต ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, ตทวธารณผลํ ทสฺเสติ ‘‘อนู…เป.… ทสฺสน’’นฺติ อิมินาฯ สวน-สทฺโท เจตฺถ ภาวสทฺเทน โยคโต กมฺมสาธโน เวทิตพฺโพ ‘‘สุยฺยตี’’ติฯ อนูนาธิกตาย ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อวิปรีตํ
เอวํ ปทตฺตยสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรนาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ยา ภควโต สมฺมุขา ธมฺมสฺสวนากาเรน ปวตฺตา มโนทฺวาริกวิญฺญาณวีถิ, ตสฺสาฯ สา หิ นานาปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ สมตฺถา, น โสตทฺวาริก วิญฺญาณวีถิ เอการมฺมเณเยว ปวตฺตนโต, ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารานุสาเรนา’’ติฯ เตน หิ โสตทฺวาริกวิญฺญาณวีถิ นิวตฺตติฯ นานปฺปกาเรนาติ วกฺขมาเนน อเนกวิหิเตน พฺยญฺชนตฺถคฺคหณาการสงฺขาเตน นานาวิเธน อากาเรน, เอเตน อิมิสฺสา โยชนาย อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท คหิโตติ ทสฺเสติฯ ปวตฺติภาวปฺปกาสนนฺติ ปวตฺติยา อตฺถิภาวปฺปกาสนํฯ ยสฺมิํ ปกาเร วุตฺตปฺปการา วิญฺญาณวีถิ นานปฺปกาเรน ปวตฺตา, ตเทว อารมฺมณํ สนฺธาย ‘‘ธมฺมปฺปกาสน’’นฺติ อยญฺเหตฺถาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณํฯ ตปฺปากฏีกรณตฺโถ เหตฺถ หิ-สทฺโทฯ วิญฺญาณวีถิยา กรณภูตาย มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน อารมฺมณํ กตํฯ กิํ ปน ตนฺติ เจ? อยํ ธมฺโม สุโตติฯ อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – อาการตฺเถ เอวํ-สทฺเท ‘‘เอเกนากาเรนา’’ติ โย อากาโร วุตฺโต, โส อตฺถโต โสตทฺวารานุสารวิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาโวเยว, เตน จ ตทารมฺมณภูตสฺส ธมฺมสฺเสว สวนํ กตํ, น อญฺญนฺติฯ เอวํ สวนกิริยาย กรณกตฺตุกมฺมวิเสโส อิมิสฺสา โยชนาย ทสฺสิโตฯ
อญฺญมฺปิ โยชนมาห ‘‘ตถา’’ติอาทินาฯ นิทสฺสนตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา นิทสฺสเนน จ นิทสฺสิตพฺพสฺสาวินาภาวโต ‘‘เอวนฺติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมินา หิ ตทวินาภาวโต เอวํสทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ ทสฺเสติ, สุตสทฺทสฺส กิริยาปรตฺตา, สวนกิริยาย จ สาธารณวิญฺญาณปฺปพนฺธปฏิพทฺธตฺตา ตสฺมิญฺจ วิญฺญาณปฺปพนฺเธ ‘‘ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสน’’นฺติฯ สาธารณวิญฺญาณปฺปพนฺโธ หิ ปณฺณตฺติยา อิธ ปุคฺคโล นาม, สวนกิริยา ปน ตสฺส กิจฺจํ นามฯ น หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติ โวหารวิสยตฺตา ตสฺสา กิริยายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิท’’นฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํ มยาติ ยถาวุตฺตวิญฺญาณปฺปพนฺธสงฺขาตปุคฺคลภูเตน มยาฯ สุตนฺติ สวนกิริยาสงฺขาเตน ปุคฺคลกิจฺเจน โยชิตํ, อิมิสฺสา ปน โยชนาย ปุคฺคลพฺยาปารวิสยสฺส ปุคฺคลสฺส, ปุคฺคลพฺยาปารสฺส จ นิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ปุริมโยชนาย อญฺญถาปิ อตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จิตฺตสนฺตานสฺสาติ ยถาวุตฺตวิญฺญาณปฺปพนฺธสฺสฯ นานาการปฺปวตฺติยาติ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติยาฯ นานปฺปการํ อตฺถพฺยญฺชนสฺส คหณํ, นานปฺปการสฺส วา อตฺถพฺยญฺชนสฺส คหณํ ตถา, ตโตเยว สา ‘‘อาการปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตาติ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘เอวนฺติ หี’’ติอาทินาฯ อาการปญฺญตฺตีติ จ อุปาทาปญฺญตฺติเยว, ธมฺมานํ ปน ปวตฺติอาการมุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา ตทญฺญาย อุปาทาปญฺญตฺติยา วิเสสนตฺถํ ‘‘อาการปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตา วิสยนิทฺเทโสติ อุปฺปตฺติฏฺฐานนิทฺเทโสฯ โสตพฺพภูโต หิ ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ กิริยาย กตฺตุกมฺมฏฺฐตฺตา ตพฺพเสน จ ตทาธารสฺสาปิ ทพฺพสฺส อาธารภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา, อิธ ปน กิริยาย กตฺตุปวตฺติฏฺฐานภาโว อิจฺฉิโตติ กมฺมเมว ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน ยถาวุตฺตตฺเถน ปทตฺตเยน, กตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ นานาการปฺปวตฺเตนาติ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺเตนฯ จิตฺตสนฺตาเนนาติ ยถาวุตฺตวิญฺญาณวีถิสงฺขาเตน จิตฺตปฺปพนฺเธนฯ คหณสทฺเท เจตํ กรณํฯ จิตฺตสนฺตานวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ กตฺตุ ปรมตฺถโต อภาเวปิ สทฺทโวหาเรน พุทฺธิปริกปฺปิตเภทวจนิจฺฉาย จิตฺตสนฺตานโต อญฺญมิว ตํสมงฺคิํ กตฺวา อเภเทปิ เภทโวหาเรน ‘‘จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน’’ติ วุตฺตํฯ โวหารวิสโย หิ สทฺโท เนกนฺตปรมตฺถิโกติ ‘‘กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติฯ
อปิจ สวนวเสน จิตฺตปฺปวตฺติยา เอว สวนกิริยาภาวโต ตํวเสน ตทญฺญนามรูปธมฺมสมุทายภูตสฺส ตํกิริยากตฺตุ จ วิสโย โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุริมนเย สวนกิริยา, ตกฺกตฺตา จ ปรมตฺถโต ตถาปวตฺตจิตฺตสนฺตานเมว, ตสฺมา กิริยาวิสโยปิ ‘‘กตฺตุ วิสโย’’ติ วุตฺโตฯ ปจฺฉิมนเย ปน ตถาปวตฺตจิตฺตสนฺตานํ กิริยา, ตทญฺญธมฺมสมุทาโย ปน กตฺตา, ตสฺมา กามํ เอกนฺตโต กิริยาวิสโยเยเวส ธมฺโม, ตถาปิ กิริยาวเสน ‘‘ตพฺพนฺตกตฺตุ วิสโย’’ติ วุตฺโตติฯ ตํสมงฺคิโนติ เตน จิตฺตสนฺตาเนน สมงฺคิโนฯ กตฺตูติ กตฺตารสฺสฯ วิสโยติ อารมฺมณวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ, อารมฺมณเมว วาฯ สุตาการสฺส จ เถรสฺส สมฺมา นิจฺฉิตภาวโต ‘‘คหณสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ
อปโร นโย – ยสฺส…เป.… อาการปญฺญตฺตีติ อาการตฺเถน เอวํ-สทฺเทน โยชนํ กตฺวา ตเทว อวธารณตฺถมฺปิ คเหตฺวา อิมสฺมิํเยว นเย โยเชตุํ ‘‘คหณํ กตํ’’ อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘คหณสนฺนิฏฺฐานํ กต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวธารเณน หิ สนฺนิฏฺฐานมิธาธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา อวธารณตฺถมฺปิ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา อยเมว โยชนา กตาติ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ, อิมิสฺสา ปน โยชนาย คหณาการคาหกตพฺพิสยวิเสสนิทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อญฺญมฺปิ โยชนมาห ‘‘อถ วา’’ติอาทินาฯ ปุพฺเพ อตฺตนา สุตานํ นานาวิหิตานํ สุตฺตสงฺขาตานํ อตฺถพฺยญฺชนานํ อุปธาริตรูปสฺส อาการสฺส นิทสฺสนสฺส, อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาโว เอวํ-สทฺโทติ ตทาการาทิภูตสฺส อุปธารณสฺส ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตธมฺมปฺปพนฺธพฺยาปารตาย ‘‘ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํ อตฺตนา สุตานญฺหิ อตฺถพฺยญฺชนานํ ปุน อุปธารณํ อาการาทิตฺตยํ, ตญฺจ เอวํ-สทฺทสฺส อตฺโถฯ โส ปน ยํ ธมฺมปฺปพนฺธํ อุปาทาย ปุคฺคลปญฺญตฺติ ปวตฺตา, ตสฺส พฺยาปารภูตํ กิจฺจเมว ‘‘วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ ตถา หิ ปุคฺคลวาทีนมฺปิ สวนกิริยา วิญฺญาณนิรเปกฺขา นตฺถิ สวนาทีนํ วิเสสโต วิญฺญาณพฺยาปารภาเวน อิจฺฉิตตฺตาฯ เมติ สทฺทปฺปวตฺติยา เอกนฺเตเนว สตฺตวิสยตฺตา, วิญฺญาณกิจฺจสฺส จ สตฺตวิญฺญาณานมเภทกรณวเสน ตตฺเถว สโมทหิตพฺพโต ‘‘อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อย’’นฺติอาทิ ตปฺปากฏีกรณํฯ เอตฺถ หิ สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินาติ เอวํ-สทฺเทน นิทฺทิฏฺฐํ ปุคฺคลกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ปน ปุคฺคลสฺส สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคีภาเวน ปุคฺคลกิจฺจํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคลกิจฺจสมงฺคินา’’ติ อวตฺวา ‘‘สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา’’ติ อาห, ตสฺมา ‘‘ปุคฺคลกิจฺจ’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐสวนกิจฺจวตา วิญฺญาเณน สมงฺคินาติ อตฺโถฯ วิญฺญาณวเสน, ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรนาติ จ สุตสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐํ วิญฺญาณกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สวนเมว กิจฺจํ ยสฺสาติ ตถาฯ สวนกิจฺจนฺติ โวหาโร สวนกิจฺจโวหาโร, ลทฺโธ โส เยนาติ ตถาฯ ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน วิญฺญาณสงฺขาเตน วเสน สามตฺถิเยนาติ อตฺโถฯ อยํ ปน สมฺพนฺโธ – สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน มยา ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน วิญฺญาณวเสน กรณภูเตน สุตนฺติฯ
อปิจ ‘‘เอว’’นฺติ สทฺทสฺสตฺโถ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, ‘‘สุต’’นฺติ สทฺทสฺสตฺโถ วิชฺชมานปญฺญตฺติ, ตสฺมา เต ตถารูปปญฺญตฺติ อุปาทานภูตปุคฺคลพฺยาปารภาเวเนว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโสฯ สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ น หิ ปรมตฺถโตเยว นิยมิยมาเน สติ ปุคฺคลกิจฺจวิญฺญาณกิจฺจวเสน อยํ วิภาโค ลพฺภตีติฯ อิมิสฺสา ปน โยชนาย กตฺตุพฺยาปารกรณพฺยาปารกตฺตุนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ
สพฺพสฺสาปิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺญตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, สพฺพาสญฺจ ปญฺญตฺตีนํ วิชฺชมานาทิวเสน ฉสุ ปญฺญตฺติเภเทสุ อนฺโตคธตฺตา ตาสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวนฺติ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ จ ‘‘เม’’ติ จ วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส อาการาทิภูตสฺส ธมฺมานํ อสลฺลกฺขณภาวโต อวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโวติ อาห ‘‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสนาติ ‘‘กิญฺเหตฺถ ต’’นฺติอาทินาฯ ยํ ธมฺมชาตํ, อตฺถชาตํ วา ‘‘เอว’’นฺติ วา ‘‘เม’’ติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ, ตํ เอตฺถ รูปผสฺสาทิธมฺมสมุทาเย, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปทานํ วา อตฺเถฯ ปรมตฺถโต น อตฺถีติ โยชนาฯ รูปผสฺสาทิภาเวน นิทฺทิฏฺโฐ ปรมตฺถโต เอตฺถ อตฺเถว, ‘‘เอวํ เม’’ติ ปน นิทฺทิฏฺโฐ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สุตนฺติ ปน สทฺทายตนํ สนฺธายาห ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ ‘‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสนา’’ติ เจตฺถ อธิกาโรฯ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ ตปฺปากฏีกรณํ, เหตุทสฺสนํ วาฯ ยํ ตํ สทฺทายตนํ โสเตน โสตทฺวาเรน, ตนฺนิสฺสิตวิญฺญาเณน วา อุปลทฺธํ อธิคมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน หิ สทฺทายตนมิธ คหิตํ กมฺมสาธเนนาติ ทสฺเสติฯ
เอวํ อฏฺฐกถานเยน ปญฺญตฺติสรูปํ นิทฺธาเรตฺวา อิทานิ อฏฺฐกถามุตฺตเกนาปิ นเยน วุตฺเตสุ ฉสุ ปญฺญตฺติเภเทสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ อุปาทาปญฺญตฺติ อาทโย หิ โปราณฏฺฐกถาโต มุตฺตา สงฺคหกาเรเนว อาจริเยน วุตฺตาฯ วิตฺถาโร อภิธมฺมฏฺฐกถาย คเหตพฺโพฯ ตํ ตนฺติ ตํ ตํ ธมฺมชาตํ, โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการนิทสฺสนาวธารณสฺส ปจฺจามสนวเสน เอวนฺติ จ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อุปาทาย เมติ จ วตฺตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ รูปเวทนาทิเภเทหิ ธมฺเม อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา ปญฺญตฺติ อุปาทาปญฺญตฺติ ยถา ‘‘ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย รโถ เคหํ, เต เต รูปรสาทโย อุปาทาย ฆโฏ ปโฏ, จนฺทิมสูริยปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาโล ทิสา’’ติอาทิฯ ปญฺญเปตพฺพฏฺเฐน เจสา ปญฺญตฺติ นาม, น ปญฺญาปนฏฺเฐนฯ ยา ปน ตสฺส อตฺถสฺส ปญฺญาปนา, อยํ อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยวฯ ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโตติ ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อุปนิธาย อุปตฺถมฺภํ กตฺวา อเปกฺขิตฺวา วตฺตพฺพตฺตาฯ ทิฏฺฐาทิสภาววิรหิเต สทฺทายตเน วตฺตมาโนปิ หิ สุตโวหาโร ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิโก วิย ปฐมาทีนิ ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อเปกฺขิตฺวา ปวตฺโต ‘‘อุปนิธาปญฺญตี’’ติ วุจฺจเตฯ สา ปเนสา อเนกวิธา ตทญฺญเปกฺขูปนิธา หตฺถคตูปนิธา สมฺปยุตฺตูปนิธาสมาโรปิตูปนิธา อวิทูรคตูปนิธา ปฏิภาคูปนิธา ตพฺพหุลูปนิธาตพฺพิสิฏฺฐูปนิธา’’ติอาทินาฯ ตาสุ อยํ ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิกา วิย ปฐมาทีนํ ทิฏฺฐาทีนํ อญฺญมญฺญมเปกฺขิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทญฺญเปกฺขูปนิธาปญฺญตฺติ นามฯ
เอวํ ปญฺญตฺติยาปิ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วจนตฺตเยฯ จ-สทฺโท อุปนฺยาโส อตฺถนฺตรํ อารภิตุกาเมน โยชิตตฺตาฯ ‘‘สุต’’นฺติ วุตฺเต อสุตํ น โหตีติ ปกาสิโตยมตฺโถ, ตสฺมา ตถา สุต-สทฺเทน ปกาสิตา อตฺตนา ปฏิวิทฺธสุตฺตสฺส ปการวิเสสา ‘‘เอว’’นฺติ เถเรน ปจฺจามฏฺฐาติ เตน เอวํ-สทฺเทน อสมฺโมโห ทีปิโต นาม, เตนาห ‘‘เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปตี’’ติฯ อสมฺโมหนฺติ จ ยถาสุเต สุตฺเต อสมฺโมหํฯ ตเทว ยุตฺติยา, พฺยติเรเกน จ สมตฺเถหิ ‘‘น หี’’ติอาทินา วกฺขมานญฺจ สุตฺตํ นานปฺปการํ ทุปฺปฏิวิทฺธญฺจฯ เอวํ นานปฺปกาเร ทุปฺปฏิวิทฺเธ สุตฺเต กถํ สมฺมูฬฺโห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ ภวิสฺสติฯ อิมาย ยุตฺติยา, อิมินา จ พฺยติเรเกน เถรสฺส ตตฺถ อสมฺมูฬฺหภาวสงฺขาโต ทีเปตพฺโพ อตฺโถ วิญฺญายตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมีทิเสสุ ยถารหํฯ ภควโต สมฺมุขา สุตาการสฺส ยาถาวโต อุปริ เถเรน ทสฺสิยมานตฺตา ‘‘สุตฺตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ กาลนฺตเรนาติ สุตกาลโต อปเรน กาเลนฯ ยสฺส…เป.… ปฏิชานาติ, เถรสฺส ปน สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อนสฺสมานํ อสมฺมุฏฺฐํ ติฏฺฐติ, ตสฺมา โส เอวํ ปฏิชานาตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ทีปิเตน ปน อตฺเถน กิํ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, ตสฺมา อสมฺโมหสฺส, อสมฺโมสสฺส จ ทีปิตตฺตา อสฺส เถรสฺสปญฺญาสิทฺธีติอาทินา สมฺพนฺโธฯ อสมฺโมเหนาติ สมฺโมหาภาเวนฯ ปญฺญาวชฺชิตสมาธิอาทิธมฺมชาเตน ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย
เอวํ ปกาสิเตน ปน อตฺเถน กิํ วิภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ เตสุ ทุพฺพิเธสุ ธมฺเมสุฯ พฺยญฺชนานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียํ, ตสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ปน คุณีภูตาติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาปุพฺพงฺคมายา’’ติอาทิฯ ปญฺญาย ปุพฺพงฺคมา ปญฺญาปุพฺพงฺคมาติ หิ นิพฺพจนํ, ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปธานภาโว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑) วิยฯ อปิจ ยถา จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาวชฺชนาทโย ปุพฺพงฺคมา สมานาปิ ตทารมฺมณสฺส อวิชานนโต อปฺปธานภูตา, เอวํ ปุพฺพงฺคมายปิ อปฺปธานตฺเต สติ ปญฺญาปุพฺพงฺคมา เอติสฺสาติ นิพฺพจนมฺปิ ยุชฺชติฯ ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปุเรจาริภาโวฯ อิติ สหชาตปุพฺพงฺคโม ปุเรชาตปุพฺพงฺคโมติ ทุวิโธปิ ปุพฺพงฺคโม อิธ สมฺภวติ, ยถา เจตฺถ, เอวํ สติ ‘‘ปุพฺพงฺคมายา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาสมฺภวเมส ‘‘ตทุภยสมตฺถตาโยเคนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺถพฺยญฺชเนน ปริปุณฺณสฺส, สงฺกาสนาทีหิ วา ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขราทีหิ จ ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ สมนฺนาคตสฺส, อตฺถพฺยญฺชนสงฺขาเตน วา รเสน สาทุรสสฺสฯ ปริยตฺติธมฺโมเยว นวโลกุตฺตรรตนสนฺนิธานโต สตฺตวิธสฺส, ทสวิธสฺส วา รตนสฺส สนฺนิธาโน โกโส วิยาติ ธมฺมโกโส, ตถา ธมฺมภณฺฑาคาโร, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ธมฺมภณฺฑาคาริโกฯ อถ วา นานาราชภณฺฑรกฺขโก ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมสฺส อนุรกฺขโก ภณฺฑาคาริโกติ ตเมว สทิสตาการณทสฺสเนน วิเสเสตฺวา ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก’’ติ วุตฺโตฯ ยถาห –
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, สพฺพปาฐี จ สาสเน;
อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข ตวํ มุเน’’ติฯ (อป. ๑.๕๔๒);
อญฺญถาปิ ทีเปตพฺพมตฺถํ ทีเปติ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา, เอวํ สทฺเทน วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตา ตพฺพิสเยหิ ‘‘โยนิ…เป.… ทีเปตี’’ติฯ ‘‘อโยนิโส’’ติอาทินา พฺยติเรเกน ญาปกเหตุทสฺสนํฯ ตตฺถ กตฺถจิ หิ-สทฺโท ทิสฺสติ, โส การเณ, กสฺมาติ อตฺโถ, อิมินา วจเนเนว โยนิโส มนสิกโรโต นานปฺปการปฏิเวธสมฺภวโต อคฺคิ วิย ธูเมน การิเยน การณภูโต โส วิญฺญายตีติ ตทนฺวยมฺปิ อตฺถาปตฺติยา ทสฺเสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถ ยถารหํฯ ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาวเสน อธุนา ปกรณปฺปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส ‘‘สุต’’นฺติ ปเทน วุจฺจมานํ ภควโต สมฺมุขา สวนํ สมาธานมนฺตเรน น สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวิกฺเขปํ ทีเปตี’’ติฯ ‘‘วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา พฺยติเรกการเณน ญาปกเหตุํ ทสฺเสตฺวา ตเทว สมตฺเถติ ‘‘ตถา หี’’ติอาทินาฯ สพฺพสมฺปตฺติยาติ สพฺเพน อตฺถพฺยญฺชนเทสกปโยชนาทินา สมฺปตฺติยาฯ กิํ อิมินา ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ธมฺมทฺวเยฯ ‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทินา การณภูเตน อวิกฺเขเปน, สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ ผลภูตสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส สิทฺธิยา เอว สมตฺถนํ วุตฺตํ, อวิกฺเขเปน ปน สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส สิทฺธิยา สมตฺถนํ น วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ สปฺปุริเส ปยิรุปาสนาภาวสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตาฯ อตฺถวเสเนว หิ โส ปากโฏติ น วุตฺโตฯ
เอตฺถาห – ยถา โยนิโส มนสิกาเรน ผลภูเตน อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุญฺญตานํ การณภูตานํ
‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา อญฺญถาปิ ทีเปตพฺพตฺถมาห, ยสฺมา น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติ…เป.… นานาการนิทฺเทโสติ เหฏฺฐา วุตฺตํ, โส จ อากาโรติ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาณวีถิสงฺขาตสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานากาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณสงฺขาโต โส ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหนากาโรฯ เอวํ ภทฺทโกติ นิรวเสสปรหิตปาริปูริภาวการณตฺตา เอวํ ยถาวุตฺเตน นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหเณน สุนฺทโร เสฏฺโฐ, สมาสปทํ วา เอตํ เอวํ อีทิโส ภทฺโท ยสฺสาติ กตฺวาฯ น ปณิหิโต อปฺปณิหิโต, สมฺมา อปฺปณิ หิโต อตฺตา ยสฺสาติ ตถา, ตสฺสฯ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุญฺญตาสงฺขาตคุณทฺวยสมฺปตฺติํฯ คุณสฺเสว หิ อปราปรวุตฺติยา ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกภาโวฯ จรนฺติ วา เอเตน สตฺตา สมฺปตฺติภวํ, สมฺปตฺติภเวสูติ วา จกฺกํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๓๑) ปจฺฉิมภาโว เจตฺถ เทสนากฺกมวเสเนวฯ ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ ปติรูปเทสวาสสปฺปุริสูปนิสฺสยสงฺขาตคุณทฺวยสมฺปตฺติํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ตสฺมาติ ปุริมการณํ ปุริมสฺเสวาติ อิธ การณมาห ‘‘น หี’’ติอาทินาฯ
เตน กิํ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิจฺจสฺสา’’ติอาทิฯ อิติ อิมาย จตุจกฺกสมฺปตฺติยา การณภูตายฯ อสฺส เถรสฺสฯ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยาติ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสฺส อตฺถิภาเวน สิทฺธิยา อาสยสุทฺธีติ วิปสฺสนาญาณสงฺขาตาย อนุโลมิกขนฺติยา, กมฺมสฺสกตาญาณ-มคฺคญาณสงฺขาตสฺส ยถาภูตญาณสฺส จาติ ทุวิธสฺสาปิ อาสยสฺส อสุทฺธิเหตุภูตานํ กิเลสานํ ทูรีภาเวน สุทฺธิฯ ตเทว หิ ทฺวยํ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสโยฯ สมฺมาปณิหิตตฺโต หิ ปุพฺเพ จ กตปุญฺโญ สุทฺธาสโย โหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ, (ธ. ป. ๔๓) ‘‘กตปุญฺโญสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช ปโยคสุทฺธีติ โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคมสฺส ธมฺมสฺสวนปโยคสฺส วิสทภาเวน สุทฺธิ, สพฺพสฺส วา กายวจีปโยคสฺส นิทฺโทสภาเวน สุทฺธิฯ ปติรูปเทสวาสี, หิ สปฺปุริสเสวี จ ยถาวุตฺตวิสุทฺธปโยโค โหติฯ ตถาวิสุทฺเธน โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคเมน ธมฺมสฺสวนปโยเคน, วิปฺปฏิสาราภาวาวเหน จ กายวจีปโยเคน อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหติ, ตถาภูโต จ เถโร, เตน วิญฺญายติ ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา เถรสฺส ปโยคสุทฺธิ สิทฺธาวาติฯ เตน กิํ วิภาวิตนฺติ อาห ‘‘ตาย จา’’ติอาทิฯ อธิคมพฺยตฺติสิทฺธีติ ปฏิเวธสงฺขาเต อธิคเม เฉกภาวสิทฺธิฯ อธิคเมตพฺพโต หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพโต ปฏิเวโธ ‘‘อธิคโม’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต, อาคโมติ จ ปริยตฺติ อาคจฺฉนฺติ อตฺตตฺถปรตฺถาทโย เอเตน, อาภุโส วา คมิตพฺโพ ญาตพฺโพติ กตฺวาฯ
เตน กิมนุภาวิตนฺติ อาห ‘‘อิตี’’ติอาทิฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยน, ตสฺมา สิทฺธตฺตาติ วา การณนิทฺเทโสฯ วจนนฺติ นิทานวจนํ โลกโต, ธมฺมโต จ สิทฺธาย อุปมาย ตมตฺถํ ญาเปตุํ ‘‘อรุณุคฺคํ วิยา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ (ชา. ๒.๑๙.๒๔) หิ วุตฺตํฯ อรุโณติ สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺพภาเค อุฏฺฐิตรํสิ, ตสฺส อุคฺคํ อุคฺคมนํ อุทยโต อุทยนฺตสฺส อุทยาวาสมุคฺคจฺฉโต สูริยสฺส ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจรํ ภวิตุํ อรหติ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาคมาธิคมพฺยตฺติยา อีทิสสฺส เถรสฺส วุตฺตนิทานวจนํ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุมรหติ, นิทานภาวํ คตํ โหตีติ อิทมตฺถชาตํ อนุภาวิตนฺติฯ
อิทานิ อปรมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺเทหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน ‘‘อตฺตโน’’ติอาทีหิ ปน ปกาเสตพฺพตฺถํฯ เตน วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกนาติอาทินา เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ เถรสฺส อตฺถพฺยญฺชเนสุ อสมฺโมหาสมฺโมสทีปนโต จตุปฏิสมฺภิทาวเสน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑)ฯ เหตุคพฺภญฺเจตํ ปททฺวยํ, นานปฺปการปฏิเวธสงฺขาตสฺส, โสตพฺพปฺปเภท-ปฏิเวธสงฺขาตสฺส จ ทีเปตพฺพตฺถสฺส ทีปกตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺตสฺส วิชฺชมานสฺส ภาโว สพฺภาโว, อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาหิ สมฺปตฺติยา สพฺภาโว ตถาฯ ‘‘สมฺภว’’นฺติปิ ปาโฐ, สมฺภวนํ สมฺภโว, อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺตีนํ สมฺภโว ตถาฯ เอวํ อิตรตฺถาปิฯ ‘‘โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ เอเตน ปน อยํ สุต-สทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิธานโต, วกฺขมานาเปกฺขาย วา สามญฺเญเนว วุตฺเตปิ โสตพฺพธมฺมวิเสสํ อามสตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ โสตพฺพธมฺมสงฺขาตาย ปาฬิยา นิทสฺเสตพฺพานํ ภาสิตตฺถปโยชนตฺถานํ, ตีสุ จ ญาเณสุ ปวตฺตญาณสฺส นานปฺปการภาวโต ตพฺภาวปฏิเวธทีปเกน เอวํ-สทฺเทน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวทีปนํ ยุตฺตํ, โสตพฺพธมฺมสฺส ปน อตฺถาธิคมเหตุโต, ตํวเสน จ ตทวเสสเหตุปฺปเภทสฺส คหิตตฺตา, นิรุตฺติภาวโต จ โสตพฺพปฺปเภททีปเกน สุต-สทฺเทน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวทีปนํ ยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตเทวตฺถญฺหิ ญาเปตุํ ‘‘อสมฺโมหทีปเกน, อสมฺโมสทีปเกนา’’ติ จ อวตฺวา ตถา วุตฺตนฺติฯ
เอวํ อสมฺโมหาสมฺโมสสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺเทหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสตฺวา อิทานิ โยนิโสมนสิการาวิกฺเขปสงฺขาตสฺส ทีเปตพฺพสฺสตฺถสฺส ทีปเกหิปิ เตหิ ปกาเสตพฺพมตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘เอวนฺติ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘เอวนฺติ…เป.… ภาสมาโน, สุตนฺติ อิทํ…เป.… ภาสมาโน’’ติ จ อิมินา เตหิ สทฺเทหิ ปุพฺเพ ทีปิตํ โยนิโสมนสิการาวิกฺเขปสงฺขาตํ ทีเปตพฺพตฺถมาห, ‘‘เอเต มยา’’ติอาทีหิ ปน ปกาเสตพฺพตฺถํ สวนโยคทีปกนฺติ จ อวิกฺเขปวเสน สวนโยคสฺส สิชฺฌนโต ตเทว สนฺธายาห อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สวนธารณวจีปริจริยา ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธารณปฏิพทฺธาติ เต อวิกฺเขปทีปเกน สุตสทฺเทน โยเชตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑)ฯ มโนทิฏฺฐีหิ ปริยตฺติธมฺมานํ อนุเปกฺขนสุปฺปฏิเวธา วิเสสโต มนสิการปฏิพทฺธา, ตสฺมา ตทฺทีปกวจเนเนว เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อิมมตฺถํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ จ…เป.… ทีเปตี’’ติ ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมาฯ มนสานุเปกฺขิตาติ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา, เอตฺตกาว เอตฺถ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺฌานกฺขนฺติสงฺขาตาย, ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย วา ทิฏฺฐิยา ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม ‘‘อิติ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา สุฏฺฐุ ววตฺถาเปตฺวา ปฏิวิทฺธาฯ
สวนธารณวจีปริจริยา จ ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธารณปฏิพทฺธา, ตสฺมา ตทฺทีปกวจเนเนว พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตาติ อิมมตฺถํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ ‘‘สุตนฺติ อิทํ…เป.… ทีเปตี’’ติฯ ตตฺถ สุตาติ โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตาฯ ธาตาติ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย มนสิ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน อุปธาริตาฯ วจสา ปริจิตาติ ปคุณตาสมฺปาทเนน วาจาย ปริจิตา สชฺฌายิตาฯ อิทานิ ปกาเสตพฺพตฺถทฺวยทีปเกน ยถาวุตฺตสทฺททฺวเยน วิภาเวตพฺพมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตทุภเยนปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตทุภเยนาติ ปุริมนเย, ปจฺฉิมนเย จ ยถาวุตฺตสฺส ปกาเสตพฺพสฺสตฺถสฺส ปกาสเกน เตน ทุพฺพิเธน สทฺเทนฯ อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริํ ทีเปนฺโตติ อาทรชนนสฺส การณวจนํฯ ตเทว การณํ พฺยติเรเกน วิวรติ, ยุตฺติยา วา ทฬฺหํ กโรติ ‘‘อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณญฺหี’’ติอาทินาฯ อสุณนฺโตติ เจตฺถ ลกฺขเณ, เหตุมฺหิ วา อนฺต-สทฺโทฯ มหตา หิตาติ มหนฺตโต หิตสฺมาฯ ปริพาหิโรติ สพฺพโต ภาเคน พาหิโรฯ
เอเตน ปน วิภาเวตพฺพตฺถทีปเกน สทฺททฺวเยน อนุภาเวตพฺพตฺถมนุภาเวนฺโต ‘‘เอวํ เม สุตนฺติ อิมินา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺเพ วิสุํ วิสุํ อตฺเถ โยชิตาเยว เอเต สทฺทา อิธ เอกสฺเสวานุภาวตฺถสฺส อนุภาวกภาเวน คหิตาติ ญาเปตุํ ‘‘สกเลนา’’ติ วุตฺตํฯ กามญฺจ เม-สทฺโท อิมสฺมิํ ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปการโต วิทิตํ, ภาสิตํ วาฯ อตฺตโน อทหนฺโตติ อตฺตนิ ‘‘มเมท’’นฺติ อฏฺฐเปนฺโตฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ อสปฺปุริสภูมินฺติ อสปฺปุริสวิสยํ, โส จ อตฺถโต อปกตญฺญุตาสงฺขาตา ‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ (ปารา. ๑๙๕) เอวํ มหาโจรทีปเกน ภควตา วุตฺตา อนริยโวหาราวตฺถา, ตถา จาห ‘‘ตถาคต…เป.… อทหนฺโต’’ติฯ หุตฺวาติ เจตฺถ เสโสฯ ตถา สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโตติ สปฺปุริสภูมิโอกฺกมนสรูปกถนํฯ นนุ จ อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มเมตํ วจน’’นฺติ อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนญฺจ ตทาสงฺกาย อภาวโต อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมาทิวจนํ นิรตฺถกํ สิยาติ? นยิทเมวํ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วทนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ อนุภาวิโตติ อตฺถสฺเสว ทสฺสนโตฯ เตน หิ อนุภาเวตพฺพมตฺถํเยว ตถา ทสฺเสติ, น ปน อานนฺทตฺเถรสฺส อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนญฺจ อสทฺธมฺโม, ตทวตฺถาโนกฺกมนสงฺขาตา จ สาวกตฺตปฏิชานนา สทฺธมฺโมฯ เอวํ สติ ปริยายนฺตเรน ปุริมตฺถเมว ทสฺเสตีติ คเหตพฺพํฯ อปิจ กุหนลปนาทิวเสน ปวตฺโต อกุสลราสิ อสทฺธมฺโม, ตพฺพิรหิตภาโว จ สทฺธมฺโมฯ ‘‘เกวล’’นฺติอาทินาปิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายนฺตเรน ทสฺสนํ, ยถาวุตฺตาย อนริยโวหาราวตฺถาย ปริโมเจติฯ สาวกตฺตํ ปฏิชานเนน สตฺถารํ อปทิสตีติ อตฺโถฯ อปิจ สตฺถุกปฺปาทิกิริยโต อตฺตานํ ปริโมเจติ ตกฺกิริยาสงฺกาย อปทิสตีติ อตฺถนฺตรมนุภาวนํ โหติฯ ‘‘ชินวจน’’นฺติอาทิปิ ปริยายนฺตรทสฺสนํ, อตฺถนฺตรมนุภาวนเมว วาฯ อปฺเปตีติ นิทสฺเสติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถสุ ยถารหํ สตฺเต เนตีติ เนตฺติ, ธมฺโมเยว เนตฺติ ตถาฯ วุตฺตนเยน เจตฺถ อุภยถา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ
อปรมฺปิ อนุภาเวตพฺพมตฺถมนุภาเวติ ‘‘อปิจา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อุปฺปาทิตภาวตนฺติ เทสนาวเสน ปวตฺติตภาวํฯ ปุริมวจนํ วิวรนฺโตติ ภควตา เทสิตวเสน ปุริมตรํ สํวิชฺชมานํ ภควตา วจนเมว อุตฺตานิํ กโรนฺโต, อิทํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตูหิ เวสารชฺชญาเณหิ วิสารทสฺส, วิสารทเหตุภูตจตุเวสารชฺชญาณสมฺปนฺนสฺส วาฯ ทสญาณพลธรสฺสฯ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสงฺขาเต อุตฺตมฏฺฐาเน ฐิตสฺส, อุสภสฺส อิทนฺติ วา อตฺเถน อาสภสงฺขาเต อกมฺปนสภาวภูเต ฐาเน ฐิตสฺสฯ ‘‘เอวเมว โข ภิกฺขเว, ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ…เป.… โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๔.๓๓) สีโหปมสุตฺตาทีสุ อาคเตน อเนกนเยน สีหนาทนทิโนฯ สพฺพสตฺเตสุ, สพฺพสตฺตานํ วา อุตฺตมสฺสฯ น เจตฺถ นิทฺธารณลกฺขณาภาวโต นิทฺธารณวเสน สมาโสฯ สพฺพตฺถ หิ สกฺกตคนฺเถสุ, สาสนคนฺเถสุ จ เอวเมว วุตฺตํฯ ธมฺเมน สตฺตานมิสฺสรสฺสฯ ธมฺมสฺเสว อิสฺสรสฺส ตทุปฺปาทนวเสนาติปิ วทนฺติฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายนฺตรทีปนํฯ ธมฺเมน โลกสฺส ปทีปมิว ภูตสฺส, ตทุปฺปาทกภาเวน วา ธมฺมสงฺขาตปทีปสมฺปนฺนสฺสฯ ‘‘ธมฺมกาโยติ ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๑๘) หิ วุตฺตํฯ ธมฺเมน โลกปฏิสรณภูตสฺส, ธมฺมสงฺขาเตน พฺยญฺชเนติ ปทสมุทายภูเต วากฺเยฯ กงฺขา วา วิมติ วาติ เอตฺถ ทฬฺหตรํ นิวิฏฺฐา วิจิกิจฺฉา กงฺขาฯ นาติสํสปฺปนํ มติเภทมตฺตํ วิมติฯ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยาติ ตถา อกตฺตพฺพภาวการณวจนํฯ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมวจนํ วิวรนฺโตติ ปน อสฺสทฺธิยวินาสนสฺส, สทฺธาสมฺปทมุปฺปาทนสฺส จ การณวจนํฯ
‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ เอวํ วทนฺโต โคตมโคตฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก, โคตมโคตฺตสมฺพนฺโธ วา สาวโก อายสฺมา อานนฺโท ภควตา ภาสิตภาวสฺส, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตภาวสฺส จ สูจนโต, ตถาสูจเนเนว จ ขลิตทุนฺนิรุตฺตาทิคหณโทสาภาวสฺส สิชฺฌนโต สาสเน อสฺสทฺธํ วินาสยติ, สทฺธํ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปญฺจมาทโย ติสฺโส อตฺถโยชนา อาการาทิอตฺเถสุ อคฺคหิตวิเสสเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ทสฺสิตา, ตโต ปรา ติสฺโส อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วิภาวิตา, ปจฺฉิมา ปน ติสฺโส ยถากฺกมํ อาการตฺถํ, นิทสฺสนตฺถํ, อวธารณตฺถญฺจ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา โยชิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘ทสฺสนํ ทีปนญฺจาปิ, ปกาสนํ วิภาวนํ;
อนุภาวนมิจฺจตฺโถ, กิริยาโยเคน ปญฺจธาฯ
ทสฺสิโต ปรมฺปราย, สิทฺโธ เนกตฺถวุตฺติยา;
เอวํ เม สุตมิจฺเจตฺถ, ปทตฺตเย นยญฺญุนา’’ติฯ
เอก-สทฺโท ปน อญฺญเสฏฺฐาสหายสงฺขฺยาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๗) อญฺญตฺเถ ทิสฺสติ, ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๒๘; ปารา. ๑๑) เสฏฺเฐ, ‘‘เอโกวูปกฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๔๐๕; ที. นิ. ๒.๒๑๕; ม. นิ. ๑.๘๐; สํ. นิ. ๓.๖๓; วิภ. ๔.๔๔๕) อสหาเย, ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๒๙) สงฺขฺยายํ, อิธาปิ สงฺขฺยายเมวาติ ‘‘เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส’’ติ (อิติวุ. อฏฺฐ. ๑; ที. นิ. ฏี. ๑.ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา) เอโกเยเวส สมโย, น ทฺเว วา ตโย วาติ อูนาธิกาภาเวน คณนสฺส ปริจฺเฉทนิทฺเทโส เอกนฺติ อยํ สทฺโทติ อตฺโถ, เตน กสฺส ปริจฺฉินฺทนนฺติ อนุโยเค สติ ‘‘สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส’’ติฯ เอวํ ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนวเสน วุตฺเตปิ ‘‘อยํ นาม สมโย’’ติ สรูปโต อนิยมิตตฺตา อนิยมิตวจนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘เอกํ…เป.…. ทีปน’’นฺติ อิมินาฯ
อิทานิ สมยสทฺทสฺส อเนกตฺถวุตฺติตํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตมตฺถํ นิยเมนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปททฺวเย, สมภินิวิฏฺโฐ สมย สทฺโทติ สมฺพนฺโธฯ น ปน ทิสฺสตีติ เตสฺเวกสฺมิํเยว อตฺเถ อิธ ปวตฺตนโตฯ สมวาเยติ ปจฺจยสามคฺคิยํ, การณสมวาเยติ อตฺโถฯ ขเณติ โอกาเสฯ เหตุทิฏฺฐีสูติ เหตุมฺหิ เจว ลทฺธิยญฺจฯ อสฺสาติ สมยสทฺทสฺสฯ กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโลฯ สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ปน ตทนุรูปสรีรพลญฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จฯ อุปาทานํ นาม ญาเณน เตสํ คหณํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตํ กาลญฺจ สมยญฺจ ปญฺญาย คเหตฺวา อุปธาเรตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ อมฺหากํ สฺเว คมนสฺส ยุตฺตกาโล ภวิสฺสติ, กาเย พลมตฺตา จ ผริสฺสติ, คมนปจฺจยา จ อญฺโญ อผาสุวิหาโร น ภวิสฺสติ, อเถตํ กาลญฺจ คมนการณสมวายสงฺขาตํ สมยญฺจ อุปธาเรตฺวา อปฺเปว นาม สฺเวปิ อาคจฺเฉยฺยามาติฯ ขโณติ โอกาโสฯ ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตาฯ ขโณ เอว จ สมโยฯ โย ‘‘ขโณ’’ติ จ ‘‘สมโย’’ติ จ วุจฺจติ, โส เอโกวาติ อธิปฺปาโยฯ ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหานํ อุณฺหสมโยฯ วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส ปริฬาหสมโยฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ สมาโส วา เอส, พฺยาโส วาฯ ปวุฏฺฐํ วนํ ปวนํ, ตสฺมิํ, กปิลวตฺถุสามนฺเต มหาวนสงฺขาเต วนสณฺเฑติ อตฺโถฯ สมโยปิ โขติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทปูรณสฺส เหตุฯ ภทฺทาลีติ ตสฺส ภิกฺขุสฺส นามํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยา ภทฺทาลิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ การณํ อตฺถิ, ตมฺปิ เต น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตนฺติฯ กิํ ตํ การณนฺติ อาห ‘‘ภควาปิ โข’’ติอาทิฯ
‘‘อุคฺคหมาโน’’ติอาทีสุ มาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปกตินามํ, กิญฺจิ กิญฺจิ ปน สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย ‘‘อุคฺคหมาโน’’ติ นํ ‘‘อุคฺคหมาโน’’ติ วุจฺจติฯ สมณมุณฺฑิกสฺส ปุตฺโต สมณมุณฺฑิกาปุตฺโตฯ โส กิร เทวทตฺตสฺส อุปฏฺฐาโกฯ สมยํ ทิฏฺฐิํ สมยปฺปวาทโก, ตสฺมิํ, ทิฏฺฐิปฺปวาทเกติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ กิร ฐาเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภูตโย พฺราหฺมณา, นิคณฺฐาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปกาเรน วทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม ‘‘สมยปฺปวาทโก’’ติ วุจฺจติฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูสกรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีโร’’ติ วุจฺจติฯ เอกา สาลา เอตฺถาติ เอกสาลโกฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมํ เอกา สาลา อโหสิ, ปจฺฉา ปน มหาปุญฺญํ โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว ปฐมํ กตํ เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธปุพฺพนามวเสน ‘‘เอกสาลโก’’ติ วุจฺจติฯ มลฺลิกาย นาม ปเสนทิรญฺโญ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสจฺฉนฺโน อาราโม, เตน วุตฺตํ ‘‘มลฺลิกาย อาราเม’’ติฯ ปฏิวสตีติ ตสฺมิํ ผาสุตาย วสติฯ
ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเวฯ อตฺโถติ วุฑฺฒิฯ กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺมา ปาปุณิตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโต สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถฯ อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตอุภยตฺถสงฺขาตหิตปฏิลาภาฯ สมฺปรายิโกปิ หิ อตฺโถ การณสฺส นิปฺผนฺนตฺตา ปฏิลทฺโธ นาม โหตีติ ตํ อตฺถทฺวยเมกโต กตฺวา ‘‘อตฺถาภิสมยา’’ติ วุตฺตํฯ ธิยา ปญฺญาย ตํตทตฺเถ ราติ คณฺหาติ, ธี วา ปญฺญา เอตสฺสตฺถีติ ธีโรฯ ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญาฯ สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปฑติ คจฺฉติ, ทุกฺขาทีนํ วา ปีฬนาทิอาการํ ชานาตีติ ปณฺฑาฯ ตาย อิโต คโตติ ปณฺฑิโตฯ อถ วา อิตา สญฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺส, ปฑติ วา ญาณคติยา คจฺฉตีติ ปณฺฑิโตฯ สมฺมา มานาภิสมยาติ มานสฺส สมฺมา ปหาเนนฯ สมฺมาติ เจตฺถ อคฺคมคฺคญาเณน สมุจฺเฉทปฺปหานํ วุตฺตํฯ อนฺตนฺติ อวสานํฯ ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หิํสนํ อวิปฺผาริตากรณํฯ ตเทว อตฺโถ ตถา ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวาฯ สเมจฺจ ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโฐฯ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํ สนฺตาปฏฺโฐฯ ชราย, มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺโพ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ, ปีฬนาทีนิเยวฯ ตานิ หิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวมุปเนตฺวา ‘‘อภิสมยฏฺโฐ’’ติ วุตฺตานิฯ อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส อตฺโถ โคจโร อภิสมยฏฺโฐติ ตานิเยว ตพฺพิสย-ภาวูปคมน-สามญฺญโต เอกตฺเตน วุตฺตานิฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมโย วุตฺโตฯ
เตสุ ปน อตฺเถสุ อยํ วจนตฺโถ – สหการีการณวเสน สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยเมตฺถ ตทาธารปุคฺคลวเสนาติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สํคจฺฉนฺติ ธมฺมา, สตฺตา วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ จาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย หิ อตฺถโต อภูโตปิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ, กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียติฯ สมํ, สมฺมา วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวานํ สหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโห, น ปน อวยววินิมุตฺโต สมูโห นาม โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถิฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ อุปฺปชฺชติ, ปวตฺตติ วา เอตสฺมาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ โส หิ ปจฺจยนฺตรสมาคมเนเนว อตฺตโน ผลํ อุปฺปาทฏฺฐิติสมงฺคีภาวํ กโรติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ หุตฺวา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคณภาวโต วา ตํสญฺญุตฺตา สตฺตา อยนฺติ เอเตน ยถาภินิเวสํ ปวตฺตนฺตีติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานํ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ ปาปุณนํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺติ สมโย, ปหานํฯ อภิมุขํ ญาเณน สมฺมา เอตพฺโพ อภิคนฺตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโวฯ อภิมุขภาเวน ตํ ตํ สภาวํ สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ
นนุ จ อตฺถมตฺตํ ยถาธิปฺเปตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺติ, อถ กสฺมา อิธ สมยสทฺทสฺส อเนกธา อตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต สทฺทวิเสเส
‘‘สามญฺญวจนียตํ, อุปาทาย อเนกธา;
อตฺถํ วเท น หิ สทฺโท, เอโก เนกตฺถโก สิยา’’ติฯ
สมวายาทิอตฺถานํ อิธ อสมฺภวโต, กาลสฺเสว จ อปทิสิตพฺพตฺตา ‘‘อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ เทสเทสกาทีนํ วิย หิ กาลสฺส นิทานภาเวน อธิปฺเปตตฺตา โสปิ อิธ อปทิสียติฯ ‘อิมินา กีทิสํ กาลํ ทีเปตีติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ เตนาติ กาลตฺเถน สมย-สทฺเทนฯ อฑฺฒมาโส ปกฺขวเสน วุตฺโต, ปุพฺพณฺหาทิโก ทิวสภาควเสน, ปฐมยามาทิโก ปหารวเสนฯ อาทิ-สทฺเทน ขณลยาทโย สงฺคหิตา, อนิยมิตวเสน เอกํ กาลํ ทีเปตีติ อตฺโถฯ
กสฺมา ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ กิญฺจาปิ ปญฺญาย วิทิตํ สุววตฺถาปิตํ, ตถาปีติ สมฺพนฺโธฯ วจสา ธาเรตุํ วา สยํ อุทฺทิสิตุํ วา ปเรน อุทฺทิสาเปตุํ วา น สกฺกา นานปฺปการภาวโต พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ ยาว กาลปฺปเภโท, ตาว วตฺตพฺพตฺตาฯ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเต ปน น โส กาลปฺปเภโท อตฺถิ, โย เอตฺถานนฺโตคโธ สิยาติ ทสฺเสติ ‘‘เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา’’ติ อิมินาฯ เอวํ โลกิยสมฺมตกาลวเสน สมยตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สาสเน ปากฏกาลวเสน สมยตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยมํ อกตฺวา สมยสทฺทสฺส วจเน อยมฺปิ คุโณ ลทฺโธเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาหฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ ตสฺสา วิเสสปริหารวิสยตฺตาฯ ตตฺถ เย อิเม สมยาติ สมฺพนฺโธฯ ภควโต มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาโล เจตฺถ คพฺโภกฺกนฺติสมโยฯ จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ปสฺสิตฺวา สํเวชนกาโล สํเวคสมโยฯ ฉพฺพสฺสานิ สมฺโพธิสมธิคมาย จริยกาโล ทุกฺกรการิกสมโยฯ เทวสิกํ ฌานผลสมาปตฺตีหิ วีตินามนกาโล ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย, วิเสสโต ปน สตฺตสตฺตาหานิ ฌานสมาปตฺติวฬญฺชนกาโลฯ ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ตํตํธมฺมเทสนากาโล เทสนาสมโยฯ อาทิ-สทฺเทน ยมกปาฏิหาริยสมยาทโย สงฺคณฺหาติฯ ปกาสาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนโอภาสปาตุภาวาทีหิ ปากฏาฯ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺเต ตทญฺเญปิ สมยา สนฺตีติ อตฺถาปตฺติโต เตสุ สมเยสุ อิธ เทสนาสมยสงฺขาโต สมยวิเสโส ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺโตติ ทีเปตีติ อธิปฺปาโยฯ
ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุเยว สมเยสุ เอกเทสํ ปการนฺตเรหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย จาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ญาณกิจฺจสมโย, อตฺตหิตปฏิปตฺติสมโย จ อภิสมฺโพธิสมโยเยวฯ อริยตุณฺหีภาวสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโยฯ กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาสมโย เทสนาสมโย, ตสฺมา เตสุ วุตฺตปฺปเภเทสุ สมเยสุ เอกเทโสว ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว ภิกฺขเว ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมี กถา วา อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (อุทา. ๑๒) วุตฺตสมเย สนฺธาย ‘‘สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสู’’ติ วุตฺตํฯ เตสุปิ สมเยสูติ กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาเทสนาสมเยสุปิฯ อญฺญตรํ สมยํ สนฺธาย ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วุตฺตํ อตฺถโต อเภทตฺตาฯ
อญฺญตฺถ วิย ภุมฺมวจเนน จ กรณวจเนน จ นิทฺเทสมกตฺวา อิธ อุปโยควจเนน นิทฺเทสปโยชนํ นิทฺธาเรตุกาโม ปรมฺมุเขน โจทนํ สมุฏฺฐเปติ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถา’’ติอาทินาฯ เอตฺถาติ ภุมฺมํ, โอกาโส, ตตฺถ ปวตฺตํ วจนํ วิภตฺติ ภุมฺมวจนํฯ กโรติ กิริยมภินิปฺผาเทภิ เอเตนาติ กรณํ, กิริยานิปฺผตฺติการณํฯ อุปยุชฺชิตพฺโพ กิริยายาติ อุปโยโค, กมฺมํ, ตตฺถ วจนํ ตถาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตโจทนํ ปริหรติฯ ตตฺถาติ เตสุ อภิธมฺมตทญฺญสุตฺตปทวินเยสุฯ ตถาติ ภุมฺมวจนกรณวจเนหิ อตฺถสมฺภวโต จาติ โยเชตพฺพํ, อธิกรณภาเวนภาวลกฺขณตฺถานํ, เหตุกรณตฺถานญฺจ อิธาติ อิธสฺมิํ สุตฺตปเทฯ อญฺญถาติ อุปโยควจเนนฯ อตฺถสมฺภวโตติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถสฺส สมฺภวโตฯ
‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ อิโตติ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ สุตฺตปทโตฯ อธิกรณตฺโถติ อาธารตฺโถฯ ภวนํ ภาโว, กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, ตเทวตฺโถ ตถาฯ เกน สมยตฺเถน อิทํ อตฺถทฺวยํ สมฺภวตีติ อนุโยเค สติ ตทตฺถทฺวยสมฺภวานุรูเปน สมยตฺเถน, ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘อธิกรณญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ปทตฺถโตเยว หิ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ สิทฺธํ, วิภตฺติ ปน โชตกมตฺตาฯ ตตฺถ กาลสงฺขาโต, กาลสทฺทสฺส วา อตฺโถ ยสฺสาติ กาลตฺโถฯ สมูหสงฺขาโต, ‘สมูหสทฺทสฺส วา อตฺโถ ยสฺสาติ สมูหตฺโถ, โก โส? สมโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กาลตฺโถ, สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ อภิธมฺเม วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณํ อาธาโรติ, ยสฺมิํ กาเล, ธมฺมปุญฺเช วา กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว กาเล, ธมฺมปุญฺเช วา ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ นนุ จายํ อุปาทาปญฺญตฺติมตฺโต กาโล, โวหารมตฺโต จ สมูโห, โส กถํ อธิกรณํ สิยา ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ? นายํ โทโสฯ ยถา หิ กาโล สยํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ สภาวธมฺมปริจฺฉินฺนตฺตา อาธารภาเวน ปญฺญาโต, สภาวธมฺมปริจฺฉินฺโน จ ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ, ปรโต จ อภาวโต ‘‘ปุพฺพณฺเหชาโต, สายนฺเห อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ, สมูโห จ อวยววินิมุตฺโต วิสุํ อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺธตฺตา อวยวานํ อาธารภาเวน ปญฺญาปียติ ‘‘รุกฺเข สาขา, ยวราสิยํ ปตฺตสมฺภูโต’’ติอาทีสุ, เอวมิธาปิ สภาวธมฺมปริจฺฉินฺนตฺตา, กปฺปนามตฺตสิทฺธตฺตา จ ตทุภยํ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ อธิกรณภาเวน ปญฺญาปียตีติฯ
‘‘ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสมฺภวทสฺสนํฯ ตตฺถ ขโณ นาม อฏฺฐกฺขณวินิมุตฺโต นวโม พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ, ยานิ วา ปเนตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมวาโย นาม ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓, ๔๔; สํ. นิ. ๓.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) นิทฺทิฏฺฐา จกฺขุวิญฺญาณาทิสาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน สณฺฐิตา จกฺขุรูปาทิปจฺจยสามคฺคีฯ จกฺขุรูปาทีนญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทิ สาธารณผลํฯ เหตุ นาม โยนิโสมนสิการาทิชนกเหตุฯ ยถาวุตฺตสฺส ขณสงฺขาตสฺส, สมวายสงฺขาตสฺส, เหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส สตฺตาสงฺขาเตน ภาเวน เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ สตฺตาสงฺขาโต ภาโว ลกฺขียติ วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต’’ติ เอตฺถ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวมิธาปิ ยถาวุตฺตสฺส สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา, ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียตีติฯ นนุ เจตฺถ สตฺตากิริยา อวิชฺชมานาว, กถํ ตาย ลกฺขียตีติ? สจฺจํ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ จ วุตฺเต สตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอวโหติ อญฺญกิริยาสมฺพนฺธาภาเว ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภาวโต, ตสฺมา อตฺถโต คมฺยมานาย ตาย สตฺตากิริยาย ลกฺขียตีติฯ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถ – ยสฺมิํ ยถาวุตฺเต ขเณ, ปจฺจยสมวาเย, เหตุมฺหิ วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว ขเณ, ปจฺจยสมวาเย, เหตุมฺหิ วา สติ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติฯ อยํ ปน อตฺโถ อภิธมฺเมเยว (อฏฺฐสา. กามาวจรกุสลปทภาชนีเย) นิทสฺสนวเสน วุตฺโต, ยถารหเมส นโย อญฺเญสุปิ สุตฺตปเทสูติฯ ตสฺมาติ อธิกรณตฺถสฺส, ภาเวนภาวลกฺขณตฺถสฺส จ สมฺภวโตฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ ตทุภยตฺถสฺส สมยสทฺทตฺถภาเวน วิชฺชมานสฺเสว ภุมฺมวจนวเสน ทีปนตฺถํฯ วิภตฺติโย หิ ปทีโป วิย วตฺถุโน วิชฺชมานสฺเสว อตฺถสฺส โชตกาติ, อยมตฺโถ สทฺทสตฺเถสุ ปากโฏเยวฯ
เหตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ ‘‘อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺโถ, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิฯ วินเย (ปารา. ๒๐) อาคตสิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนวตฺถุวเสน เถรํ มริยาทํ กตฺวา ‘‘สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุวิญฺเญยฺโย’’ติ วุตฺตํฯ เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตนาติ เอตฺถ ปน ตํตํวตฺถุวีติกฺกโมว สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุ เจว กรณญฺจฯ ตถา หิ ยทา ภควา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา ปฐมเมว เตสํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภูตํ ตํ ตํ วีติกฺกมํ อเปกฺขมาโน วิหรติ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโตติ วีติกฺกมํ ปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุํ ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา, วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุโอติณฺณกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน กรณภูเตน สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปนฺโตฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโนติ ตติยปาราชิกาทีสุ (ปารา. ๑๖๒) วิย สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เหตุภูตํ ตํ ตํ วตฺถุวีติกฺกมสมยํ อเปกฺขมาโน เตน สมเยน เหตุภูเตน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ อตฺโถฯ
‘‘สิกฺขาปทานิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘กิํ ปเนตฺถ ยุตฺติจินฺตาย, อาจริยสฺส อิธ กมวจนิจฺฉา นตฺถีติ เอวเมตํ คเหตพฺพํ – อญฺญาสุปิ หิ อฏฺฐกถาสุ อยเมว อนุกฺกโม วุตฺโต, น จ ตาสุ ‘เตน สมเยน เวรญฺชายํ วิหรตี’ติ วินยปาฬิปเท เหตุอตฺถสฺเสว สาติสยํ อธิปฺเปตภาวทีปนตฺถํ วุตฺโต อวิสยตฺตา, สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต เหตุภูเตน, กรณภูเตน จ สมเยน วิหาสิ, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน เหตุภูเตน สมเยน วิหาสีติ เอวเมตฺถ ยถาลาภํ สมฺพนฺธภาวโต เอวํ วุตฺโต’’ติปิ วทนฺติฯ ตสฺมาติ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ วุตฺตนเยน กรณวจเนน ตทุภยตฺถสฺส โชตนตฺถํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วินเยฯ เอตฺถ จ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา เอว วีติกฺกมสมยสฺส สาธกตมตฺตา ตสฺส กรณภาเว ‘‘สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต’’ติ อชฺฌาหริตปเทน สมฺพนฺโธ, เหตุภาเว ปน ตทเปกฺขนมตฺตตฺตา ‘‘วิหรตี’’ติ ปเทเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถาเยว หิ วุตฺตํ ‘‘เตน สมเยน เหตุภูเตน, กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต, สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสี’’ติฯ กรณญฺหิ กิริยตฺถํ, น เหตุ วิย กิริยาการณํฯ เหตุ ปน กิริยาการณํ, น กรณํ วิย กิริยตฺโถติฯ
‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินา อุปโยควจนสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺถสมฺภวทสฺสนํ, อจฺจนฺตเมว ทพฺพคุณกิริยาหิ สํโยโค อจฺจนฺตสํโยโค, นิรนฺตรเมว เตหิ สํยุตฺตภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ โสเยวตฺโถ ตถาฯ เอวํชาติเกติ เอวํสภาเวฯ กถํ สมฺภวตีติ อาห ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิฯ อจฺจนฺตเมวาติ อารพฺภโต ปฏฺฐาย ยาว เทสนานิฏฺฐานํ, ตาว เอกํสเมว, นิรนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ กรุณาวิหาเรนาติ ปรหิตปฏิปตฺติสงฺขาเตน กรุณาวิหาเรนฯ ตถา หิ กรุณานิทานตฺตา ตสฺมาติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถสมฺภวโตฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ วุตฺตนเยน อุปโยควิภตฺติยา ตทตฺถสฺส โชตนตฺถํ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘มาสํ สชฺฌายติ, ทิวสํ ภุญฺชตี’’ติฯ เตนาติ เยน การเณน อภิธมฺเม, อิโต อญฺเญสุ จ สุตฺตปเทสุ ภุมฺมวจนสฺส อธิกรณตฺโถ, ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ จ, วินเย กรณวจนสฺส เหตุอตฺโถ, กรณตฺโถ จ อิธ อุปโยควจนสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ, เตนาติ อตฺโถฯ เอตนฺติ ยถา วุตฺตสฺสตฺถสฺส สงฺคหคาถาปทํ อญฺญตฺราติ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ, วินเย จฯ สมโยติ สมยสทฺโทฯ สทฺเทเยว หิ วิภตฺติปรา ภวติอตฺเถ อสมฺภวโตฯ โสติ สฺเวว สมยสทฺโทฯ
เอวํ อตฺตโน มติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โปราณาจริยมติํ ทสฺเสตุํ ‘‘โปราณา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โปราณาติ จ ปุริมา อฏฺฐกถาจริยาฯ ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ วา…เป.… ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ วา เอส เภโทติ สมฺพนฺโธฯ อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน เภโท วิเสโส, น ปน อตฺเถน, เตนาห ‘‘สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถ’’ติ, สพฺเพสุปิ อตฺถโต อาธาโร เอว อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา เตสํ มติทสฺสเน คุณมาหฯ
ภาริยฏฺเฐน ครุฯ ตเทวตฺถํ สงฺเกตโต สมตฺเถติ ‘‘ครุํ หี’’ติอาทินา สงฺเกตวิสโย หิ สทฺโท ตํววตฺถิโตเยว เจส อตฺถโพธโกติฯ ครุนฺติ ครุกาตพฺพํ ชนํฯ ‘‘โลเก’’ติ อิมินา น เกวลํ สาสเนเยว, โลเกปิ ครุกาตพฺพฏฺเฐน ภควาติ สงฺเกตสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ ยทิ ครุกาตพฺพฏฺเฐน ภควา, อถ อยเมว สาติสยํ ภควา นามาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตถา หิ โลกนาโถ อปริมิตนิรุปมปฺปภาวสีลาทิคุณวิเสสสมงฺคิตาย, สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย ‘‘โปราเณหี’’ติอาทินา, โปราเณหีติ จ อฏฺฐกถาจริเยหีติ อตฺโถฯ เสฏฺฐวาจกวจนมฺปิ เสฏฺฐคุณสหจรณโต เสฏฺฐเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐ’’นฺติฯ วุจฺจติ อตฺโถ, เอเตนาติ หิ วจนํ, สทฺโทฯ อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, ตสฺมา โย ‘‘ภควา’’ติ วจเนน วจนีโย อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคตฺตา, สาติสยํ วา ครุกรณารหตาย คารวยุตฺโต, คารวารโหติ อตฺโถฯ เยน การณตฺตเยน โส ตถาคโต ครุ ภาริยฏฺเฐน, เตน ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ครุตาการณทสฺสนญฺเหตํ ปทตฺตยํฯ ‘‘สิปฺปาทิสิกฺขาปกาปิ ครูเยว นาม โหนฺติ, น จ คารวยุตฺตา, อยํ ปน ตาทิโส น โหติ, ตสฺมา ครูติ กตฺวา ‘คารวยุตฺโต’ติ วุตฺต’’นฺติ เกจิฯ เอวํ สติ ตเทตํ วิเสสนปทมตฺตํ, ปุริมปททฺวยเมว การณทสฺสนํ สิยาฯ
อปิจาติ อตฺถนฺตรวิกปฺปตฺเถ นิปาโต, อปโร นโยติ อตฺโถฯ ตตฺถ –
‘‘วณฺณคโม วณฺณวิปริยาโย,
ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;
ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค,
ตทุจฺจเต ปญฺจวิธา นิรุตฺตี’’ติฯ –
วุตฺตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา, ‘‘ปิโสทราทีนิ ยโถปทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตสทฺทนเยน วา ปิโสทราทิอากติคณปกฺเขปลกฺขณํ ‘‘ภาคฺยวา’’ติฯ ตถา อเนกเภทภินฺนกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปญฺจมาเร อภญฺชีติ ‘‘ภคฺควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ภคฺควา’’ติ อิมินาฯ โลเก ‘‘ยุตฺโต ภเคหิ จา’’ติ วุตฺตํฯ กุสลาทีหิ อเนกเภเทหิ สพฺพธมฺเม วิภชิ วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทเสสีติ ‘‘วิภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภตฺตวา’’ติฯ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเร, กายจิตฺตอุปธิวิเวเก, สุญฺญตานิมิตฺตาปฺปณิหิตวิโมกฺเข, อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสีติ ‘‘ภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ภตฺตวา’’ติ อิมินาฯ ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ วมิตนฺติ ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภ-การํ คมนสทฺทโต ค-การํ วนฺตสทฺทโต ว-การํ อาทาย, ตสฺส จ ทีฆํ กตฺวา วณฺณวิปริยาเยน ‘‘ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วนฺตคมโน ภเวสู’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยโต ภาคฺยวา, ตโต ภควา’’ติอาทินา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ อสฺส ปทสฺสาติ ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺสฯ วิตฺถารตฺโถติ วิตฺถารภูโต อตฺโถฯ ‘‘โส จา’’ติอาทินา คนฺถมหตฺตํ ปริหรติฯ วุตฺโตเยว, น ปน อิธ ปน วตฺตพฺโพ วิสุทฺธิมคฺคสฺส อิมิสฺสา อฏฺฐกถาย เอกเทสภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ
อปิจ ภเค วนิ, วมีติ วา ภควาฯ โส หิ ภเค สีลาทิคุเณ วนิ ภชิ เสวิ, เต วา ภคสงฺขาเต สีลาทิคุเณ วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ‘‘กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วนิ ยาจิ ปตฺถยิ, เอวํ ภเค วนีติ ภควา, ภเค วา สิริํ, อิสฺสริยํ, ยสญฺจ วมิ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺฑยิฯ ตถา หิ ภควา หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิริํ, จตุทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยญฺจ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสํ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา อาการสฺส รสฺสํ กตฺวา, สิเนรุยุคนฺธราทิคตา ภาชนโลกโสภาฯ ตา ภคา วมิ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหิ, เอวํ ภเค วมีติ ภควาติ เอวมาทีหิ ตตฺถ ตตฺถาคตนเยหิ จสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อมฺเหหิ ปน โส คนฺถภีรุชนานุคฺคหณตฺถํ, คนฺถครุตาปริหรณตฺถญฺจ อชฺฌุเปกฺขิโตติฯ
เอวเมเตสํ อวยวตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุทายตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปุริมปทตฺตยสฺส สมุทายตฺเถน วุตฺตาวเสเสน เตสมตฺถานํ ปฏิโยคิตาย เตนาปิ สห ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ นิทานวจเนฯ ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโตติ เอตฺถ อนฺต-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ตถาเทสิตตฺตา หิ ปจฺจกฺขํ กโรติ นามฯ เอส นโย อปรตฺถาปิฯ ‘‘โย โข อานนฺท, มยา ธมฺโม จ…เป.… สตฺถา’’ติ วจนโต ธมฺมสฺส สตฺถุภาวปริยาโย วิชฺชเตวาติ กตฺวา ‘‘ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมกายนฺติ หิ ภควโต สมฺพนฺธีภูตํ ธมฺมสงฺขาตํ กายนฺติ อตฺโถฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกาโยติ ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ ตํ ปน กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ เตนาติ จ ตาทิเสน ปจฺจกฺขกรเณนาติ อตฺโถฯ อิทํ อธุนา วกฺขมานสุตฺตํ ปาวจนํ ปกฏฺฐํ อุตฺตมํ พุทฺธสฺส ภควโต วจนํ นามฯ ตสฺมา ตุมฺหากํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ อตีตสตฺถุกภาโว น โหตีติ อตฺโถฯ ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส, ภาวโลโป วา, อิตรถา ปาวจนเมว อนติกฺกนฺตสตฺถุกํ, สตฺถุอทสฺสเนน ปน อุกฺกณฺฐิตสฺส ชนสฺส อติกฺกนฺตสตฺถุกภาโวติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺย, เอวญฺจ สติ ‘‘อยํ โว สตฺถาติ สตฺถุอทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสตี’’ ติวจเนน สห วิโรโธ ภเวยฺยาติ วทนฺติฯ อิทํ ปาวจนํ สตฺถุกิจฺจนิปฺผาทเนน น อตีตสตฺถุกนฺติ ปน อตฺโถฯ สตฺถูติ กมฺมตฺเถ ฉฏฺฐี, สมาสปทํ วา เอตํ สตฺถุอทสฺสเนนาติฯ อุกฺกณฺฐนํ อุกฺกณฺโฐ, กิจฺฉชีวิตาฯ ‘‘กฐ กิจฺฉชีวเน’’ติ หิ วทนฺติฯ ตมิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺฐิโต, อนภิรติยา วา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อุทฺธํ กณฺฐํ กตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑติ, วิหรติ จาติ อุกฺกณฺฐิโต นิรุตฺตินเยน, ตํ อุกฺกณฺฐิตํฯ สทฺทสามตฺถิยาธิคตมตฺโต เจส, โวหารโต ปน อนภิรติยา ปีฬิตนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ สมสฺสาเสตีติ อสฺสาสํ ชเนติฯ
ตสฺมิํ สมเยติ อิมสฺส สุตฺตสฺส สงฺคีติสมเยฯ กามํ วิชฺชมาเนปิ ภควติ เอวํ วตฺตุมรหติ, อิธ ปน อวิชฺชมาเนเยว ตสฺมิํ เอวํ วทติ, ตสฺมา สนฺธายภาสิตวเสน ตทตฺถํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ปรินิพฺพานนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ขนฺธปรินิพฺพานํฯ เตนาติ ตถาสาธเนนฯ เอวํวิธสฺสาติ เอวํปการสฺส, เอวํสภาวสฺสาติปิ นาม-สทฺโท ครหายํ นิปาโต ‘‘อตฺถิ นาม อานนฺท เถรํ ภิกฺขุํ วิเหสิยมานํ อชฺฌุเปกฺขิสฺสถา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๑๖๖) วิย, เตน เอทิโส อปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, กา นาม กถา อญฺเญสนฺติ ครหตฺถํ โชเตติฯ อริยธมฺมสฺสาติ อริยานํ ธมฺมสฺส, อริยภูตสฺส วา ธมฺมสฺสฯ ทสวิธสฺส กายพลสฺส, ญาณพลสฺส จ วเสน ทสพลธโรฯ วชิรสฺส นาม มณิวิเสสสฺส สงฺฆาโต สมูโห เอกคฺฆโน, เตน สมาโน กาโย ยสฺสาติ ตถาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วชิรสงฺฆาโต นาม น อญฺเญน มณินา อาสา ปตฺถนา เกน ชเนตพฺพา, น ชเนตพฺพา เอวาติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ จิรํ ชีวิํ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ, สุขํ ชีวิํ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ชีวิตมโท นาม, เตน มตฺโต ปมตฺโต ตถาฯ สํเวเชตีติ สํเวคํ ชเนติ, ตโตเยว อสฺส ชนสฺส สทฺธมฺเม อุสฺสาหํ ชเนติฯ สํเวชนญฺหิ อุสฺสาหเหตุ ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ วจนโตฯ
เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส ‘‘เอว’’นฺติ นิทสฺสนโตฯ สาวกสมฺปตฺตินฺติ สุณนฺตปุคฺคลสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตน ปญฺจสุ ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิเตน, ปญฺจสุ จ โกสลฺเลสุ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา ปสํสิเตน มยา มหาสาวเกน สุตํ, ตญฺจ โข สยเมว สุตํ น อนุสฺสุตํ, น จ ปรมฺปราภตนฺติ อตฺถสฺส ทีปนโตฯ กาลสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ภควาติสทสนฺนิธาเน ปยุตฺตสฺส สมยสทฺทสฺส พุทฺธุปฺปาท-ปฏิมณฺฑิต-สมย-ภาว-ทีปนโตฯ พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทาฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘กปฺปกสายกลิยุเค
หุตวหมชฺเฌ ชาตํ, สมุทิตมกรนฺทมรวินฺท’’นฺติฯ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑);
ตสฺสายมตฺโถ – กปฺปสงฺขาตกาลสญฺจยสฺส เลขนวเสน ปวตฺเต กลิยุคสงฺขาเต สกราชสมฺมเต วสฺสาทิสมูเห ชาโต พุทฺธุปฺปาทขณสงฺขาโต ทินสมูโห อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนมิว กทาจิ ปวตฺตนฏฺเฐน, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตฏฺเฐน จ มหจฺฉริยํ โหติฯ กิมิว ชาตนฺติ เจ? หุตวหสงฺขาตสฺส ปาวกสฺส มชฺเฌ สมฺมา อุทิตมธุมนฺตํ อรวินฺทสงฺขาตํ วาริชมิว ชาตนฺติฯ เทสกสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมคารวาธิวจนโตฯ
เอวํ ปทฉกฺกสฺส ปทานุกฺกเมน นานปฺปการโต อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ‘‘อนฺตรา จ ราชคห’’นฺติอาทีนํ ‘‘อนฺตรา จา’’ติอาทิมาหฯ อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ เอตฺถ สมภินิวิฏฺโฐ อนฺตรา-สทฺโท ทิสฺสติ สามญฺญวจนียตฺถมเปกฺขิตฺวา ปกรณาทิสามตฺถิยาทิคตตฺถมนฺตเรนาติ อตฺโถฯ เอวํ ปนสฺส นานตฺถภาโว ปโยคโต อวคมียตีติ ทสฺเสติ ‘‘ตทนฺตร’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ ตทนฺตรนฺติ ตํ การณํฯ มญฺจ ตญฺจ มนฺเตนฺติ, กิมนฺตรํ กิํ การณนฺติ อตฺโถฯ วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณฯ โธวนฺตี อิตฺถี อทฺทสาติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตรโตติ หทเยฯ โกปาติ จิตฺตกาลุสฺสิยกรณโต จิตฺตปโกปา ราคาทโยฯ อนฺตรา โวสานนฺติ อารมฺภนิปฺผตฺตีนํ เวมชฺเฌ ปริโยสานํ อาปาทิฯ อปิจาติ ตถาปิ, เอวํ ปภวสมฺปนฺเนปีติ อตฺโถฯ ทฺวินฺนํ มหานิรยานนฺติ โลหกุมฺภีนิรเย สนฺธายาหฯ อนฺตริกายาติ อนฺตเรนฯ ราชคหนครํ กิร อาวิชฺฌิตฺวา มหาเปตโลโกฯ ตตฺถ ทฺวินฺนํ มหาโลหกุมฺภีนิรยานํ อนฺตเรน อยํ ตโปทา นที อาคจฺฉติ, ตสฺมา สา กุถิตา สนฺทตีติฯ สฺวายมิธ วิวเร ปวตฺตติ ตทญฺเญสมสมฺภวโตฯ เอตฺถ จ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย, (อ. นิ. ๖.๔๔; ๑๐.๗๕) เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา, (พุ. วํ. ๒๘.๙) อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๔๒๖; ปหา. ว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) วิย การณเวมชฺเฌสุ วตฺตมานา อนฺตราสทฺทาเยว อุทาหริตพฺพา สิยุํ, น ปน จิตฺตขณวิวเรสุ วตฺตมานา อนฺตริกอนฺตรสทฺทา
‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา,
อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต;
ตํ วิคตภยํ สุขิํ อโสกํ,
เทวา นานุภวนฺติ ทสฺสนายา’’ติฯ (อุทา. ๒๐); –
หิ อยํ อุทาเน ภทฺทิยสุตฺเต คาถาฯ โสเยว อิก-สทฺเทน สกตฺถปวตฺเตน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘อนฺตริกายา’’ติ จ วุตฺโต, ตสฺมา อุทาหรโณทาหริตพฺพานเมตฺถ วิโรธาภาโว เวทิตพฺโพติฯ กิมตฺถํ อตฺถวิเสสนิยโม กโตติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ นนุ เจตฺถ อุปโยควจนเมว, อถ กสฺมา สมฺพนฺธียตฺโถ วุตฺโต, สมฺพนฺธียตฺเถ วา กสฺมา อุปโยควจนํ กตนฺติ อนุโยคสมฺภวโต ตํ ปริหริตุํ ‘‘อนฺตราสทฺเทน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตน สมฺพนฺธียตฺเถ สามิวจนปฺปสงฺเค ‘‘อีทิเสสุ จา’’ติอาทิมาหฯ วิเสสโยคตาทสฺสนมุเขน หิ อยมตฺโถปิ ทสฺสิโตฯ เอเกนปิ อนฺตรา-สทฺเทน ยุตฺตตฺตา ทฺเว อุปโยควจนานิ กาตพฺพานิฯ ทฺวีหิ ปน โยเค กา กถาติ อตฺถสฺส สิชฺฌนโตฯ อกฺขรํ จินฺเตนฺติ ลิงฺควิภตฺติยาทีหีติ อกฺขรจินฺตกา, สทฺทวิทูฯ อกฺขร-สทฺเทน เจตฺถ ตมฺมูลกานิ ปทาทีนิปิ คเหตพฺพานิฯ ยทิปิ สทฺทโต เอกเมว ยุชฺชนฺติ, อตฺถโต ปน โส ทฺวิกฺขตฺตุํ โยเชตพฺโพ เอกสฺสาปิ ปทสฺส อาวุตฺติยาทินเยน อเนกธา สมฺปชฺชนโตติ ทสฺเสติ ‘‘ทุติยปเทนปี’’ติอาทินาฯ โก ปน โทโส อโยชิเตติ อาห ‘‘อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาตี’’ติฯ ทุติยปทํ น ปาปุณาตีติ อตฺโถ สทฺทนฺตรโยควสา สทฺเทเยว สามิวจนปฺปสงฺเค อุปโยควิภตฺติยา อิจฺฉิตตฺตาฯ สทฺทาธิกาโร หิ วิภตฺติปโยโคฯ
อทฺธาน-สทฺโท ‘‘ทีฆมคฺค’’นฺติฯ กิตฺตาวตา ปน โส ทีโฆ นาม ตทตฺถภูโตติ โจทนมปเนติ ‘‘อทฺธานคมนสมยสฺส หี’’ติอาทินาฯ อทฺธานคมนสมยสฺส วิภงฺเคติ คณโภชนสิกฺขาปทาทีสุ อทฺธานคมนสมยสทฺทสฺส ปทภาชนียภูเต วิภงฺเค (ปาจิ. ๒๑๗)ฯ อฑฺฒโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค, ปเคว ตทุตฺตริฯ อฑฺฒเมว โยชนสฺส อฑฺฒโยชนํ, ทฺวิคาวุตมตฺตํฯ อิธ ปน จตุคาวุตปฺปมาณํ โยชนเมว, ตสฺมา ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน’’ติ วทตีติ อธิปฺปาโยฯ
มหนฺตสทฺโท อุตฺตมตฺโถ, พหฺวตฺโถ จ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘มหตา’’ติอาทิฯ คุณมหตฺเตนาติ อปฺปิจฺฉตาทิคุณมหนฺตภาเวนฯ สงฺขฺยามหตฺเตนาติ คณนมหนฺตภาเวนฯ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘โส หี’’ติอาทินาฯ โส ภิกฺขุสงฺโฆติ อิธ อาคโต ตทา ปริวารภูโต ภิกฺขุสงฺโฆฯ มหาติ อุตฺตโมฯ วากฺเยปิ หิ ตมิจฺฉนฺติ ปโยควสาฯ อปฺปิจฺฉตาติ นิลฺโลภตา สทฺโท เจตฺถ สาวเสโส, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ น หิ ‘‘อปฺปโลภตาติ อภิตฺถวิตุมรหตี’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ มชฺฌิมาคมฏีกากาโร ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร เอวมาห ‘‘อปฺปสทฺทสฺส ปริตฺตปริยายํ มนสิ กตฺวา ‘พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิยา’ติ (มหานิ. อฏฺฐ. ๘๕) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อปฺปสทฺโท ปเนตฺถ ‘อภาวตฺโถ’ ติปิ สกฺกา วิญฺญาตุํ ‘อปฺปาพาธตญฺจสญฺชานามี’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิยา’’ติฯ สงฺขฺยายปิ มหาติ คณนายปิ พหุ อโหสิ, ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปทาวตฺถิกนฺตวจนวเสน สํวณฺเณตพฺพปทสฺส เฉทนมิว โหตีติ ตทปรามสิตฺวา ‘‘เตน ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ ปุน วากฺยาวตฺถิกนฺตวจนวเสน สํวณฺเณตพฺพปเทน สทิสีกรณํฯ เอสา หิ สํวณฺณนกานํ ปกติ, ยทิทํ วิภตฺติยานเปกฺขาวเสน ยถารหํ สํวณฺเณตพฺพปทตฺถํ ‘‘ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาเตน สมณคเณนา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ยายํ ทิฏฺฐิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺฐิยาฯ ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาโต, สมณคโณ, ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาฏสงฺขาเตนา’’ ติปิ ปาโฐฯ ตถา สงฺขาเตน กติเตนาติ อตฺโถฯ ตถา หิ ทิฏฺฐิสีลาทีนํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโย, ตถา จ วุตฺตํ ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ, (สํ. นิ. ๒.๔๑; ๕.๑๙๘, ๑๐๐๔) ‘‘อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ จ อาทิฯ อริยปุคฺคลสฺส หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ฐิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตตาเยว, ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ, (ม. นิ. ๑.๔๙๒) ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๙๒) วจนโต ปน ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาโว ลพฺภติเยวฯ สทฺธิํ-สทฺโท เอกโตติ อตฺเถ นิปาโตฯ ปญฺจ…เป.… มตฺตานีติ ปญฺจ-สทฺเทน มตฺตสทฺทํ สงฺขิปิตฺวา พาหิรตฺถสมาโส วุตฺโตฯ เอเตสนฺติ ภิกฺขุสตานํฯ ปุน ปญฺจ มตฺตา ปมาณาติ พฺยาโส, นิการโลโป เจตฺถ นปุํสกลิงฺคตฺตาฯ
สุปฺปิโยติ ตสฺส นามเมว, น คุณาทิฯ น เกวลํ ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ภควาเยว, อถ โข สุปฺปิโยปิ ปริพฺพาชโก พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน สทฺธินฺติ ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ, ตญฺจ โข มคฺคปฏิปนฺนสภาคตาย เอว, น สีลาจาราทิสภาคตายาติ วุตฺตํ ‘‘ปิ-กาโร’’ติอาทิฯ สุขุจฺจารณวเสน ปุพฺพาปรปทานํ สมฺพนฺธมตฺตกรภาวํ สนฺธาย ‘‘ปทสนฺธิกโร’’ติ วุตฺตํ, น ปน สรพฺยญฺชนาทิสนฺธิภาวํ, เตนาห ‘‘พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสน วุตฺโต’’ติ, เอเตน ปทปูรณมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อปิจ อวธารณตฺโถปิ โข-สทฺโท ยุตฺโต ‘‘อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑) วิย, เตน อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อโหสิเยว, นาสฺส มคฺคปฏิปตฺติยา โกจิ อนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติฯ สญฺชยสฺสาติ ราชคหวาสิโน ‘‘ยทา, ตทา’’ติ จ เอเตน สมกาลเมว อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนตํ ทสฺเสติฯ อตีตกาลตฺโถ ปาฬิยํ โหติสทฺโท โยควิภาเคน, ตํกาลาเปกฺขาย วา เอวํ วุตฺตํ, ตทา โหตีติ อตฺโถฯ
อนฺเตติ สมีเปฯ วสตีติ วตฺตปฏิวตฺตาทิกรณวเสน สพฺพิริยาปถสาธารณวจนํ, อวจรตีติ วุตฺตํ โหติ, เตเนวาห ‘‘สมีปจาโร สนฺติกาวจโร สิสฺโส’’ติฯ โจทิตา เทวทูเตหีติ ทหรกุมาโร ชราชิณฺณสตฺโต คิลาโน กมฺมการณา, กมฺมการณิกา วา มตสตฺโตติ อิเมหิ ปญฺจหิ เทวทูเตหิ โจทิตา โอวทิตา สํเวคํ อุปฺปาทิตา สมานาปิฯ เต หิ เทวา วิย ทูตา, วิสุทฺธิเทวานํ วา ทูตาติ เทวทูตาฯ หีนกายูปคาติ อปายกายมุปคตาฯ นรสงฺขาตา เต มาณวาติ สมฺพนฺโธฯ สามญฺญวเสน เจตฺถ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต, อิตเร ปน วิเสสวเสนฯ ปกรณาธิคโต เหส อตฺถุทฺธาโรติฯ กตกมฺเมหีติ กตโจรกมฺเมหิฯ ตรุโณติ โสฬสวสฺสโต ปฏฺฐาย ปตฺตวีสติวสฺโส, อุทานฏฺฐกถายญฺหิ ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว ปญฺจทสวสฺสกา, ตาว ‘กุมารกา, พาลา’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ‘ยุวาโน’’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. ๔๔) วุตฺตํฯ ตรุโณ, มาณโว, ยุวาติ จ อตฺถโต เอกํ, โลกิยา ปน ‘‘ทฺวาทสวสฺสโต ปฏฺฐาย ยาว ชรมปฺปตฺโต, ตาว ตรุโณ’’ติปิ วทนฺติฯ
เตสุ วา ทฺวีสุ ชเนสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ โย วา ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปุพฺเพ อธิคโต กาโล, ตสฺส ปฏินิทฺเทโส ตตฺราติ ยญฺหิ สมยํ ภควา อนฺตรา ราชคหญฺจ นาฬนฺทญฺจ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตสฺมิํเยว สมเย สุปฺปิโยปิ ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน อวณฺณํ ภาสติ, พฺรหฺมทตฺโต จ วณฺณํ ภาสตีติฯ นิปาตมตฺตนฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน วิเสสตฺถาภาวโต ปทปูรณตฺตํ ทสฺเสติฯ มธุปิณฺฑิกปริยาโยติ มธุปิณฺฑิกเทสนา นาม อิติ นํ สุตฺตนฺตํ ธาเรหิ, ราชญฺญาติ ปายาสิราชญฺญนามกํ ราชานมาลปติฯ ปริยายติ ปริวตฺตตีติ ปริยาโย, วาโรฯ ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ ปฏิปาเทตีติ ปริยาโย, เทสนาฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปริยาโย, การณํฯ อเนกสทฺเทเนว อเนกวิเธนาติ อตฺโถ วิญฺญายติ อธิปฺปายมตฺเตนาติ ‘‘อเนกวิเธนา’’ติฯ การณญฺเจตฺถ การณปติรูปกเมว, น เอกํสการณํ อวณฺณการณสฺส อภูตตฺตา, ตสฺมา การเณนาติ การณปติรูปเกนาติ อตฺโถฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อการณเมว ‘การณ’นฺติ วตฺวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑)ฯ ชาติวเสนิทํ พหฺวตฺเถ เอกวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘พหูหี’’ติอาทินาฯ
‘‘อวณฺณวิรหิตสฺส อสมานวณฺณสมนฺนาคตสฺสปี’’ติ วกฺขมานการณสฺส อการณภาวเหตุทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, โทสวิรหิตสฺสปิ อสทิสคุณสมนฺนาคตสฺสาปีติ อตฺโถฯ พุทฺธสฺส ภควโต อวณฺณํ โทสํ นินฺทนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยํ โลเก’’ติอาทินา อรสรูปนิพฺโภคอกิริยวาทอุจฺเฉทวาทเชคุจฺฉีเวนยิกตปสฺสีอปคพฺภภาวานํ การณปติรูปกํ ทสฺเสติฯ ตสฺมาติ หิ เอตํ ‘‘อรสรูโป…เป.… อปคพฺโภ’’ติ อิเมหิ ปเทหิ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โลกสมฺมโต อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลีกมฺมสามีจิกมฺมอาสนาภินิมนฺตนสงฺขาโต สามคฺคีรโส สมณสฺส โคตมสฺส นตฺถิ, ตสฺมา โส สามคฺคีรสสงฺขาเตน รเสน อสมฺปนฺนสภาโว, เตน สามคฺคีรสสงฺขาเตน ปริโภเคน อสมนฺนาคโตฯ ตสฺส อกตฺตพฺพตาวาโท, อุจฺฉิชฺชิตพฺพตาวาโท จ, ตํ สพฺพํ คูถํ วิย มณฺฑนชาติโย ปุริโส เชคุจฺฉีฯ ตสฺส วินาสโก โสว ตทกรณโต วิเนตพฺโพฯ ตทกรเณน วโยวุฑฺเฒ ตาเปติ ตทาจารวิรหิตตาย วา กปณปุริโสฯ ตทกรเณน เทวโลกคพฺภโต อปคโต, ตทกรณโต วา โส หีนคพฺโภ จาติ เอวํ ตเทว อภิวาทนาทิอกรณํ อรสรูปตาทีนํ การณปติรูปกํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นตฺถิ…เป.… วิเสโส’’ติ เอตสฺส ปน ‘‘สุนฺทริกาย นาม ปริพฺพาชิกาย มรณานวโพโธ, สํสารสฺส อาทิโกฏิยา อปญฺญายนปฏิญฺญา, ฐปนียปุจฺฉาย อพฺยากตวตฺถุพฺยากรณ’’นฺติ เอวมาทีนิ การณปติรูปกานิ นิทฺธาริตพฺพานิ, ตถา ‘‘ตกฺกปริยาหตํ สมโณ…เป.… สยมฺปฏิภาน’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อนาจริยเกน สามํ ปฏิเวเธน ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา ธมฺมเทสนา, กตฺถจิ ปเรสํ ปฏิปุจฺฉากถนํ, มหาโมคฺคลฺลานาทีหิ อาโรจิตนเยเนว พฺยากรณ’’นฺติ เอวมาทีนิ, ‘‘สมโณ…เป.… น อคฺคปุคฺคโล’’ติ เอเตสํ ปน ‘‘สพฺพธมฺมานํ กเมเนว อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมฯ อริยํ วิสุทฺธํ, อุตฺตมํ วา ญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํ, อลํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยญาณทสฺสนํ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อลมริยญาณทสฺสโนฯ สฺเวว วิเสโส ตถาฯ อริยญาณทสฺสนเมว วา วิเสสํ วุตฺตนเยน อลํ ปริยตฺตํ ยสฺส, ยสฺมินฺติ วา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส, อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมวฯ ตกฺกปริยาหตนฺติ กปฺปนามตฺเตน สมนฺตโต อาหริตํ, วิตกฺเกน วา ปริฆฏิตํฯ วีมํสานุจริตนฺติ วีมํสนาย ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิตํฯ สยมฺปฏิภานนฺติ สยเมว อตฺตโน วิภูตํ, ตาทิสํ ธมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ อการณนฺติ อยุตฺตํ อนุปปตฺติํฯ การณปเท เจตํ วิเสสนํฯ น หิ อรสรูปตาทโย โทสา ภควติ สํวิชฺชนฺติ, ธมฺมสงฺเฆสุ จ ทุรกฺขาตทุปฺปฏิปนฺนาทโย อการณนฺติ วา ยุตฺติการณรหิตํ อตฺตนา ปฏิญฺญามตฺตํฯ ปกติกมฺมปทญฺเจตํฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ การณํ วตฺวาติ เอตฺถ การณํ อิวาติ อิว-สทฺทตฺโถ รูปกนเยน โยเชตพฺโพ ปติรูปกการณสฺส ตถา ตถาติ ชาติวุฑฺฒานมนภิวาทนาทินา เตน เตน อากาเรนฯ วณฺณสทฺทสฺส คุณปสํสาสุ ปวตฺตนโต ยถากฺกมํ ‘‘อวณฺณํ โทสํ นินฺท’’นฺติ วุตฺตํฯ
ทุรกฺขาโตติ ทุฏฺฐุมากฺขาโต, ตถา ทุปฺปฏิเวทิโตฯ วฏฺฏโต นิยฺยาตีติ นิยฺยานํ, ตเทว นิยฺยานิโก, ตโต วา นิยฺยานํ นิสฺสรณํ, ตตฺถ นิยุตฺโตติ นิยฺยานิโกฯ วฏฺฏโต วา นิยฺยาตีติ นิยฺยานิโก ย-การสฺส ก-การํ, อี-การสฺส จ รสฺสํ กตฺวาฯ ‘‘อนีย-สทฺโท หิ พหุลา กตฺตุอภิธายโก’’ติ สทฺทวิทู วทนฺติ, น นิยฺยานิโก ตถาฯ สํสารทุกฺขสฺส อนุปสมสํวตฺตนิโก วุตฺตนเยนฯ ปจฺจนีกปฏิปทนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิรุทฺธปฏิปทํฯ อนนุโลมปฏิปทนฺติ สปฺปุริสานํ อนนุโลมปฏิปทํฯ อธมฺมานุโลมปฏิปทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนนุโลมปฏิปทํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อวณฺณํ ภาสติ, วณฺณํ ภาสตี’’ติ จ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, นนุ สงฺคีติกาลโต โส อวณฺณวณฺณานํ ภาสนกาโล อตีโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท วิย อตีตกาลตฺถตฺตา ปน ภาสติ-สทฺทสฺส เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ยสฺมิํ กาเล เตหิ อวณฺโณ วณฺโณ จ ภาสียติ, ตมเปกฺขิตฺวา
‘‘สุปฺปิยสฺส ปน…เป.… ภาสตี’’ติ ปาฬิยา สมฺพนฺธทสฺสนํ ‘‘อนฺเตวาสี ปนสฺสา’’ติอาทิวจนํฯ อปรามสิตพฺพํ อริยูปวาทกมฺมํ, ตถา อนกฺกมิตพฺพํฯ สฺวายนฺติ โส อาจริโยฯ อสิธารนฺติ อสินา ติขิณภาคํฯ กกจทนฺต ปนฺติยนฺติ ขนฺธกกจสฺส ทนฺตสงฺขาตาย วิสมปนฺติยาฯ หตฺเถน วา ปาเทน วา เยน เกนจิ วา องฺคปจฺจงฺเคน ปหริตฺวา กีฬมาโน วิยฯ อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาตฏฺฐานวเสน ตีหิ ปกาเรหิ ภินฺโน มโท ยสฺสาติ ปภินฺนมโท, ตํฯ อวณฺณํ ภาสมาโนติ อวณฺณํ ภาสนเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ มาน-สทฺโทฯ น อโย วุฑฺฒิ อนโยฯ โสเยว พฺยสนํ, อติเรกพฺยสนนฺติ อตฺโถ, ตํ ปาปุณิสฺสติ เอกนฺตมหาสาวชฺชตฺตา รตนตฺตโยปวาทสฺสฯ เตเนวาห –
‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ,
ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;
วิจินาติ มุเขน โส กลิํ,
กลินา เตน สุขํ น วินฺทตี’’ติฯ (สุ. นิ. ๖๖๓; สํ นิ. ๑.๑๘๐-๑๘๑; เนตฺติ. ๙๒);
‘‘อมฺหากํ อาจริโย’’ติอาทินา พฺรหฺมทตฺตสฺส สํเวคุปฺปตฺติํ, อตฺตโน อาจริเย จ การุญฺญปฺปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา กิญฺจาปิ อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส อนุกูเลน ภวิตพฺพํ, อยํ ปน ปณฺฑิตชาติกตฺตา น อีทิเสสุ ฐาเนสุ ตมนุวตฺตตีติ อิทานิสฺส กมฺมสฺสกตาญาณปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเย โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ หลาหลนฺติ ตงฺขณญฺเญว มารณกํ วิสํฯ หนตีติ หิ หโล น-การสฺส ล-การํ กตฺวา, หลานมฺปิ วิเสโส หโล หลาหโล มชฺเฌทีฆวเสน, เอเตน จ อญฺเญ อฏฺฐวิเธ วิเส นิวตฺเตติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ปุเม ปณฺเฑ จ กาโกล, กาฬกูฏหลาหลา;
สโรตฺถิโกสุงฺกิเก โย, พฺรหฺมปุตฺโต ปทีปโน;
ทารโท วจฺฉนาโภ จ, วิสเภทา อิเม นวา’’ติฯ
ขโรทกนฺติ ‘‘ขาโรทก’’นฺติปิ ปาโฐ, อติโลณตาย ติตฺโตทกนฺติ อตฺโถฯ นรกปปาตนฺติ โจรปปาตํฯ มาณวกาติ อตฺตานเมว โอวทิตุํ อาลปติ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธอโหสี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๓๕) วิยฯ ‘‘กมฺมสฺสกา’’ติ กมฺมเมว อตฺตสนฺตกภาวํ วตฺวา ตเทว วิวรติ ‘‘อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว คติํ คจฺฉนฺตี’’ติอาทินาฯ โยนิโสติ อุปาเยน ญาเยนฯ อุมฺมุชฺชิตฺวาติ อาจริโย วิย อโยนิโส อริยูปวาเท อนิมฺมุชฺชนฺโต โยนิโส อริยูปวาทโต อุมฺมุชฺชิตฺวา, อุทฺธํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ มทฺทมาโนติ มทฺทนฺโต ภินฺทนฺโตฯ เอกํสการณเมว อิธ การณนฺติ ทสฺเสตุกาเมน ‘‘สมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยถา ต’’นฺติอาทินา ตสฺส สมารทฺธภาวํ ทสฺเสติ, นฺติ จ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อญฺโญ ปณฺฑิตสภาโว ชาติ อาจารวเสน กุลปุตฺโต อเนกปริยาเยน ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภาสิตุมารภติ, ตถา อยมฺปิ อารทฺโธ, ตญฺจ โข อปิ นามายมาจริโย เอตฺตเกนาปิ รตนตฺตยาวณฺณภาสโต โอรเมยฺยาติฯ
สปฺปราชวณฺณนฺติ อหิราชวณฺณํฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย, วณฺณสรีเรน วาฯ วาริชํ กมลํ น ปหรามิ น ภญฺชามิ, อารา ทูรโตว อุปสิงฺฆามีติ อตฺโถฯ อถาติ เอวํ สนฺเตปิฯ คนฺธตฺเถโนติ คนฺธโจโรฯ สญฺญูฬฺหาติ คนฺถิตา พนฺธิตาฯ คหปตีติ อุปาลิคหปติํ นาฏปุตฺตสฺส อาลปนํฯ เอตฺถ จ วณฺณิตพฺโพ ‘‘อยมีทิโส’’ติ ปกาเสตพฺโพติ วณฺโณ, สณฺฐานํฯ วณฺณียติ อสงฺกรโต ววตฺถาปียตีติ วณฺโณ, ชาติฯ วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํฯ วณฺณียติ ผลเมเตน ยถาสภาวโต วิภาวียตีติ วณฺโณ, การณํฯ วณฺณียติ อปฺปมหนฺตาทิวเสน ปมียตีติ วณฺโณ, ปมาณํฯ วณฺณียติ ปสํสียตีติ วณฺโณ วณฺโณ, ปสํสาฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วณฺณสทฺทสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อาทิสทฺเทน ชาตรูปปุฬินกฺขราทโย สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อิธ คุโณปิ ปสํสาปี’’ติ วุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทินาฯ กิราติ เจตฺถ อนุสฺสวนตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วาฯ คุณูปสญฺหิตนฺติ คุโณปสญฺญุตํฯ ‘‘คุณูปสญฺหิตํ ปสํส’’นฺติ ปน วทนฺโต ปสํสาย เอว คุณภาสนํ สิทฺธํ ตสฺสา ตทวินาภาวโต, ตสฺมา อิทมตฺถทฺวยํ ยุชฺชตีติ ทสฺเสติฯ
กถํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโลฯ เกนฏฺเฐน เอกปุคฺคโล? อสทิสฏฺเฐน, คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน, อสมสมฏฺเฐน จฯ โส หิ ปฐมาภินีหารกาเล ทสนฺนํ ปารมีนํ ปฏิปาฏิยา อาวชฺชนํ อาทิํ กตฺวา โพธิสมฺภารสมฺภรณคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ เสสมหาชเนน อสทิโสฯ เย จสฺส คุณา, เตปิ อญฺญสตฺตานํ คุเณหิ วิสิฏฺฐา, ปุริมกา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ อสมา, เตหิ ปน อยเมเวโก รูปกายนามกาเยหิ สโมฯ โลเกติ สตฺตโลเกฯ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ ปน อิทํ อุภยมฺปิ วิปฺปกตวจนเมว อุปฺปาทกิริยาย วตฺตมานกาลิกตฺตาฯ อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาย อุปฺปชฺชติ, น อญฺเญน การเณนาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ลกฺขเณ เหส มาน-สทฺโท, เอวรูปญฺเจตฺถ ลกฺขณํ น สกฺกา อญฺเญน สทฺทลกฺขเณน ปฏิพาหิตุํฯ อปิจ อุปฺปชฺชมาโน นาม, อุปฺปชฺชติ นาม, อุปฺปนฺโน นามาติ อยเมตฺถ เภโท เวทิตพฺโพฯ เอส หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ยาว อนาคามิผลํ, ตาว อุปฺปชฺชมาโน นาม, อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามฯ พุทฺธานญฺหิ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพญฺญุคุณราสิ อาคโตว นาม โหติ, ตสฺมา นิพฺพตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม, ตทนิพฺพตฺตตฺตา ตทญฺญกฺขเณ ยถารหํ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ’’ จฺเจว วุจฺจติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อตีตกาลิกสฺสาปิ วตฺตมานปโยคสฺส กตฺถจิ ทิฏฺฐตฺตา อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ เอวํ สติ ‘‘อุปฺปชฺชมาโน’’ติ เจตฺถ มาน-สทฺโท สามตฺถิยตฺโถฯ ยาวตา สามตฺถิเยน มหาโพธิสตฺตานํ จริมภเว อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพา, ตาวตา สามตฺถิเยน โพธิสมฺภารภูเตน ปริปุณฺเณน สมนฺนาคโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ ตถาสามตฺถิยโยเคน หิ อุปฺปชฺชมาโน นามาติฯ สพฺพสตฺเตหิ อสโม, อสเมหิ ปุริมพุทฺเธเหว สโม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณ นิกฺขํ วิย นิพฺพิสิฏฺโฐ, ‘‘เอกปุคฺคโล’’ติ เจตสฺส วิเสสนํฯ อาลยสงฺขาตํ ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ สมุจฺฉินฺทตีติ อาลยสมุคฺฆาโตฯ วฏฺฏํ อุปจฺฉินฺทตีติ วฏฺฏุปจฺเฉโทฯ
ปโหนฺเตนาติ ‘‘นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ วุตฺตํฯ อติตฺเถนาติ อโนตรณฏฺฐาเนนฯ น วตฺตพฺโพ อปริมาณวณฺณตฺตา พุทฺธาทีนํ, นิรวเสสานญฺจ เตสํ อิธ ปกาสเนน ปาฬิสํวณฺณนาย เอว สมฺปชฺชนโต, จิตฺตสมฺปหํสนกมฺมฏฺฐานสมฺปชฺชนวเสน จ สผลตฺตาฯ ถาโม เวทิตพฺโพ สพฺพถาเมน ปกาสิตตฺตาฯ กิํ ปน โส ตถา โอคาเหตฺวา ภาสตีติ อาหฯ ‘‘พฺรหฺมทตฺโต ปนา’’ติอาทิฯ อนุกฺกเมน ปุนปฺปุนํ วา สวนํ อนุสฺสโว, ปรมฺปรสวนํฯ อาทิ-สทฺเทน อาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติโย สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ‘‘สุนฺทรมิทํ การณ’’นฺติ เอวํ สยเมว การณปริวิตกฺกนํ อาการปริวิตกฺโกฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา นิชฺฌายิตฺวา ขมนํ รุจฺจนํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, เตหิเยว สมฺพนฺธิเตนาติ อตฺโถฯ มตฺต-สทฺโท เหตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน ยถาวุตฺตํ การณํ นิวตฺเตติฯ อตฺตโน ถาเมนาติ อตฺตโน ญาณพเลเนว, น ปน พุทฺธาทีนํ คุณานุรูปนฺติ อธิปฺปาโยฯ อสงฺขฺเยยฺยาปริเมยฺยปฺปเภทา หิ พุทฺธาทีนํ คุณาฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,
กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,
วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺฐ. ๕๓; พุ. วํ. อฏฺฐ. ๔.๑; อป. อฏฺฐ. ๒.๙๑; จริยา. อฏฺฐ. ๙, ๓๒๙);
อิธาปิ วกฺขติ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิฯ
อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ วุตฺตปฺปการํ นิทสฺเสติฯ ห-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ เต’’ติฯ อญฺญมญฺญสฺสา’’ติ อิทํ รุฬฺหิปทํ ‘‘เอโก เอกายา’’ติ (ปารา. ๔๔๔, ๔๕๒) ปทํ วิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อญฺโญอญฺญสฺสา’’ติ รุฬฺหิปเทเนว วิวรติฯ ‘‘อุชุเมวา’’ติ สาวธารณสมาสตํ วตฺวา เตน นิวตฺเตตพฺพตฺถํ อาห ‘‘อีสกมฺปิ อปริหริตฺวา’’ติ, โถกตรมฺปิ อวิรชฺฌิตฺวาติ อตฺโถฯ กถนฺติ อาห ‘‘อาจริเยน หี’’ติอาทิฯ ปุพฺเพ เอกวารมิว อวณฺณวณฺณภาสเน นิทฺทิฏฺเฐปิ ‘‘อุชุวิปจฺจนีกวาทา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑) วุตฺตตฺตา อเนกวารเมว ‘‘ปุน อิตโร อวณฺณํ อิตโร วณฺณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน หิ วิสทฺทสฺส วิวิธตฺถตํ สมตฺเถติฯ สารผลเกติ สารทารุผลเก วิสรุกฺขอาณินฺติ วิสทารุมยปฏาณิํฯ อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา โหนฺติ, น สมฺมาปฏิปตฺติอนุพนฺธเนนฯ
สีสานุโลกิโนติ สีเสน อนุโลกิโน, สีสํ อุกฺขิปิตฺวา มคฺคานุกฺกเมน โอโลกยมานาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ กาเลติ ยมฺหิ สํวจฺฉเร, อุตุมฺหิ, มาเส, ปกฺเข วา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตสฺมิํ กาเลฯ เตน หิ อนิยมโต สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสาว นิทฺทิสิตา ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติ ทิวสสฺส วิสุํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา, มุหุตฺตาทีนญฺจ ทิวสปริยาปนฺนโตฯ ‘‘ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ เจตฺถ อาธารวจนเมตํฯ เตเนว หิ กิริยาวิจฺเฉททสฺสนวเสน ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จรตี’’ติ สห ปุพฺพกาลกิริยาหิ วตฺตมานนิทฺเทโส กโต, อิตรถา ตสฺมิํ กาเล ราชคเห ปิณฺฑาย จรติ, ตํ อทฺธานมคฺคญฺจ ปฏิปนฺโนติ อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺเชยฺยฯ น หิ อสมานวิสยา กิริยา เอกาธารา สมฺภวนฺติ, ยา เจตฺถ อธิปฺเปตา อทฺธานปฏิปชฺชนกิริยา, สา จ อนิยมิตา น ยุตฺตาติฯ ราชคหปริวตฺตเกสูติ ราชคหํ ปริวตฺเตตฺวา ฐิเตสุฯ ‘‘อญฺญตรสฺมิ’’นฺติ อิมินา เตสุ ภควโต อนิพทฺธวาสํ ทสฺเสติฯ โสติ เอวํ ราชคเห วสมาโน โส ภควาฯ ปิณฺฑาย จรเณนปิ หิ ตตฺถ ปฏิพทฺธภาววจนโต สนฺนิวาสตฺตเมว ทสฺเสติฯ ยทิ ปน ‘‘ปิณฺฑาย จรมาโน โส ภควา’’ติ ปจฺจามเสยฺย, ยถาวุตฺโตว อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺเชยฺยาติฯ ตํ ทิวสนฺติ ยํ ทิวสํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตํ ทิวสฯ ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ อจฺจนฺตสํโยควจนเมตํฯ ภตฺตภุญฺชนโต ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ, ตสฺมิํ ปจฺฉาภตฺตสมเยฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ยตฺถ ปิณฺฑปาตตฺถาย จริตฺวา ภุญฺชนฺติ, ตโต อปกฺกนฺโตฯ ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ ‘‘นาฬนฺทายํ เวเนยฺยานํ วิวิธหิตสุขนิปฺผตฺติํ อากงฺขมาโน อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตํ เทเสสฺสามี’’ติ ตํ ยถาวุตฺตํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺโน, อิทํ ปน การณํ ปกรณโตว ปากฏนฺติ น วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติฯ
อิทานิ อิตรมฺปิ โจทนํ วิโสธิตุํ ‘‘สุปฺปิโยปี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ กาเล, ตํ ทิวสํ อนุพนฺโธติ จ วุตฺตนเยน สมฺพนฺโธฯ ปาโต ปาตราโส, โส ภุตฺโต เยนาติ ภุตฺตปาตราโสฯ อิจฺเจวาติ เอวเมว มนสิ สนฺนิธาย, น ปน ‘‘ภควนฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ปิฏฺฐิโต ‘‘ภควโต ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโตวา’’ติ, ตถา อชานนฺโต เอว หุตฺวา อนุพนฺโธติ อตฺโถฯ น หิ โส ภควนฺตํ ทฏฺฐุเมว อิจฺฉติ, เตนาห ‘‘สเจ ปน ชาเนยฺย, นานุพนฺเธยฺยา’’ติฯ เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา จ สุปฺปิโย อนุพนฺโธ’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติฯ ‘‘โส’’ติอาทินา อปรมฺปิ โจทนํ วิโสเธติฯ กทาจิ ปน ภควา อญฺญตรเวเสเนว คจฺฉติ องฺคุลิมาลทมนปกฺกุสาติอภิคฺคมนาทีสุ, กทาจิ พุทฺธสิริยา, อิธาปิ อีทิสาย พุทฺธสิริยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธสิริยา โสภมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สิรีติ เจตฺถ สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ, ตเทว อุปมาวเสน ทสฺเสติ ‘‘รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตมิวา’’ติอาทินาฯ คจฺฉตีติ ชงฺคโม ยถา ‘‘จงฺกโม’’ติฯ จญฺจลมาโน คจฺฉนฺโต คิริ, ตาทิสสฺส กนกคิริโน สิขรมิวาติ อตฺโถฯ
‘‘ตสฺมิํ กิรา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํ, ปาฬิยํ อทสฺสิตตฺตา, โปราณฏฺฐกถายญฺจ อนาคตตฺตา อนุสฺสวสิทฺธา อยํ กถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิรา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตถา วา โหตุ อญฺญถา วา, อตฺตนา อทิฏฺฐํ, อสุตํ, อมุตญฺจ อนุสฺสวเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณาฯ สมนฺตาติ สมนฺตโต ทสหิ ทิสาหิฯ อสีติหตฺถปฺปมาเณติ เตสํ รสฺมีนํ ปกติยา ปวตฺติฏฺฐานวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา สมนฺตโต, อุปริ จ ปจฺเจกํ อสีติหตฺถมตฺเต ปเทเส ปกติยาว ฆนีภูตา รสฺมิโย ติฏฺฐนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ, วินยฏีกายํ ปน ‘‘ตาเยว พฺยามปฺปภา นามฯ ยโต ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย ตฬากโต มาติกา วิย ทสสุ ทิสาสุ ธาวนฺติ, สา ยสฺมา พฺยามมตฺตา วิย ขายติ, ตสฺมา พฺยามปฺปภาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, (วิ. วิ. ฏี. ๑.๑๖) สงฺคีติสุตฺตวณฺณนายํ ปน วกฺขติ ‘‘ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ ปจฺฉิมกายโตฯ ทกฺขิณหตฺถโตฯ วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา อสีติหตฺถํ ฐานํ คณฺหาติฯ อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺฐาย สพฺพเกสาวฏฺเฏหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ อุฏฺฐหิตฺวา คคนตเล อาธาวนฺตีติ อภิมุขํ ทิสํ ธาวนฺติฯ วิธาวนฺตีติ วิวิธา หุตฺวา วิทิสํ ธาวนฺติฯ
ตสฺมิํ ‘‘รตนาเวฬา’’ติอาทิฯ รตนาเวฬา นาม รตนมยวฏํสกํ มุทฺธํ อวติ รกฺขตีติ หิ อเวฬา, อาเวฬา วา, มุทฺธมาลาฯ อุกฺกา นาม ยา สโชติภูตา, ตาสํ สตํ, นิปตนํ นิปาโต, ตสฺส นิปาโต, เตน สมากุลํ ตถาฯ ปิสิตพฺพตฺตา ปิฏฺฐํ, จีนเทเส ชาตํ ปิฏฺฐํ จีนปิฏฺฐํ, รตฺตจุณฺณํ, ยํ ‘‘สินฺทูโร’’ติปิ วุจฺจติ, จีนปิฏฺฐเมว จุณฺณํฯ วายุโน เวเคน อิโต จิโต จ ขิตฺตํ ตนฺติ ตถาฯ อินฺทสฺส ธนุ โลกสงฺเกตวเสนาติ อินฺทธนุ, สูริยรสฺมิวเสน คคเน ปญฺญายมานาการวิเสโสฯ กุฏิลํ อจิรฏฺฐายิตฺตา วิรูปํ หุตฺวา ชวติ ธาวตีติ วิชฺชุ, สาเยว ลตา ตํสทิสภาเวนาติ ตถา, วายุเวคโต วลาหกฆฏฺฏเนเนว ชาตรสฺมิฯ ตายติ อวิชหนวเสน อากาสํ ปาเลตีติ ตารา, คณสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตสฺส ปภา ตถาฯ วิปฺผุริตวิจฺฉริตมิวาติ อาภาย วิวิธํ ผรมานํ, วิชฺโชตยมานํ วิย จฯ วนสฺส อนฺตรํ วิวรํ วนนฺตรํ, ภควตา ปตฺตปตฺตวนปฺปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อสีติยา อนุพฺยญฺชเนหิ ตมฺพนขตาทีหิ อนุรญฺชิตํ ตถาฯ กมลํ ปทุมปุณฺฑรีกานิ, อวเสสํ นีลรตฺตเสตเภทํ สโรรุหํ อุปฺปลํ, อิติ ปญฺจวิธา ปงฺกชชาติ ปริคฺคหิตา โหติฯ วิกสิตํ ผุลฺลิตํ ตทุภยํ ยสฺส สรสฺส ตถาฯ สพฺเพน ปกาเรน ปริโต สมนฺตโต ผุลฺลติ วิกสตีติ สพฺพปาลิผุลฺลํ อ-การสฺส อา-การํ, ร-การสฺส จ ล-การํ กตฺวา ยถา ‘‘ปาลิภทฺโท’’ติ, ตารานํ มรีจิ ปภา, ตาย วิกสิตํ วิชฺโชติตํ ‘‘ทฺวตฺติํสวรลกฺขณมาลา’’ติฯ ทฺวตฺติํสจนฺทาทีนํ มาลา เกนจิ คนฺเถตฺวา ปฏิปาฏิยา จ ฐปิตาติ น วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ สิยา’’ติ ปริกปฺปนามตฺเตน หิ ‘‘คนฺเถตฺวา ฐปิตทฺวตฺติํสจนฺทมาลายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริกปฺโปปมา เหสา, โลเกปิ จ ทิสฺสติฯ
‘‘มเยว มุขโสภาสฺเส, ตฺยลมินฺทุวิกตฺถนา;
ยโตมฺพุเชปิ สาตฺถีติ, ปริกปฺโปปมา อย’’นฺติฯ
ทฺวตฺติํสจนฺทมาลาย สิริํ อตฺตโน สิริยา อภิภวนฺตี อิวาติ สมฺพนฺโธฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ
เอวํ ภควโต ตทา โสภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ โสภํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตญฺจ ปนา’’ติอาทิมาห อปฺปิจฺฉาฯ ทฺวาทสหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺฐาฯ ติวิเธน วิเวเกน ปวิวิตฺตาฯ ราชราชมหามตฺตาทีหิ อสํสฏฺฐาฯ ทุปฺปฏิปตฺติกานํ โจทกาฯ ปาเป อกุสเล ครหิโน ปเรสํ หิตปฏิปตฺติยา วตฺตาโรฯ ปเรสญฺจ วจนกฺขมาฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ นาม ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ‘‘เตส’’นฺติอาทินา ตทภิสมฺพนฺเธน ภควโต โสภํ ทสฺเสติฯ รตฺตปทุมานํ สณฺโฑ สมูโห วนํ, ตสฺส มชฺเฌ คตา ตถาฯ ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ ปตฺตนิยมมนฺตเรน ตถา วุตฺตํ, ปตฺตนิยเมน ปน สตปตฺตํ ปทุมํ, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํฯ ปวาฬํ วิทฺทุโม, เตน กตาย เวทิกาย ปริกฺขิตฺโต วิยฯ มิคปกฺขีนมฺปีติ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวนายํ, เตนาห ‘‘ปเคว เทวมนุสฺสาน’’นฺติฯ มหาเถราติ มหาสาวเก สนฺธายาหฯ สุรญฺชิตภาเวน อีสกํ กณฺหวณฺณตาย เมฆวณฺณํฯ เอกํสํ กริตฺวาติ เอกํสปารุปนวเสน วามํเส กริตฺวาฯ กตฺตรสฺส ชิณฺณสฺส อาลมฺพโน ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑ, พาหุลฺลวเสนายํ สมญฺญาฯ สุวมฺมํ นาม โสภณุรจฺฉโท, เตน วมฺมิตา สนฺนทฺธาติ สุวมฺมวมฺมิตา, อิทํ เตสํ ปํสุกูลธารณนิทสฺสนํฯ เยสํ กุจฺฉิคตํ สพฺพมฺปิ ติณปลาสาทิ คนฺธชาตเมว โหติ, เต คนฺธหตฺถิโน นาม, เย ‘‘เหมวตา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เตสมฺปิ เถรานํ สีลาทิคุณคนฺธตาย ตํสทิสตาฯ อนฺโตชฏาพหิชฏาสงฺขาตาย วิชฏิตชฏาฯ ตณฺหาพนฺธนาย ฉินฺนตฺตา ฉินฺนพนฺธนาฯ ‘‘โส’’ติอาทิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํฯ อนุพุทฺเธหีติ พุทฺธานมนุพุทฺเธหิฯ เตปิ หิ เอกเทเสน ภควตา ปฏิวิทฺธปฏิภาเคเนว จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌนฺติฯ ปตฺตปริวาริตนฺติ ปุปฺผทเลน ปริวาริตํฯ กํ วุจฺจติ กมลาทิ, ตสฺมิํ สรติ วิราชตีติ เกสรํ, กิญฺชกฺโขฯ กณฺเณ กรียตีติ กณฺณิกาฯ กณฺณาลงฺกาโร, ตํสทิสณฺฐานตาย กณฺณิกา, พีชโกโสฯ ฉนฺนํ หํสกุลานํ เสฏฺโฐ ธตรฏฺโฐ หํสราชา วิย, หาริโต นาม มหาพฺรหฺมา วิยฯ
เอวํ คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ, ภิกฺขู จ ทิสฺวา อตฺตโน ปริสํ โอโลเกสีติ สมฺพนฺโธฯ กาชทณฺฑเกติ กาชสงฺขาเต ภาราวหทณฺฑเก, กาชสฺมิํ วา ภารลคฺคิตทณฺฑเกฯ ขุทฺทกํ ปีฐํ ปีฐกํฯ มูเล, อคฺเค จ ติธา กโต ทณฺโฑ ติทณฺโฑฯ โมรหตฺถโก โมรปิญฺฉํฯ ขุทฺทกํ ปสิพฺพํ ปสิพฺพกํฯ กุณฺฑิกา กมณฺฑลุฯ สา หิ กํ อุทกํ อุเทติ ปสเวติ, รกฺขตีติ วา กุณฺฑิกา นิรุตฺตินเยนฯ คหิตํ โอมกโต ลุชฺชิตํ, วิวิธํ ลุชฺชิตญฺจ ปีฐก…เป.… กุณฺฑิกาทิอเนกปริกฺขารสงฺขาตํ ภารํ ภรติ วหตีติ คหิต…เป.… ภารภริตาฯ อิตีติ นิทสฺสนตฺโถฯ เอวนฺติ อิทมตฺโถฯ เอวํ อิทํ วจนมาทิ ยสฺส วจนสฺส ตถา, ตเทว นิรตฺถกํ วจนํ ยสฺสาติ เอวมาทินิรตฺถกวจนาฯ มุขํ เอตสฺส อตฺถีติ มุขรา, สพฺเพปิ มุขวนฺตา เอว, อยํ ปน ผรุสาภิลาปมุขวตี, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ นินฺทายญฺหิ อยํ รปจฺจโยฯ มุเขน มุขราฯ วิวิธา กิณฺณา วาจา ยสฺสาติ วิกิณฺณวาจาฯ ตสฺสาติ สุปฺปิยสฺส ปริพฺพาชกสฺสฯ นฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ปริสํฯ
อิทานีติ ตสฺส ตถารูปาย ปริสาย ทสฺสนกฺขเณฯ ปนาติ อรุจิสํสูจนตฺโถ, ตถาปีติ อตฺโถฯ ลาภ…เป.… หานิยา เจว เหตุภูตายฯ กถํ หานีติ อาห ‘‘อญฺญติตฺถิยานญฺหี’’ติอาทิฯ นิสฺสิรีกตนฺติ นิโสภตํ, อยมตฺโถ โมรชาตกาทีหิปิ ทีเปตพฺโพฯ ‘‘อุปติสฺสโกลิตานญฺจา’’ติอาทินา ปกฺขหานิตาย วิตฺถาโรฯ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส, มหาโมคฺคลฺลานสฺส จ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘เตสุ ปน ปกฺกนฺเตสู’’ติ วุตฺตํฯ เตสํ ปพฺพชิตกาเลเยว อฑฺฒเตยฺยสตํ ปริพฺพาชกปริสา ปพฺพชิ, ตโต ปรมฺปิ ‘‘สาปิ เตสํ ปริสา ภินฺนา’’ติ อิมินาฯ ยาย กายจิ หิ ปริพฺพาชกปริสาย ปพฺพชิตาย ตสฺส ปริสา ภินฺนาเยว นาม สมานคณตฺตาติ ตถา วุตฺตํฯ ‘‘อิเมหี’’ติอาทินา ลาภปกฺขหานิํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ อุสูยสงฺขาตสฺส วิสสฺส อุคฺคาโร อุคฺคิลนํ อุสูยวิสุคฺคาโร, ตํฯ เอตฺถ จ ‘‘ยสฺมา ปเนสา’’ติอาทินาว ‘‘กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตี’’ติ โจทนํ วิโสเธติ, ‘‘สเจ’’ติอาทิกํ ปน สพฺพมฺปิ ตปฺปริวารวจนเมวาติ เตหิปิ สา วิโสธิตาเยว นามฯ ภควโต วิโรธานุนยาภาววีมํสนตฺถํ เอเต อวณฺณํ วณฺณํ ภาสนฺติฯ ‘‘มาเรน อนฺวาวิฏฺฐา เอวํ ภาสนฺตี’’ติ จ เกจิ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว อฏฺฐกถาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตาฯ ปากโฏเยวายมตฺโถติฯ
๒. ยสฺมา อตฺถงฺคโต สูริโย, ตสฺมา อกาโล ทานิ คนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ
อมฺพลฏฺฐิกาติ สามีปิกโวหาโร ยถา ‘‘วรุณนครํ, โคทาคาโม’’ติ อาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ ตรุณปริยาโย ลฏฺฐิกา-สทฺโท รุกฺขวิสเย ยถา ‘‘มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา เพลุวลฏฺฐิกาย มูเล ทิวาวิหารํ นิสีที’’ติอาทีสูติ ทสฺเสติ’’ ‘‘ตรุณมฺพรุกฺโข’’ติ อิมินาฯ เกจิ ปน ‘‘อมฺพลฏฺฐิกา นาม วุตฺตนเยน เอโก คาโม’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเต อมฺพลฏฺฐิกายนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ฉายูทกสมฺปนฺนนฺติ ฉายาย เจว อุทเกน จ สมฺปนฺนํฯ มญฺชุสาติ เปฬาฯ ปฏิภานจิตฺตวิจิตฺตนฺติ อิตฺถิปุริสสญฺโญคาทินา ปฏิภานจิตฺเตน วิจิตฺตํ, เอเตน รญฺโญ อคารํ, ตเทว ราชาคารกนฺติ ทสฺเสติฯ ราชาคารกํ นาม เวสฺสวณมหาราชสฺส เทวายตนนฺติ เอเกฯ
พหุปริสฺสโยติ หนฺทาติ วจนโวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, ตทานุภาวโต นิปฺปริสฺสยตฺถาย อิทานิ อุปคนฺตฺวา สฺเว คมิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สทฺธิํ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา’’ ติจฺเจว สีหฬฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตญฺจ โข ปาฬิอารุฬฺหวเสเนว, น ปน ตทา สุปฺปิยสฺส ปริสาย อภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธิํ อตฺตโน ปริสายา’’ติ อิธ วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ พฺรหฺมทตฺโตเยว ปาฬิยมารุฬฺโห, น ปน ตทวเสสา สุปฺปิยสฺส ปริสาติ ‘‘วุตฺตนฺติ วา อมฺเหหิปิ อิธ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ ตทา อญฺญายปิ ปริสาย วิชฺชมานภาวทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตํ, ปาฬิยมารุฬฺหวเสน ปน อญฺญถาปิ อิธ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ยุตฺโต’’ติ วทนฺติฯ
อิทานิ ‘‘ตตฺราปิ สุท’’นฺติอาทิปาฬิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วาสํ อุปคโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริวาเรตฺวา นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กุจฺฉิตํ กตฺตพฺพนฺติ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ, กุจฺฉิตกิริยา, อิโต จิโต จ จญฺจลนนฺติ อตฺโถ, หตฺถสฺส กุกฺกุจฺจํ ตถาฯ ‘‘สา หี’’ติอาทินา ตถาภูตตาย การณํ ทสฺเสติฯ นิวาเตติ วาตวิรหิตฏฺฐาเนฯ ยถาวุตฺตโทสาภาเวน นิจฺจลาฯ ตํ วิภูตินฺติ ตาทิสํ โสภํฯ วิปฺปลปนฺตีติ สติโวสฺสคฺควเสน วิวิธา ลปนฺติฯ นิลฺลาลิตชิวฺหาติ อิโต จิโต จ นิกฺขนฺตชิวฺหาฯ กากจฺฉมานาติ กากานํ สทฺทสทิสํ สทฺทํ กุรุมานาฯ ฆรุฆรุปสฺสาสิโนติ ฆรุฆรุอิติ สทฺทํ ชเนตฺวา ปสฺสสนฺตาฯ อิสฺสาวเสนาติ ยถาวุตฺเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ อุสูยนวเสนฯ ‘‘สพฺพํ วตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘อาทิเปยฺยาลนโยย’’นฺติ ทสฺเสติฯ
๓. สมฺมา ปโหนฺติ ตํ ตํ กมฺมนฺติ สมฺปหุลา, พหโว, เตนาห ‘‘พหุกาน’’นฺติฯ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตุวคฺคสงฺเฆเนว วินยกมฺมสฺส กตฺตพฺพตฺตา ‘‘วินยปริยาเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตโย ชนาติ เจส อุปลกฺขณนิทฺเทโส ทฺวินฺนมฺปิ สมฺปหุลตฺตาฯ ตตฺถ ตตฺถ ตถาเยวาคตตฺตา ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ ตํ ปาฬิยา อาคตโวหารวเสน หิ อยํ เภโทฯ ตโย ชนา ตโย เอว นาม, ตโต ปฏฺฐาย อุตฺตริ จตุปญฺจชนาทิกา สมฺปหุลาติ อตฺโถฯ ตโตติ จายํ มริยาทาวธิฯ มณฺฑลมาโฬติ อเนกตฺถปวตฺตา สมญฺญา, อิธ ปน อีทิสาย เอวาติ นิยเมนฺโต ‘‘กตฺถจี’’ติอาทิฯ กณฺณิกา วุจฺจติ กูฏํฯ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสมณฺฑลาการฉนฺเนนฯ ตเทว ฉนฺนํ อญฺญตฺถ กูฏาคารสาลาฯ ถมฺภปนฺติํ ปริกฺขิปิตฺวาติ ถมฺภมาลํ ปริวาเรตฺวา, ปริมณฺฑลากาเรน ถมฺภปนฺติํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฏฺฐานสาลา นาม ปยิรุปาสนสาลาฯ ยตฺถ อุปฏฺฐานมตฺตํ กโรนฺติ, น เอกรตฺตทิรตฺตาทิวเสน นิสีทนํ, อิธ ปน ตถา กตา นิสีทนสาลาเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินาฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘สนฺนิปติตาน’’ นฺตฺเวว อวตฺวา ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติปิ วุตฺตํฯ มานิตพฺโพติ มาโฬ, มียติ ปมียตีติ วา มาโฬฯ มณฺฑลากาเรน ปฏิจฺฉนฺโน มาโฬติ มณฺฑลมาโฬ, อเนกโกณวนฺโต ปฏิสฺสยวิเสโสฯ ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติ นิสชฺชนวเสน วุตฺตํ, นิสชฺชนวเสน วา ‘‘สนฺนิสินฺนาน’’นฺติ สํวณฺเณตพฺพปทมชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ อิมินา นิสีทนอิริยาปถํ, กายสามคฺคีวเสน จ สโมธานํ สนฺธาย ปททฺวยเมตํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ สงฺขิยา วุจฺจติ กถา สมฺมา ขิยนโต กถนโตฯ กถาธมฺโมติ กถาสภาโว, อุปปริกฺขา วิธีติ เกจิฯ
‘‘อจฺฉริย’’นฺติอาทิ ตสฺส รูปทสฺสนนฺติ อาห ‘‘กตโม ปน โส’’ติอาทิฯ โสติ กถาธมฺโมฯ ‘‘นียตีติ นโย, อตฺโถ, สทฺทสตฺถํ อนุคโต นโย สทฺทนโย’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ นียติ อตฺโถ เอเตนาติ วา นโย, อุปาโย, สทฺทสตฺเถ อาคโต นโย อตฺถคหณูปาโย สทฺทนโยฯ ตตฺถ หิ อนภิณฺหวุตฺติเก อจฺฉริย-สทฺโท อิจฺฉิโต รุฬฺหิวเสนฯ เตเนวาห ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิยา’’ติอาทิฯ ตสฺส หิ ตทาโรหณํ น นิจฺจํ, กทาจิเยว สิยา, เอวมิทมฺปิฯ อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยํ นิรุตฺตินเยน โยคฺคสทฺทสฺส โลปโต, ตทฺธิตวเสน วา ณิยปจฺจยสฺส วิจิตฺรวุตฺติโต, โส ปน โปราณฏฺฐกถายเมว อาคตตฺตา ‘‘อฏฺฐกถานโย’’ติ วุตฺโตฯ ปุพฺเพ อภูตนฺติ อภูตปุพฺพํ, เอเตน น ภูตํ อภูตนฺติ นิพฺพจนํ, ภูต-สทฺทสฺส จ อตีตตฺถํ ทสฺเสติฯ ยาวญฺจิทนฺติ สนฺธิวเสน นิคฺคหิตาคโมติ อาห ‘‘ยาว จ อิท’’นฺติ, เอตสฺส จ ‘‘สุปฺปฏิวิทิตา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ยาว จยตฺตกํ อิทํ อยํ นานาธิมุตฺติกตา สุปฺปฏิวิทิตา, ตํ ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ น สกฺกา อมฺเหหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ, อกฺขาตุญฺจาติ สปาฐเสสตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘เตน สุปฺปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตํ ทสฺเสตี’’ติฯ
‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ เตนาติ เอตฺถ ต-สทฺโท สกตฺถปฏินิทฺเทโส, ตสฺมา เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สมาโน สุปากโฏ นาม โหติ, ตทภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธิํ อาคมนปฏิปทาย ตสฺส อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส’’ติอาทิมาห อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อคฺคมคฺคญาณปทฏฺฐานํ อนาวรณญาณํ, อนาวรณญาณปทฏฺฐานญฺจ อคฺคมคฺคญาณํฯ ตทุภยญฺหิ สมฺมา อวิปรีตํ สยเมว พุชฺฌติ, สมฺมา วา ปสฏฺฐา สุนฺทรํ พุชฺฌตีติ สมฺมาสมฺโพธิฯ สา ปน พุทฺธานํ สพฺพคุณสมฺปตฺติํ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ, ตสฺมา ‘‘อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ, เตน ตาทิเสน ภควตาติ อตฺโถฯ สติปิ ญาณทสฺสนานํ อิธ ปญฺญาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ วิสยวิเสสปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตาน’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ หิ ปฐมมตฺถํ อสาธารณญาณวเสน ทสฺเสติฯ อาสยานุสยญาเณน ชานตา สพฺพญฺญุตานาวรณญาเณหิ ปสฺสตาติ อตฺโถฯ
ทุติยํ วิชฺชตฺตยวเสนฯ ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยญาเณหิฯ ตติยํ อภิญฺญานาวรณญาณวเสนฯ อภิญฺญาปริยาปนฺเนปิ ‘‘ตีหิ วิชฺชาหี’’ติ ตาสํ ราสิเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อนาวรณญาณสงฺขาเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตาติ อตฺโถฯ จตุตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณมํสจกฺขุวเสนฯ ปญฺญายาติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณนฯ กุฏฺฏสฺส ภิตฺติยา ติโร ปรํ, อนฺโต วา, ตทาทีสุ คตานิฯ อติวิสุทฺเธนาติ อติวิย วิสุทฺเธน ปญฺจวณฺณสมนฺนาคเตน สุนีลปาสาทิกอกฺขิโลมสมลงฺกเตน รตฺติญฺเจว ทิวา จ สมนฺตา โยชนํ ปสฺสนฺเตน มํสจกฺขุนาฯ ปญฺจมํ ปฏิเวธเทสนาญาณวเสนฯ ‘‘อตฺตหิตสาธิกายา’’ติ เอกํสโต วุตฺตํ, ปริยายโต ปเนสา ปรหิตสาธิกาปิ โหติฯ ตาย หิ ธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกกิเลสสมุคฺฆาตาย เทสนาญาณาทิ สมฺภวติฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ วิปสฺสนาสหคโต สมาธิ ปทฏฺฐานํ สมาธิปทฏฺฐานา, ตายฯ เทสนาปญฺญายาติ เทสนากิจฺจนิปฺผาทเกน สพฺพญฺญุตญฺญาเณนฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปญฺจมารานํ วา, สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อญฺญติตฺถิยานํฯ เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ อปฺปฏิภานตากรณํ, อชฺฌุเปกฺขนญฺจ มชฺฌิมปณฺณาสเก ปญฺจมวคฺเค สงฺคีตํ จงฺกีสุตฺตญฺเจตฺถ (ม. นิ. ๒.๔๒๒) นิทสฺสนํ, เอเตน อรโย หตา อเนนาติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิมาหฯ อโต นาวจนสฺส ตาพฺยปฺปเทโส มหาวิสเยนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิจ อรโย หนตีติ อนฺตสทฺเทน ปทสิทฺธิ, อิการสฺส จ อกาโรฯ ปจฺจยาทีนํ สมฺปทานภูตานํ, เตสํ วา ปฏิคฺคหณํ, ปฏิคฺคหิตุํ วา อรหตีติ อรหนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา’’ติ อิมินาฯ สมฺมาติ อวิปรีตํฯ สามญฺจาติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ ปเนตฺถ ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ อยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? สามญฺญโชตนาย
อิทานิ จ จตูหิ ปเทหิ จตุเวสารชฺชวเสน อตฺตนา อธิปฺเปตตรํ ฉฏฺฐมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรายิกธมฺเม วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตเทว นิคมนํ กโรติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ อนฺตรายกรธมฺมญาเณน ชานตา, นิยฺยานิกธมฺมญาเณน ปสฺสตา, อาสวกฺขยญาเณน อรหตา, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธนอาติ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ อนตฺถจรเณน กิเลสา เอว อรโยติ กิเลสารโย, เตสํ กิเลสารีนํฯ เอตฺถาห – ยสฺส ญาณสฺส วเสน สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ นาม ชาโต, กิํ ปนิทํ ญาณํ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนวเสน ปวตฺตมานํ สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, เอวํ สติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ, อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานญฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺฐาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย ปฏิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา จ สติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ
‘คจฺฉํ สมาหิโต นาโค, ฐิโต นาโค สมาหิโต;
เสยฺยํ สมาหิโต นาโค, นิสินฺโนปิ สมาหิโต’ติฯ (อ. นิ. ๖.๔๓); –
อิทมฺปิ สพฺพทา ญาณปฺปวตฺติทีปกํ องฺคุตฺตราคเม นาโคปมสุตฺตวจนํ สุวุตฺตํ นาม โหตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วาเท วุตฺตโทสา นาติวตฺติฯ ฐิติลกฺขณารมฺมณตาย จ อตีตานาคตธมฺมานํ ตทภาวโต เอกเทสวิสยเมว ภควโต ญาณํ สิยา, ตสฺมา สกิญฺเญว สพฺพสฺมิํ วิสเย ญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติฯ อถ กเมน สพฺพสฺมิมฺปิ วิสเย ญาณํ ปวตฺตติ, เอวมฺปิ น ยุชฺชติฯ น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน, ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน
นนุ จ เอตสฺมิมฺปิ ปกฺเข ยทา สกลํ ญาตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกิํเยว สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสา นาติวตฺติเยวาติ? น, ตสฺส วิโสธิตตฺตาฯ วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติฯ อญฺญถา ปจุรชนญาณสมานวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ญาณสฺส อจินฺเตยฺยตา น สิยา, ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํ, ‘‘ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา, ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน, เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน…เป.… เต ธมฺมา’’ติ (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) เอวเมกชฺฌํ, วิสุํ, สกิํ, กเมน วา อิจฺฉานุรูปํ
อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ฐานาฐานาทีนิ ฉพฺพิสยานิ ฉหิ ญาเณหิ ชานตา, ยถากมฺมูปเค สตฺเต จุตูปปาตทิพฺพจกฺขุญาเณหิ ปสฺสตา, สวาสนานมาสวานํ อาสวกฺขยญาเณน ขีณตฺตา อรหตา, ฌานาทิธมฺเม สํกิเลสโวทานวเสน สามํเยว อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เอวํ ทสพลญาณวเสน จตูหากาเรหิ โถมิเตนฯ อปิจ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาย ชานตา, ติณฺณมฺปิ กมฺมานํ ญาณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, ทวาทีนํ ฉนฺนมภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ ฉนฺนมหานิเหตุภูตาย อปริกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพญฺญุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธน
จตุเวสารชฺชํ สนฺธาย ‘‘จตูหากาเรหี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โถมิเตนา’’ติ เอเตน อิเมสํ ‘‘ภควตา’’ติ ปทสฺส วิเสสนตํ ทสฺเสติฯ ยทิปิ หีนปณีตเภเทน ทุวิธาว อธิมุตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา, ปวตฺติอาการวเสน ปน อเนกเภทภินฺนาวาติ อาห ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติฯ สา ปน อธิมุตฺติ อชฺฌาสยธาตุเยว, ตทปิ ตถา ตถา ทสฺสนํ, ขมนํ, โรจนญฺจาติ อตฺถํ วิญฺญาเปติ ‘‘นานชฺฌาสยตา’’ติ อิมินาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นานาธิมุตฺติกตา นานชฺฌาสยตา นานาทิฏฺฐิกตา นานกฺขนฺติตา นานารุจิตา’’ติฯ ‘‘ยาวญฺจิท’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สุปฺปฏิวิทิตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ จ อิทนฺติ ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติ เอเตน วา ปเทน สมานาธิกรณํ, ตสฺสตฺโถ ปน ปากโฏเยวาติ อาห ‘‘ยาว จ สุฏฺฐุ ปฏิวิทิตา’’ติฯ
‘‘ยา จ อย’’นฺติอาทินา ธาตุสํยุตฺตปาฬิํ ทสฺเสนฺโต ตเทว สํยุตฺตํ มนสิ กริตฺวา เตสํ อวณฺณวณฺณภาสเนน สทฺธิํ ฆเฏตฺวา เถรานมยํ สงฺขิยธมฺโม อุทปาทีติ ทสฺเสติฯ อโต อสฺส ภควโต ธาตุสํยุตฺตเทสนานเยน ตาสํ สุปฺปฏิวิทิตภาวํ สมตฺถนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สุปฺปฏิวิทิตภาวสมตฺถนญฺหิ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิวจนํฯ ตตฺถ ยา อยํ นานาธิมุตฺติกตา…เป.… รุจิตาติ สมฺพนฺโธฯ ธาตุโสติ อชฺฌาสยธาตุยาฯ สํสนฺทนฺตีติ สมฺพนฺเธนฺติ วิสฺสาเสนฺติฯ สเมนฺตีติ สมฺมา, สห วา ภวนฺติฯ ‘‘หีนาธิมุตฺติกา’’ติอาทิ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติ อตีตสฺมิํ กาเล, อจฺจนฺตสํโยเค วา เอตํ อุปโยควจนํฯ นานาธิมุตฺติกตา-ปทสฺส นานชฺฌาสยตาติ อตฺถวจนํฯ นานาทิฏฺฐิ…เป.… รุจิตาติ ตสฺส สรูปทสฺสนํฯ สสฺสตาทิลทฺธิวเสน นานาทิฏฺฐิกตาฯ ปาปาจารกลฺยาณาจาราทิปกติวเสน นานกฺขนฺติตาฯ ปาปิจฺฉาอปฺปิจฺฉาทิวเสน นานารุจิตาฯ นาฬิยาติ ตุมฺเพน, อาฬฺหเกน วาฯ ตุลายาติ มาเนนฯ นานาธิมุตฺติกตาญาณนฺติ เจตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อธิปฺเปตํ, น ทสพลญาณนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณนา’’ติฯ เอวํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๓) วุตฺตํ, อภิธมฺมฏฺฐกถายํ, ทสพลสุตฺตฏฺฐกถาสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๔๙; อ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๐.๒๑; วิภ. อฏฺฐ. ๘๓๑) จ เอวมาคตํฯ
ปรวาที ปนาห ‘‘ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติ, ตํ ตถา น ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทสพลญาณญฺหิ สกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติฯ ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว, ปญฺจมํ สตฺตานมชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริญฺจ ชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติฯ ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ทสพลญาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ, กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ, โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติฯ ชานนฺโต ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ ‘‘สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติ, ตโต ปรานิ ทฺเว ‘‘อวิตกฺกอวิจารานี’’ติ วกฺขติ, อาสวกฺขยญาณํ ‘‘สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติ วกฺขติ, ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ปรํ ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ ‘‘โลกุตฺตร’นฺติ วกฺขติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว, กามาวจรเมว, โลกิยเมวาติฯ อิติ อญฺญเทว ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ, ตสฺมา ปญฺจมพลญาณสงฺขาเตน นานาธิมุตฺติกตาญาเณน จ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน จ วิทิตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จ-กาโรปิ หิ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติฯ สาติ ยถาวุตฺตา นานาธิมุตฺติกตาฯ ‘‘ทฺเวปิ นามา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสุตฺตสฺสตฺถํ ‘‘อิเมสุ จาปี’’ติอาทินา ตสฺส สงฺขิยธมฺมสฺส ตทภิสมฺพนฺธตํ อาวิ กโรติฯ อิติ ห เมติ เอตฺถ เอวํสทฺทตฺเถ อิติ-สทฺโท, ห-กาโร นิปาตมตฺตํ, อาคโม วาฯ สนฺธิวเสน ‘‘เอวํ อิเม’’ติ อิมินาฯ
๔. ‘‘วิทิตฺวา’’ติ เอตฺถ ปกติยตฺถภูตา วิชานนกิริยา สามญฺเญน อเภทวตีปิ สมานา ตํตํกรณโยคฺยตาย อเนกปฺปเภทาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วตฺถูนีติ ฆรวตฺถูนิฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ทิสฺวา อญฺญาสี’’ติ จ โวหารวจนมตฺตเมตํฯ น หิ เตน ทสฺสนโต อญฺญํ ชานนํ นาม นตฺถิฯ ตทิทํ ญาณํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ อากงฺขาปฏิพทฺธํ มนสิการปฏิพทฺธํ จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธํ หุตฺวา ปวตฺตติฯ กิํ นาม กโรนฺโต ภควา เตน ญาเณน อาวชฺชนาทิปฏิพทฺเธน อญฺญาสีติ โสตูนมตฺถสฺส สุวิญฺญาปนตฺถํ ปรมฺมุขา วิย โจทนํ สมุฏฺฐาเปติ ‘‘กิํ กโรนฺโต อญฺญาสี’’ติ อิมินา, ปจฺฉิมยามกิจฺจํ กโรนฺโต ตํ ญาณํ อาวชฺชนาทิปฏิพทฺธํ หุตฺวา เตน ตถา อญฺญาสีติ วุตฺตํ โหติฯ สามญฺญสฺมิํ สติ วิเสสวจนํ สาตฺถกํ สิยาติ อนุโยเคนาห ‘‘กิจฺจญฺจนาเมต’’นฺติอาทิฯ อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาตํ กตํ ตสฺส สมุฏฺฐาปกกิเลสสมุคฺฆาฏเนน, ยโต ‘‘นตฺถิ อพฺยาวฏมโน’’ติ อฏฺฐารสสุ พุทฺธธมฺเมสุ วุจฺจติฯ นิรตฺถโก จิตฺตสมุทาจาโร นตฺถีติ เหตฺถ อตฺโถฯ เอวมฺปิ วุตฺตานุโยโค ตทวตฺโถเยวาติ โจทนมปเนติ ‘‘ตํ ปญฺจวิธ’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ ปุริมกิจฺจทฺวยํ ทิวสภาควเสน, อิตรตฺตยํ รตฺติภาควเสน คเหตพฺพํ ตถาเยว วกฺขมานตฺตาฯ
‘‘อุปฏฺฐากานุคฺคหณตฺถํ, สรีรผาสุกตฺถญฺจา’’ติ เอเตน อเนกกปฺปสมุปจิตปุญฺญสมฺภารชนิตํ ภควโต มุขวรํ ทุคฺคนฺธาทิโทสํ นาม นตฺถิ, ตทุภยตฺถเมว ปน มุขโธวนาทีนิ กโรตีติ ทสฺเสติฯ สพฺโพปิ หิ พุทฺธานํ กาโย พาหิรพฺภนฺตเรหิ มเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺโฐ สุโธตมณิ วิย โหติฯ วิวิตฺตาสเนติ ผลสมาปตฺตีนมนุรูเป วิเวกานุพฺรูหนาสเนฯ วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺตีหิ วีตินามนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ น วิเวกนินฺนตาย, ปเรสญฺจ ทิฏฺฐานุคติ อาปชฺชนตฺถํฯ สุรตฺตทุปฏฺฏํ อนฺตรวาสกํ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสน นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา เมฆวณฺณํ สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตํ อาทายาติ อธิปฺปาโยฯ ตถาเยว หิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโตฯ ‘‘กทาจิ เอกโก’’ติอาทิ คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, เตน นครมฺปิ วิกปฺเปติฯ ยถารุจิ วตฺตมาเนหิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ ปวิสตีติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทินา เสยฺยถิทนฺติ จ ตํ กตมนฺติ อตฺเถ นิปาโต, อิทํ วา สปฺปาฏิหีรปวิสนํ กตมนฺติปิ วฏฺฏติฯ มุทุคตวาตาติ มุทุภูตา, มุทุภาเวน วา คตา วาตาฯ อุทกผุสิตานีติ อุทกพินฺทูนิฯ มุญฺจนฺตาติ โอสิญฺจนฺตาฯ เรณุํ วูปสเมตฺวาติ รชํ สนฺนิสีทาเปตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ จณฺฑ-วาตาตป-หิมปาตาทิ-หรเณน วิตานกิจฺจนิปฺผาทกตฺตา, ตโต ตโต หิมวนฺตาทีสุ ปุปฺผูปครุกฺขโต อุปสํหริตฺวาติ อตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตา ตถา น วุตฺตํฯ สมภาคกรณมตฺเตน โอนมนฺติ, อุนฺนมนฺติ จ, ตโตเยว ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ สกฺขรกถลกณฺฏกสงฺกุกลลาทิอปคมนสฺสาปิ สมฺภวโต, ตญฺจ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณสฺส นิสฺสนฺทผลํ, น อิทฺธินิมฺมานํฯ ปทุมปุปฺผานิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, เตน ‘‘ยทิ ยถาวุตฺตนเยน สมา ภูมิ โหติ, เอวํ สติ ตานิ น ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตถา ปน อสติเยว ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ภควโต ยถารุจิ ปวตฺตนํ ทสฺเสติฯ สพฺพทาว ภควโต คมนํ ปฐมํ ทกฺขิณปาทุทฺธรณสงฺขาตานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตนฺติ อาห ‘‘ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติฯ พุทฺธานํ สพฺพทกฺขิณตาย ตถา วุตฺตนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร,(ที. นิ. ฏี. ๑.๔) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโร (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๕๓) จ วทติ, สพฺเพสํ อุตฺตมตาย เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ สติ อุตฺตมปุริสานํ ตถาปกติตายาติ อาปชฺชติฯ ฐปิตมตฺเต นิกฺขมิตฺวา ธาวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อิทญฺจ ยาวเทว วิเนยฺยชนวินยนตฺถํ สตฺถุ ปาฏิหาริยนฺติ เตสํ ทสฺสนฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ฉพฺพณฺณรสฺมิโย’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สุวณฺณรสปิญฺชรานิ วิยา’’ติ วจนํ ภควโต สรีเร ปีตาภาย เยภุยฺยตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘รส-สทฺโท เจตฺถ อุทกปริยาโย, ปิญฺชร-สทฺโท เหมวณฺณปริยาโย, สุวณฺณชลธารา วิย สุวณฺณวณฺณานีติ อตฺโถ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.พุทฺธาจิณฺณกถา.๒๒) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ เตสุ เตสุ คามนิคมาทีสุ สํวิชฺชมานานิ อลงฺกโรนฺติโย หุตฺวาฯ
‘‘ตถา’’ติอาทินา กายูปคานิ, น ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตานิฯ ‘‘อนฺตรวีถิ’’นฺติ อิมินา ภควโต ปิณฺฑาย คมนานุรูปวีถิํ ทสฺเสติฯ น หิ ภควา โลลุปฺปจารปิณฺฑจาริโก วิย ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉติฯ เย ปฐมํ คตา, เย วา ตทนุจฺฉวิกํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ สมตฺถา, เต ภควโตปิ ปตฺตํ คณฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิมาเนนฺตีติ ปติสฺสมานสา ปูเชนฺติ, ภควนฺตํ วา ปฏิมานาเปนฺติ ปฏิมานนฺตํ กโรนฺติฯ โวหารมตฺตญฺเจตํ, ภควโต ปน อปฏิมานนา นาม นตฺถิฯ จิตฺตสนฺตานานีติ อตีเต, เอตรหิ จ ปวตฺตจิตฺตสนฺตานานิฯ ยถา เกจิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหนฺติ, ตถา ธมฺมํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธฯ เกจิ ปพฺพชิตฺวาติ จ อรหตฺตสมาปนฺนานํ ปพฺพชฺชาสงฺเขปคตทสฺสนตฺถํ นาคเสนตฺเถเรน ‘‘วิสมํ มหาราช, คิหิลิงฺคํ, วิสเม ลิงฺเค ลิงฺคทุพฺพลตาย อรหตฺตํ ปตฺโต คิหี ตสฺมิํเยว ทิวเส ปพฺพชติ วา ปรินิพฺพายติ วา เนโส มหาราช, โทโส อรหตฺตสฺส, คิหิลิงฺคสฺเสเวโส โทโส ยทิทํ ลิงฺคทุพฺพลตา’’ติ (มิ. ป. ๕.๒.๒) สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ เอตฺถ จ สปฺปาฏิหีรปฺปเวสนสมฺพนฺเธเนว มหาชนานุคฺคหณํ ทสฺสิตํ, อปฺปาฏิหีรปฺปเวสเนน จ ปน ‘‘เต สุนิวตฺถา สุปารุตา’’ติอาทิวจนํ ยถารหํ สมฺพนฺธิตฺวา มหาชนานุคฺคหณํ อตฺถโต วิภาเวตพฺพํ โหติฯ ตมฺปิ หิ ปุเรภตฺตกิจฺจเมวาติฯ อุปฏฺฐานสาลา เจตฺถ มณฺฑลมาโฬฯ ตตฺถ คนฺตฺวา มณฺฑลมาเฬติ อิธ ปาโฐ ลิขิโตฯ ‘‘คนฺธมณฺฑลมาเฬ’’ติปิ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๕๓) มโนรถปูรณิยา ทิสฺสติ, ตฏฺฏีกายญฺจ ‘‘จตุชฺชาติยคนฺเธน ปริภณฺเฑ มณฺฑลมาเฬ’’ติ วุตฺตํฯ คนฺธกุฏิํ ปวิสตีติ จ ปวิสนกิริยาสมฺพนฺธตาย, ตสฺสมีปตาย จ วุตฺตํ, ตสฺมา ปวิสิตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, น ปน อนฺโต ติฏฺฐตีติฯ เอวญฺหิ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิวจนํ (ที. นิ. ๑.๔) สูปปนฺนํ โหติฯ
อถ โขติ เอวํ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตุํ คมนกาเลฯ อุปฏฺฐาเนติ สมีปปเทเสฯ ‘‘ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทตี’’ติ เอตฺถ ปาเท ปกฺขาเลนฺโตว ปาทปีเฐ ติฏฺฐนฺโต โอวทตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตทตฺถํเยว ทุลฺลภา สมฺปตฺตีติ สติปิ มนุสฺสตฺตปฏิลาเภ ปติรูปเทสวาสอินฺทฺริยาเวกลฺลสทฺธาปฏิลาภาทโย สมฺปตฺติสงฺขาตา คุณา ทุลฺลภาติ อตฺโถฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ทุลฺลภา สทฺธาสมฺปตฺตี’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อยุตฺโตวฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาทปีเฐ ฐตฺวา โอวทนกาเล, เตสุ วา ภิกฺขูสุ, รตฺติยา วสนํ ฐานํ รตฺติฏฺฐานํ, ตถา ทิวาฐานํฯ ‘‘เกจี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ จาตุมหาราชิกภวนนฺติ จาตุมหาราชิกเทวโลเก สุญฺญวิมานานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอส นโย ตาวติํสภวนาทีสุปิฯ ตโต ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ตโย ภาเค กตฺวา ปฐมภาเค สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ, สเจ นากงฺขติ, พุทฺธาจิณฺณํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อถ ยถากาลปริจฺเฉทํ ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค ปจฺฉิมยามสฺส ตติยโกฏฺฐาเส วิย โลกํ โวโลเกติ เวเนยฺยานํ ญาณปริปากํ ปสฺสิตุํ, เตนาห ‘‘สเจ อากงฺขตี’’ติอาทิฯ สีหเสยฺยนฺติอาทีนมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ ยญฺหิ อปุพฺพํ ปทํ อนุตฺตานํ, ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ สมฺมา อสฺสาสิตพฺโพติ คาหาปนวเสน อุปตฺถมฺภิตพฺโพติ สมสฺสาสิโตฯ ตาทิโส กาโย ยสฺสาติ ตถาฯ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สนฺนิปตติฯ ตสฺสา ปริสาย จิตฺตาจารํ ญตฺวา กตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สมฺปตฺตปริสายอนุรูเปน ปาฏิหาริเยนา’’ติฯ ยตฺถ ธมฺมํ สห ภาสนฺติ, สา ธมฺมสภา นามฯ กาลยุตฺตนฺติ ‘‘อิมิสฺสา เวลาย อิมสฺส เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ ตํตํกาลานุรูปํฯ สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, อฏฺฐุปฺปตฺติอนุรูปํ วา สมยยุตฺตํฯ อถ วา สมยยุตฺตนฺติ เหตุทาหรเณหิ ยุตฺตํฯ กาเลน สาปเทสญฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสติฯ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, น ยาว สมนฺธการา ธมฺมํ เทเสตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สมยํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชสี’’ติปิ กตฺถจิ ปริยายวจนปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปจฺฉา ปมาทลิขิโตฯ
คตฺตานีติ กาโยเยว อเนกาวยวตฺตา วุตฺโตฯ ‘‘อุตุํ คณฺหาเปตี’’ติ อิมินา อุตุคณฺหาปนตฺถเมว โอสิญฺจนํ, น ปน มลวิกฺขาลนตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ น หิ ภควโต กาเย รโชชลฺลํ อุปลิมฺปตีติฯ จตุชฺชาติเกน คนฺเธน ปริภาวิตา กุฏี คนฺธกุฏีฯ ตสฺสา ปริเวณํ ตถาฯ ผลสมาปตฺตีหิ มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโนฯ ตโต ตโตติ อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺฐานํ, ภชนํ เสวนนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ นิสีทนฏฺฐาเน, ปุริมยาเม วา, เตสุ วา ภิกฺขูสุฯ
ปญฺหากถนาทิวเสน อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ เอวํ อวตฺวา ตสฺสา อเนกาวยวสงฺคหณตฺถํ ‘‘สกลทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ วุตฺตํฯ ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปุริมยาเมสุ มนุสฺสปริสาพาหุลฺลโต โอกาสํ อลภิตฺวา อิทานิ มชฺฌิมยาเมเยว โอกาสํ ลภมานา, ภควตา วา กโตกาสตาย โอกาสํ ลภมานาติ อธิปฺปาโยฯ กีทิสํ ปน ปุจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปี’’ติฯ ยถาภิสงฺขตนฺติ อภิสงฺขตานุรูปํ, ตทนติกฺกมฺม วา, เอเตน ยถา ตถา อตฺตโน ปฏิภานานุรูปํ ปุจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ
ปจฺฉาภตฺตกาลสฺส ตีสุ ภาเคสุ ปฐมภาเค สีหเสยฺยากปฺปนํ เอกนฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาย ปีฬิตสฺส สรีรสฺสา’’ติฯ เตเนว หิ ปุพฺเพ ‘‘สเจ อากงฺขตี’’ติ ตทา สีหเสยฺยากปฺปนสฺส อนิพทฺธตา วิภาวิตาฯ กิลาสุภาโว กิลมโถฯ สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ จงฺกเมน วีตินาเมติ สีหเสยฺยํ กปฺเปตีติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อาสยานุสยอินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณสงฺขาเตน ปญฺจมฉฏฺฐพลภูเตน พุทฺธจกฺขุนาฯ เตน หิ โลกโวโลกนพาหุลฺลตาย ตํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจติ, อิทญฺจ ปจฺฉิมยาเม ภควโต พหุลํ อาจิณฺณวเสน วุตฺตํฯ อปฺเปกทา อวสิฏฺฐพลญาเณหิ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนว จ ภควา ตมตฺถํ สาเธติฯ
‘‘ปจฺฉิมยามกิจฺจํ ‘‘ตสฺมิํ ปน ทิวเส’’ติอาทิมาหฯ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺตานํ อิทํ ปญฺจวิธํ กิจฺจํ อวิชหิตเมว โหติ สพฺพกาลํ สุปฺปติฏฺฐิตสติสมฺปชญฺญตฺตา, ตสฺมา ตทเหปิ ตทวิชหนภาวทสฺสนตฺถํ อิธ ปญฺจวิธกิจฺจปโยชนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จงฺกมนฺติ ตตฺถ จงฺกมนานุรูปฏฺฐานํฯ จงฺกมมาโน อญฺญาสีติ โยเชตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺเต อตฺถทฺวเย ปจฺฉิมตฺถญฺเญว คเหตฺวา ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อารพฺภา’’ติ วุตฺตํฯ ปุริมตฺโถ หิ ปกรณาธิคตตฺตา สุวิญฺเญยฺโยติฯ
‘‘อถ ‘‘ญตฺวา จ ปนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสฺส เอตทโหสีติ อสฺส ภควโต เอตํ ปริวิตกฺกนํ, เอโส วา เจตโส ปริวิตกฺโก อโหสิ, ลิงฺควิปลฺลาโสยํ ‘‘เอตทคฺค’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๑.๑๘๘ อาทโย) วิยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณกิจฺจํ น สพฺพถา ปากฏํฯ นิรนฺตรนฺติ อนุปุพฺพาโรจนวเสน นิพฺพิวรํ, ยถาภาสิตสฺส วา อาโรจนวเสน นิพฺพิเสสํฯ ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวาติ ตํ ยถาโรจิตํ วจนํ อิมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติการณํ กตฺวา, อิมสฺส วา สุตฺตสฺส เทสนาย อุปฺปนฺนํ การณํ กตฺวาติปิ อตฺโถฯ อตฺถ-สทฺโท เจตฺถ การเณ, เตน อิมสฺส สุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติกํ นิกฺเขปํ ทสฺเสติฯ ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสูติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตฏฺฐาเนสุฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ อนิวตฺติยํฯ สีหนาทํ นทนฺโตติ เสฏฺฐนาทสงฺขาตํ อภีตนาทํ นทนฺโตฯ ยํ ปน โลกิยา วทนฺติ –
‘‘อุตฺตรสฺมิํ ปเท พฺยคฺฆปุงฺคโวสภกุญฺชรา;
สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺฐตฺถโคจรา’’ติฯ
ตํ เยภุยฺยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทนฺโตฯ อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน (อ. นิ. ๖.๖๔; ๑๐.๒๑) ทีเปตพฺโพฯ ยถา วา เกสโร มิคราชา สหนโต, หนนโต, จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโตปิ โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา สีหสฺส ตถาคตสฺส นาทํ นทนฺโตติปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา หิ สีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ สีหนาโทฯ เตสํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน ปจฺจยาการสฺส สโมธานมฺปิ เวทิตพฺพํฯ สิเนรุํ…เป.… วิย จาติ อุปมาทฺวเยน พฺรหฺมชาลเทสนาย อนญฺญสาธารณตฺตา สุทุกฺกรตํ ทสฺเสติฯ สุวณฺณกูเฏนาติ สุวณฺณมยปหรโณปกรณวิเสเสนฯ รตนนิกูเฏน วิย อคารํ อรหตฺตนิกูเฏน พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปนฺโต, นิกูเฏนาติ จ นิฏฺฐานคเตน อจฺจุคฺคตกูเฏนาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ อรหตฺตผลปริโยสานตฺตา สพฺพคุณานํ ตเทว สพฺเพสํ อุตฺตริตรนฺติ วุตฺตํฯ ปุริโม ปน เม-สทฺโท เทสนาเปกฺโขติ ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สา เทสนา อปรภาเค ปญฺจวสฺสสหสฺสานีติ อตฺโถ ยุตฺโตฯ สวนอุคฺคหณธารณวาจนาทิวเสน ปริจยํ กโรนฺเต, ตถา จ ปฏิปนฺเน นิพฺพานํ สมฺปาปิกา ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ
ยทคฺเคน เยนาติ กรณนิทฺเทโส, ตทคฺเคน เตนา ติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตนฺติ ‘‘เยน เตนา’’ติ เอตํ ปททฺวยํฯ ตตฺถาติ หิ ตสฺมิํ มณฺฑลมาเฬติ อตฺโถฯ เยนาติ วา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ เตนาติ ปน อุปโยคตฺเถฯ ตสฺมา ตตฺถาติ ตํ มณฺฑลมาฬนฺติปิ วทนฺติฯ อุปสงฺกมีติ จ อุปสงฺกมนฺโตติ อตฺโถ ปจฺจุปฺปนฺนกาลสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ตทุปสงฺกมนสฺส ปน อตีตภาวสฺส สูจนโต ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ตกฺกาลาเปกฺขนวเสน อตีตปโยโค วุตฺโตฯ เอวญฺหิ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ วจนํ สูปปนฺนํ โหติฯ อิตรถา ทฺวินฺนมฺปิ วจนานํ อตีตกาลิกตฺตา ตถาวตฺตพฺพเมว น สิยาฯ อุปสงฺกมนสฺส จ คมนํ, อุปคมนญฺจาติ ทฺวิธา อตฺโถ, อิธ ปน คมนเมวฯ สมฺปตฺตุกามตาย หิ ยํ กิญฺจิ ฐานํ คจฺฉนฺโต ตํ ตํ ปเทสาติกฺกมนวเสน ‘‘ตํ ฐานํ อุปสงฺกมิ อุปสงฺกมนฺโต’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, เตนาห ‘‘ตตฺถ คโต’’ติ, เตน อุปคมนตฺถํ นิวตฺเตติฯ ยญฺหิ ฐานํ ปตฺตุมิจฺฉนฺโต คจฺฉติ, ตํ ปตฺตตาเยว ‘‘อุปคมน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยเมตฺถ น สํวณฺณิตํ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ ปทํ, ตํ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํฯ อถ วา คโตติ อุปคโตฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย อตฺถนฺตรํ วทติ สอุปสคฺโคปิ อนุปสคฺโค วิยาติฯ อโต ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ ปทสฺส เอวํ อุปคโต ตโต อาสนฺนตรํ ภิกฺขูนํ สมีปสงฺขาตํ ปญฺหํ วา กเถตุํ, ธมฺมํ วา เทเสตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺฐานํ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิจ เยนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ เยน การเณน ภควตา โส
ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ เอตฺถ เกนิทํ ปญฺญตฺตนฺติ อนุโยเค สติ ภิกฺขูหีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธกาเล กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ พุทฺธกาเลติ ธรมานสฺส ภควโต กาเลฯ วิเสสนฺติ ยถาลทฺธโต อุตฺตริ ฌานมคฺคผลํฯ อถาติ สํสยตฺเถ นิปาโต, ยทิ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ วิตกฺกยมานํ นํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ, ตถา ตโต ปสฺสนเหตุ ทสฺเสตฺวา, โอวทิตฺวาติ จฯ อนมตคฺเคติ อนาทิมติฯ อากาสํ อุปฺปติตฺวาติ อากาเส อุคฺคนฺตฺวาฯ อีทิเสสุ หิ ภุมฺมตฺโถ เอว ยุชฺชตีติ อุทานฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ภาโรติ ตงฺขเณเยว ภควโต อนุจฺฉวิกาสนสฺส ทุลฺลภตฺตา ครุกมฺมํฯ ผลกนฺติ นิสีทนตฺถาย กตํ ผลํฯ กฏฺฐกนฺติ นิสีทนโยคฺยํ ผลกโต อญฺญํ ทารุกฺขนฺธํฯ สงฺกฑฺฒิตฺวาติ สํหริตฺวาฯ ตตฺถาติ ปุราณปณฺเณสุ, เกวลํ เตสุ เอว นิสีทิตุมนนุจฺฉวิกตฺตา ตถา วุตฺตํ, ตตฺถาติ วา เตสุ ปีฐาทีสุฯ เอวํ สติ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปญฺญเปนฺตีติ อตฺถวสา วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปปฺโผเฏตฺวาติ ยถาฐิตํ รโชชลฺลาทิ-สํกิณฺณมนนุรูปนฺติ ตพฺพิโสธนตฺถํ สญฺจาเลตฺวาฯ ‘‘อมฺหากํ อีทิสา กถา อญฺญตริสฺสา เทสนาย การณํ ภวิตุํ ยุตฺตา, อวสฺสํ ภควา อาคมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ยถานิสีทนํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิธาคโต สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ตาวกาลิกํ คณฺหิตฺวา ปริภุญฺชตู’’ติ รญฺญา ฐปิตํ, เตน จ อาคตกาเล ปริภุตฺตํ อาสนํ รญฺโญ นิสีทนาสนนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ ตถา อฏฺฐปิตํ ภิกฺขูหิ ปริภุญฺชิตุํ, ภควโต จ ปญฺญเปตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา ตาทิสํ รญฺโญ นิสีทนาสนํ ปาฬิยํ กถิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สนฺธายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิมุตฺติญาณนฺติ จ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตารมฺมณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, พลญาณญฺจ, วุตฺโตวายมตฺโถฯ
‘‘นิสชฺชา’’ติ อิทํ นิสีทนปริโยสานทีปนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินาฯ ‘‘เตสํ ภิกฺขูนํ อิเม สงฺขิยธมฺมํ วิทิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ชานนฺโตเยว ปุจฺฉีติ อยมตฺโถ สิทฺโธติ อาห ‘‘ชานนฺโตเยวา’’ติฯ อสติ กถาวตฺถุมฺหิ ตทนุรูปา อุปรูปริ วตฺตพฺพา วิเสสกถา น สมูปพฺรูหตีติ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉนํ เวทิตพฺพํฯ นุ-อิติ ปุจฺฉนตฺเถฯ อส-สทฺโท ปวตฺตนตฺเถติ วุตฺตํ ‘‘กตมาย นุ…เป.… ภวถา’’ติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ฐาเน ‘‘ตสฺสาปิ ปุริโมเยว อตฺโถ’’ติ อิมินาฯ ปุริโมเยวตฺโถติ จ ‘‘กตมาย นุ ภวถา’’ติ เอวํ วุตฺโต อตฺโถฯ
‘‘กา จ ปนา’’ติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเก ‘‘โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ, สงฺฆญฺจ สรณํ คโต’’ติอาทีสุ วิยฯ พฺยติเรโก จ นาม ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโก วิเสสาติเรกตฺโถ, โส จ ตํ ปุพฺเพ ยถาปุจฺฉิตาย กถาย วกฺขมานํ วิปฺปกตภาวสงฺขาตํ พฺยติเรกตฺถํ โชเตติฯ ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาโร ‘‘อนฺตรากถาติ กมฺมฏฺฐาน…เป.… กถา’’ติอาทิมาหฯ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทโย สมณกรณียภูตาติ อนฺตราสทฺเทน อเปกฺขิเต กรณียวิเสเส สมฺพนฺธาปาทานภาเวน วตฺตพฺเพ เตสเมว วตฺตพฺพรูปตฺตา ‘‘กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยาย หิ กถาย เต ภิกฺขู สนฺนิสินฺนา, สา เอว อนฺตรากถา วิปฺปกตา วิเสเสน ปุน ปุจฺฉียติ, น ตทญฺเญ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทโยติฯ อนฺตราสทฺทสฺส อญฺญตฺถมาห ‘‘อญฺญา, เอกา’’ติ จฯ ปริยายวจนญฺเหตํ ปททฺวยํฯ ยสฺมา อญฺญตฺเถ อยํ อนฺตราสทฺโท ‘‘ภูมนฺตรํ, สมยนฺตร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ตสฺมา ‘‘กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีน’’นฺติ นิสฺสกฺกตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวมชฺเฌ วา อนฺตราสทฺโท, สา ปน เตสํ เวมชฺฌภูตตฺตา อญฺญาเยว, เตหิ จ อสมฺมิสฺสตฺตา วิสุํ เอกาเยวาติ อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญา, เอกา’’ติ จ วุตฺตํฯ ปกาเรน กรณํ ปกโต, ตโต วิคตา, วิคตํ วา ปกตํ ยสฺสาติ วิปฺปกตา, อปรินิฏฺฐิตาฯ สิขนฺติ ปริโยสานํฯ อยํ ปน ตทภิสมฺพนฺธวเสน อุตฺตริ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา, ตํ สนฺธายาห ‘‘นาห’’นฺติอาทิฯ กถาภงฺคตฺถนฺติ กถาย ภญฺชนตฺถํฯ อตฺถโต อาปนฺนตฺตา สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรติฯ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถา ติรจฺฉานกถาฯ ติรจฺฉานภูตาติ จ ติโรกรณภูตา, วิพนฺธนภูตาติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ โจรมหามตฺตเสนาภยกถาทิกํ อเนกวิหิตํ นิรตฺถกกถํ สงฺคณฺหาติฯ อยํ กถา เอวาติ อนฺโตคธาวธารณตํ อถาติ ตสฺสา อวิปฺปกตกาเลเยวฯ ‘‘ตํ โน’’ติอาทินา อตฺถโต อาปนฺนมาหฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ นนุ จ เตหิ ภิกฺขูหิ สา กถา ‘‘อิติ ห เม’’ติอาทินา ยถาธิปฺปายํ นิฏฺฐาปิตาเยวาติ? น นิฏฺฐาปิตา ภควโต อุปสงฺกมเนน อุปจฺฉินฺนตฺตาฯ ยทิ หิ ภควา ตสฺมิํ ขเณ น อุปสงฺกเมยฺย, ภิยฺโยปิ ตปฺปฏิพทฺธาเยว ตถา ปวตฺเตยฺยุํ, ภควโต อุปสงฺกมเนน ปน น ปวตฺเตสุํ, เตเนวาห ‘‘อยํ โน…เป.… อนุปฺปตฺโต’’ติฯ
อิทานิ นิทานสฺส, นิทานวณฺณนาย วา ปรินิฏฺฐิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส ภควโต วจนสฺสานุกูลภาวมฺปิ สมตฺเถตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺตาวตาติ หิ เอตฺตเกน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิวจนกฺกเมน ยํ นิทานํ ภาสิตนฺติ วา เอตฺตเกน ‘‘ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปท’’นฺติอาทิวจนกฺกเมน อตฺถวณฺณนา สมตฺตาติ วา ทฺวิธา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘กมล…เป.… สลิลายา’’ติอาทินา ปน ตสฺส นิทานสฺส ภควโต วจนสฺสานุกูลภาวํ ทีเปติฯ ตตฺถ กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุรสสลิลายาติ กมลสงฺขาเตหิ ปทุมปุณฺฑรีกเสตุปฺปลรตฺตุปฺปเลหิ นิมฺมลสิลาตลรจนวิลาสโสภิตรตนโสปานนฺติ นิมฺมเลน สิลาตเลน รจนาย วิลาเสน ลีลาย โสภิตรตนโสปานวนฺตํ, นิมฺมลสิลาตเลน วา รจนวิลาเสน, สุสงฺขตกิริยาโสเภน จ โสภิตรตนโสปานํ, วิลาสโสภิตสทฺเทหิ วา อติวิย โสภิตภาโว วุตฺโตฯ วิปฺปกิณฺณมุตฺตาตลสทิสวาลุกาจุณฺณปณฺฑรภูมิภาคนฺติ วิวิเธน ปกิณฺณาย มุตฺตาย ตลสทิสานํ วาลุกานํ จุณฺเณหิ ปณฺฑรวณฺณภูมิภาควนฺตํฯ สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺสาติ สุฏฺฐุ วิภตฺตาหิ ภิตฺตีหิ วิจิตฺรสฺส, เวทิกาหิ ปริกฺขิตฺตสฺส จฯ อุจฺจตเรน นกฺขตฺตปถํ อากาสํ ผุสิตุกามตาย วิย, วิชมฺภิตสทฺเทน เจตสฺส สมฺพนฺโธฯ วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺสาติ วิกฺกีฬนสมูหวนฺตสฺสฯ ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภนฺติ ทนฺตมเย อติวิย สินิทฺธผลเก กญฺจนมยาหิ ลตาหิ วินทฺธานํ มณีนํ คณปฺปภาสมุทาเยน สมุชฺชลโสภาสมฺปนฺนํฯ สุวณฺณวลยนุปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิต- มธุรสฺสรเคหชนวิจริตสฺสาติ สุวณฺณมยนิยุรปาทกฏกาทีนํ อุฬาริสฺสริยวิภวโสภิตสฺสาติ อุฬารตาสมฺปนฺนชนอิสฺสริยสมฺปนฺนชนวิภวสมฺปนฺนชเนหิ, ตนฺนิวาสีนํ วา นรนารีนํ อุตฺตมาธิปจฺจโภเคหิ โสภิตสฺสฯ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิสฺสรวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิสาล ทฺวารพาหนฺติ สุวณฺณรชตนานามณิมุตฺตาปวาฬาทีนํ ชุตีหิ ปภสฺสรวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิตฺถตทฺวารพาหํฯ
ติวิธสีลาทิทสฺสนวเสน พุทฺธสฺส คุณานุภาวํ สมฺมา สูเจตีติ พุทฺธคุณานุภาวสํสูจกํ, ตสฺสฯ กาโล จ เทโส จ เทสโก จ วตฺถุ จ ปริสา จ, ตาสํ อปเทเสน นิทสฺสเนน ปฏิมณฺฑิตํ ตถาฯ
กิมตฺถํ ปเนตฺถ ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ วุตฺตํ, นนุ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – เทสนาย ฐิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํฯ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ฐปิตา หิ เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ, อสมฺโมสธมฺมา, สทฺเธยฺยา จ เทสกาลวตฺถุเหตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย, เตเนว จายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๔๓๙) เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ ‘‘กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทาน’’นฺติฯ
อปิจ สตฺถุสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพ-รจนา-นุมานาคม-ตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตสิทฺธิฯ สมฺมาสมฺพุทฺธภาเวน หิสฺส ปุเรตรํ รจนาย, ‘‘เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยา’’ติ อนุมานสฺส, อาคมนฺตรํ นิสฺสาย ปริวิตกฺกสฺส จ อภาโว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย เอกปฺปมาณตฺตา เญยฺยธมฺเมสุฯ ตถา อาจริยมุฏฺฐิธมฺมมจฺฉริยสาสนสาวกานุโรธภาวโต ขีณาสวตฺตสิทฺธิฯ ขีณาสวตาย หิ อาจริยมุฏฺฐิอาทีนมภาโว, วิสุทฺธา จ ปรานุคฺคหปฺปวตฺติฯ อิติ เทสกสํกิเลสภูตานํ ทิฏฺฐิสีลสมฺปตฺติทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อภาวสํสูจเกหิ
อปิจ สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํฯ ญาณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถิกา ปวตฺติ, อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ปเรสํเยว หิตาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานํ อนุสาสนฏฺเฐน สาสนํ, น กพฺพรจนาฯ ตยิทํ สตฺถุ จริตํ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทเสหิ สทฺธิํ ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถาสมฺภวํ ปกาสียติฯ อถ วา สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ, ตญฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ ‘‘ภควา’’ติ อิมินา ตถาคตสฺส คุณวิสิฏฺฐสพฺพสตฺตุตฺตมภาวทีปเนน เจว ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติอาทินา อาสยานุสยญาณาทิปโยคทีปเนน จ วิภาวิตํ โหติ, อิทเมตฺถ นิทานวจนปโยชนสฺส มุขมตฺตนิทสฺสนํฯ โก หิ สมตฺโถ พุทฺธานุพุทฺเธน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ภาสิตสฺส นิทานสฺส ปโยชนานิ นิรวเสสโต วิภาวิตุนฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘เทสนาจิรฏฺฐิตตฺถํ, อสมฺโมสาย ภาสิตํ;
สทฺธาย จาปิ นิทานํ, เวเทเหน ยสสฺสินาฯ
สตฺถุสมฺปตฺติยา
ตสฺส ปมาณภาวสฺส, ทสฺสนตฺถมฺปิ ภาสิต’’นฺติฯ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน
นิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. เอวํ อพฺภนฺตรนิทานสํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺโต อนุปุพฺพาวิโรธินี สํวณฺณนา กมานติกฺกมเนน พฺยากุลโทสปฺปหายินี, วิญฺญูนญฺจ จิตฺตาราธินี, อาคตภาโร จ อวสฺสํ อาวหิตพฺโพติ สํวณฺณกสฺส สมฺปตฺตภาราวหเนน ปณฺฑิตาจารสมติกฺกมาภาววิภาวินี, ตสฺมา ตทาวิกรณสาธกํ สํวณฺณโนกาสวิจารณํ กาตุมาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ นิกฺขิตฺตสฺสาติ เทสิตสฺส, ‘‘เทสนา นิกฺเขโป’’ติ หิ เอตํ อตฺถโต ภินฺนมฺปิ สรูปโต เอกเมว, เทสนาปิ หิ เทเสตพฺพสฺส สีลาทิอตฺถสฺส เวเนยฺยสนฺตาเนสุ นิกฺขิปนโต ‘‘นิกฺเขโป’’ติ วุจฺจติฯ นนุ สุตฺตเมว สํวณฺณียตีติ อาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา สํวณฺณนา ‘‘อยํ เทสนา เอวํสมุฏฺฐานา’’ติ สุตฺตสฺส สมฺมเทว นิทานปริชฺฌาเนน ตพฺพณฺณนาย สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏา โหติ, ตสฺมา ตเทว สาธารณโต ปฐมํ วิจารยิสฺสามาติฯ ยา หิ สา กถา สุตฺตตฺถสํวณฺณนาปากฏการินี, สา สพฺพาปิ สํวณฺณเกน วตฺตพฺพาฯ ตทตฺถวิชานนุปายตฺตา จ สา ปริยาเยน สํวณฺณนาเยวาติฯ อิธ ปน ตสฺมิํ วิจาริเต ยสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺสา วิภาควเสน ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๕), ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๗), ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๘) จ วุตฺตานํ สุตฺตปเทสานํ สํวณฺณนา วุจฺจมานา ตํตํอนุสนฺธิทสฺสนสุขตาย สุวิญฺเญยฺยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ยถา อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิสาสนปฏฺฐานนเยน โสฬสวิธภาวํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิ-สุตฺต-นิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติฯ นนุ สํสคฺคเภโทปิ
อถ วา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อตฺตชฺฌาสเยนปิ สิยา สํสคฺคเภโท, ตทนฺโตคธตฺตา ปน สํสคฺควเสน วุตฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขเปเยว สนฺธาย ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป ยถารหํ เอกกทุกติกจตุกวเสน สาสนปฏฺฐานนเยน สุตฺตนิกฺเขปา วตฺตพฺพาติ นยมตฺตํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – นิกฺขิปนํ กถนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถฯ นิกฺขิปียตีติ วา นิกฺเขโป, สุตฺตเมว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโปฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณวเสนาติ อตฺตชฺฌาสโย, อตฺตโน อชฺฌาสโย วา เอตสฺส ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺตชฺฌาสโยฯ ปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโยฯ ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถิ ยถาวุตฺตนเยนาติ ปุจฺฉาวสิโกฯ อรณียโต อวคนฺตพฺพโต อตฺโถ วุจฺจติ สุตฺตเทสนาย วตฺถุ, ตสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สา เอว อฏฺฐุปฺปตฺติ ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา, สา เอตสฺส อตฺถิ วุตฺตนเยนาติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ อปิจ นิกฺขิปียติ สุตฺตเมเตนาติ นิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตเทสนาการณเมวฯ เอตสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโยฯ ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยฯ ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถฯ ตสฺสา ปุจฺฉาย วเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสิกํฯ ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก’’ติฯ วุตฺตนเยน อฏฺฐุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
เอตฺถ จ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณํ นิรเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติฐปนตฺถํ ปวตฺติตเทสนตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ นิกฺเขปภาโว ยุตฺโตฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. ๑.๒๙) อามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโยฯ ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏวายมตฺโถฯ
อนชฺฌิฏฺโฐติ ปุจฺฉาทินา อนชฺเฌสิโต อยาจิโต, อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถติ ธมฺมตนฺติฐปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ หาโรติ อาวฬิ ยถา ‘‘มุตฺตาหาโร’’ติ, สฺเวว หารโก, สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตานํ หารโก ตถาฯ อนุปุพฺเพน หิ สํยุตฺตเก นิทฺทิฏฺฐานํ สมฺมปฺปธานปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตนฺตานํ อาวฬิ ‘‘สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโก’’ติ วุจฺจติ, ตถา อิทฺธิปาทหารกาทิฯ อิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคสุตฺตนฺตหารโกติ ปุพฺพปเทสุ ปรปทโลโป, ทฺวนฺทคพฺภสมาโส วา เอโส, เปยฺยาลนิทฺเทโส วาฯ เตสนฺติ ยถาวุตฺตสุตฺตานํฯ
ปริปกฺกาติ ปริณตาฯ วิมุตฺติปริปาจนียาติ อรหตฺตผลํ ปริปาเจนฺตา สทฺธินฺทฺริยาทโย ธมฺมาฯ ขเยติ ขยนตฺถํ, ขยการณภูตาย วา ธมฺมเทสนายฯ อชฺฌาสยนฺติ อธิมุตฺติํฯ ขนฺตินฺติ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติํฯ มนนฺติ จิตฺตํฯ อภินีหารนฺติ ปณิธานํฯ พุชฺฌนภาวนฺติ พุชฺฌนสภาวํ, พุชฺฌนาการํ วาฯ อเวกฺขิตฺวาติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, อเปกฺขิตฺวา วาฯ
จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาริ กุลานิ, จตฺตาโร วา รูปาทิปมาณา สตฺตาฯ มหาราชาโนติ จตฺตาโร มหาราชาโน เทวาฯ วุจฺจนฺติ กิํ, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา กินฺติ อตฺโถฯ
กสฺมาติ อาห ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺติยํ หี’’ติอาทิฯ วณฺณาวณฺเณติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, วณฺณสทฺเทน เจตฺถ ‘‘อจฺฉริยํ อาวุโส’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔) ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺโตปิ วณฺโณ สงฺคหิโตฯ ตมฺปิ หิ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญ ‘‘อาจริโย’’ติอาทินาฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ อิมิสฺสา เทสนาย พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตํ วณฺณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เทสิตตฺตา อาห ‘‘อนฺเตวาสี วณฺณ’’นฺติฯ อิทานิ ปาฬิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เทสนากุสโลติ ‘‘อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อยํ เทสนา สมฺภวตี’’ติ เทสนาย กุสโล, เอเตน ปกรณานุคุณํ ภควโต โถมนมกาสิฯ เอสา หิ สํวณฺณนกานํ ปกติ, ยทิทํ ตตฺถ ตตฺถ ปกรณาธิคตคุเณน ภควโต โถมนาฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อุปมานสมุจฺจยสํสยวจนโวสฺสคฺคปทปูรณสทิสวิกปฺปาทีสุ ‘‘วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ’’ติฯ ปร-สทฺโท ปน อตฺเถว อญฺญตฺโถ ‘‘อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๖๔; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ๒.๓๓๗; มหาว. ๗, ๘) อตฺถิ อธิกตฺโถ ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺต’’นฺติอาทีสุ (วิภ. ๘๑๔; อ. นิ. ๑๐.๒๑; ม. นิ. ๑.๑๔๘; ปฏิ. ม. ๑.๖๘; ๑.๑๑๑) อตฺถิ ปจฺฉาภาคตฺโถ ‘‘ปรโต อาคมิสฺสตี’’ติอาทีสุฯ อตฺถิ ปจฺจนีกตฺโถ ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๖๘; สํ. นิ. ๕.๘๒๒; อ. นิ. ๘.๗๐; อุทา. ๕๑) อิธาปิ ปจฺจนีกตฺโถติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิวิรุทฺธา สตฺตา’’ติ อิมินาฯ สาสนสฺส ปจฺจนีกภูตา ปจฺจตฺถิกา สตฺตาติ อตฺโถฯ ต-สทฺโท ปเรติ วุตฺตมตฺถํ อวณฺณภาสนกิริยาวิสิฏฺฐํ ปรามสตีติ วุตฺตํ ‘‘เย อวณฺณํ วทนฺติ, เตสู’’ติฯ
นนุ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทินาฯ กิญฺจาปิ นตฺถิ, อถ โข ตถาปีติ อตฺโถฯ อีทิเสสุปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, เตน รตนตฺตยนิมิตฺตมฺปิ อกุสลจิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ, ปเคว วฏฺฏามิสโลกามิสนิมิตฺตนฺติ สมฺภาเวติฯ ปริยตฺติธมฺโมเยว สทฺธมฺมนยนฏฺเฐน เนตฺตีติ ธมฺมเนตฺติฯ อาหนตีติ อาภุโส ฆฏฺเฏติ, หิํสติ วา, วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ อตฺโถฯ กตฺถจิ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปจฺฉาลิขิโต โปราณปาฐานุคตาย ฏีกาย วิโรธตฺตา, อตฺถยุตฺติยา จ อภาวโตฯ ยทิปิ โทมนสฺสาทโย จ อาหนนฺติ, โกเปเยว ปนายํ นิรุฬฺโหติ ทสฺเสติ ‘‘โกปสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อิมินาฯ อวยวตฺถญฺหิ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปริยาเยน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ อธิวจนนฺติ จ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ วจนํ, ปสิทฺธํ วา วจนํ, นามนฺติ อตฺโถฯ เอวมิตเรสุปิฯ เอตฺถ จ สภาวธมฺมโต อญฺญสฺส กตฺตุอภาวโชตนตฺถํ ‘‘อาหนตี’’ติ อาฆาโตติ กรณภาวตฺถาปิ สมฺภวนฺติเยวฯ ‘‘อปฺปตีตา’’ติ เอตสฺสตฺโถ ‘‘อตุฏฺฐา อโสมนสฺสิกา’’ติ วุตฺโต, อิทํ ปน ปากฏปริยาเยน อปจฺจยสทฺทสฺส นิพฺพจนทสฺสนํ, ตมฺมุเขน ปน น ปจฺเจติ เตนาติ อปฺปจฺจโยติ กาตพฺพํฯ อภิราธยตีติ สาธยติฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปเทสุฯ ทฺวีหีติ อาฆาตอนภิรทฺธิปเทหิฯ เอเกนาติ อปจฺจยปเทนฯ เอตฺตเกสุ คหิเตสุ ตํสมฺปยุตฺตา อคฺคหิตา สิยุํ, น จ สกฺกา เตปิ อคฺคหิตุํ เอกุปฺปาทาทิสภาวตฺตาติ โจทนํ วิโสเธตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ สงฺขารกฺขนฺธเวทนากฺขนฺเธกเทสานํฯ เสสานนฺติ สญฺญาวิญฺญาณาวสิฏฺฐสงฺขารกฺขนฺเธกเทสานํฯ กรณนฺติ อุปฺปาทนํฯ อาฆาตาทีนญฺหิ ปวตฺติยา ปจฺจยสมวายนํ อิธ ‘‘กรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน อตฺถโต อุปฺปาทนเมวฯ ตทนุปฺปาทนญฺหิ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘น กรณียา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิกฺขิตฺตเมว ยถารหํ เอกุปฺปาทนิโรธารมฺมณวตฺถุภาวโตฯ
ตตฺถาติ ตสฺมิํ มโนปโทเสฯ ‘‘เตสุ อวณฺณภาสเกสู’’ติ อิมินา อาธารตฺเถ ภุมฺมํ ทสฺเสติฯ นิมิตฺตตฺเถ, ภาวลกฺขเณ วา เอตํ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ตสฺมิํ วา อวณฺเณ’’ติฯ น หิ อคุโณ, นินฺทา วา โกปโทมนสฺสานํ อาธาโร สมฺภวติ ตพฺภาสกายตฺตตฺตา เตสํฯ อสฺสถาติ ‘‘ภเวยฺยาถา’’ติ อิมินาฯ ‘‘ภเวยฺยาถ เจ, ยทิ ภเวยฺยาถา’ติ จ วทนฺโต ‘ยถากฺกมํ ปุพฺพาปรโยคิโน เอเต สทฺทา’ติ ญาเปตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘กุปิตา โกเปน อนตฺตมนา โทมนสฺเสนา’’ติ อิมินา ‘‘เอวํ ปฐเมน นเยนา’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ อตฺถนฺตราภาวทสฺสเนน สมตฺเถติฯ ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ ‘‘ตุมฺห’’นฺติ เอโก สทฺโท ‘‘อมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ ‘‘อมฺห’’นฺติ สทฺโท วิย ยถา ‘‘ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ (ชา. ๑.๙๓) อาห ‘‘ตุมฺหากํเยวา’’ติฯ อตฺถวสา ลิงฺควิปริยาโยติ กตฺวา ‘‘ตาย จ อนตฺตมนตายา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนฺตราโย’’ติ วุตฺเต สมณธมฺมวิเสสานนฺติ อตฺถสฺส ปกรณโต วิญฺญายมานตฺตา, วิญฺญายมานตฺถสฺส จ สทฺทสฺส ปโยเค กามจารตฺตา ‘‘ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิทํ มโนปโทสสฺส อกรณียตาย การณวจนํฯ ยสฺมา ตุมฺหากเมว เตน โกปาทินา ปฐมชฺฌานาทีนมนฺตราโย ภเวยฺย, ตสฺมา เต โกปาทิปริยาเยน วุตฺตา อาฆาตาทโย น กรณียาติ อธิปฺปาโย, เตน ‘‘นาหํ สพฺพญฺญู’’ติ อิสฺสรภาเวน ตุมฺเห ตโต นิวาเรมิ, อถ โข อิมินาว การเณนาติ ทสฺเสติฯ ตํ ปน การณวจนํ ยสฺมา อาทีนววิภาวนํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
โส ‘‘อปิ นู’’ติอาทิมาหาติปิ สมฺพนฺโธ วตฺตพฺโพฯ ปเรสนฺติ เย อตฺตโต อญฺเญ, เตสนฺติ อตฺโถ, น ปน ‘‘ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทีสุ วิย ปฏิวิรุทฺธสตฺตานนฺติ อาห ‘‘เยสํ เกสญฺจี’’ติฯ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘กุปิโต หี’’ติอาทินาฯ ปาฬิยํ สุภาสิตทุพฺภาสิตวจนชานนมฺปิ ตทตฺถชานเนเนว สิทฺธนฺติ อาห ‘‘สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถ’’นฺติฯ
อนฺธํตมนฺติ อนฺธภาวกรํ ตมํ, อติวิย วา ตมํฯ ยํ นรํ สหเต อภิภวติ, ตสฺส อนฺธตมนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยนฺติ วา ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ยสฺมิํ กาเล สหเต, ตทา อนฺธตมํ โหตีติ อตฺโถ อตฺถํ ธมฺมนฺติ ปาฬิอตฺถํ, ปาฬิธมฺมญฺจฯ จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปกติภาววิชหเนน ปทูสโกฯ อนฺตรโตติ อพฺภนฺตรโต, จิตฺตโต วา โกธวเสน ภยํ ชาตํฯ นฺติ ตถาสภาวํ โกธํ, โกธสฺส วา อนตฺถชนนาทิปฺปการํฯ
สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ ปฐมทุติยตติยนเยสุฯ ‘‘อวณฺเณ ปฏิปชฺชิตพฺพาการ’’นฺติ อธิกาโรฯ อวณฺณภาสกานมวิสยตฺตา ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทสฺส ตสฺมิํ อวณฺเณติ อตฺโถว ทสฺสิโตฯ อภูตนฺติ กตฺตุภูตํ วจนํ, ยํ วจนํ อภูตํ โหตีติ อตฺโถฯ อภูตโตติ ปน อภูตตากิริยาว ภาวปฺปธานตฺตา, ภาวโลปตฺตา จาติ ทสฺเสติ ‘‘อภูตภาเวเนวา’’ติ อิมินาฯ ‘‘อิติเปต’’นฺติอาทิ นิพฺเพฐนาการนิทสฺสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ วจเนฯ โยชนาติ อธิปฺปายปโยชนาฯ ตุณฺหีติ อภาสนตฺเถ นิปาโต, ภาวนปุํสโก เจสฯ ‘‘อิติเปตํ อภูต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยํ ตุมฺเหหี’’ติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติฯ อิมินาปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกวิธํ การณํ สมฺปิณฺเฑติฯ การณสรูปมาห ‘‘สพฺพญฺญุเยวา’’ติอาทินาฯ เอว-สทฺโท ตีสุปิ ปเทสุ โยเชตพฺโพ, สพฺพญฺญุภาวโต น อสพฺพญฺญู, สฺวากฺขาตตฺตา น ทุรกฺขาโต, สุปฺปฏิปนฺนตฺตา น ทุปฺปฏิปนฺโนติ อิมินาปิ การเณน นิพฺเพเฐตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กสฺมา ปน สพฺพญฺญู’’ติอาทิปฏิโจทนายปิ ตํการณทสฺสเนน นิพฺเพเฐตพฺพเมวาติ อาห ‘‘ตตฺร อิทญฺจิทญฺจ การณ’’นฺติฯ ตตฺราติ เตสุ สพฺพญฺญุตาทีสุฯ อิทญฺจ อิทญฺจ การณนฺติ อเนกวิเธน การณานุการณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘น สพฺพญฺญู’’ติอาทิวจนํ นิพฺเพเฐตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตตฺริทํ การณํ ทุติยํ ปทนฺติ ‘‘อตจฺฉ’’นฺติ ปทํฯ ปฐมสฺส ปทสฺสาติ ‘‘อภูต’’นฺติ ปทสฺสฯ จตุตฺถนฺติ ‘‘น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’’ติ ปทํฯ ตติยสฺสาติ ‘‘นตฺถิ เจตํ อมฺเหสู’’ติ ปทสฺสฯ วิวิธเมกตฺเถเยว ปวตฺตํ วจนํ วิวจนํ, ตเทว เววจนํ, วจนนฺติ วา อตฺโถ สทฺเทน วจนียตฺตา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตม’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑ ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑; อ. นิ. ๑.รูปาทิวคฺควณฺณนา; ปารา. อฏฺฐ. ๑.๑) วิยฯ นานาสภาวโต วิคตํ วจนํ ยสฺสาติ เววจนํ วุตฺตนเยน, ปริยายวจนนฺติ อตฺโถฯ
เอตฺถาห – กสฺมา ปเนตฺถ ปริยายวจนํ วุตฺตํ, นนุ เอเกกปทวเสเนว อธิปฺเปโต อตฺโถ สิทฺโธ, เอวํ สิทฺเธ สติ กิเมเต เตน ปริยายวจเนนฯ ตเทตญฺหิ คนฺถคารวาทิอเนกโทสกรํ, ยทิ จ ตํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตเทว วุตฺตํ อสฺส, น ตทญฺญนฺติ? วุจฺจเต – เทสนากาเล, หิ อายติญฺจ กสฺสจิ กถญฺจิ ตทตฺถปฏิเวธนตฺถํ ปริยายวจนํ วุตฺตํฯ เทสนาปฏิคฺคาหเกสุ หิ โย เตสํ ปริยายวจนานํ ยํ ปุพฺเพ สงฺเกตํ กโรติ ‘‘อิทมิมสฺสตฺถสฺส วจน’’นฺติ, ตสฺส เตเนว ตทตฺถปฏิเวโธ โหติฯ อปิจ ตสฺมิํ ขเณ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ อญฺญวิหิตานํ วิปริยายานํ อญฺเญน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ วุตฺตํฯ ยญฺหิ เย น สุณนฺติ, ตปฺปริหายนวเสน เตสํ สพฺพถา ปริปุณฺณสฺส ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อนวโพโธ สิยา, ปริยายวจเน ปน วุตฺเต ตพฺพเสน ปริปุณฺณมตฺถาวโพโธ โหติฯ อถ วา มนฺทพุทฺธีนํ ปุนปฺปุนํ ตทตฺถลกฺขเณน อสมฺโมหนตฺถํ ปริยายวจนํ วุตฺตํฯ มนฺทพุทฺธีนญฺหิ เอเกเนว ปเทน เอกตฺถสฺส สลฺลกฺขเณน สมฺโมโห โหติ, อเนเกน ปริยาเยน ปน เอกตฺถสฺส สลฺลกฺขเณน ตถาสมฺโมโห น โหติ อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺเตน เอกตฺเถเยว ปวตฺตสทฺเทน ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส นิจฺฉิตตฺตาฯ
อปโร นโย – ‘‘อเนเกปิ อตฺถา สมานพฺยญฺชนา โหนฺตี’’ติ ยา อตฺถนฺตรปริกปฺปนา สิยา, ตสฺสา ปริวชฺชนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อเนเกสมฺปิ หิ อตฺถานํ เอกปทวจนียตาวเสน สมานพฺยญฺชนตฺตา ยถาวุตฺตสฺส ปทสฺส ‘‘อยมตฺโถ นุ โข อธิปฺเปโต, อุทาหุ อยมตฺโถวา’’ติ ปวตฺตํ โสตูนมตฺถนฺตรปริกปฺปนํ เววจนํ อญฺญมญฺญํ เภทกวเสน ปริวชฺเชติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘เนกตฺถวุตฺติยา
ปริยาเยน ยุตฺโต ตุ, ปริยาโย จ เภทโก’’ติฯ
อปโร นโย – อนญฺญสฺสาปิ ปริยายวจนสฺส วจเน อเนกาหิ ตาหิ ตาหิ นามปญฺญตฺตีหิ เตสํ เตสํ อตฺถานํ ปญฺญาปนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ วตฺตพฺพํ โหติฯ ตถา หิ ปริยายวจเน วุตฺเต ‘‘อิมสฺสตฺถสฺส อิทมิทมฺปิ นาม’’นฺติ โสตูนํ อเนกธา นามปญฺญตฺติวิชานนํฯ ตโต จ ตํตํปญฺญตฺติโกสลฺลํ โหติ เสยฺยถาปิ นิฆณฺฏุสตฺเถ ปริจยตํฯ อปิจ ธมฺมกถิกานํ ตนฺติอตฺถุปนิพนฺธนปราวโพธนานํ สุขสิทฺธิยาปิ ปริยายวจนํฯ ตพฺพจเนน หิ ธมฺมเทสกานํ ตนฺติอตฺถสฺส อตฺตโน จิตฺเต อุปนิพนฺธเนน ฐปเนน ปเรสํ โสตูนมวโพธนํ สุขสิทฺธํ โหติฯ อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อตฺตโน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติยา วิภาวนตฺถํ, เวเนยฺยานญฺจ ตตฺถ พีชวาปนตฺถํ ปริยายวจนํ ภควา นิทฺทิสติฯ ตทสมฺปตฺติกสฺส หิ ตถาวจนํ น สมฺภวติฯ เตน จ ปริยายวจเนน ยถาสุเตน ตสฺสํ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติยํ ตปฺปริจรเณน, ตทญฺญสุจริตสมุปพฺรูหเนน จ ปุญฺญสงฺขาตสฺส พีชสฺส วปนํ สมฺภวติฯ โก หิ อีทิสาย สมฺปตฺติยา วิญฺญายมานาย ตเทตํ นาภิปตฺเถยฺยาติ, กิํ วา พหุนาฯ ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถา สพฺพสฺมิํ อตฺเถ อปฺปฏิหตญาณจาโร, ตถา สพฺพสฺมิํ สทฺทโวหาเรติ เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, นตฺถิ ตตฺถ ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถาริตตฺตํ, นาปิ ธมฺมเทสนาย หานิ, อาเวณิโก จายํ พุทฺธธมฺโมฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส หิ สุปฺปฏิวิทิตภาเวน ปฏิสมฺภิทาญาเณหิ วิย เตนปิ ญาเณน อตฺเถ, ธมฺเม, นิรุตฺติยา จ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย พุทฺธลีฬาย เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, น ปน ตสฺมิํ สทฺทโวหาเร, ตถาโพธเน วา มนฺทภาโว สมฺมาโพธนสฺส สาธนตฺตา, น จ เตน อตฺถสฺส วิตฺถารภาโว เอกสฺเสวตฺถสฺส เทเสตพฺพสฺส สุพฺพิชานนการณตฺตา, นาปิ ตพฺพจเนน ธมฺมเทสนาหานิ ตสฺส เทสนาสมฺปตฺติภาวโตฯ ตสฺมา สาตฺถกํ ปริยายวจนํ, น จาปิ ตํ คนฺถคารวาทิอเนกโทสกรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ จ ตํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตเทว วุตฺตํ อสฺส, น ตทญฺญ’’นฺติ, ตมฺปิ น ยุตฺตํ ปโยชนนฺตรสมฺภวโตฯ ตเทว หิ อวตฺวา ตทญฺญสฺส วจเนน เทสนากฺขเณ สมาหิตจิตฺตานมฺปิ สมฺมเทว ปฏิคฺคณฺหนฺตานํ ตํตํปทนฺโตคธปวตฺตินิมิตฺตมารพฺภ
‘‘เยน เกนจิ อตฺถสฺส, โพธาย อญฺญสทฺทโต;
วิกฺขิตฺตกมนานมฺปิ, ปริยายกถา กตาฯ
มนฺทานญฺจ
ตํตํนามนิรุฬฺหตฺถํ, ปริยายกถา กตาฯ
เทสกานํ สุกรตฺถํ, ตนฺติอตฺถาวโพธเน;
ธมฺมนิรุตฺติโพธตฺถํ, ปริยายกถา กตาฯ
เวเนยฺยานํ ตตฺถ พีชวาปนตฺถญฺจ อตฺตโน;
ธมฺมธาตุยา ลีฬาย, ปริยายกถา กตาฯ
ตเทว ตุ อวตฺวาน, ตทญฺเญหิ ปโพธนํ;
สมฺมาปฏิคฺคณฺหนฺตานํ, อตฺถาธิคมาย กต’’นฺติฯ
อิทํ ปน นิพฺเพฐนํ อีทิเสเยว, น สพฺพตฺถ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวณฺเณเยวาติ การณปติรูปํ วตฺวา, อวตฺวา วา โทสปติฏฺฐาปนวเสน นินฺทาย เอวฯ น สพฺพตฺถาติ น เกวลํ อกฺโกสนขุํสนวมฺภนาทีสุ สพฺพตฺถ นิพฺเพฐนํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตเทวตฺถํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทินา ปากฏํ กโรติฯ ‘‘สาสงฺกนีโย โหตี’’ติ วุตฺตํ ตถานิพฺเพเฐตพฺพตาย การณเมว ‘‘ตสฺมา’’ติ ปฏินิทฺทิสติฯ ‘‘โอฏฺโฐสี’’ติอาทิ ‘‘น สพฺพตฺถา’’ติ เอตสฺส วิวรณํฯ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธ ลิงฺค กิเลส อาปตฺติ อกฺโกสนสงฺขาเตหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิฯ อธิวาสนเมว ขนฺติ, น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขมนาทโยติ อธิวาสนขนฺติฯ
๖. เอวํ อวณฺณภูมิยา สํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ วณฺณภูมิยาปิ สํวณฺณนํ กาตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อวณฺณภูมิยนฺติ อวณฺณปฺปกาสนฏฺฐาเนฯ ตาทิลกฺขณนฺติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจหากาเรหิ ตาที อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที’’ติ (มหานิ. ๓๘) นิทฺเทสนเยน ปญฺจสุ อตฺเถสุ อิธ ปฐเมนตฺเถน ตาทีฯ ตตฺรายํ นิทฺเทโส –
กถํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ, อยเสปิ, ปสํสายปิ, นินฺทายปิ, สุเขปิ
วจนตฺโถ ปน ตมิว ทิสฺสตีติ ตาที, อิฏฺฐมิว อนิฏฺฐมฺปิ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ลกฺขณํ ตาทิลกฺขณํ, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมเปกฺขนสภาโวฯ อถ วา ตมิว ทิสฺสเต ตาที, โส เอว สภาโว, ตเทว ลกฺขณํ ตาทิลกฺขณนฺติฯ วณฺณภูมิยํ ตาทิลกฺขณํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปร-สทฺโท อญฺญตฺเถติ อาห ‘‘เย เกจี’’ติอาทิฯ อานนฺทนฺติ ภุสํ ปโมทนฺติ ตํสมงฺคิโน สตฺตา เอเตนาติ อานนฺทสทฺทสฺส กรณตฺถตํ ทสฺเสติฯ โสภนมโน สุมโน, จิตฺตํ, โสภนํ วา มโน ยสฺสาติ สุมโน, ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ นนุ จ จิตฺตวาจกภาเว สติ เจตสิกสุขสฺส ภาวตฺถตา ยุตฺตา, ปุคฺคลวาจกภาเว ปน จิตฺตเมว ภาวตฺโถ สิยา, น เจตสิกสุขํ, สุมนสทฺทสฺส ทพฺพนิมิตฺตํ ปติ ปวตฺตตฺตา ยถา ‘‘ทณฺฑิตฺตํ สิขิตฺต’’นฺติอาทีติ? สจฺจเมตํ ทพฺเพ อเปกฺขิเต, อิธ ปน ตทนเปกฺขิตฺวา เตน ทพฺเพน ยุตฺตํ มูลนิมิตฺตภูตํ เจตสิกสุขเมว อเปกฺขิตฺวา สุมนสทฺโท ปวตฺโต, ตสฺมา เอตฺถาปิ เจตสิกสุขเมว ภาวตฺโถ สมฺภวติ, เตนาห ‘‘เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ เอเตน หิ วจเนน ตทญฺญเจตสิกานมฺปิ จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา, จิตฺตกิริยตฺตา จ ยถาสมฺภวํ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชตีติ โจทนํ นาปชฺชเตว รุฬฺหิสทฺทตฺตา ตสฺส ยถา ‘‘ปงฺกช’’นฺติ ปริหรติฯ อุพฺพิลยตีติ อุพฺพิลํ, ภินฺทติ ปุริมาวตฺถาย วิเสสํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ ตเทว อุพฺพิลาวิตํ ปจฺจยนฺตราคมาทิวเสนฯ อุทฺธํ ปลวตีติ วา อุพฺพิลาวิตํ อการานํ อิการํ, อาการญฺจ กตฺวา, จิตฺตเมว ‘‘เจตโส’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ตทฺธิเต ปน สิทฺเธ ตํ อพฺยติริตฺตํ ตสฺมิํ ปเท วจนียสฺส สามญฺญภาวโต, ตสฺส วา สทฺทสฺส นามปทตฺตา, ตสฺมา กสฺสาติ สมฺพนฺธีวิเสสานุโยเค ‘‘เจตโส’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ ยาย อุปฺปนฺนาย กายจิตฺตํ วาตปูริตภสฺตา วิย อุทฺธุมายนาการปฺปตฺตํ โหติ ตสฺสา เคหสิตาย โอทคฺยปีติยา เอตํ อธิวจนนฺติ สรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อุทฺธจฺจาวหายา’’ติอาทินาฯ อุทฺธจฺจาวหายาติ อุทฺธตภาวาวหายฯ อุปฺปิลาเปติ อุพฺพิลาปนา, สา เอว ปีติ, ตสฺสาฯ ขนฺธวเสน ธมฺมวิเสสตฺตํ อาห ‘‘อิธาปี’’ติอาทินาฯ อวณฺณภูมิมเปกฺขาย อปิ-สทฺโท ‘‘อยมฺปิ ปาราชิโก’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑.๘๙, ๙๑, ๑๖๗, ๑๗๑, ๑๙๕, ๑๙๗) วิย, อิธ จ กิญฺจาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อุพฺพิลาวิตเมว นตฺถิ, อถ โข อายติํ กุลปุตฺตานํ เอทิเสสุปิ ฐาเนสุ อกุสลุปฺปตฺติํ ปฏิเสเธนฺโต ธมฺมเนตฺติํ ฐเปตีติฯ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน เวทนากฺขนฺโธ วุตฺโตติ เอตฺถาปิ ‘‘เตสํ วเสน เสสานํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กรณํ ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ
ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโยติ เอตฺถาปิ ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิทํ ‘‘อุพฺพิลาวิตตฺตสฺส อกรณียตาการณวจน’’ติอาทินา เหฏฺฐา อวณฺณปกฺเข อมฺเหหิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ‘‘อานนฺทิโน อุพฺพิลาวิตา’’ติ ทีปิตํ ปีติเมว คเหตฺวา ‘‘เตน อุพฺพิลาวิตตฺเตนา’’ติ วจนํ โสมนสฺสรหิตาย ปีติยา อภาวโต ตพฺพจเนเนว ‘‘สุมนา’’ติ ทีปิตํ โสมนสฺสมฺปิ สิทฺธเมวาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา โสมนสฺสสฺส อนฺตรายกรตา ปากฏา, น ตถา ปีติยาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปเนตนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถํ อวิภาคโต มนสิ กตฺวา โจเทติฯ อาจริโย ‘‘สจฺจ’’นฺติ ตมตฺถํ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทินา วิภชฺชพฺยากรณวเสน ปริหรติฯ
ตตฺถ เอตนฺติ อานนฺทาทีนมกรณียตาวจนํ, นนุ ภควตา วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺสาติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ คุณานุสฺสรณวเสน กเถนฺตสฺส สาธุชนสฺสฯ กสิเณนาติ กสิณตาย สกลภาเวนฯ ชมฺพุทีปสฺสาติ เจตสฺส อวยวภาเวน สมฺพนฺธีวจนํฯ อปเร ปน ‘‘ชมฺพุทีปสฺสาติ กรณวจนตฺเถ สามิวจน’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน กสิณชมฺพุทีปสทฺทานํ สมานาธิกรณภาโว ทฏฺฐพฺโพ, กรณวจนญฺจ นิสฺสกฺกตฺเถฯ ปเคว เอกเทสโต ปนาติ อปิ-สทฺโท สมฺภาวเนฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ –
‘‘มา โสจิ อุทายิ, อานนฺโท อวีตราโค กาลํ กเรยฺย, เตน จิตฺตปฺปสาเทน สตฺตกฺขตฺตุํ เทวรชฺชํ กาเรยฺย, สตฺตกฺขตฺตุํ
สงฺคหิตํฯ นฺติ สุตฺตนฺตเร วุตฺตํ ปีติโสมนสฺสํฯ เนกฺขมฺมสฺสิตนฺติ กามโต นิกฺขมเน กุสลธมฺเม นิสฺสิตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เคหสฺสิตนฺติ เคหวาสีนํ สมุทาจิณฺณโต เคหสงฺขาเต กามคุเณ นิสฺสิตํฯ กสฺมา ตเทวิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิทญฺหี’’ติอาทิฯ ‘‘อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อุปฺปนฺนสทิส’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ, สมตฺเถตุํ วา ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ ภควติ, ธมฺเม จ ปวตฺตเคหสฺสิตเปมตายฯ ปรินิพฺพานกาเลติ ปรินิพฺพานาสนฺนกาเล ภควตา ปญฺญตฺเตน ตชฺชิโตติ วา สมฺพนฺโธฯ ปรินิพฺพานกาเลติ พฺรหฺมทณฺเฑนาติ ‘‘ภิกฺขูหิ อิตฺถนฺนาโม เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, นานุสาสิตพฺโพ’’ติ (จูฬว. ๔๔๕) กเตน พฺรหฺมทณฺเฑนฯ ตชฺชิโตติ สํเวชิโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เคหสฺสิตปีติโสมนสฺสํ ฌานาทีนํ อนฺตรายกรํ, ตสฺมาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา สกฺกปญฺหสุตฺเต ‘‘โสมนสฺสํปาหํ เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๕๙)ฯ
‘‘อยญฺหี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ การณโต สมตฺเถติฯ ราคสหิตตฺตา หิ สา อนฺตรายกราติฯ เอตฺถ ปน ‘‘อิทญฺหิ ราคสญฺหิตํ ปีติโสมนสฺส’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถาปิ ปีติคฺคหเณน โสมนสฺสมฺปิ คหิตเมว โหติ โสมนสฺสรหิตาย ปีติยา อภาวโตติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปีติเยว คหิตาฯ อปิจ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพวิภาคสฺส สุตฺเต วจนโต โสมนสฺสสฺส ปากโฏ อนฺตรายกรภาโว, น ตถา ปีติยาติ สาเยว ราคสหิตตฺเถน วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ อวณฺณภูมิยา สทฺธิํ สมฺพนฺธิตฺวา ปากฏํ กาตุํ ‘‘โลโภ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โกธสทิโสวาติ อวณฺณภูมิยํ วุตฺตโกธสทิโส เอวฯ ‘‘ลุทฺโธ’’ติอาทิคาถานํ ‘‘กุทฺโธ’’ติอาทิคาถาสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ อานนฺทิโน สุมนา อุพฺพิลาวิตา อนาคโตปิ ตทตฺถสมฺภวโต อตฺถโต อาคโตเยวฯ ยถา ตํ วิตฺถารวเสน กถาวตฺถุปฺปกรณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติยวาโร ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เอเตน สํวณฺณนากาเล ตถาพุชฺฌนกสตฺตานํ วเสน โส วาโร อาเนตฺวา สํวณฺเณตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยเถว หี’’ติอาทินา ตเทวตฺถสมฺภวํ วิภาเวติฯ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ ยเถวาติ สมฺพนฺโธฯ
ปฏิปชฺชิตพฺพาการทสฺสนวาเรติ ยถาวุตฺตํ ตติยวารํ อุปาทาย วตฺตพฺเพ จตุตฺถวาเรฯ ‘‘ตุมฺหากํ สตฺถา’’ติ วจนโต ปภุติ ยาว ‘‘อิมินาปิ การเณน ตจฺฉ’’นฺติ วจนํ, ตาว โยชนาฯ ‘‘โส หิ ภควา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ ตตฺถ อิติปีติ อิมินาปิ การเณนฯ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑๒๓ อาทโย) ‘‘อนาปตฺติ อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตี’’ติ ‘‘สภาคานํ ภิกฺขูนํเยว ปฏิชานิตพฺพ’’นฺติฯ เตเยว หิ ตสฺส อตฺถกามา, สทฺเธยฺยวจนตฺตญฺจ มญฺญนฺติ, ตโต จ ‘‘สาสนสฺส อโมฆตา ทีปิตา โหตี’’ติ วุตฺตตฺถสมตฺถนํ สิยาฯ ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิ การณวจนํฯ ปาปิจฺฉตา เจว ปริวชฺชิตา, กตฺตุภูตา วา สา, โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อโมฆตาติ นิยฺยานิกภาเวน อตุจฺฉตาฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหีติ ตสฺมิํ วณฺเณ ตุมฺเหหี’’ติอาทินา เจว ‘‘ทุติยํ ปทํ ปฐมสฺส ปทสฺส, จตุตฺถญฺจ ตติยสฺส เววจน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตนเยนฯ
จูฬสีลวณฺณนา
๗. โก อนุสนฺธีติ ปุจฺฉา ‘‘นนุ เอตฺตเกเนว ยถาวุตฺเตหิ อวณฺณวณฺเณหิ สมฺพนฺธา เทสนามตฺถกํ ปตฺตา’’ติ อนุโยคสมฺภวโต กตาฯ วณฺเณน จ อวณฺเณน จาติ ตทุภยปเทนฯ อตฺถนิทฺเทโส วิย หิ สทฺทนิทฺเทโสปีติ อกฺขรจินฺตกาฯ อถ วา ตถาภาสนสฺส การณตฺตา, โกฏฺฐาสตฺตา จ ‘‘ปเทหี’’ติ วุตฺตํฯ อวณฺเณน จ วณฺเณน จาติ ปน อคุณคุณวเสน, นินฺทาปสํสาวเสน จ สรูปทสฺสนํฯ ‘‘นิวตฺโต อมูลกตาย อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ ตํ วิตฺถาเรตฺวา เทสนาย โพเธตพฺพปุคฺคลาภาวโต เอตฺตกาว สา ยุตฺตรูปาติ ภควโต อชฺฌาสเยเนว อเทสนาภาเวน นิวตฺโต, ยถา ตํ วณฺณภูมิยํ ตติยวาโรติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา โพเธตพฺพปุคฺคลสมฺภเวน วิสฺสชฺเชตพฺพตาย อธิคตภาวโต อนุวตฺตติเยวฯ อิติเปตํ ภูตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ตทุปริปิ อนุวตฺตกตฺตา, เตน วกฺขติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ เอตฺตาวตา อยํ วณฺณานุสนฺธีติ ทสฺเสตฺวา ทุวิเธสุ ปน เตสุ วณฺเณสุ พฺรหฺมทตฺตสฺส วณฺณานุสนฺธีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ปนา’’ติอาทิมาหฯ อุปริ สุญฺญตาปกาสเน อนุสนฺธิํ ทสฺเสสฺสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๘)ฯ
เอวํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนามุเขน สมุทายตฺถตํ วตฺวา อิทานิ อวยวตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ อปฺปเมว ปริโต สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํ นามาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกนฺติ ปริตฺตสฺส นาม’’นฺติฯ มตฺตา วุจฺจติ ปมาณํ มียเต ปริมียเตติ กตฺวาฯ สมาสนฺตกกาเรน อปฺปมตฺตกํ ยถา ‘‘พหุปุตฺตโก’’ติ, เอวํ โอรมตฺตเกปิฯ เอเตเนว ‘‘อปฺปา มตฺตา อปฺปมตฺตา, สา เอตสฺสาติ อปฺปมตฺตก’’นฺติอาทินา กปจฺจยสฺส สาตฺถกตมฺปิ ทสฺเสติ อตฺถโต อภินฺนตฺตาฯ มตฺตกสทฺทสฺส อนตฺถกภาวโต สีลเมว สีลมตฺตกํฯ อนตฺถกภาโวติ จ สกตฺถตา
‘‘ปทนฺตรวจนีย-สฺสตฺถสฺส วิเสสนาย;
โพธนาย วิเนยฺยานํ, ตถานตฺถปทํ วเท’’ติฯ
อถ วา สีลมตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา) มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตู’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๙) จ อาทีสุ วิยฯ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตก’’นฺติ ปททฺวเยน สามญฺญโต วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ ‘‘สีลมตฺตก’’นฺติ ปเทน วิเสสโต วุตฺโต, เตน จ สีลํ เอว สีลมตฺตํ, ตเทว สีลมตฺตกนฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลเมว สีลมตฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ
อยํ ปน อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – โอรมตฺตกนฺติ เอตฺถ โอรนฺติ อปารภาโค ‘‘โอรโต โภคํ (มหาว. ๖๖) โอรํ ปาร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อถ วา เหฏฺฐาอตฺโถ โอรสทฺโท โอรํ อาคมนาย เย ปจฺจยา, เต โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานีติอาทีสุ วิยฯ สีลญฺหิ สมาธิปญฺญาโย อเปกฺขิตฺวา อปารภาเค, เหฏฺฐาภาเค จ โหติ, อุภยตฺถาปิ ‘‘โอเร ปวตฺตํ มตฺตํ ยสฺสา’’ติอาทินา วิคฺคโหฯ สีลมตฺตกนฺติ เอตฺถาปิ มตฺตสทฺโท อมหตฺถวาจโก ‘‘เภสชฺชมตฺตา’’ติอาทีสุ วิยฯ อถ วา สีเลปิ ตเทกเทสสฺเสว สงฺคหณตฺถํ อมหตฺถวาจโก เอตฺถ มตฺตสทฺโท วุตฺโตฯ ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลานิ อิธ เทสนํ อนารุฬฺหานิฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ตานิ ปาติโมกฺขสํวรอาชีวปาริสุทฺธิสีลานิ วิย น สพฺพปุถุชฺชเนสุ มตฺตนฺติ เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺเถ นปุํสกลิงฺคํฯ ปมาณปฺปกตฺเถสุ ปน ‘‘มตฺต’’นฺติ วา ‘‘มตฺตา’’ติ วา นปุํสกิตฺถิลิงฺคํฯ
‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา สห โยชนาย ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสติฯ เยน สีเลน วเทยฺย, เอตํ สีลมตฺตกํ นามาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วณฺณํ วทามีติ อุสฺสาหํ กตฺวาปี’’ติ อิทํ ‘‘วณฺณํ วทมาโน’’ติ เอตสฺส วิวรณํฯ เอเตน หิ ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๑.๑๗๐) วิย มานสทฺทสฺส สามตฺถิยตฺถตํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุสฺสาหํ กุรุมาโน’’ติ ‘‘ตตฺถ สิยา’’ติอาทินา สนฺธายภาสิตมตฺถํ อชานิตฺวา นีตตฺถเมว คเหตฺวา สุตฺตนฺตรวิโรธิตํ มญฺญมานสฺส กสฺสจิ อีทิสี โจทนา สิยาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิวจเน (ที. นิ. ๑.๗)ฯ กมฺมฏฺฐานภาวเน ยุญฺชติ สีเลนาติ โยคี, ตสฺสฯ
อลงฺกรณํ วิภูสนํ อลงฺกาโร, ปสาธนกิริยาฯ อลํ กโรติ เอเตเนวาติ วา อลงฺกาโร, กุณฺฑลาทิปสาธนํฯ มณฺฑียเต มณฺฑนํ, อูนฏฺฐานปูรณํฯ มณฺฑียติ เอเตนาติ วา มณฺฑนํ, มุขจุณฺณาทิอูนปูรโณปกรณํฯ อิธ ปน สทิสโวหาเรน, ตทฺธิตวเสน วา สีลเมว ตถา วุตฺตํฯ มณฺฑเนติ มณฺฑนเหตุ, มณฺฑนกิริยานิมิตฺตํ คโตติ อตฺโถฯ อถ วา มณฺฑติ สีเลนาติ มณฺฑโน, มณฺฑนชาติโก ปุริโสฯ พหุมฺหิ เจตํ ชาตฺยาเปกฺขาย เอกวจนํฯ อุพฺพาหนตฺเถปิ หิ เอกวจนมิจฺฉนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว สทฺทสตฺเถ อนาคตตฺตา, อตฺถยุตฺติยา จ อภาวโตฯ กถญฺหิ เอกวจนนิทฺทิฏฺฐโต อุพฺพาหนกรณํ ยุตฺตํ สิยา เอกสฺมิํ เยวตฺเถ อุพฺพาหิตพฺพสฺส อญฺญสฺสตฺถสฺส อภาวโตฯ ตสฺมา วิปลฺลาสวเสน พหฺวตฺเถ อิทํ เอกวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, มณฺฑนสีเลสูติ อตฺโถฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ หิ อยเมวิธ วินิจฺฉโย (ที. นิ. ฏี. ๑.๗) วุตฺโตฯ อคฺคตนฺติ อุตฺตมภาวํฯ
อสฺสํ ภวิสฺสามีติ อากงฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ ปริปูรการีติ เจตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน สกลมฺปิ สีลโถมนสุตฺตํ ทสฺเสติฯ
กิกีว อณฺฑนฺติ เอตฺถาปิ ตทตฺเถน อิติ-สทฺเทน –
‘‘กิกีว
ปิยํว ปุตฺตํ นยนํว เอกกํ;
ตเถว สีลํ อนุรกฺขมานา,
สุเปสลา โหถ สทา สคารวา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙); –
คาถํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘ปุปฺผคนฺโธ’’ติ วตฺวา ตเทกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘น จนฺทน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ จนฺทนํ ตครํ มลฺลิกาติ หิ ตํสหจรณโต เตสํ ปุปฺผคนฺโธติ จ ปุปฺผญฺจ ตทวเสโส คนฺโธ จาติ อตฺโถฯ ตครมลฺลิกาหิ วา อวสิฏฺโฐ ‘‘ปุปฺผคนฺโธ’’ติ วุตฺโตฯ สตญฺจ คนฺโธติ เอตฺถ สีลเมว สทิสโวหาเรน วา ตทฺธิตวเสน วา คนฺโธฯ สีลนิพนฺธโน วา ถุติโฆโส วุตฺตนเยน ‘‘คนฺโธ’’ติ อธิปฺเปโตฯ สีลญฺหิ กิตฺติยา นิมิตฺตํฯ ยถาห ‘‘สีลวโต กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๕๐; ๓.๓๑๖; อ. นิ. ๕.๒๑๓; มหาว. ๗๘๕; อุทา. ๗๖)ฯ สปฺปุริโส ปวายติ ปกาเรหิ คนฺธติ ตสฺส คนฺธูปครุกฺขปฏิภาคตฺตาฯ
วสฺสิกีติ สุมนปุปฺผํ, ‘‘วสฺสิก’’นฺติปิ ปาโฐ, ตทตฺโถวฯ คนฺธา เอว คนฺธชาตา, คนฺธปฺปการา วาฯ ยฺวายนฺติ ยทิทํ, อุตฺตโม คนฺโธ วาตีติ สมฺพนฺโธฯ
สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานนฺติ สมฺมา อญฺญาย ชานิตฺวา, อคฺคมคฺเคน วา วิมุตฺตานํฯ มคฺคํ น วินฺทตีติ การณํ น ลภติ, น ชานาติ วาฯ
‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติ คาถาย ปฏิสนฺธิปญฺญาย สปญฺโญ อาตาปี วีริยวา ปาริหาริกปญฺญาย นิปโก นรสงฺขาโต ภิกฺขุ สีเล ปติฏฺฐาย จิตฺตํ ตปฺปธาเนน วุตฺตํ สมาธิํ ภาวยํ ภาวยนฺโต ภาวนาเหตุ ตถา ปญฺญํ วิปสฺสนญฺจ อิมํ อนฺโตชฏาพหิชฏาสงฺขาตํ ชฏํ วิชฏเย วิชเฏยฺย วิชฏิตุํ สมตฺเถยฺยาติ สงฺเขปตฺโถฯ
ปถวิํ นิสฺสายาติ ปถวิํ รสคฺคหณวเสน นิสฺสาย, สีลสฺมิํ ปน ปริปูรณวเสน นิสฺสาย ปติฏฺฐานํ ทฏฺฐพฺพํฯ
อปฺปกมหนฺตตาย ปาราปาราทิ วิย อุปนิธาปญฺญตฺติภาวโต อญฺญมญฺญํ อุปนิธาย อาหาติ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อุปริ คุเณ อุปนิธายา’’ติ วุตฺตํฯ สีลญฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การณตฺโถ, เตนิทํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ น ปาปุณาตีติ คุณสมภาเวน น สมฺปาปุณาติ, น สเมตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปริมนฺติ สมาธิปญฺญํฯ อุปนิธายาติ อุปตฺถมฺภํ กตฺวาฯ ตญฺหิ ตาทิสาย ปญฺญตฺติยา อุปตฺถมฺภนํ โหติฯ เหฏฺฐิมนฺติ สีลสมาธิทฺวยํฯ
‘‘กถ’’นฺติอาทิ ‘‘อภิ…เป.… ติตฺถิยมทฺทน’’นฺติ อิทํ ปน ตสฺส ยมกปาฏิหาริยสฺส สุปากฏภาวทสฺสนตฺถํ, อญฺเญหิ โพธิมูเล ญาติสมาคมาทีสุ จ กตปาฏิหาริเยหิ วิเสสทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ สมฺโพธิโต หิ อฏฺฐเมปิ ทิวเส เทวตานํ ‘‘พุทฺโธ วา โน วา’’ติ อุปฺปนฺนกงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา จงฺกมนฺโต ปาฏิหาริยํ อกาสิ, ตโต ทุติยสํวจฺฉเร กุลนครคโต กปิลวตฺถุปุเร นิคฺโรธาราเม ญาตีนํ สมาคเมปิ เตสํ มานมทปฺปหานตฺถํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ตตฺถ อภิสมฺโพธิโตติ อภิสมฺพุชฺฌนกาลโตฯ สาวตฺถินครทฺวาเรติ สาวตฺถินครสฺส ทกฺขิณทฺวาเรฯ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเลติ กณฺเฑน นาม ปเสนทิรญฺโญ อุยฺยานปาเลน โรปิตตฺตา กณฺฑมฺพนามกสฺส รุกฺขสฺส มูเลฯ ยมกปาฏิหาริยกรณตฺถาย ภควโต จิตฺเต อุปฺปนฺเน ‘‘ตทนุจฺฉวิกํ ฐานํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ รตนมณฺฑปาทิ สกฺเกน เทวรญฺญา อาณตฺเตน วิสฺสกมฺมุนา กตนฺติ วทนฺติ เกจิฯ ภควตา นิมฺมิตนฺติ อปเรฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อเนกาสุ ‘‘สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาณาปิเตน วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเตน มณฺฑโป กโต, จงฺกโม ปน ภควตา นิมฺมิโต’’ติ วุตฺตํฯ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต เทวตาหิ ธาริยมาเนติ อตฺโถ วิญฺญายติ อญฺเญสมสมฺภวโตฯ ‘‘ทฺวาทสโยชนาย ปริสายา’’ติ อิทํ จตูสุ ทิสาสุ ปจฺเจกํ ทฺวาทสโยชนํ มนุสฺสปริสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทา กิร ทสสหสฺสิโลกธาตุโต จกฺกวาฬคพฺภํ ปริปูเรตฺวา เทวพฺรหฺมาโนปิ สนฺนิปติํสุฯ โย โกจิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺโถ เจ, โส อาคจฺฉตูติ โจทนาสทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตฺตาทานปริทีปน’’นฺติฯ อตฺตาทานญฺหิ อนุโยโค ปฏิปกฺขสฺส อตฺตสฺส อาทานํ คหณนฺติ กตฺวาฯ ติตฺถิยมทฺทนนฺติ ‘‘ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’’ติ กุหายนวเสน ปุพฺเพ อุฏฺฐิตานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนํ, ตญฺจ ตถา กาตุํ อสมตฺถตาสมฺปาทนเมวฯ ตเทตํ ปททฺวยํ ‘‘ยมกปาฏิหาริย’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ราชคหเสฏฺฐิโน จนฺทนฆฏิกุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย สพฺพเมว เจตฺถ วตฺตพฺพํฯ
อุปริมกายโตติอาทิ ‘‘อิติอาทินยปฺปวตฺต’’นฺติ, ‘‘สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ จฯ ตตฺถายํ ปาฬิเสโส –
‘‘เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิ, ปจฺฉิมกายโต อุทกํฯ ปจฺฉิมกายโต อคฺคิ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกํฯ ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิ, วามอกฺขิโต อุทกํฯ วามอกฺขิโต อคฺคิ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกํฯ ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิ, วามกณฺณโสตโต อุทกํฯ วามกณฺณโสตโต อคฺคิ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกํฯ ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิ, วามนาสิกาโสตโต อุทกํฯ วามนาสิกาโสตโต อคฺคิ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกํฯ ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิ, วามอํสกูฏโต อุทกํฯ วามอํสกูฏโต อคฺคิ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกํฯ ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิ, วามหตฺถโต อุทกํฯ วามหตฺถโต อคฺคิ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกํฯ ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิ, วามปสฺสโต อุทกํฯ วามปสฺสโต อคฺคิ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกํฯ ทกฺขิณปาทโต อคฺคิ, วามปาทโต อุทกํฯ วามปาทโต อคฺคิ, ทกฺขิณปาทโต อุทกํฯ องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกํฯ องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกํฯ เอเกกโลมโต อคฺคิ, เอเกกโลมโต อุทกํฯ โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติฯ
อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอเกกโลมกูปโต’’ อิจฺเจว (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๒.๑.๑๑๖) อาคตํฯ
ฉนฺนํ วณฺณานนฺติ เอตฺถาปิ นีลานํ ปีตกานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มญฺชิฏฺฐานํ ปภสฺสรานนฺติ อยํ สพฺโพปิ ปาฬิเสโส เปยฺยาลนเยน, อาทิ-สทฺเทน จ ทสฺสิโตฯ เอตฺถ จ ฉนฺนํ วณฺณานํ อุพฺพาหนภูตานํ ยมกา ยมกา วณฺณา ปวตฺตนฺตีติ ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธ, เตน วกฺขติ ‘‘ทุติยา ทุติยา รสฺมิโย’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ ตาสํ ยมกํ ฉนฺนํ วณฺณานํ ฉพฺพณฺณา ปวตฺตนฺตีติ กตฺตุวเสน วา สมฺพนฺโธ ยถา ‘‘เอกสฺส เจปิ ภิกฺขุโน น ปฏิภาเสยฺย ตํ ภิกฺขุนิํ อปสาเทตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๕๕๘)ฯ กตฺตุกมฺเมสุ หิ พหุลา สามิวจนํ อาขฺยาตปโยเคปิ อิจฺฉนฺติ เนรุตฺติกาฯ
เอวํ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ภควโตฯ ‘‘สุวณฺณวณฺณา รสฺมิโย’’ติ อิทํ ตาสํ ปีตาภานํ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ, ฉพฺพณฺณาหิ รสฺมีหิ อลงฺกรณกาโล วิยาติ อตฺโถฯ ตาปิ หิ จกฺกวาฬคพฺภโต อุคฺคนฺตฺวา พฺรหฺมโลกมาหจฺจ ปฏินิวตฺติตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิเมว คณฺหิํสุฯ เอกจกฺกวาฬคพฺภํ วงฺกโคปานสิกํ วิย โพธิฆรํ อโหสิ เอกาโลกํฯ ทุติยา ทุติยา รสฺมิโยติ ปุริมปุริมโต ปจฺฉา ปจฺฉา นิกฺขนฺตา รสฺมิโยฯ กสฺมา สทิสาการวเสน ‘‘วิยา’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนญฺจา’’ติอาทิฯ ทฺวินฺนญฺจ จิตฺตานํ เอกกฺขเณ ปวตฺติ นาม นตฺถิ, เยหิ ตา เอวํ สิยุํ, ตถาปิ อิมินา การณทฺวเยน เอวเมว ขายนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ภวงฺคปริวาสสฺสาติ ภวงฺควเสน ปริวสนสฺส, ภวงฺคสงฺขาตสฺส ปริวสนสฺส วา, ภวงฺคปตนสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อาจิณฺณวสิตายาติ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทีหิ ปญฺจหากาเรหิ สมาจิณฺณปริจยตายฯ นนุ จ เอกสฺสาปิ จิตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺเว กิสฺโส รสฺมิโยปิ สมฺภเวยฺยุนฺติ อนุโยคมปเนติ ‘‘ตสฺสา ตสฺสา ปน รสฺมิยา’’ติอาทินาฯ จิตฺตวารนานตฺตา อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตานิ, กสิณนานตฺตา อธิฏฺฐานจิตฺตวารานิปิ วิสุํ วิสุํเยว ปวตฺตนฺติฯ อาวชฺชนาวสาเน ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวนานิ ปริกมฺมนาเมเนว อิธ วุตฺตานิฯ
กถนฺติ อาห ‘‘นีลรสฺมิอตฺถาย หี’’ติอาทิฯ ‘‘มญฺชิฏฺฐรสฺมิอตฺถาย โลหิตกสิณํ, ปภสฺสรรสฺมิอตฺถาย ปีตกสิณ’’นฺติ อิทํ โลหิตปีตรสฺมีนํ การเณเยว วุตฺเต สิทฺธนฺติ น วุตฺตํฯ ตาสเมว หิ มญฺชิฏฺฐปภสฺสรรสฺมิโย ‘‘อคฺคิกฺขนฺธตฺถายา’’ติอาทินา ‘‘อุปริมกายโต’’ติอาทีนํ วิวรณํฯ อคฺคิกฺขนฺธอุทกกฺขนฺธาปิ อญฺญมญฺญอสมฺมิสฺสา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคนฺตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปติํสุ, ตํ ทิวสํ ปน สตฺถา โย โย ยสฺมิํ ยสฺมิํ ธมฺเม จ ปาฏิหาริเย จ ปสนฺโน, ตสฺส ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ตํ ตํ ธมฺมญฺจ กเถสิ, ปาฏิหาริยญฺจ ทสฺเสสิ, เอวํ ธมฺเม ภาสิยมาเน, ปาฏิหาริเย จ กริยมาเน มหาชโน ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตสฺมิญฺจ สมาคเม อตฺตโน มนํ คเหตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺถํ อทิสฺวา นิมฺมิตํ พุทฺธํ มาเปสิ, เตน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ สตฺถา วิสฺสชฺเชสิฯ สตฺถารา ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ โส วิสฺสชฺเชสิ, สตฺถุ จงฺกมนกาเล นิมฺมิโต ฐานาทีสุ อญฺญตรํ กปฺเปสิ, ตสฺส จงฺกมนกาเล สตฺถา ฐานาทีสุ อญฺญตรํ กปฺเปสีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺถา จงฺกมตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ เอเตน ‘‘สตฺถา ติฏฺฐติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๖) จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกกมูลกา สตฺถุปกฺเข จตฺตาโร ‘‘เอตฺถ เอกมฺปี’’ติอาทิฯ
‘‘ยํ ปนา’’ติอาทินา สมาธิสฺส ปญฺญมปาปุณตา วิภาวิตา, ยํ ปน ปฏิวิชฺฌิ, อิทํ ปฏิวิชฺฌนํ ปญฺญากิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ตํ อนุกฺกมโต ทสฺเสติ ‘‘ภควา’’ติอาทินาฯ ‘‘กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติ อิทํ ทีปงฺกรปาทมูเล กตปฐมาภินีหารโต ปฏฺฐาย วุตฺตํ, ตโต ปุพฺเพปิ ยตฺตเกน ตสฺมิํ ภเว อิจฺฉนฺโต สาวกโพธิํ ปตฺตุํ สกฺกุเณยฺย, ตตฺตกํ ปุญฺญสมฺภารํ สมุปจินีติ เวทิตพฺพํฯ ตโตเยว หิ ‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทินา (พุ. วํ. ๕๙) วุตฺเตสุ อฏฺฐธมฺเมสุ เหตุสมฺปนฺนตา อโหสิฯ เกจิ ปน มโนปณิธานวจีปณิธานวเสน อเนกธา อสงฺขฺเยยฺยปริจฺเฉทํ กตฺวา ปุพฺพสมฺภารํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สงฺคหารุฬฺหาสุ อฏฺฐกถาสุ ตถา อวุตฺตตฺตาฯ ตาสุ หิ ยถาวุตฺตนเยน ปฐมาภินีหารโต ปุพฺเพ เหตุสมฺปนฺนตาเยว ทสฺสิตาฯ เอกูนติํสวสฺสกาเล นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ จกฺกรตนารหปุญฺญวนฺตตาย ‘‘จกฺกวตฺติสิรินิวาสภูต’’นฺติ วุตฺตํฯ ภวนาติ รมฺมสุรมฺมสุภสงฺขาตา นิเกตนาฯ ปธานโยคนฺติ ทุกฺกรจริยาย อุตฺตมวีริยานุโยคํฯ
อุรุเวลายํ กิร เสนานิคเม กุฏุมฺพิกสฺส ธีตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เนรญฺชราย ตีเร นิคฺโรธมูเล ปตฺถนมกาสิ ‘‘สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, ขีรปายาเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ, (ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒๘๔; ชา. อฏฺฐ. ๑.อวิทูเร นิทานกถา) ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิฯ สา สตฺต เธนุโย ลฏฺฐิวเน ขาทาเปตฺวา ตาสมฺปิ ธีตโร คาวิโย ลทฺธา ตเถว ขาทาเปตฺวา ปุน ตาสมฺปิ ธีตโร ตเถวาติ สตฺตปุตฺตินตฺติปนตฺติปรมฺปราคตาหิ เธนูหิ ขีรํ คเหตฺวา ขีรปายาสํ ปจิตุมารภิฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาพฺรหฺมา ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ อุปริ ธาเรสิ, สกฺโก เทวราชา อคฺคิํ อุชฺชาเลสิ, สกลโลเก วิชฺชมานรสํ เทวตา ปกฺขิปิํสุ, ปายาสํ ทกฺขิณาวฏฺฏํ หุตฺวา ปจติ, ตํ สา สุวณฺณปาติยา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สเหว โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ปกฺกามิฯ อถ โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร สุปฺปติฏฺฐิเต นาม ติตฺเถ เอกตาลฏฺฐิปฺปมาเณ เอกูนปญฺญาสปิณฺเฑ กโรนฺโต ปริภุญฺชิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วิสาขาปุณฺณมายํ อุรุเวลคาเม สุชาตาย ทฺวินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สุชาตายาติ อายสฺมโต ยสตฺเถรสฺส มาตุภูตาย ปจฺฉา สรณคมนฏฺฐาเน เอตทคฺคปฺปตฺตาย สุชาตาย นาม เสฏฺฐิภริยายฯ องฺคมงฺคานุสาริโน โอชา นาม, สา ทิวิ ภวา ปกฺขิตฺตา เอตฺถาติ ปกฺขิตฺตทิพฺโพโช, ตํฯ ปาตพฺโพ จ โส อสิตพฺโพ จาติ ปายาโส, รสํ กตฺวา ปิวิตุํ, อาโลปํ กตฺวา จ ภุญฺชิตุํ ยุตฺโต โภชนวิเสโส, มธุนา สิตฺโต ปายาโส มธุปายาโส, ตํฯ
ตโต เนรญฺชราย ตีเร มหาสาลวเน นานาสมาปตฺตีหิ ทิวาวิหารสฺส กตตฺตา ‘‘สายนฺหสมเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิตฺถาโร ตตฺถ ตตฺถ คเหตพฺโพฯ ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทิวาวิหารโต โพธิยา ปวิสนมคฺคํ สนฺธายาห, อุชุกํ ทกฺขิณุตฺตรคเตน เทวตาหิ อลงฺกเตน มคฺเคนาติ อตฺโถ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน อาทิอวสานคหเณน มชฺฌิมสฺสาปิ คหิตตฺตา, ตถา ลุตฺตปโยคสฺส จ ทสฺสนโตฯ เอวญฺหิ สติ ‘ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเคน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา ติฏฺฐตี’ติ (ชา. อฏฺฐ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา) ชาตกนิทาเน วุตฺตวจเนน สเมตี’’ติฯ ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโร, เตน ปวิสิตฺวาติ อปเรฯ เกจิ ปน ‘‘อุตฺตรสทฺโท เจตฺถ มคฺควาจโกฯ ยทิ หิ ทิสาวาจโก ภเวยฺย, ‘ทกฺขิณุตฺตรายา’ติ วเทยฺยา’’ติ, ตํ น ‘‘อุตฺตเรน นที สีทา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติอาทินา ทิสาวาจกสฺสาปิ เอนโยคสฺส ทสฺสนโต, อุตฺตรสทฺทสฺส จ มคฺควาจกสฺส อนาคตตฺตาฯ อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ ทิสาภาโคปิ หิ ทิสา เอวาติฯ อถ อนฺตรามคฺเค โสตฺถิเยน นาม ติณหารกพฺราหฺมเณน ทินฺนา อฏฺฐ กุสติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสิตญฺจนคิริสงฺกาสํ สพฺพโพธิสตฺตานมสฺสาสชนนฏฺฐาเน สมาวิรุฬฺหํ โพธิยา มณฺฑนภูตํ โพธิมณฺฑมุปคนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺฐาสิ, โส ปน ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย ปกมฺปิตฺถ, ตโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ, อุตฺตรทิสาภาคญฺจ คนฺตฺวา ติฏฺฐนฺเตปิ มหาปุริเส ตเถว เต อกมฺปิํสุ, ตโต ‘‘นายํ สพฺโพปิ ปเทโส มม คุณํ สนฺธาเรตุํ สมตฺโถ’’ติ ปุรตฺถิมทิสาภาคมคมาสิ, ตตฺถ ปลฺลงฺกปฺปมาณํ นิจฺจลมโหสิ, ตสฺเสว จ นิปฺปริยาเยน โพธิมณฺฑสมญฺญา, มหาปุริโส ‘‘อิทํ กิเลสวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค ฐิโต ตตฺถ อกมฺปนปฺปเทเส ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา สญฺจาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ, ตานิปิ ติณานิ วิจิตฺตากาเรน ตูลิกาย เลขา คหิตานิ วิย อเหสุํฯ โส ตตฺถ ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา จตุรงฺคิกํ วีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา นิสีทิ, ตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ
ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ อรหตฺตมคฺคญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ, สา มณฺฑติ ถามคตตาย ปสีทติ โพธิมณฺโฑ, นิปฺปริยาเยน ยถาวุตฺตปฺปเทโส, ปริยาเยน ปน อิธ ทุมราชาฯ ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘โพธิมณฺฑสทฺโทปฐมาภิสมฺพุทฺธฏฺฐาเน เอว ทฏฺฐพฺโพ, น ยตฺถ กตฺถจิ โพธิรุกฺขสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐาเน’’ติ, ตํฯ
มารวิชยสพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาภาทีหิ อสฺสตฺโถฯ อาปุพฺพญฺหิ สาสสทฺทํ อนุสิฏฺฐิโตสเนสุ อิจฺฉนฺติ, ยํ ตุ โลเก ‘‘จลทโล, กุญฺชราสโน’’ ติปิ วทนฺติฯ อจฺจุคฺคตภาเวน, อเชยฺยภูมิสีสคตภาเวน, สกลสพฺพญฺญุคุณปฏิลาภฏฺฐานวิรุฬฺหภาเวน จ ทุมานํ ราชาติ ทุมราชา, อสฺสตฺโถ จ โส ทุมราชา จาติ อสฺสตฺถทุมราชา ตํฯ ทฺวินฺนํ อูรุชาณุสนฺธีนํ, อูรุมูลกฏิสนฺธิสฺส จ วเสน ตโย สนฺธโย, สณฺฐานวเสน วา ตโย โกณา ยสฺสาติ ติสนฺธิ, สฺเวว ปลฺลงฺโก อูรุพทฺธาสนํ ปริสมนฺตโต องฺกนํ อาสนนฺติ อตฺเถน ร-การสฺส ล-การํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา, ตีหิ วา สนฺธีหิ ลกฺขิโต ปลฺลงฺโก ติสนฺธิปลฺลงฺโก, ตํฯ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวา, อุโภ ปาเท สมญฺฉิเต กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วิตฺถาโร สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒๑๖) อาคมิสฺสติฯ อตฺตา, มิตฺโต, มชฺฌตฺโต, เวรีติ จตูสุปิ สมปฺปวตฺตนวเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘วีริยาธิฏฺฐาน’’นฺติ เอเตนาปิ โยเชตพฺพํฯ ตมฺปิ หิ –
กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๑.๒๖๖; อ. นิ. ๓.๕๑; อ. นิ. ๘.๑๓; มหานิ. ๑๗, ๑๙๖) –
วุตฺตนเยน จตุรงฺคสมนฺนาคตเมวฯ
จุทฺทส หตฺถา วิตฺถตปฺปมาณภาเวน ยสฺสาติ จุทฺทสหตฺโถฯ ปริสมนฺตโต องฺกียเต ลกฺขียเต ปริจฺเฉทวเสนาติ ปลฺลงฺโก ร-การสฺส ล-การํ, ตสฺส จ ทฺวิตฺตํ กตฺวาฯ อปิจ ‘‘อิทํ กิเลสวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ อฏฺฐกถาสุ วจนโต ปลฺลํ กิเลสวิทฺธํสนํ กโรติ เอตฺถาติ ปลฺลงฺโก นิคฺคหิตาคมวเสน, อลุตฺตสมาสวเสน วา, จุทฺทสหตฺโถ จ โส ปลฺลงฺโก จ, สฺเวว อุตฺตมฏฺเฐน ปตฺถนียฏฺเฐน จ วโรติ จุทฺทสหตฺถปลฺลงฺกวโร, ตตฺถ คโต ปวตฺโต นิสินฺโน ตถาฯ จุทฺทสหตฺถตา เจตฺถ วิตฺถารวเสน คเหตพฺพาฯ ตานิเยว ธมฺมปทฏฺฐกถาทีสุ จ ‘‘ติณานิ สนฺถริตฺวา…เป.… ปุรตฺถิมาภิมุโข นิสีทิตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑.สาริปุตฺเถรวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺฐ. ๑.นิทานกถา)ฯ อญฺญตฺถ จ ‘‘ติณาสเน จุทฺทสหตฺถสมฺมเต’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อจฺจุคฺคตภาเวเนว จุทฺทสหตฺโถ’’ติ ยถา ตถา ปริกปฺปนาวเสน วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ยถาวุตฺเตน การเณน, สาธเกน จ วิรุทฺธตฺตาฯ กามญฺจ มโนรถปูรณิยา จตุรงฺคุตฺตรวณฺณนาย ‘‘ติกฺขตฺตุํ โพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห จุทฺทสหตฺถุพฺเพเธ ฐาเน ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย นิสินฺนกาลโต’’ติ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๔.๓๓) ปาโฐ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตตฺถ อุพฺเพธสทฺโท วิตฺถารวาจโกติ เวทิตพฺโพ, ยถา ‘‘ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุทฺธมาหุ สหสฺสธา’’ติ (ชา. ๑.๓.๔๐) มหาปนาทชาตเกฯ ตถา หิ ตทฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสกณฺฑปาตวิตฺถาโร อโหสี’’ติ (ชาตก อฏฺฐ. ๒-๓๐๒ ปิฏฺเฐ)ฯ อญฺญถา หิ อากาเสเยว อุกฺขิปิตฺวา ติณสนฺถรณํ กตํ, น อจลปเทเสติ อตฺโถ อาปชฺเชยฺย สนฺถรณกิริยาธารภาวโต ตสฺส, โส จตฺโถ อนธิปฺเปโต อญฺญตฺถ อนาคตตฺตาติฯ
รชตกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อตฺถนฺติ ปจฺฉิมปพฺพตํฯ มารพลนฺติ มารํ, มารพลญฺจ, มารสฺส วา สามตฺถิยํฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธํฯ ทิพฺพจกฺขุนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗; สํ. นิ. ๒.๔) ชรามรณมุเขน ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรตฺวาฯ อานาปานจตุตฺถชฺฌานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณ’’นฺติ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตมฺปิ หิ พุทฺธานมาจิณฺณเมวาติ วทนฺติฯ ปาทกํ กตฺวาติ การณํ, ปติฏฺฐานํ วา กตฺวาฯ ‘‘วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวาติ ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน อาสวกฺขยญาณสงฺขาตมหาวชิรญาณคพฺภํ คณฺหาปนวเสน วิปสฺสนํ ภาเวตฺวาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวกาเร สงฺขาเร สมฺมสโต ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปวตฺตํ วิปสฺสนาญาณมฺปิ หิ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ สพฺพพุทฺธคุเณติ สพฺพญฺญุตาทินิรวเสสพุทฺธคุเณฯ ตสฺสา ปาทกํ กตฺวา สมาธิ นิวตฺโตติ วุตฺตํ ‘‘อิทมสฺส ปญฺญากิจฺจ’’นฺติฯ อสฺสาติ ภควโตฯ
‘‘ตตฺถ ยถา หตฺเถ’’ติอาทินา อุปมาย ปากฏีกรณํฯ หตฺเถติ หตฺถปสเต, กรปุเฏ วาฯ ปาติยนฺติ ฆเฏติ อุทกหรณฆเฏฯ ทฺวตฺติํสโทณคณฺหนปฺปมาณํ กุณฺฑํ โกลมฺโพฯ ตโต มหตรา จาฏิฯ ตโตปิ มหตี มหากุมฺภีฯ โสณฺฑี กุโสพฺโภฯ นทีภาโค กนฺทโรฯ จกฺกวาฬปาเทสุ สมุทฺโท จกฺกวาฬมหาสมุทฺโทฯ สิเนรุปาทเก มหาสมุทฺเทติ สีทนฺตรสมุทฺทํ สนฺธายาหฯ ‘‘ปาติย’’นฺติอาทินาปิ ตเทวตฺถํ ปการนฺตเรน วิภาเวติฯ ปริตฺตํ โหติ ยถาติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิภาวนตฺถาย ยา สํวณฺณนา วุตฺตา, ตเทว ตสฺสา คุณภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ
‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา’’ติอาทิ ปุถุชฺชเนสุ ลพฺภมานวิภาคทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ, น ปน มูลปริยายสํวณฺณนาทีสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๒) วิย ปุถุชฺชนวิเสสนิทฺธารณตฺถํ นิรวเสสปุถุชฺชนสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ สพฺโพปิ หิ ปุถุชฺชโน ภควโต อุปริคุเณ วิภาเวตุํ น สกฺโกติ, ติฏฺฐตุ ตาว ปุถุชฺชโน, อริยสาวกปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ อวิสยา เอว พุทฺธคุณาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โสตาปนฺโน’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๗)ฯ โคตฺตสมฺพนฺธตาย อาทิจฺจสฺส สูริยเทวปุตฺตสฺส พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ, เตน วุตฺตํ นิทฺเทเส –
‘‘อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโยฯ สูริโย โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธู’’ติ (มหานิ. ๑๕๐; จูฬนิ. ๙๙)ฯ
สทฺทวิทู ปน ‘‘พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุนา’’ติ ปาฐมิจฺฉนฺติฯ อาทิจฺจสฺส พนฺธุนา โคตฺเตน สมาโน โคตฺตสงฺขาโต พนฺธุ ยสฺส, พุทฺโธ จ โส อาทิจฺจพนฺธุ จาติ กตฺวาฯ ยสฺมา ปน ขนฺธกถาทิโกสลฺเลนาปิ อุปกฺกิเลสานุปกฺกิเลสานํ ชานนเหตุภูตํ พาหุสจฺจํ โหติ, ยถาห –
‘‘กิตฺตาวตา
ตสฺมา ‘‘ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ ยาว ปฏิจฺจสมุปฺปาทา สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ อตฺถสฺส ปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาฯ อฏฺฐกถาวเสน อตฺถสฺส โสตทฺวารปฏิพทฺธตากรณํ สวนํฯ พฺยญฺชนตฺถานํ สุนิกฺเขปสุนยเนน ธมฺมสฺส ปริหรณํ ธารณํฯ เอวํ สุตธาตปริจิตานํ วิตกฺกนํ มนสานุเปกฺขนํ ปจฺจเวกฺขณํฯ
เอวํ ‘‘ทุวิโธ’’ติอาทินาฯ ปุถูนนฺติ อเนกวิธานํ กิเลสาทีนํฯ ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตาติ พหูนํ ชนานํ อพฺภนฺตเร สมวโรธภาวโต ปุถุชฺชโนติ สมฺพนฺโธฯ ปุถุจายํ ชโนติ ปุถุ เอว วิสุํเยว อยํ สงฺขฺยํ คโตฯ อิตีติ ตสฺมา ปุถุชฺชโนติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ คาถาพนฺเธน สงฺเขปโต ทสฺสิตมตฺถํ ‘‘โส หี’’ติอาทินา วิวรติฯ ‘‘นานปฺปการาน’’นฺติ อิมินา ปุถุ-สทฺโท อิธ พหฺวตฺโถติ ทสฺเสติฯ
อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตมตฺถํ, ตทตฺถสฺส จ สาธกํ อมฺพเสจนครุสินานนเยน นิทฺเทสปาฬิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาหฯ อวิหตา สกฺกายทิฏฺฐิโย, ปุถุ พหุกา ตา เอเตสนฺติ ปุถุอวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกา, เอเตน อวิหตตฺตา ปุถุ สกฺกายทิฏฺฐิโย ชเนนฺติ, ปุถูหิ วา สกฺกายทิฏฺฐีหิ ชนิตาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อวิหตตฺถเมว วา ชนสทฺโท วทติ, ตสฺมา ปุถุ สกฺกายทิฏฺฐิโย ชเนนฺติ น วิหนนฺติ, ชนา วา อวิหตา ปุถุ สกฺกายทิฏฺฐิโย เอเตสนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตีติปิ วฏฺฏติ, วิเสสนปรนิปาตนญฺเจตฺถ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ ‘‘ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกา’’ติ เอเตน ปุถุ พหโว ชนา สตฺถาโร เอเตสนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺสิตํฯ ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ปน กมฺมกิเลเสหิ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา สตฺตา เอตฺถาติ ชนา, คติโย, ปุถุ สพฺพา เอว ชนา คติโย เอเตสนฺติ วจนตฺโถฯ ‘‘ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ เอเตน จ ชายนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ ชนา, ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย, ปุถุ นานาวิธา ชนา สงฺขารา เอเตสํ วิชฺชนฺติ, ปุถุ วา นานาภิสงฺขาเร ชเนนฺติ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺถมาหฯ ตโต ปรํ ปน ‘‘ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตี’’ติอาทิอตฺถตฺตยํ ชเนนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ ชนา, กาโมฆาทโย, ราคสนฺตาปาทโย, ราคปริฬาหาทโย จ, สพฺเพปิ วา กิเลสปริฬาหาฯ ปุถุ นานปฺปการา เต เอเตสํ วิชฺชนฺติ, เตหิ วา ชเนนฺติ วุยฺหนฺติ, สนฺตาเปนฺติ, ปริฑหนฺติ จาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ‘‘รตฺตา คิทฺธา’’ติอาทิ ปริยายวจนํฯ
อปิ จ รตฺตาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามกเรน ฉนฺทราเคน รตฺตาฯ คิทฺธาติ อภิกงฺขนสภาเวน อภิคิชฺฌเนน คิทฺธาฯ คถิตาติ คนฺถิตา วิย ทุมฺโมจนียภาเวน ตตฺถ ปฏิพทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสาวิสนวเสน วิสญฺญีภูตา วิย อนญฺญกิจฺจโมหํ สมาปนฺนาฯ อชฺโฌสนฺนาติ อนญฺญาสาธารเณ วิย กตฺวา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐิตาฯ ลคฺคาติ คาโว กณฺฏเก วิย อาสตฺตา, มหาปลิเป วา ปตเนน นาสิกคฺคปลิปนฺนปุริโส วิย อุทฺธริตุมสกฺกุเณยฺยภาเวน นิมุคฺคาฯ ลคฺคิตาติ มกฺกฏาเลเปน วิย มกฺกโฏ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อาสงฺคิตา, ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธา, อุปทฺทุตา วาติ อยมตฺโถ องฺคุตฺตรฏีกายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๕๑) วุตฺโตฯ เอเตน ชายตีติ ชโน, ‘‘ราโค เคโธ’’ติ เอวมาทิโก, ปุถุ นานาวิโธ ชโน ราคาทิโก เอเตสํ, ปุถูสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ ชนา รตฺตา คิทฺธา…เป.… ปลิพุทฺธาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ
‘‘อาวุตา’’ติอาทิปิ ปริยายวจนเมวฯ อปิจ ‘‘อาวุตาติ อาวริตาฯ นิวุตาติ นิวาริตาฯ โอผุตาติ ปลิคุณฺฐิตา, ปริโยนทฺธา วาฯ ปิหิตาติ ปิทหิตาฯ ปฏิจฺฉนฺนาติ ฉาทิตาฯ ปฏิกุชฺชิตาติ เหฏฺฐามุขชาตา’’ติ ตตฺเถว (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๕๑) วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ชเนนฺติ เอเตหีติ ชนา, นีวรณา, ปุถุ นานาวิธา ชนา นีวรณา เอเตสํ, ปุถูหิ วา นีวรเณหิ ชนา อาวุตา…เป.… ปฏิกุชฺชิตาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ ปุถูสุ นีจธมฺมสมาจาเรสุ ชายติ, ปุถูนํ วา อพฺภนฺตเร ชโน อนฺโตคโธ, ปุถุ วา พหุโก ชโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปุถูน’’นฺติอาทินา, เอเตน จ ตติยปาทํ วิวรติ, สมตฺเถติ วาฯ ‘‘ปุถุวา’’ติอาทินา ปน จตุตฺถปาทํฯ ปุถุ วิสํสฏฺโฐ เอว ชโน ปุถุชฺชโนติ อยญฺเหตฺถ วจนตฺโถฯ
เยหิ ‘‘อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอโกปิ หิ สทฺโท อเนกปวตฺตินิมิตฺตมธิกิจฺจ อเนกธา อตฺถปฺปกาสโก, ภควโต จ สพฺเพปิ นามสทฺทา อเนกคุณเนมิตฺติกาเยวฯ ยถาห –
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. ๑๓๑๓; อุทา. อฏฺฐ. ๕๗; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๗๖; ที. นิ. ฏี. ๑.๔๑๓);
กานิ ปน ตานีติ อนุโยเค สติ ปฐมํ ตสฺสรูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘กถ’’นฺติอาทินา นิทฺทิสติฯ ตถา อาคโตติ เอตฺถ อาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ สามญฺญโชตนาย วิเสสาวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ สามญฺญสทฺทสฺสาปิ วิเสสตฺเถเยว อนุปยุชฺชิตพฺพโต ปฏิปทาคมนตฺโถ อาคต สทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, น ญาณคมนตฺโถ ตถลกฺขณํ อาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๒; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓.๗๘; อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๗๐; เถรคา. อฏฺฐ. ๑.๔๓; อิติวุ. อฏฺฐ. ๓๘; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๓๗; พุ. วํ. อฏฺฐ. ๒; มหานิ. อฏฺฐ. ๑๔) วิย ‘‘ยถา สพฺพโลเก’’ติอาทิมาหฯ ยํตํ-สทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธภาวโต เจตฺถ ตถา-สทฺทสฺสตฺถทสฺสเน ยถา-สทฺเทน อตฺโถ วิภาวิโตฯ ตเทว วิตฺถาเรติ ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา’’ติอาทินา, วิปสฺสีอาทีนญฺเจตฺถ ฉนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ มหาปทานสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔) สมฺปหุลนิทฺเทเสน (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา) สุปากฏตฺตา, อาสนฺนตฺตา จ เตสํ วเสน ตํ ปฏิปทํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาคโต ยถา, ตถา อาคโตติ สพฺพตฺร สมฺพนฺโธฯ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินาปิ ตเทว ปฏินิทฺทิสติฯ ตตฺถ เยน อภินีหาเรนาติ มนุสฺสตฺตลิงฺคสมฺปตฺติเหตุสตฺถารทสฺสนปพฺพชฺชาคุณสมฺปตฺติอธิการฉนฺทานํ วเสน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน มหาปณิธาเนน
เอวํ มหาภินีหารวเสน ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปารมีปูรณวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอตฺถ จ สุตฺตนฺติกานํ มหาโพธิยานปฏิปทาย โกสลฺลชนนตฺถํ ปารมีสุ อยํ วิตฺถารกถา’’ติอาทินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๗) ยา ปารมีสุ วินิจฺฉยกถา วุตฺตา, กิญฺจาปิ สา อมฺเหหิ อิธ วุจฺจมานา คนฺถวิตฺถารกรา วิย ภวิสฺสติ, ยสฺมา ปนายํ สํวณฺณนา เอติสฺสํ ปจฺฉา ปมาทเลขวิโสธนวเสน, ตทวเสสตฺถปริยาทานวเสน จ ปวตฺตา, ตสฺมา สาปิ ปารมีกถา อิธ วตฺตพฺพาเยวาติ ตโต เจว จริยาปิฏกฏฺฐกถาโต จ อาหริตฺวา ยถารหํ คาถาพนฺเธหิ สมลงฺกริตฺวา อตฺถมธิปฺปายญฺจ วิโสธยมานา ภวิสฺสติฯ กถํ?
กา ปเนตา ปารมิโย, เกนฏฺเฐน กตีวิธา;
โก จ ตาสํ กโม กานิ, ลกฺขณาทีนิ สพฺพถาฯ
โก ปจฺจโย, สํกิเลโส, โวทานํ ปฏิปกฺขโก;
ปฏิปตฺติวิภาโค จ, สงฺคโห สมฺปทา ตถาฯ
กิตฺตเกน
ปญฺหเมตํ วิสฺสชฺชิตฺวา, ภวิสฺสติ วินิจฺฉโยฯ
ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ –
กา ปเนตา ปารมิโยติ –
ตณฺหามานาทิมญฺญตฺร, อุปายกุสเลน ยา;
ญาเณน ปริคฺคหิตา, ปารมี สา วิภาวิตาฯ
ตณฺหามานาทินา หิ อนุปหตา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา ทานาทโย คุณสงฺขาตา เอตา กิริยา ‘‘ปารมี’’ติ วิภาวิตาฯ
เกนฏฺเฐน ปารมิโยติ –
ปรโม อุตฺตมฏฺเฐน, ตสฺสายํ ปารมี ตถา;
กมฺมํ ภาโวติ ทานาทิ, ตทฺธิตโต ติธา มตาฯ
ปูเรติ
มุนาติ มิโนติ ตถา, มินาตีติ วา ปรโมฯ
ปาเร มชฺชติ โสเธติ, มวติ มยตีติ วา;
มาเยติ ตํ วา มุนาติ, มิโนติ มินาติ ตถาฯ
ปารมีติ มหาสตฺโต, วุตฺตานุสารโต ปน;
ตทฺธิตตฺถตฺตเยเนว, ปารมีติ อยํ มตาฯ
ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน หิ สตฺตุตฺตมตาย มหาโพธิสตฺโต ปรโม, ตสฺส อยํ, ภาโว, กมฺมนฺติ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาฯ อถ วา ปรติ ปูเรตีติ ปรโม นิรุตฺตินเยน, ทานาทิคุณานํ ปูรโก, ปาลโก จ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ภาโว, กมฺมํ วา ปารมีฯ อปิจ ปรโม, มหาสตฺโต, ‘‘ปรมสฺส อย’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยน ปารมีฯ ปาเร วา นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ, สตฺเต จ โสเธติ, ตตฺถ วา สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชติ, ตํ วา มยติ คจฺฉติ, สตฺเต จ มาเยติ คเมติ, ตํ วา ยาถาวโต มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปติ, ตตฺถ วา สตฺตานํ กิเลสาริํ มินาติ หิํสตีติ ปารมี, มหาสตฺโต, ‘‘ตสฺส อย’’นฺติอาทินา ทานาทิกิริยาว ปารมีติฯ อิมินา นเยน ปารมีนํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
กติวิธาติ สงฺเขปโต ทสวิธา, ตา ปน พุทฺธวํสปาฬิยํ (พุ. วํ. ๑.๗๖) สรูปโต อาคตาเยวฯ ยถาห ‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิ’’นฺติอาทิ (พุ. วํ. ๒.๑๑๖)ฯ ยถา จาห –
‘‘กติ นุ โข ภนฺเต พุทฺธการกา ธมฺมาติ? ทส โข สาริปุตฺต พุทฺธการกา ธมฺมา, กตเม ทส? ทานํ โข สาริปุตฺต พุทฺธการโก ธมฺโม, สีลํ เนกฺขมฺมํ ปญฺญา วีริยํ ขนฺติ สจฺจํ อธิฏฺฐานํ
‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญาวีริเยน ปญฺจมํ;
ขนฺติสจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา’ติ’’ฯ (พุ. วํ. ๑.๗๖);
เกจิ ปน ‘‘ฉพฺพิธา’’ติ วทนฺติ, ตํ เอตาสํ สงฺคหวเสน วุตฺตํฯ โส ปน สงฺคโห ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ
โก จ ตาสํ กโมติ เอตฺถ กโม นาม เทสนากฺกโม, โส จ ปฐมสมาทานเหตุโก, สมาทานํ ปวิจยเหตุกํ, อิติ ยถา อาทิมฺหิ ปฐมาภินีหารกาเล ปวิจิตา, สมาทินฺนา จ, ตถา
‘‘ปฐมํ สมาทานตา-วเสนายํ กโม รุโต;
อถ วา อญฺญมญฺญสฺส, พหูปการโตปิ จา’’ติฯ
ตตฺถ หิ ทานํ สีลสฺส พหูปการํ, สุกรญฺจาติ ตํ อาทิมฺหิ วุตฺตํฯ ทานํ ปน สีลปริคฺคหิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ สีลํ เนกฺขมฺมปริคฺคหิตํ…เป.… เนกฺขมฺมํ ปญฺญาปริคฺคหิตํ…เป.… ปญฺญา วีริยปริคฺคหิตา…เป.… วีริยํ ขนฺติปริคฺคหิตํ…เป.… ขนฺติ สจฺจปริคฺคหิตา…เป.… สจฺจํ อธิฏฺฐานปริคฺคหิตํ…เป.… อธิฏฺฐานํ เมตฺตาปริคฺคหิตํ…เป.… เมตฺตา อุเปกฺขาปริคฺคหิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เมตฺตานนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาฯ อุเปกฺขา ปน กรุณาปริคฺคหิตา, กรุณา จ อุเปกฺขาปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ ปน มหาการุณิกา โพธิสตฺตา สตฺเตสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ? อุเปกฺขิตพฺพยุตฺตเกสุ กญฺจิ กาลํ อุเปกฺขกา โหนฺติ, น ปน สพฺพตฺถ, สพฺพทา จาติ เกจิฯ อปเร ปน น จ สตฺเตสุ อุเปกฺขกา, สตฺตกเตสุ ปน วิปฺปกาเรสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ, อิทเมเวตฺถ ยุตฺตํฯ
อปโร นโย –
สพฺพสาธารณตาทิ-การเณหิปิ อีริตํ;
ทานํ อาทิมฺหิ เสสา ตุ, ปุริเมปิ อเปกฺขกาฯ
ปจุรชเนสุปิ ทานํ อาทิมฺหิ วุตฺตํฯ สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต, กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต, โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานสฺสานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ เนกฺขมฺเมน สีลสมฺปตฺติสิทฺธิโต, กายวจีสุจริตํ วตฺวา มโนสุจริตวจนโต, วิสุทฺธสีลสฺส สุเขเนว ฌานสมิชฺฌนโต, กมฺมาปราธปฺปหาเนน ปโยคสุทฺธิํ วตฺวา กิเลสาปราธปฺปหาเนน อาสยสุทฺธิวจนโต, วีติกฺกมปฺปหาเน ฐิตสฺส ปริยุฏฺฐานปฺปหานวจนโต จ สีลสฺสานนฺตรํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํฯ ปญฺญาย เนกฺขมฺมสฺส สิทฺธิปริสุทฺธิโต, ฌานาภาเว ปญฺญาภาววจนโตฯ สมาธิปทฏฺฐานา หิ ปญฺญา, ปญฺญาปจฺจุปฏฺฐาโน ปญฺญา วุตฺตาฯ วีริยารมฺเภน ปญฺญากิจฺจสิทฺธิโต, สตฺตสุญฺญตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ วตฺวา สตฺตหิตาย อารมฺภสฺส อจฺฉริยตาวจนโต, อุเปกฺขานิมิตฺตํ วตฺวา ปคฺคหนิมิตฺตวจนโต, นิสมฺมการิตํ วตฺวา อุฏฺฐานวจนโต จฯ นิสมฺมการิโน หิ อุฏฺฐานํ ผลวิเสสมาวหตีติ ปญฺญายานนฺตรํ วีริยํ วุตฺตํฯ
วีริเยน ติติกฺขาสิทฺธิโตฯ วีริยวา หิ อารทฺธวีริยตฺตา สตฺตสงฺขาเรหิ อุปนีตํ ทุกฺขํ อภิภุยฺย วิหรติฯ วีริยสฺส ติติกฺขาลงฺการภาวโตฯ วีริยวโต หิ ติติกฺขา โสภติฯ ปคฺคหนิมิตฺตํ วตฺวา สมถนิมิตฺตวจนโต, อจฺจารมฺเภน อุทฺธจฺจโทสปฺปหานวจนโตฯ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา หิ อุทฺธจฺจโทโส ปหียติฯ วีริยวโต สาตจฺจกรณวจนโตฯ ขนฺติพหุโล หิ อนุทฺธโต สาตจฺจการี โหติฯ อปฺปมาทวโต ปรหิตกิริยารมฺเภ ปจฺจุปการตณฺหาภาววจนโตฯ ยาถาวโต ธมฺมนิชฺฌาเน หิ สติ ตณฺหา น โหติฯ ปรหิตารมฺเภ ปรเมปิ ปรกตทุกฺขสหนตาวจนโต จ วีริยสฺสานนฺตรํ ขนฺติ วุตฺตาฯ สจฺเจน ขนฺติยา จิราธิฏฺฐานโต, อปการิโน อปการขนฺติํ วตฺวา ตทุปการกรเณ อวิสํวาทวจนโต, ขนฺติยา อปวาทวาจาวิกมฺปเนน ภูตวาทิตาย อวิชหนวจนโต, สตฺตสุญฺญตาธมฺม-นิชฺฌานกฺขนฺติํ วตฺวา ตทุปพฺรูหิตญาณสจฺจสฺส วจนโต จ ขนฺติยานนฺตรํ สจฺจํ วุตฺตํฯ อธิฏฺฐาเนน สจฺจสิทฺธิโตฯ อจลาธิฏฺฐานสฺส หิ วิรติ สิชฺฌติฯ อวิสํวาทิตํ วตฺวา อธิฏฺฐานํ วุตฺตํฯ เมตฺตาย ปรหิตกรณสมาทานาธิฏฺฐานสิทฺธิโต, อธิฏฺฐานํ วตฺวา หิตูปสํหารวจนโตฯ โพธิสมฺภาเร หิ อธิติฏฺฐมาโน เมตฺตาวิหารี โหติฯ อจลาธิฏฺฐานสฺส สมาทานาวิโกปเนน สมาทานสมฺภวโต จ อธิฏฺฐานสฺสานนฺตรํ เมตฺตา วุตฺตาฯ อุเปกฺขาย เมตฺตาวิสุทฺธิโต, สตฺเตสุ หิตูปสํหารํ วตฺวา ตทปราเธสุ อุทาสีนตาวจนโต, เมตฺตาภาวนํ วตฺวา ตนฺนิสฺสนฺทภาวนาวจนโต, ‘‘หิตกามสตฺเตปิ อุเปกฺขโก’’ติ อจฺฉริยคุณตาวจนโต จ เมตฺตายานนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาติ เอวเมตาสํ กโม เวทิตพฺโพฯ
กานิ ลกฺขณาทีนิ สพฺพถาติ เอตฺถ ปน อวิเสเสน –
ปเรสมนุคฺคหณํ ลกฺขณนฺติ ปวุจฺจติ;
อุปกาโร อกมฺโป จ, รโส หิเตสิตาปิ จฯ
พุทฺธตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐานํ, ทยา ญาณํ ปวุจฺจติ;
ปทฏฺฐานนฺติ ตาสนฺตุ, ปจฺเจกํ ตานิ เภทโตฯ
สพฺพาปิ หิ ปารมิโย ปรานุคฺคหลกฺขณา, ปเรสํ อุปการกรณรสา, อวิกมฺปนรสา วา, หิเตสิตาปจฺจุปฏฺฐานา, พุทฺธตฺตปจฺจุปฏฺฐานา วา, มหากรุณาปทฏฺฐานา, กรุณูปายโกสลฺลปทฏฺฐานา วาฯ
วิเสเสน ปน ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อตฺตุปกรณปริจฺจาคเจตนา ทานปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ กายวจีสุจริตํ อตฺถโต อกตฺตพฺพวิรติ, กตฺตพฺพกรณเจตนาทโย จ สีลปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคโม กามภเวหิ นิกฺขมนจิตฺตุปฺปาโท เนกฺขมฺมปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต ธมฺมานํ สามญฺญวิเสสลกฺขณาวโพโธ ปญฺญาปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต กายจิตฺเตหิ ปรหิตารมฺโภ วีริยปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต สตฺตสงฺขาราปราธสหนสงฺขาโต อโทสปฺปธาโน ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท ขนฺติปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ วิรติเจตนาทิเภทํ อวิสํวาทนํ สจฺจปารมี อธิฏฺฐานปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต โลกสฺส หิตสุขูปสํหาโร อตฺถโต อพฺยาปาโท เมตฺตาปารมีฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนสงฺขาตา อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สตฺตสงฺขาเรสุ สมปฺปวตฺติ อุเปกฺขาปารมีฯ
ตสฺมา ปริจฺจาคลกฺขณํ ทานํ, เทยฺยธมฺเม โลภวิทฺธํสนรสํ, อนาสตฺติปจฺจุปฏฺฐานํ, ภววิภวสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานํ วา, ปริจฺจชิตพฺพวตฺถุปทฏฺฐานํฯ สีลนลกฺขณํ สีลํ, สมาธานลกฺขณํ, ปติฏฺฐานลกฺขณํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, อนวชฺชรสํ วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, หิโรตฺตปฺปปทฏฺฐานํฯ กามโต, ภวโต จ นิกฺขมนลกฺขณํ เนกฺขมฺมํ, ตทาทีนววิภาวนรสํ, ตโตเยว วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, สํเวคปทฏฺฐานํฯ ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุเทสโก วิย, สมาธิปทฏฺฐานา วีริยํ, อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ, สํเวคปทฏฺฐานํ วาฯ
ขมนลกฺขณา ขนฺติ, อิฏฺฐานิฏฺฐสหนรสา, อธิวาสนปจฺจุปฏฺฐานา, อวิโรธปจฺจุปฏฺฐานา วา, ยถาภูตทสฺสนปทฏฺฐานาฯ อวิสํวาทนลกฺขณํ สจฺจํ, ยาถาววิภาวนรสํ, สาธุตาปจฺจุปฏฺฐานํ, โสรจฺจปทฏฺฐานํฯ โพธิสมฺภาเรสุ อธิฏฺฐานลกฺขณํ อธิฏฺฐานํ, เตสํ ปฏิปกฺขาภิภวนรสํ, ตตฺถ อจลตาปจฺจุปฏฺฐานํ, โพธิสมฺภารปทฏฺฐานํฯ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยนรสา วา, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณปทฏฺฐานาฯ เอตฺถ จ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตตา ทานาทีนํ ปริจฺจาคาทิลกฺขณสฺส วิเสสนภาเวน วตฺตพฺพา, ยโต ตานิ ปารมีสงฺขฺยํ ลภนฺติฯ น หิ สมฺมาสมฺโพธิยาทิปตฺถนมญฺญตฺร อกรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตานิ วฏฺฏคามีนิ ทานาทีนิ ปารมีสงฺขฺยํ ลภนฺตีติฯ
โก ปจฺจโยติ –
อภินีหาโร จ ตาสํ, ทยา ญาณญฺจ ปจฺจโย;
อุสฺสาหุมฺมงฺควตฺถานํ, หิตาจาราทโย ตถาฯ
อภินีหาโร ตาว ปารมีนํ สพฺพาสมฺปิ ปจฺจโยฯ โย หิ อยํ ‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺตี’’ติอาทิ (พุ. วํ. ๒.๕๙) อฏฺฐธมฺมสโมธานสมฺปาทิโต ‘‘ติณฺโณ ตาเรยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺยํ, พุทฺโธ โพเธยฺยํ สุทฺโธ โสเธยฺยํ, ทนฺโต ทเมยฺยํ, สนฺโต สเมยฺยํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสยฺยํ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปยฺย’’นฺติอาทินา ปวตฺโต อภินีหาโร, โส อวิเสเสน สพฺพปารมีนํ ปจฺจโยฯ ตปฺปวตฺติยา หิ อุทฺธํ ปารมีนํ ปวิจยุปฏฺฐานสมาทานาธิฏฺฐานนิปฺผตฺติโย มหาปุริสานํ สมฺภวนฺติ, อภินีหาโร จ นาเมส อตฺถโต เภสมฏฺฐงฺคานํ สโมธาเนน ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท, ‘‘อโห วตาหํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺเฌยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติอาทิปตฺถนาสงฺขาโต อจินฺเตยฺยํ พุทฺธภูมิํ, อปริมาณํ โลกหิตญฺจ อารพฺภ ปวตฺติยา สพฺพพุทฺธการกธมฺมมูลภูโต ปรมภทฺทโก ปรมกลฺยาโณ อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุญฺญวิเสโสติ ทฏฺฐพฺโพฯ
ตสฺส
‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา;
วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิ’’นฺติฯ (พุ. วํ. ๒.๑๑๕, ๑๑๖); –
วิตฺถาโรฯ ลกฺขณาทิโต ปเนส สมฺมเทว สมฺมาสมฺโพธิปณิธานลกฺขโณ, ‘‘อโห วตาหํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺเฌยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ
ตสฺส ปน อภินีหารสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา, จตฺตาโร เหตู, จตฺตาริ จ พลานิ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ กตเม จตฺตาโร ปจฺจยา มหาภินีหาราย? อิธ มหาปุริโส ปสฺสติ ตถาคตํ มหตา พุทฺธานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺตํ, ตสฺส ตํ นิสฺสาย ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มหาโพธิยํ จิตฺตํ สนฺติฏฺฐติ ‘‘มหานุภาวา วตายํ ธมฺมธาตุ, ยสฺสา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา เอวํ อจฺฉริยพฺภุตธมฺโม, อจินฺเตยฺยานุภาโว จา’’ติ, โส ตเมว มหานุภาวทสฺสนํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ, อยํ ปฐโม ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ
น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, อปิจ โข สุณาติ ‘‘เอทิโส จ เอทิโส จ ภควา’’ติ, โส ตํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ, อยํ ทุติโย ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ
น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นาปิ ตํ ปรโต สุณาติ, อปิจ โข ตถาคตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒๑) พุทฺธานุภาวปฏิสํยุตฺตํ ตติโย ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ
น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นาปิ ตํ ปรโต สุณาติ, นาปิ ตถาคตสฺส ธมฺมํ สุณาติ, อปิจ โข อุฬารชฺฌาสโย กลฺยาณาธิมุตฺติโก ‘‘อหเมตํ พุทฺธวํสํ พุทฺธตนฺติํ พุทฺธปเวณิํ พุทฺทธมฺมตํ ปริปาเลสฺสามี’’ติ ยาวเทว ธมฺมญฺเญว สกฺกโรนฺโต ครุํ กโรนฺโต มาเนนฺโต ปูเชนฺโต ธมฺมํ อปจยมาโน ตํ นิสฺสาย…เป.… ฐเปติ, อยํ จตุตฺโถ ปจฺจโย มหาภินีหารายาติฯ
กตเม จตฺตาโร เหตู มหาภินีหาราย? อิธ มหาปุริโส ปกติยา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ ปุริมเกสุ พุทฺเธสุ กตาธิกาโร, อยํ ปฐโม เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส ปกติยาปิ กรุณาชฺฌาสโย โหติ กรุณาธิมุตฺโต สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม, อปิจ อตฺตโน กายญฺจ ชีวิตญฺจ ปริจฺจชิ, อยํ ทุติโย เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส สกลโตปิ วฏฺฏทุกฺขโต สตฺตหิตาย ทุกฺกรจริยโต สุจิรมฺปิ กาลํ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อนิพฺพินฺโน โหติ อนุตฺราสี, ยาว อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ, อยํ ตติโย เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ, โย อหิตโต นํ นิวาเรติ, หิเต ปติฏฺฐาเปติ, อยํ จตุตฺโถ เหตุ มหาภินีหารายฯ
ตตฺรายํ มหาปุริสสฺส อุปนิสฺสยสมฺปทา – เอกนฺเตเนวสฺส ยถา อชฺฌาสโย สมฺโพธินินฺโน โหติ สมฺโพธิโปโณ สมฺโพธิปพฺภาโร, ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย, ยโต อเนน ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก สมฺโพธิยา ปณิธานํ กตํ โหติ มนสา, วาจาย จ ‘‘อหมฺปิ เอทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สมฺมเทว สตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติฯ เอวํ สมฺปนฺนูปนิสฺสยสฺส ปนสฺส อิมานิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ลิงฺคานิ สมฺภวนฺติ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกโพธิสตฺเตหิ, ปจฺเจกโพธิสตฺเตหิ จ มหาวิเสโส มหนฺตํ นานากรณํ ปญฺญายติ อินฺทฺริยโต, ปฏิปตฺติโต, โกสลฺลโต จฯ อิธ หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน มหาปุริโส ยถา วิสทินฺทฺริโย โหติ วิสทญาโณ, น ตถา อิตเรฯ ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, โน อตฺตหิตายฯ ตถา หิ โส ยถา พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ ปฏิปชฺชิ, น ตถา อิตเร, ตตฺถ จ โกสลฺลํ อาวหติ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน, ฐานาฐานกุสลตาย จฯ
ตถา
ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ หิรียติ โอตฺตปฺปติ, สตฺตานํ อวิเหฐนชาติโก โหติ, โสรโต สุขสีโล อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก สุพฺพโจ โสวจสฺสกรณีเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มุทุชาติโก อถทฺโธ อนติมานี, ปรสนฺตกํ นาทิยติ อนฺตมโส ติณสลากมุปาทาย, อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตํ อิณํ วา คเหตฺวา ปรํ น วิสํวาเทติ, ปรสฺมิํ วา อตฺตโน สนฺตเก พฺยามูฬฺเห, วิสฺสริเต วา ตํ สญฺญาเปตฺวา ปฏิปาเทติ ยถา ตํ น ปรหตฺถคตํ โหติ, อโลลุปฺโป โหติ, ปรปริคฺคหิเตสุ ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, อิตฺถิพฺยสนาทีนิ ทูรโต ปริวชฺเชติ, สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ ภินฺนานํ สนฺธาตา สหิตานํ อนุปฺปทาตา ปิยวาที มิหิตปุพฺพงฺคโม ปุพฺพภาสี อตฺถวาที ธมฺมวาที อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต อวิปรีตทสฺสโน กมฺมสฺสกตาญาเณน, สจฺจานุโลมิกญาเณน จ, กตญฺญู กตเวที วุฑฺฒาปจายี สุวิสุทฺธาชีโว ธมฺมกาโม, ปเรสมฺปิ ธมฺเม สมาทเปตา สพฺเพน สพฺพํ อกิจฺจโต สตฺเต นิวาเรตา กิจฺเจสุ ปติฏฺฐเปตา อตฺตนา จ ตตฺถ กิจฺเจ โยคํ อาปชฺชิตา, กตฺวา วา ปน สยํ อกตฺตพฺพํ สีฆญฺเญว ตโต ปฏิวิรโต โหตีติ เอวมาทีนิ สีลชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส สีลปารมิยา ลิงฺคานิฯ
ตถา มนฺทกิเลโส โหติ มนฺทนีวรโณ ปวิเวกชฺฌาสโย อวิกฺเขปพหุโล, น ตสฺส ปาปกา วิตกฺกา จิตฺตมนฺวาสฺสวนฺติ, วิเวกคตสฺส จสฺส อปฺปกสิเรเนว จิตฺตํ สมาธิยติ, อมิตฺตปกฺเขปิ ตุวฏํ เมตฺตจิตฺตตา สนฺติฏฺฐติ, ปเคว อิตรสฺมิํ, สติมา จ โหติ จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สุสริตา อนุสฺสริตา, เมธาวี จ โหติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคโต, นิปโก จ โหติ ตาสุ ตาสุ อิติกตฺตพฺพตาสุ, อารทฺธวีริโย จ โหติ สตฺตานํ หิตกิริยาสุ, ขนฺติพลสมนฺนาคโต จ โหติ สพฺพสโห, อจลาธิฏฺฐาโน จ โหติ ทฬฺหสมาทาโน, อชฺฌุเปกฺขโก จ โหติ อุเปกฺขาฐานีเยสุ ธมฺเมสูติ เอวมาทีนิ มหาปุริสสฺส เนกฺขมฺมชฺฌาสยาทีนํ วเสน เนกฺขมฺมปารมิยาทีนํ ลิงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ
เอวเมเตหิ
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติฯ (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓);
เอวํ คุณสมนฺนาคตํว กลฺยาณมิตฺตํ อุปนิสฺสาย มหาปุริโส อตฺตโน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ สมฺมเทว ปริโยทเปติฯ สุวิสุทฺธาสยปโยโคว หุตฺวา จตูหิ พเลหิ สมนฺนาคโต นจิเรเนว อฏฺฐงฺเค สโมธาเนตฺวา มหาภินีหารํ กโรนฺโต โพธิสตฺตภาเว ปติฏฺฐหติ อนิวตฺติธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ
ตสฺสิมานิ จตฺตาริ พลานิ อชฺฌตฺติกพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อตฺตสนฺนิสฺสยา ธมฺมคารเวน อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส อตฺตาธิปติลชฺชาสนฺนิสฺสโย, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ พาหิรพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ ปรสนฺนิสฺสยา อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส โลกาธิปติโอตฺตปฺปนสนฺนิสฺสโย, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย อุปนิสฺสยพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส ติกฺขินฺทฺริโย, วิสทธาตุโก, สติสนฺนิสฺสโย, อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ ปโยคพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยา
ยสฺส จ ปวตฺติยา มหาปุริเส จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา ปติฏฺฐหนฺติ, สพฺพํ สตฺตนิกายํ อตฺตโน โอรสปุตฺตํ วิย ปิยจิตฺเตน ปริคฺคณฺหาติ, น จสฺส จิตฺตํ ปุน สํกิเลสวเสน สํกิลิสฺสติ, สตฺตานํ หิตสุขาวโห จสฺส อชฺฌาสโย, ปโยโค จ โหติ, อตฺตโน จ พุทฺธการกธมฺมา อุปรูปริ วฑฺฒนฺติ, ปริปจฺจนฺติ จ, ยโต มหาปุริโส อุฬารตเรน ปุญฺญาภิสนฺเทน กุสลาภิสนฺเทน ปวฑฺฒิยา [ปวตฺติยา (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา)] ปจฺจเยน สุขสฺสาหาเรน สมนฺนาคโต สตฺตานํ ทกฺขิเณยฺโย อุตฺตมํ คารวฏฺฐานํ, อสทิสํ ปุญฺญกฺเขตฺตญฺจ โหติฯ เอวมเนกคุโณ อเนกานิสํโส มหาภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ
ยถา จ มหาภินีหาโร, เอวํ มหากรุณา, อุปายโกสลฺลญฺจฯ ตตฺถ อุปายโกสลฺลํ นาม ทานาทีนํ โพธิสมฺภารภาวสฺส นิมิตฺตภูตา ปญฺญา, ยาหิ มหากรุณูปายโกสลฺลตาหิ มหาปุริสานํ อตฺตสุขนิรเปกฺขตา, นิรนฺตรํ ปรสุขกรณปสุตตา, สุทุกฺกเรหิ มหาโพธิสตฺตจริเตหิ วิสาทาภาโว, ปสาทสํวุทฺธิทสฺสนสวนานุสฺสรณาวตฺถาสุปิ สตฺตานํ หิตสุขปฏิลาภเหตุภาโว จ สมฺปชฺชติฯ ตถา หิ ตสฺส ปญฺญาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกมฺมสิทฺธิฯ ปญฺญาย สยํ ตรติ, กรุณาย ปเร ตาเรติฯ ปญฺญาย ปรทุกฺขํ ปริชานาติ, กรุณาย ปรทุกฺขปฏิการํ อารภติฯ ปญฺญาย ทุกฺขํ นิพฺพินฺทติ, กรุณาย ทุกฺขํ สมฺปฏิจฺฉติฯ ปญฺญาย นิพฺพานาภิมุโข โหติ, กรุณาย
ตถา ปญฺญากรุณาหิ ยถากฺกมํ อตฺตนาถปรนาถตา, ธีรวีรภาโว, อนตฺตนฺตปาปรนฺตปตา, อตฺตหิตปรหิตนิปฺผตฺติ, นิพฺภยาภีสนกภาโว, ธมฺมาธิปติโลกาธิปติตา, กตญฺญุปุพฺพการิภาโว, โมหตณฺหาวิคโม, วิชฺชาจรณสิทฺธิ, พลเวสารชฺชนิปฺผตฺตีติ สพฺพสฺสาปิ
ตถา อุสฺสาหอุมฺมงฺคอวตฺถานหิตจริยา จ ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ ยา จ พุทฺธภาวสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ‘‘พุทฺธภูมิโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ อุสฺสาโห นาม โพธิสมฺภารานํ อพฺภุสฺสาหนวีริยํฯ อุมฺมงฺโค นาม โพธิสมฺภาเรสุ อุปายโกสลฺลภูตา ปญฺญาฯ อวตฺถานํ นาม อธิฏฺฐานํ, อจลาธิฏฺฐานตาฯ หิตจริยา นาม เมตฺตาภาวนา, กรุณาภาวนา จฯ ยถาห –
‘‘กติ ปน ภนฺเต, พุทฺธภูมิโยติ? จตสฺโส โข สาริปุตฺต, พุทฺธภูมิโยฯ กตมา จตสฺโส? อุสฺสาโห จ โหติ วีริยํ, อุมฺมงฺโค จ โหติ ปญฺญาภาวนา, อวตฺถานญฺจ โหติ อธิฏฺฐานํ, หิตจริยา จ โหติ เมตฺตาภาวนาฯ อิมา โข สาริปุตฺต, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๔)ฯ
ตถา เนกฺขมฺมปวิเวกอโลภาโทสาโมหนิสฺสรณปฺปเภทา จ ฉ อชฺฌาสยาฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘เนกฺขมฺมชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา กาเมสุ, ฆราวาเส จ โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวกชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโนฯ อโลภ…เป.… โลเภ…เป.… อโทส…เป.… โทเส…เป.… อโมห…เป.… โมเห…เป.… นิสฺสรณ…เป.… สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโน’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๔; วิสุทฺธิ. ๑.๔๙)ฯ
ตสฺมา
‘‘กติ ปน ภนฺเต โพธาย จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยาติ? ทส โข สาริปุตฺต, โพธาย จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยาฯ กตเม ทส? ทานชฺฌาสยา สาริปุตฺต, โพธิสตฺตา มจฺเฉเร โทสทสฺสาวิโนฯ สีล…เป.… อสํวเร…เป.… เนกฺขมฺม…เป.… กาเมสุ…เป.… ยถาภูตญาณ…เป.… วิจิกิจฺฉายฯ…เป.… วีริย
เอเตสุ หิ มจฺเฉรอสํวรกามวิจิกิจฺฉาโกสชฺชอกฺขนฺติวิสํวาทนอนธิฏฺฐาน- พฺยาปาทสุขทุกฺขสงฺขาเตสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา ทานาทินินฺนจิตฺตตาสงฺขาตา ทานชฺฌาสยตาทโย ทานาทิปารมีนํ นิพฺพตฺติยา ปจฺจโยฯ ตถา อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณมฺปิ ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโย โหติฯ
ตตฺรายํ ปจฺจเวกฺขณาวิธิ – เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณโคมหิํ สทาสีทาสปุตฺตทาราทิปริคฺคหพฺยาสตฺตจิตฺตานํ สตฺตานํ เขตฺตาทีนํ วตฺถุกามภาเวน พหุปตฺถนียภาวโต, ราชโจราทิสาธารณภาวโต, วิวาทาธิฏฺฐานโต, สปตฺตกรณโต, นิสฺสารโต, ปฏิลาภปริปาลเนสุ ปรวิเหฐนเหตุภาวโต, วินาสนิมิตฺตญฺจโสกาทิอเนกวิหิตพฺยสนาวหโต ตทาสตฺตินิทานญฺจ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตานํ อปายูปปตฺติเหตุภาวโตติ เอวํ วิวิธวิปุลานตฺถาวหานิ ปริคฺคหิตวตฺถูนิ นาม, เตสํ ปริจฺจาโคเยเวโก โสตฺถิภาโวติ ปริจฺจาเค อปฺปมาโท กรณีโยฯ
อปิจ ‘‘ยาจโก ยาจมาโน อตฺตโน คุยฺหสฺส อาจิกฺขนโต มยฺหํ วิสฺสาสิโก’’ติ จ ‘‘ปหาย คมนียํ อตฺตโน สนฺตกํ คเหตฺวา ปรโลกํ ยาหีติอุปทิสนโต มยฺหํ อุปเทสโก’’ติ จ ‘‘อาทิตฺเต วิย
ตถา ‘‘อุฬาเร กมฺมนิ อเนนาหํ สมฺภาวิโต, ตสฺมา สา สมฺภาวนา อวิตถา กาตพฺพา’’ติ จ ‘‘เอกนฺตเภทิตาย ชีวิตสฺส อายาจิเตนาปิ มยา ทาตพฺพํ, ปเคว ยาจิเตนา’’ติ จ ‘‘อุฬารชฺฌาสเยหิ คเวสิตฺวาปิ ทาตพฺโพ, [ทาตพฺพโต (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถาวณฺณนา)] สยเมวาคโต มม ปุญฺเญนา’’ติ จ ‘‘ยาจกสฺส ทานาปเทเสน มยฺหเมวายมนุคฺคโห’’ติ จ ‘‘อหํ วิย อยํ สพฺโพปิ โลโก มยา อนุคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อสติ ยาจเก กถํ มยฺหํ ทานปารมี ปูเรยฺยา’’ติ จ ‘‘ยาจกานเมวตฺถาย มยา สพฺโพปิ ปริคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ ‘‘อยาจิตฺวาปิ มํ มม สนฺตกํ ยาจกา กทา สยเมว คณฺเหยฺยุ’’นฺติ จ
อปิจ ‘‘อตฺโถ นามายํ นิรเปกฺขํ ทายกมนุคจฺฉติ ยถา ตํ นิรเปกฺขํ เขปกํ กิฏโก’’ติ อตฺเถ นิรเปกฺขตาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ยาจมาโน ปน ยทิ ปิยปุคฺคโล โหติ ‘‘ปิโย มํ ยาจตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ อถ อุทาสีนปุคฺคโล โหติ ‘‘อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน มิตฺโต โหตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ททนฺโต หิ ยาจกานํ ปิโย โหตีติฯ อถ ปน เวรีปุคฺคโล ยาจติ, ‘‘ปจฺจตฺถิโก มํ ยาจติ, อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน เวรีปิ ปิโย มิตฺโต โหตี’’ติ วิเสสโต โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ เอวํ
สเจ ปนสฺส จิรกาลํ ปริภาวิตตฺตา โลภสฺส เทยฺยธมฺมวิสยา โลภธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริส สมฺโพธาย อภินีหารํ กโรนฺเตน สพฺพสตฺตานมุปการาย อยํ กาโย นิสฺสฏฺโฐ, ตปฺปริจฺจาคมยญฺจ ปุญฺญํ, ตตฺถ นาม เต พาหิเรปิ วตฺถุสฺมิํ อภิสงฺคปฺปวตฺติ หตฺถิสินานสทิสี โหติ, ตสฺมา ตยา น กตฺถจิ อภิสงฺโค อุปฺปาเทตพฺโพฯ เสยฺยถาปิ นาม มหโต เภสชฺชรุกฺขสฺส ติฏฺฐโต มูลํ มูลตฺถิกา หรนฺติ, ปปฏิกํ, ตจํ, ขนฺธํ, วิฏปํ, สาขํ, ปลาสํ, ปุปฺผํ, ผลํ ผลตฺถิกา หรนฺติ, น ตสฺส รุกฺขสฺส ‘มยฺหํ สนฺตกํ เอเต หรนฺตี’ติ วิตกฺกสมุทาจาโร โหติ, เอวเมว สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปชฺชนฺเตน มยา มหาทุกฺเข อกตญฺญุเก นิจฺจาสุจิมฺหิ กาเย ปเรสํ อุปการาย วินิยุชฺชมาเน อณุมตฺโตปิ มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปาเทตพฺโพฯ โก วา เอตฺถ วิเสโส อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ มหาภูเตสุ เอกนฺตเภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺเมสุฯ เกวลํ ปน สมฺโมหวิชมฺภิตเมตํ, ยทิทํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ อภินิเวโส, ตสฺมา พาหิเรสุ มหาภูเตสุ วิย อชฺฌตฺติเกสุปิ กรจรณนยนาทีสุ, มํสาทีสุ จ อนเปกฺเขน หุตฺวา ‘ตํ ตทตฺถิกา หรนฺตู’ติ นิสฺสฏฺฐจิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต จสฺส สมฺโพธาย ปหิตตฺตสฺส กายชีวิเตสุ นิรเปกฺขสฺส อปฺปกสิเรเนว กายวจีมโนกมฺมานิ ทานปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณานโยฯ
สีลปารมิยํ ปน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘‘อิทญฺหิ สีลํ นาม คงฺโคทกาทีหิ วิโสเธตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โทสมลสฺส วิกฺขาลนชลํ, หริจนฺทนาทีหิ วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ราคาทิปริฬาหสฺส วินยนํ, มุตฺตาหารมกุฏกุณฺฑลาทีหิ ปจุรชนาลงฺกาเรหิ อสาธารโณ สาธูนมลงฺการวิเสโส, สพฺพทิสาวายนโก อติกิตฺติโม [สพฺพทิสาวายนโต อกิตฺติโม (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ที. นิ. ฏี. ๑.๗)] สพฺพกาลานุรูโป
อปิจ ปีติโสมนสฺสนิมิตฺตโต, อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยาภาวโต, วิญฺญูหิ ปาสํสภาวโต, อวิปฺปฏิสารเหตุโต, ปรมโสตฺถิฏฺฐานโต, กุลสาปเตยฺยาธิปเตยฺยชีวิตรูปฏฺฐานพนฺธุมิตฺตสมฺปตฺตีนํ อติสยนโต จ สีลํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ สีลวโต หิ อตฺตโน สีลสมฺปทาเหตุ มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ ‘‘กตํ วต มยา กุสลํ, กตํ กลฺยาณํ, กตํ ภีรุตฺตาณ’’นฺติฯ
ตถา
สเจ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน สีลปฏิปกฺขธมฺมา โทสาทโย อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา โพธาย ปณิธานํ กตํ, สีลเวกลฺเลน จ น สกฺกา น จ สุกรา โลกิยาปิ สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว โลกุตฺตรา’’ติฯ สพฺพสมฺปตฺตีนมคฺคภูตาย สมฺมาสมฺโพธิยา อธิฏฺฐานภูเตน สีเลน ปรมุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘กิกีว อณฺฑ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๗; วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) วุตฺตนเยน สมฺมเทว สีลํ รกฺขนฺเตน สุฏฺฐุ ตยา เปสเลน ภวิตพฺพํฯ
อปิจ
ตถา ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๑๑; ม. นิ. ๑.๒๙๑, ๓๗๑; ๒.๑๐; ๓.๑๓, ๒๑๘; สํ. นิ. ๒.๑๕๔; ๕.๑๐๐๒; อ. นิ. ๑๐.๙๙; เนตฺติ. ๙๔) ฆราวาเส, ‘‘อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ๒.๔๒; ปาจิ. ๔๑๗; จูฬนิ. ๑๔๗) ‘‘มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๖๘) จ กาเมสุ, ‘‘เสยฺยถาปิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺยา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๒๖) กามจฺฉนฺทาทีสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา, วุตฺตวิปริยาเยน ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๙๑, ๓๙๘; ม. นิ. ๑.๒๙๑, ๓๗๑; ๒.๑๐; ๓.๑๓, ๒๑๘; สํ. นิ. ๑.๒๙๑; สํ. นิ. ๕.๑๐๐๒; อ. นิ. ๑๐.๙๙; เนตฺติ. ๙๘) ปพฺพชฺชาทีสุ อานิสํสาปฏิสงฺขาวเสน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณา กาตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทุกฺขกฺขนฺธอาสิวิโสปมสุตฺตาทิ (ม. นิ. ๑.๑๖๓, ๑๗๕; สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วเสน เวทิตพฺโพฯ
ตถา ‘‘ปญฺญาย วินา ทานาทโย ธมฺมา น วิสุชฺฌนฺติ, ยถาสกํ พฺยาปารสมตฺถา จ น โหนฺตี’’ติ ปญฺญาย คุณา มนสิ กาตพฺพาฯ ยเถว หิ ชีวิเตน วินา สรีรยนฺตํ น โสภติ, น จ อตฺตโน กิริยาสุ ปฏิปตฺติสมตฺถํ โหติฯ ยถา จ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิญฺญาเณน วินา ยถาสกํ วิสเยสุ กิจฺจํ กาตุํ นปฺปโหนฺติ, เอวํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปญฺญาย วินา สกกิจฺจปฏิปตฺติยมสมตฺถานีติ ปริจฺจาคาทิปฏิปตฺติยํ ปญฺญา ปธานการณํฯ อุมฺมีลิตปญฺญาจกฺขุกา หิ มหาสตฺตา โพธิสตฺตา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิปิ ทตฺวา อนตฺตุกฺกํสกา, อปรวมฺภกา จ โหนฺติ, เภสชฺชรุกฺขา วิย วิกปฺปรหิตา กาลตฺตเยปิ โสมนสฺสชาตาฯ ปญฺญาวเสน หิ อุปายโกสลฺลโยคโต ปริจฺจาโค ปรหิตปวตฺติยา ทานปารมิภาวํ อุเปติฯ อตฺตตฺถญฺหิ ทานํ มุทฺธสทิสํ [วุทฺธิสทิสํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๗)] โหติฯ
ตถา
วีริยญฺจ ปญฺญารหิตํ ยถิจฺฉิตมตฺถํ น สาเธติ ทุรารมฺภภาวโตฯ อนารมฺโภเยว หิ ทุรารมฺภโต เสยฺโย, ปญฺญาสหิเตน ปน วีริเยน น กิญฺจิ ทุรธิคมํ อุปายปฏิปตฺติโตฯ ตถา ปญฺญวา เอว ปราปการาทีนมธิวาสกชาติโย โหติ, น ทุปฺปญฺโญฯ ปญฺญาวิรหิตสฺส จ ปเรหิ อุปนีตา อปการา ขนฺติยา ปฏิปกฺขเมว อนุพฺรูเหนฺติฯ ปญฺญวโต ปน เต ขนฺติสมฺปตฺติยา อนุพฺรูหนวเสน อสฺสา ถิรภาวาย สํวตฺตนฺติฯ ปญฺญวา เอว ตีณิปิ สจฺจานิ เตสํ การณานิ ปฏิปกฺเข จ ยถาภูตํ ชานิตฺวา ปเรสํ อวิสํวาทโก โหติฯ ตถา ปญฺญาพเลน อตฺตานมุปตฺถมฺเภตฺวา ธิติสมฺปทาย สพฺพปารมีสุ อจลสมาทานาธิฏฺฐาโน โหติฯ ปญฺญวา เอว จ ปิยมชฺฌตฺตเวริวิภาคมกตฺวา สพฺพตฺถ หิตูปสํหารกุสโล โหติฯ ตถา ปญฺญาวเสน ลาภาลาภาทิโลกธมฺมสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย มชฺฌตฺโต โหติฯ เอวํ สพฺพาสํ ปารมีนํ ปญฺญาว ปาริสุทฺธิเหตูติ ปญฺญาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ
อปิจ ปญฺญาย วินา น ทสฺสนสมฺปตฺติ, อนฺตเรน จ ทิฏฺฐิสมฺปทํ น สีลสมฺปทา, สีลทิฏฺฐิสมฺปทารหิตสฺส จ น สมาธิสมฺปทา, อสมาหิเตน จ น สกฺกา อตฺตหิตมตฺตมฺปิ สาเธตุํ, ปเคว อุกฺกํสคตํ ปรหิตนฺติฯ ‘‘นนุ ตยา ปรหิตาย ปฏิปนฺเนน สกฺกจฺจํ ปญฺญาปาริสุทฺธิยา อาโยโค กรณีโย’’ติ โพธิสตฺเตน อตฺตา โอวทิตพฺโพฯ ปญฺญานุภาเวน หิ มหาสตฺโต จตุรธิฏฺฐานาธิฏฺฐิโต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺเต นิยฺยานมคฺเค อวตาเรติ, อินฺทฺริยานิ จ เนสํ ปริปาเจติฯ ตถา ปญฺญาพเลน ขนฺธายตนาทีสุ ปวิจยพหุโล ปวตฺตินิวตฺติโย ยาถาวโต ปริชานนฺโต ทานาทโย คุณวิเสเส นิพฺเพธภาคิยภาวํ นยนฺโต โพธิสตฺตสิกฺขาย ปริปูรการี โหตีติ เอวมาทินา อเนกาการโวกาเร ปญฺญาคุเณ ววตฺถเปตฺวา ปญฺญาปารมี อนุพฺรูเหตพฺพาฯ
ตถา
อปิจ ‘‘ยสฺส อตฺตโน เอว สํสารปงฺกโต สมุทฺธรณตฺถมารมฺโภ, ตสฺสาปิ วีริยสฺส สิถิลภาเวน มโนรถานํ มตฺถกปฺปตฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ, ปเคว สเทวกสฺส โลกสฺส สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาเรนา’’ติ จ ‘‘ราคาทีนํ โทสคณานํ มตฺตมหานาคานมิว ทุนฺนิวารณภาวโต, ตนฺนิทานานญฺจ กมฺมสมาทานานํ อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสภาวโต, ตนฺนิมิตฺตานญฺจ ทุคฺคตีนํ สพฺพทา วิวฏมุขภาวโต, ตตฺถ นิโยชกานญฺจ ปาปมิตฺตานํ สทา สนฺนิหิตภาวโต, ตโทวาทการิตาย จ วสลสฺส ปุถุชฺชนภาวสฺส สติ สมฺภเว ยุตฺตํ สยเมว สํสารทุกฺขโต นิสฺสริตุ’’นฺติ จ ‘‘มิจฺฉาวิตกฺกา วีริยานุภาเวน ทูรี ภวนฺตี’’ติ จ ‘‘ยทิ ปน สมฺโพธิํ อตฺตาธีเนน วีริเยน สกฺกา สมธิคนฺตุํ, กิเมตฺถ ทุกฺกร’’นฺติ จ เอวมาทินา นเยน วีริยคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ
ตถา ‘‘ขนฺติ นามายํ นิรวเสสคุณปฏิปกฺขสฺส โกธสฺส วิธมนโต คุณสมฺปาทเน สาธูนํ อปฺปฏิหตมายุธํ, ปราภิภวเน สมตฺถานมลงฺกาโร, สมณพฺราหฺมณานํ พลสมฺปทา, โกธคฺคิวินยนา อุทกธารา, กลฺยาณกิตฺติสทฺทสฺส สญฺชาติเทโส, ปาปปุคฺคลานํ วจีวิสวูปสมกโร มนฺตาคโท, สํวเร ฐิตานํ ปรมา ธีรปกติ, คมฺภีราสยตาย สาคโร, โทสมหาสาครสฺส เวลา, อปายทฺวารสฺส ปิธานกวาฏํ เทวพฺรหฺมโลกานํ อาโรหณโสปานํ, สพฺพคุณานมธิวาสภูมิ, อุตฺตมา กายวจีมโนวิสุทฺธี’’ติ มนสิ กาตพฺพํฯ อปิจ ‘‘เอเต สตฺตา ขนฺติสมฺปตฺติยา อภาวโต อิธโลเก ตปนฺติ, ปรโลเก จ ตปนียธมฺมานุโยคโต’’ติ จ ‘‘ยทิปิ ปราปการนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน ทุกฺขสฺส เขตฺตภูโต อตฺตภาโว, พีชภูตญฺจ กมฺมํ มยาว อภิสงฺขต’’นฺติ จ ‘‘ตสฺส จ ทุกฺขสฺส อาณณฺยกรณเมต’’นฺติ จ ‘‘อปการเก อสติ กถํ มยฺหํ ขนฺติสมฺปทา สมฺภวตี’’ติ จ ‘‘ยทิปายํ เอตรหิ อปการโก
ยทิ ขนฺติปารมิยา ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพาฯ
ตถา ‘‘สจฺเจน วินา สีลาทีนมสมฺภวโต, ปฏิญฺญานุรูปปฏิปตฺติยา อภาวโต, สจฺจธมฺมาติกฺกเม จ สพฺพปาปธมฺมานํ สโมสรณภาวโต, อสจฺจสนฺธสฺส อปฺปจฺจยิกภาวโต, อายติญฺจ อนาเทยฺยวจนตาวหนโต, สมฺปนฺนสจฺจสฺส สพฺพคุณาธิฏฺฐานภาวโต, สจฺจาธิฏฺฐาเนน สพฺพสมฺโพธิสมฺภารานํ ปาริสุทฺธิปาริปูริสมนฺวายโต, สภาวธมฺมาวิสํวาทเนน สพฺพโพธิสมฺภารกิจฺจกรณโต สจฺจปารมิยา สมฺปตฺติโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ
ตถา ‘‘ทานาทีสุ ทฬฺหสมาทานํ, ตปฺปฏิปกฺขสนฺนิปาเต จ เนสํ อจลาธิฏฺฐานํ, ตตฺถ จ ธีรวีรภาวํ วินา น ทานาทิสมฺภารา สมฺโพธินิมิตฺตา สมฺภวนฺตี’’ติอาทินา อธิฏฺฐานคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ
ตถา ‘‘อตฺตหิตมตฺเต อวติฏฺฐนฺเตนาปิ สตฺเตสุ หิตจิตฺตตํ วินา น สกฺกา อิธโลกปรโลกสมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว สพฺพสตฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐาเปตุกาเมนา’’ติ จ ‘‘ปจฺฉา สพฺพสตฺตานํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติมากงฺขนฺเตน อิทานิ โลกิยสมฺปตฺติมากงฺขา ยุตฺตรูปา’’ติ จ ‘‘อิทานิ อาสยมตฺเตน ปเรสํ หิตสุขูปสํหารํ กาตุมสกฺโกนฺโต กทา ปโยเคน ตํ สาธยิสฺสามี’’ติ จ ‘‘อิทานิ มยา หิตสุขูปสํหาเรน สํวทฺธิตา ปจฺฉา ธมฺมสํวิภาคสหายา มยฺหํ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เอเตหิ วินา น มยฺหํ โพธิสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพพุทฺธคุณวิภูตินิปฺผตฺติการณตฺตา มยฺหํ เอเต ปรมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ กุสลายตนํ อุตฺตมํ เมตฺตาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ
ตถา ‘‘อุเปกฺขาย อภาเว สตฺเตหิ กตา วิปฺปการา จิตฺตสฺส วิการํ อุปฺปาเทยฺยุํ, สติ จ จิตฺตวิกาเร ทานาทิสมฺภารานํ สมฺภโว เอว นตฺถี’’ติ จ ‘‘เมตฺตาสิเนเหน สิเนหิเต จิตฺเต อุเปกฺขาย วินา สมฺภารานํ ปาริสุทฺธิ น โหตี’’ติ จ ‘‘อนุเปกฺขโก สงฺขาเรสุ ปุญฺญสมฺภารํ, ตพฺพิปากญฺจ สตฺตหิตตฺถํ ปริณาเมตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ อุเปกฺขาย อภาเว เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วิภาคมกตฺวา ปริจฺจชิตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ ‘‘อุเปกฺขารหิเตน ชีวิตปริกฺขารานํ, ชีวิตสฺส วา อนฺตรายํ อมนสิกริตฺวา สีลวิโสธนํ กาตุํ น สกฺกา’’ติ จ ตถา ‘‘อุเปกฺขาวเสน อรติรติสหสฺเสว เนกฺขมฺมพลสิทฺธิโต, อุปปตฺติโต อิกฺขนวเสเนว สพฺพสมฺภารกิจฺจนิปฺผตฺติโต, อจฺจารทฺธวีริยสฺส อนุเปกฺขเน ปธานกิจฺจากรณโต, อุเปกฺขโต เอว ติติกฺขานิชฺฌานสมฺภวโต, อุเปกฺขาวเสน สตฺตสงฺขารานํ อวิสํวาทนโต, โลกธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเนน สมาทินฺนธมฺเมสุ อจลาธิฏฺฐานสิทฺธิโต, ปราปการาทีสุ อุเปกฺขาปารมี ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ เอวํ อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตถา สปริกฺขารา ปญฺจทส จรณธมฺมา ปญฺจ จ อภิญฺญาโยฯ ตตฺถ จรณธมฺมา นาม สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค, สตฺต สทฺธมฺมา, จตฺตาริ ฌานานิ จฯ เตสุ สีลาทีนํ จตุนฺนํ เตรสปิ ธุตงฺคธมฺมา, อปฺปิจฺฉตาทโย จ ปริกฺขาราฯ สทฺธมฺเมสุ สทฺธาย พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนา, สมฺปสาทนียธมฺมปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตา จ ปริกฺขาราฯ หิโรตฺตปฺปานํ อกุสลาทีนวปจฺจเวกฺขณา, อปายาทีนวปจฺจเวกฺขณา พาหุสจฺจสฺส ปุพฺพโยโค, ปริปุจฺฉกภาโว, สทฺธมฺมาภิโยโค, อนวชฺชวิชฺชาฏฺฐานาทิปริจโย, ปริปกฺกินฺทฺริยตา, กิเลสทูรีภาโว, อปฺปสฺสุตปุคฺคลปริวชฺชนา พหุสฺสุตปุคฺคลเสวนา, ตทธิมุตฺตตา จฯ วีริยสฺส อปายภยปจฺจเวกฺขณา, คมนวีถิปจฺจเวกฺขณา, ธมฺมมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ถินมิทฺธวิโนทนา, กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนา, อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนา, สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตา จฯ สติยา สติสมฺปชญฺญํ, มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนา อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนา, ตทธิมุตฺตตา จฯ ปญฺญาย ปริปุจฺฉกภาโว, วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา, ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา, ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา, คมฺภีรญาณจริยสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา, ธมฺมมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตา จฯ จตุนฺนํ ฌานานํ สีลาทิจตุกฺกํ, อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ปุพฺพภาคภาวนา, อาวชฺชนาทิวสีภาวกรณญฺจ ปริกฺขาราฯ
ตตฺถ สีลาทีหิ ปโยคสุทฺธิยา สตฺตานํ อภยทาเน, อาสยสุทฺธิยา อามิสทาเน, อุภยสุทฺธิยา ธมฺมทาเน สมตฺโถโหตีติอาทินา จรณาทีนํ ทานาทิสมฺภารปจฺจยตา ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ อติวิตฺถารภเยน ปน มยํ น วิตฺถารยิมฺหฯ ตถา สมฺปตฺติจกฺกาทโยปิ ทานาทีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพาฯ
โก สํกิเลโสติ เอตฺถ –
ตณฺหาทีหิ
สามญฺญโต วิเสเสน, ยถารหํ วิกปฺปตาฯ
อวิเสเสน หิ ตณฺหาทีหิ ปรามฏฺฐภาโว ปารมีนํ สํกิเลโสฯ วิเสเสน ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปา ทานปารมิยา สํกิเลโสฯ สตฺตกาลวิกปฺปา สีลปารมิยาฯ กามภวตทุปสเมสุ อภิรติอนภิรติวิกปฺปา เนกฺขมฺมปารมิยาฯ ‘‘อหํ มมา’’ติ วิกปฺปา ปญฺญาปารมิยาฯ ลีนุทฺธจฺจวิกปฺปา วีริยปารมิยาฯ อตฺตปรวิกปฺปา ขนฺติปารมิยาฯ อทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐาทิวิกปฺปา สจฺจปารมิยาฯ โพธิสมฺภารตพฺพิปกฺเขสุ โทสคุณวิกปฺปา อธิฏฺฐานปารมิยาฯ หิตาหิตวิกปฺปา เมตฺตาปารมิยาฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิกปฺปา อุเปกฺขาปารมิยา สํกิเลโสติ เวทิตพฺโพฯ
กิํ โวทานนฺติ –
ตณฺหาทีหิ อฆาตตา, รหิตตา วิกปฺปานํ;
โวทานนฺติ วิชานิยา, สพฺพาสเมว ตาสมฺปิฯ
อนุปฆาตา หิ ตณฺหา มาน ทิฏฺฐิ โกธุ ปนาห มกฺข ปลาส อิสฺสามจฺฉริย มายา สาเฐยฺย ถมฺภ สารมฺภ มท ปมาทาทีหิ กิเลเสหิ เทยฺยปฏิคฺคาหกวิกปฺปาทิรหิตา จ ทานาทิปารมิโย ปริสุทฺธา ปภสฺสรา ภวนฺตีติฯ
โก ปฏิปกฺโขติ –
อกุสลา กิเลสา จ, ปฏิปกฺขา อเภทโต;
เภทโต ปน ปุพฺเพปิ, วุตฺตา มจฺฉริยาทโยฯ
อวิเสเสน หิ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพปิ กิเลสา จ เอตาสํ ปฏิปกฺขาฯ วิเสเสน ปน ปุพฺเพ วุตฺตา มจฺฉริยาทโยติ เวทิตพฺพาฯ อปิจ เทยฺยปฏิคฺคาหกทานผเลสุ อโลภาโทสาโมหคุณโยคโต โลภโทสโมหปฏิปกฺขํ ทานํ, กายาทิโทสตฺตยวงฺกาปคมโต โลภาทิปฏิปกฺขํ สีลํ, กามสุขปรูปฆาตอตฺตกิลมถปริวชฺชนโต โทสตฺตยปฏิปกฺขํ เนกฺขมฺมํ, โลภาทีนํ อนฺธีกรณโต, ญาณสฺส จ อนนฺธีกรณโต โลภาทิปฏิปกฺขา ปญฺญา, อลีนานุทฺธตญายารมฺภวเสน
กา ปฏิปตฺตีติ –
ทานาการาทโย เอว, อุปฺปาทิตา อเนกธา;
ปฏิปตฺตีติ วิญฺเญยฺยา, ปารมีปูรณกฺกเมฯ
ทานปารมิยา หิ ตาว สุขูปกรณสรีรชีวิตปริจฺจาเคน, ภยาปนยเนน, ธมฺโมปเทเสน จ พหุธา สตฺตานํ อนุคฺคหกรณํ ปฏิปตฺติฯ ตตฺถ พาหิรํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลา คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยา อาวสถํ ปทีเปยฺยนฺติ ทสวิธํฯ อนฺนาทีนํ ขาทนียโภชนียาทิวิภาเคน อเนกวิธญฺจฯ ตถา รูปารมฺมณํ ยาว ธมฺมารมฺมณนฺติ อารมฺมณโต ฉพฺพิธํฯ รูปารมฺมณาทีนญฺจ นีลาทิวิภาเคน อเนกวิธํฯ ตถา มณิกนกรชตมุตฺตาปวาฬาทิเขตฺตวตฺถุอารามาทิ ทาสีทาสโคมหิํสาทินานาวิธวตฺถูปกรณวเสน อเนกวิธํฯ
ตตฺถ มหาปุริโส พาหิรํ วตฺถุํ เทนฺโต ‘‘โย เยน อตฺถิโก, ตํ ตสฺเสว เทติฯ เทนฺโต จ ตสฺส อตฺถิโก’’ติ สยเมว ชานนฺโต อยาจิโตปิ เทติ, ปเคว ยาจิโตฯ มุตฺตจาโค เทติ, โน อมุตฺตจาโคฯ ปริยตฺตํ เทติ, โน อปริยตฺตํฯ สติ เทยฺยธมฺเม ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต น เทติ, อสติ เทยฺยธมฺเม, ปริยตฺเต จ สํวิภาคารหํ วิภชติฯ น จ เทติ ปรูปฆาตาวหํ สตฺถวิสมชฺชาทิกํ, นาปิ กีฬนกํ, ยํ อนตฺถุปสํหิตํ, ปมาทาวหญฺจ, น จ คิลานสฺส ยาจกสฺส ปานโภชนาทิอสปฺปายํ, ปมาณรหิตํ วา เทติ, ปมาณยุตฺตํ ปน สปฺปายเมว เทติฯ
ตถา ยาจิโต คหฏฺฐานํ คหฏฺฐานุจฺฉวิกํ เทติ, ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตานุจฺฉวิกํ เทติฯ มาตาปิตโร ญาติสาโลหิตา มิตฺตามจฺจา ปุตฺตทารทาสกมฺมกราติ เอเตสุ กสฺสจิ ปีฬํ อชเนนฺโต เทติ, น จ อุฬารํ เทยฺยธมฺมํ ปฏิชานิตฺวา ลูขํ เทติ, น จ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต
อชฺฌตฺติกทานมฺปิ ทฺวีหากาเรหิ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ยถา นาม โกจิ ปุริโส ฆาสจฺฉาทนเหตุ อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ทาสพฺยํ, เอวเมว มหาปุริโส สมฺโพธิเหตุ นิรามิสจิตฺโต สตฺตานํ อนุตฺตรํ หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต อตฺตโน ทานปารมิํ ปริปูเรตุกาโม อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ยถากามกรณียตํ, กรจรณนยนาทิองฺคปจฺจงฺคํ เตน เตน อตฺถิกานํ อกมฺปิโต อลีโน อนุปฺปเทติ, น ตตฺถ สชฺชติ, น สงฺโกจํ อาปชฺชติ ยถา ตํ พาหิรวตฺถุสฺมิํฯ ตถา หิ มหาปุริโส ทฺวีหากาเรหิ พาหิรวตฺถุํ ปริจฺจชติ ยถาสุขํ ปริโภคาย วา ยาจกานํ, เตสํ มโนรถํ ปูเรนฺโต อตฺตโน วสีภาวาย วาฯ ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ มุตฺตจาโค เอวมาห ‘‘นิสฺสงฺคภาเวนาหํ สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ, เอวํ อชฺฌตฺติกวตฺถุสฺมิมฺปิ เวทิตพฺพํฯ
ตตฺถ ยํ อชฺฌตฺติกวตฺถุ ทิยฺยมานํ ยาจกสฺส เอกนฺเตเนว หิตาย สํวตฺตติ, ตํ เทติ, น อิตรํฯ น จ มหาปุริโส มารสฺส, มารกายิกานํ วา เทวตานํ วิหิํสาธิปฺปายานํ อตฺตโน อตฺตภาวํ
อภยทานํ
ธมฺมทานํ ปน อสํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส อวิปรีตธมฺมเทสนาฯ โอปายิโก หิ ตสฺส อุปเทโส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน, เยน สาสเน อโนติณฺณานํ อวตารณํ โอติณฺณานํ ปริปาจนํฯ ตตฺถายํ นโย – สงฺเขปโต ตาว ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว สํกิเลโส โอกาโร จ เนกฺขมฺเม อานิสํโสฯ วิตฺถารโต ปน สาวกโพธิยํ อธิมุตฺตจิตฺตานํ สรณคมนํ, สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโค, สตฺต สทฺธมฺมา, อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ กมฺมกรณวเสน สมถานุโยโค, รูปมุขาทีสุ วิปสฺสนาภินิเวเสสุ ยถารหํ อภินิเวสนมุเขน วิปสฺสนานุโยโค, ตถา วิสุทฺธิปฏิปทาย สมฺมตฺตคหณํ, ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิญฺญา, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, สาวกโพธีติ เอเตสํ คุณสํกิตฺตนวเสน ยถารหํ ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺฐาปนา, ปริโยทปนา จฯ ตถา ปจฺเจกโพธิยํ, สมฺมาสมฺโพธิยญฺจ อธิมุตฺตจิตฺตานํ ยถารหํ ทานาทิปารมีนํ สภาวสรสลกฺขณาทิสํกิตฺตนมุเขน ตีสุปิ อวตฺถาเภเทสุ เตสํ พุทฺธานํ มหานุภาวตาวิภาวเนน ยานทฺวเย ปติฏฺฐาปนา, ปริโยทปนา จฯ เอวํ มหาปุริโส สตฺตานํ ธมฺมทานํ เทติฯ
ตถา มหาปุริโส อามิสทานํ เทนฺโต ‘‘อิมินาหํ ทาเนน สตฺตานํ อายุวณฺณสุขพลปฏิภานาทิสมฺปตฺติญฺจ รมณียํ อคฺคผลสมฺปตฺติญฺจ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติ อนฺนํ เทติ, ตถา สตฺตานํ กามกิเลสปิปาสวูปสมาย ปานํ เทติ, ตถา สุวณฺณวณฺณตาย, หิโรตฺตปฺปาลงฺการสฺส จ นิปฺผตฺติยา วตฺถานิ เทติ, ตถา อิทฺธิวิธสฺส เจว นิพฺพานสุขสฺส จ นิปฺผตฺติยา ยานํ เทติ, ตถา สีลคนฺธนิปฺผตฺติยา คนฺธํ เทติ, ตถา พุทฺธคุณโสภานิปฺผตฺติยา มาลาวิเลปนํ เทติ, ตถา โพธิมณฺฑาสนนิปฺผตฺติยา อาสนํ เทติ, ตถาคตเสยฺยนิปฺผตฺติยา เสยฺยํ เทติ, สรณภาวนิปฺผตฺติยา อาวสถํ เทติ, ปญฺจจกฺขุปฏิลาภาย ปทีเปยฺยํ เทติฯ
พฺยามปฺปภานิปฺผตฺติยา รูปทานํ เทติ, พฺรหฺมสฺสรนิปฺผตฺติยา สทฺททานํ เทติ, สพฺพโลกสฺส ปิยภาวาย รสทานํ เทติ, พุทฺธสุขุมาลภาวาย โผฏฺฐพฺพทานํ
เอวํ ททนฺโต จ น อเนสนาย เทติ, น ปโรปฆาเตน, น ภเยน, น ลชฺชาย, น ทกฺขิเณยฺยโรสเนน, น ปณีเต สติ ลูขํ, น อตฺตุกฺกํสเนน, น ปรวมฺภเนน, น ผลาภิกงฺขาย, น ยาจกชิคุจฺฉาย, น อจิตฺตีกาเรน, อถ โข สกฺกจฺจํ เทติ, สหตฺเถน เทติ, กาเลน เทติ, จิตฺติํ กตฺวา เทติ, อวิภาเคน เทติ, ตีสุ กาเลสุ โสมนสฺสิโก เทติ, ตโต เอว จ ทตฺวา น ปจฺฉานุตาปี โหติ, น ปฏิคฺคาหกวเสน มานาวมานํ กโรติ, ปฏิคฺคาหกานํ ปิยสมุทาจาโร โหติ วทญฺญู ยาจโยโค สปริวารทายโกฯ อนฺนทานญฺหิ เทนฺโต ‘‘ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺถาทีหิ สทฺธิํ เทติ, ตถา วตฺถทานํ เทนฺโต ‘‘ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ อนฺนาทีหิ สทฺธิํ เทติฯ ปานทานาทีสุปิ เอเสว นโย, ตถา รูปทานํ เทนฺโต อิตรารมฺมณานิปิ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา เทติ, เอวํ เสเสสุปิฯ
ตตฺถ รูปทานํ นาม นีลปีตโลหิโตทาตาทิวณฺณาทีสุ ปุปฺผวตฺถธาตูสุ อญฺญตรํ ลภิตฺวา รูปวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘รูปทานํ ทสฺสามิ, รูปทานํ มยฺห’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตาทิเส ทกฺขิเณยฺเย ทานํ ปติฏฺฐาเปติ, เอตํ รูปทานํ นามฯ
สทฺททานํ สทฺททานํ นาม โหติฯ
ตถา มูลคนฺธาทีสุ อญฺญตรํ รชนียํ คนฺธวตฺถุํ, ปิสิตเมว วา คนฺธํ ยํ กิญฺจิ ลภิตฺวา คนฺธวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘คนฺธทานํ ทสฺสามิ, คนฺธทานํ มยฺห’’นฺติ พุทฺธรตนาทีนํ ปูชํ กโรติ, กาเรติ จ, คนฺธปูชนตฺถาย อครุจนฺทนาทิเก คนฺธวตฺถุเก ปริจฺจชติ, อิทํ คนฺธทานํฯ
ตถา มูลรสาทีสุ ยํ กิญฺจิ รชนียํ รสวตฺถุํ ลภิตฺวา รสวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘รสทานํ ทสฺสามิ, รสทานํ มยฺห’’นฺติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติ, รสวตฺถุเมว วา อญฺญํ ควาทิกํ ปริจฺจชติ, อิทํ รสทานํฯ
ตถา โผฏฺฐพฺพทานํ มญฺจปีฐาทิวเสน, อตฺถรณปาวุรณาทิวเสน จ เวทิตพฺพํฯ ยทา หิ มญฺจปีฐภิสิพิพฺโพหนาทิกํ, นิวาสนปารุปนาทิกํ วา สุขสมฺผสฺสํ รชนียํ อนวชฺชํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา โผฏฺฐพฺพวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘โผฏฺฐพฺพทานํ ทสฺสามิ, โผฏฺฐพฺพทานํ มยฺห’’นฺติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติฯ ยถาวุตฺตํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา ปริจฺจชติ, เอตํ โผฏฺฐพฺพทานํฯ
ธมฺมทานํ ปน ธมฺมารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา โอชาปานชีวิตวเสน เวทิตพฺพํฯ โอชาทีสุ หิ อญฺญตรํ รชนียํ ธมฺมวตฺถุํ ลภิตฺวา ธมฺมารมฺมณวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘ธมฺมทานํ ทสฺสามิ, ธมฺมทานํ มยฺห’’นฺติ สปฺปินวนีตาทิ โอชทานํ เทติ, อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธํ ปานทานํ เทติ, ชีวิตทานนฺติ อาภุชิตฺวา สลากภตฺตปกฺขิกภตฺตาทีนิ เทติฯ อผาสุกภาเวน อภิภูตานํ พฺยาธิกานํ เวชฺชํ ปฏฺฐเปติ, ชาลํ ผาลาเปติ, กุมีนํ วิทฺธํสาเปติ, สกุณปญฺชรํ วิทฺธํสาเปติ, พนฺธเนน พทฺธานํ สตฺตานํ พนฺธนโมกฺขํ กาเรติ, มาฆาตเภริํ จราเปติ, อญฺญานิปิ สตฺตานํ ชีวิตปริตฺตาณตฺถํ เอวรูปานิ กมฺมานิ กโรติ, การาเปติ จ, อิทํ ธมฺมทานํ นามฯ
สพฺพมฺเปตํ ทานปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโมฯ
สีลปารมิยา ปน อยํ ปฏิปตฺติกฺกโม – ยสฺมา สพฺพญฺญุสีลาลงฺกาเรหิ สตฺเต อลงฺกริตุกาเมน มหาปุริเสน อาทิโต อตฺตโน เอว ตาว สีลํ วิโสเธตพฺพํฯ ตตฺถ จตูหากาเรหิ สีลํ วิสุชฺฌติ อชฺฌาสยวิสุทฺธิโต, สมาทานโต, อวีติกฺกมนโต, สติ วีติกฺกเม ปุน ปากฏีกรณโต จฯ วิสุทฺธาสยตาย หิ เอกจฺโจ อตฺตาธิปติ หุตฺวา ปาปชิคุจฺฉนสภาโว อชฺฌตฺตํ หิริธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติ, ตถา ปรโต สมาทาเน สติ เอกจฺโจ โลกาธิปติ หุตฺวา ปาปโต อุตฺตสนฺโต โอตฺตปฺปธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติ, อิติ อุภยถาปิ เอเต อวีติกฺกมนโต สีเล ปติฏฺฐหนฺติฯ อถ จ ปน กทาจิ สติสมฺโมเสน สีลสฺส ขณฺฑาทิภาโว สิยา, ตายเยว ยถาวุตฺตาย หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติยา ขิปฺปเมว นํ วุฏฺฐานาทินา ปฏิปากติกํ กโรนฺตีติฯ
ตยิทํ สีลํ วาริตฺตํ จาริตฺตนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถายํ โพธิสตฺตสฺส วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโม – เตน สพฺพสตฺเตสุ ตถา ทยาปนฺนจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, ยถา สุปินนฺเตนปิ น อาฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย, ปรูปกรณวิรตตาย ปรสนฺตโก อลคทฺโท วิย น ปรามสิตพฺโพฯ สเจ ปพฺพชิโต โหติ, อพฺรหฺมจริยโตปิ อาราจารี โหติ สตฺตวิธเมถุนสํโยควิรโต, ปเคว ปรทารคมนโตฯ คหฏฺโฐ สมาโน ปเรสํ ทาเรสุ สทา ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติฯ กเถนฺโต สจฺจํ หิตํ ปิยํ ปริมิตเมว จ กาเลน ธมฺมิํ กถํ ภาสิตา โหติฯ สพฺพตฺถ อนภิชฺฌาลุ
อิติ จตุราปายวฏฺฏทุกฺขานํ ปถภูเตหิ อกุสลกมฺมปเถหิ, อกุสลธมฺเมหิ จ โอรมิตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ปถภูเตสุ กุสลกมฺมปเถสุ, กุสลธมฺเมสุ จ ปติฏฺฐิตสฺส มหาปุริสสฺส ปริสุทฺธาสยปโยคโต ยถาภิปตฺถิตา สตฺตานํ หิตสุขูปสญฺหิตา มโนรถา สีฆํ สีฆํ อภินิปฺผชฺชนฺติ, ปารมิโย ปริปูเรนฺติฯ เอวํภูโต หิ อยํฯ ตตฺถ หิํสานิวตฺติยา สพฺพสตฺตานํ
มุสาวาทนิวตฺติยา สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ ปจฺจยิโก เถโต อาเทยฺยวจโน เทวตานํ ปิโย มนาโป สุรภิคนฺธมุโข อสทฺธมฺมารกฺขิตกายวจีสมาจาโร, ลกฺขณวิเสเส อธิคจฺฉติ, กิเลสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ เปสุญฺญนิวตฺติยา ปรูปกฺกเมหิ อเภชฺชกาโย โหติ อเภชฺชปริวาโร, สทฺธมฺเม จ อเภชฺชนกสทฺโธ, ทฬฺหมิตฺโต ภวนฺตรปริจิตานมฺปิ สตฺตานํ เอกนฺตปิโย, อสํกิเลสพหุโลฯ ผรุสวาจานิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป สุขสีโล มธุรวจโน สมฺภาวนีโย, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต จสฺส สโร นิพฺพตฺตติฯ สมฺผปฺปลาปนิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป, ครุภาวนีโย จ, อาเทยฺยวจโน ปริมิตาลาโป, มเหสกฺโข จ โหติ
อนภิชฺฌาลุตาย อกิจฺฉลาภี โหติ, อุฬาเรสุ จ โภเคสุ รุจิํ ปฏิลภติ, ขตฺติยมหาสาลาทีนํ สมฺมโต โหติ, ปจฺจตฺถิเกหิ อนภิภวนีโย, อินฺทฺริยเวกลฺลํ น ปาปุณาติ, อปฺปฏิปุคฺคโล จ โหติฯ อพฺยาปาเทน ปิยทสฺสโน โหติ สตฺตานํ สมฺภาวนีโย, ปรหิตาภินนฺทิตาย จ สตฺเต อปฺปกสิเรเนว ปสาเทติ, อลูขสภาโว จ โหติ เมตฺตาวิหารี, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโวฯ มิจฺฉาทสฺสนาภาเวน กลฺยาเณ สหาเย ปฏิลภติ, สีสจฺเฉทํ ปาปุณนฺโตปิ ปาปกมฺมํ น กโรติ, กมฺมสฺสกตาทสฺสนโต อโกตูหลมงฺคลิโก จ โหติ, สทฺธมฺเม จสฺส สทฺธา ปติฏฺฐิตา โหติ มูลชาตา, สทฺทหติ จ ตถาคตานํ โพธิํ, สมยนฺตเรสุ นาภิรมติ อุกฺการฏฺฐาเน ราชหํโส วิย, ลกฺขณตฺตยวิชานเน กุสโล โหติ, อนฺเต จ อนาวรณญาณลาภี, ยาว จ โพธิํ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ โหติ, อุฬารุฬารสมฺปตฺติโย ปาปุณาติฯ
‘‘อิติ วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโมฯ
จาริตฺตสีเล ปน ปฏิปตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา – อิธ โพธิสตฺโต กลฺยาณมิตฺตานํ ครุฏฺฐานิยานํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาเลน กาลํ กตฺตา โหติ, ตถา เตสํ กาเลน กาลํ อุปฏฺฐานํ กตฺตา โหติ, คิลานานํ กายเวยฺยาวฏิกํ, วาจาย ปุจฺฉนญฺจ กตฺตา โหติ, สุภาสิตปทานิ สุตฺวา สาธุการํ กตฺตา
ตถา อตฺตโน อนุรูปาสุ อตฺถูปสํหิตาสุ สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาปุเรกฺขาโร อนลโส สหายภาวํ อุปคจฺฉติฯ อุปฺปนฺเนสุ จ สตฺตานํ พฺยาธิอาทิทุกฺเขสุ ยถารหํ ปติการวิธายโก, ญาติโภคาทิพฺยสนปติเตสุ โสกปโนทโน, อุลฺลุมฺปนสภาวาวฏฺฐิโต หุตฺวา นิคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว นิคฺคณฺหนโก ยาวเทว อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาปนาย, ปคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว ปคฺคณฺหนโกฯ ยานิ ปุริมกานํ มหาโพธิสตฺตานํ อุฬารตมานิ ปรมทุกฺกรานิ อจินฺเตยฺยานุภาวานิ สตฺตานํ เอกนฺตหิตสุขาวหานิ จริตานิ, เยหิ เนสํ โพธิสมฺภารา สมฺมเทว ปริปากํ อคมิํสุ, ตานิ สุตฺวา อนุพฺพิคฺโค อนุตฺราโส ‘‘เตปิ มหาปุริสา มนุสฺสา เอว, อนุกฺกเมน ปน สิกฺขาปาริปูริยา ภาวิตตฺตา ตาทิสาย อุฬารตมาย อานุภาวสมฺปตฺติยา โพธิสมฺภาเรสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตา อเหสุํ, ตสฺมา มยาปิ สีลาทิสิกฺขาสุ สมฺมเทว ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ยาย ปฏิปตฺติยา อหมฺปิ อนุกฺกเมน สิกฺขํ ปริปูเรตฺวา เอกนฺตโต ปทํ อนุปาปุณิสฺสามี’’ติ สทฺธาปุเรจาริกํ วีริยํ อวิสฺสชฺชนฺโต สมฺมเทว สีเลสุ ปริปูรการี โหติฯ
ตถา ปฏิจฺฉนฺนกลฺยาโณ โหติ วิวฏาปราโธ, อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ ทุกฺขสโห
เยน
อาปทาสุ สหายกิจฺจํ อนุติฏฺฐติ, เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ ปกติํ, สภาวญฺจ ปริชานิตฺวา เยหิ ยถา สํวสิตพฺพํ โหติ, เตหิ ตถา สํวสติฯ เยสุ จ ยถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ โหติ, เตสุ ตถา ปฏิปชฺชติฯ ตญฺจ โข อกุสลโต วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาปนวเสน, น อญฺญถาฯ ปรจิตฺตานุรกฺขณา หิ โพธิสตฺตานํ ยาวเทว กุสลาภิวฑฺฒิยาฯ ตถา หิตชฺฌาสเยนาปิ ปโร น สาหสิตพฺโพ, น ภณฺฑิตพฺโพ, น มงฺกุภาวมาปาเทตพฺโพ, น ปรสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ, น นิคฺคหฏฺฐาเน โจเทตพฺโพ, น นีจตรํ ปฏิปนฺนสฺส อตฺตา อุจฺจตเร ฐเปตพฺโพ, น จ ปเรสุ สพฺเพน สพฺพํ อเสวินา ภวิตพฺพํ, น อติเสวินา, น อกาลเสวินา ภวิตพฺพํฯ
ยุตฺเต ปน สตฺเต เทสกาลานุรูปํ เสวติ, น จ ปเรสํ ปุรโต ปิเยปิ ครหติ, อปฺปิเย วา ปสํสติ, น อธิฏฺฐาย วิสฺสาสี โหติ, น ธมฺมิกํ อุปนิมนฺตนํ ปฏิกฺขิปติ, น ปญฺญตฺติํ อุปคจฺฉติ, นาธิกํ ปฏิคฺคณฺหาติ, สทฺธาสมฺปนฺเน สทฺธานิสํสกถาย สมฺปหํเสติ, สีลสุตจาคปญฺญาสมฺปนฺเน
อปิจ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๖) วุตฺตา, สา สพฺพาปิ อิธ อาหริตฺวา วตฺตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตวเสน สีลกถา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตวเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพาติ อยเมว วิเสโสฯ ยโต อิทํ สีลํ มหาปุริโส ยถา น อตฺตโน ทุคฺคติยํ ปริกิเลสวิมุตฺติยา, สุคติยมฺปิ น รชฺชสมฺปตฺติยา, น จกฺกวตฺตี, น เทว, น สกฺก, น มาร, น พฺรหฺมสมฺปตฺติยา ปริณาเมติ, ตถา น อตฺตโน เตวิชฺชตาย, น ฉฬภิญฺญตาย, น จตุปฏิสมฺภิทาธิคมาย, น สาวกโพธิยา, น ปจฺเจกโพธิยา ปริณาเมติ, อถ โข สพฺพญฺญุภาเวน สพฺพสตฺตานํ อนุตฺตรสีลาลงฺการสมฺปาทนตฺถเมว ปริณาเมตีติ อยํ สีลปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโมฯ
ตถา ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา กาเมหิ จ ภเวหิ จ นิกฺขมนวเสน ปวตฺตา กุสลจิตฺตุปฺปตฺติ เนกฺขมฺมปารมี, ตสฺมา สกลสํกิเลสนิวาสนฏฺฐานตาย, ปุตฺตทาราทีหิ มหาสมฺพาธตาย, กสิวาณิชฺชาทินานาวิกมฺมนฺตาธิฏฺฐานพฺยากุลตาย จ ฆราวาสสฺส เนกฺขมฺมสุขาทีนํ อโนกาสตํ, กามานญฺจ ‘‘สตฺถธาราลคฺคมธุพินฺทุ วิย จ กทลี วิย จ อวเลยฺหมานปริตฺตสฺสาทวิปุลานตฺถานุพนฺธา’’ติ จ วิชฺชุลโตภาเสน คเหตพฺพํ นจฺจํ วิย ปริตฺตกาลูปลพฺภา, อุมฺมตฺตกาลงฺกาโร วิย วิปรีตสญฺญาย อนุภวิตพฺพา, กรีสาวจฺฉาทนมุขํ วิย ปฏิการภูตา, อุทเก เตมิตงฺคุลิยา นิสารุทกปานํ วิย อติตฺติกรา, ฉาตชฺฌตฺตโภชนํ วิย สาพาธา, พลิสามิสํ วิย พฺยาสนุปนิปาตการณา (พฺยสนสนฺนิปาตการณา – ที. นิ. ฏี. ๑.๗), อคฺคิสนฺตาโป วิย กาลตฺตเยปิ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุภูตา, มกฺกฏาเลโป วิย พนฺธนนิมิตฺตา, ฆาตกาวจฺฉาทนกิมาลโย วิย อนตฺถจฺฉาทนา, สปตฺตคามวาโส วิย ภยฏฺฐานภูตา, ปจฺจตฺถิกโปสโก วิย กิเลสมาราทีนํ อามิสภูตา, ฉณสมฺปตฺติโย วิย วิปริณามทุกฺขา, โกฏรคฺคิ
ยสฺมา ปน เนกฺขมฺมํ ปพฺพชฺชามูลกํ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา ตาว อนุฏฺฐาตพฺพาฯ ปพฺพชฺชมนุติฏฺฐนฺเตน มหาสตฺเตน อสติ พุทฺธุปฺปาเท กมฺมวาทีนํ กิริยวาทีนํ ตาปสปริพฺพาชกานํ ปพฺพชฺชา อนุฏฺฐาตพฺพาฯ อุปฺปนฺเนสุ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เตสํ สาสเน เอว ปพฺพชิตพฺพํฯ ปพฺพชิตฺวา จ ยถาวุตฺเต สีเล ปติฏฺฐิเตน ตสฺสา เอว สีลปารมิยา โวทาปนตฺถํ ธุตคุณา สมาทาตพฺพาฯ สมาทินฺนธุตธมฺมา หิ มหาปุริสา สมฺมเทว เต ปริหรนฺตา อปฺปิจฺฉาสนฺตุฏฺฐสลฺเลขปวิเวกอสํสคฺควีริยารมฺภสุภรตาทิคุณสลิลวิกฺขาลิตกิเลสมลตาย อนวชฺชสีลวตคุณปริสุทฺธสมาจารา โปราเณ อริยวํสตฺตเย ปติฏฺฐิตา จตุตฺถํ ภาวนารามตาสงฺขาตํ อริยวํสํ คนฺตุํ จตฺตารีสาย อารมฺมเณสุ ยถารหํ อุปจารปฺปนาเภทํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ เอวญฺหิสฺส สมฺมเทว เนกฺขมฺมปารมี ปาริปูริตา โหติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน เตรสหิ ธุตธมฺเมหิ สทฺธิํ ทส กสิณานิ ทสาสุภานิ ทสานุสฺสติโย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา เอกา สญฺญา เอกํ ววตฺถานนฺติ จตฺตารีส สมาธิภาวนากมฺมฏฺฐานานิ, ภาวนาวิธานญฺจ วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิ, ตํ ปเนตํ สพฺพํ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒, ๔๗) สพฺพาการโต วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อยเมว วิเสโสฯ เอวเมตฺถ เนกฺขมฺมปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ
ตถา ปญฺญาปารมิํ สมฺปาเทตุกาเมน ยสฺมา ปญฺญา อาโลโก วิย อนฺธกาเรน โมเหน สห น วตฺตติ, ตสฺมา โมหการณานิ ตาว โพธิสตฺเตน ปริวชฺเชตพฺพานิฯ ตตฺถิมานิ โมหการณานิ-อรติ ตนฺที วิชมฺภิตา อาลสิยํ คณสงฺคณิการามตา นิทฺทาสีลตา อนิจฺฉยสีลตา ญาณสฺมิํ อกุตูหลตา มิจฺฉาธิมาโน อปริปุจฺฉกตา กายสฺส นสมฺมาปริหาโร อสมาหิตจิตฺตตา ทุปฺปญฺญานํ
ตตฺถายํ พาหุสจฺจสฺส วิสยวิภาโค – ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย จตฺตาริ สจฺจานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ทฺวาทสปทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ตถา สติปฏฺฐานาทโย กุสลาทิธมฺมปฺปเภทา จ, ยานิ จ โลเก อนวชฺชานิ วิชฺชาฏฺฐานานิ, โย จ สตฺตานํ หิตสุขวิธานนโย พฺยากรณวิเสโสฯ อิติ เอวํ ปการํ สกลเมว สุตวิสยํ อุปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย, สติยา, วีริเยน จ สาธุกํ อุคฺคหณสวนธารณปริจยปริปุจฺฉาหิ โอคาเหตฺวา ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺฐาปเนน สุตมยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพา, ตถา สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาสุ ฐานุปฺปตฺติกา ปฏิภานภูตา, อายาปายอุปายโกสลฺลภูตา จ ปญฺญา หิเตสิตํ นิสฺสาย ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพา, ตถา ขนฺธาทีนํ สภาวธมฺมานํ อาการปริตกฺกนมุเขน เจว นิชฺฌานํ ขมาเปนฺเตน จ จินฺตามยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพาฯ
ขนฺธาทีนํเยว ปน สลกฺขณสามญฺญลกฺขณปริคฺคหณวเสน โลกิยปริญฺญํ นิพฺพตฺเตนฺเตน ปุพฺพภาคภาวนาปญฺญา สมฺปาเทตพฺพาฯ เอวญฺหิ ‘‘นามรูปมตฺตมิทํ, ยถารหํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา’’ติ อชฺฌตฺติกธมฺเม, พาหิรกธมฺเม จ นิพฺพิเสสํ ปริชานนฺโต ตตฺถ อาสงฺคํ ปชหนฺโต, ปเร จ ตตฺถ ตํ ปชหาเปนฺโต เกวลํ กรุณาวเสเนว ยาว น พุทฺธคุณา หตฺถตลํ อาคจฺฉนฺติ, ตาว ยานตฺตเย สตฺเต อวตารณปริปาจเนหิ ปติฏฺฐาเปนฺโต, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติโย, อภิญฺญาโย จ โลกิยวสีภาวํ ปาเปนฺโต ปญฺญาย มตฺถกํ ปาปุณาติฯ
ตตฺถ ยาจิมา อิทฺธิวิธญาณํ ทิพฺพโสตธาตุญาณํ เจโตปริยญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ยถากมฺมูปคญาณํ อนาคตํสญาณนฺติ สปริภณฺฑา ปญฺจโลกิยาภิญฺญาสงฺขาตา ภาวนาปญฺญา, ยา จ ปญฺญาปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ
ตถา ยสฺมา สมฺมาสมฺโพธิยา กตาภินีหาเรน มหาสตฺเตน ปารมีปริปูรณตฺถํ สพฺพกาลํ ยุตฺตปฺปยุตฺเตน ภวิตพฺพํ อาพทฺธปริกรเณน, ตสฺมา กาเลน กาลํ ‘‘โก นุ โข อชฺช มยา ปุญฺญสมฺภาโร, ญาณสมฺภาโร วา อุปจิโต, กิํ วา มยา ปรหิตํ กต’’นฺติ ทิวเส ทิวเส ปจฺจเวกฺขนฺเตน สตฺตหิตตฺถํ อุสฺสาโห กรณีโย, สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อุปการาย อตฺตโน ปริคฺคหภูตํ วตฺถุํ, กายํ, ชีวิตญฺจ นิรเปกฺขนจิตฺเตน โอสฺสชฺชิตพฺพํ, ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน, วาจาย วา, ตํ สพฺพํ สมฺโพธิยํ นินฺนจิตฺเตเนว กาตพฺพํ, โพธิยา ปริณาเมตพฺพํ, อุฬาเรหิ, อิตฺตเรหิ จ กาเมหิ วินิวตฺตจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, สพฺพาสุ จ อิติกตฺตพฺพตาสุ อุปายโกสลฺลํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ
ตสฺมิํ ตสฺมิญฺจ สตฺตหิเต อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิสพฺพสเหน อวิสํวาทินาฯ สพฺเพปิ สตฺตา อโนธิโส เมตฺตาย, กรุณาย จ ผริตพฺพาฯ ยา กาจิ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ, สพฺพา สา อตฺตนิ ปาฏิกงฺขิตพฺพาฯ สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ ปุญฺญํ อพฺภนุโมทิตพฺพํ, พุทฺธานํ มหนฺตตา มหานุภาวตา
อปิจ สตฺตานํ ปริโภคตฺถํ, ปริปาลนตฺถญฺจ อตฺตโน สรีรํ, ชีวิตญฺจ ปริจฺจชิตฺวา ขุปฺปิปาสสีตุณฺหวาตาตปาทิทุกฺขปติกาโร ปริเยสิตพฺโพ จ อุปฺปาเทตพฺโพ จ, ยญฺจ ยถาวุตฺตทุกฺขปติการชํ สุขํ อตฺตนา ปฏิลภติ, ตถา รมณีเยสุ อารามุยฺยานปาสาทตฬากาทีสุ
สมาหิตภูมิยํ ปน ปติฏฺฐิโต อตฺตนา ยถานุภูตํ วิเสสาธิคมนิพฺพตฺตํ ปีติํ, ปสฺสทฺธิํ, สุขํ, สมาธิํ, ยถาภูตญาณญฺจ สตฺเตสุ อธิมุจฺจนฺโต อุปสํหรติ ปริณาเมติ, ตถา มหติ สํสารทุกฺเข, ตสฺส จ นิมิตฺตภูเต กิเลสาภิสงฺขารทุกฺเข นิมุคฺคํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ตตฺราปิ ขาทนเฉทนเภทนเสทนปิสนหิํสนอคฺคิสนฺตาปาทิชนิตา ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา นิรนฺตรํ จิรกาลํ เวทยนฺเต นรเก, อญฺญมญฺญํ กุชฺฌนสนฺตาสนวิโสธนหิํสนปราธีนตาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวนฺเต ติรจฺฉานคเต, โชติมาลากุลสรีเร ขุปฺปิปาสวาตาตปาทีหิ ฑยฺหมาเน, วิสุสฺสมาเน จ วนฺตเขฬาทิอาหาเร, อุทฺธพาหุ วิรวนฺเต นิชฺฌามตณฺหิกาทิเก มหาทุกฺขํ เวทยมาเน เปเต จ ปริเยฏฺฐิมูลกํ มหนฺตํ อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺเต หตฺถจฺเฉทาทิกรณโยเคน ทุพฺพณฺณทุทฺทสิกทลิทฺทาทิภาเวน ขุปฺปิปาสาทิอาพาธโยเคน พลวนฺเตหิ อภิภวนียโต, ปเรสํ วหนโต, ปราธีนโต จ นรเก, เปเต, ติรจฺฉานคเต จ อติสยนฺเต อปายทุกฺขนิพฺพิเสสํ ทุกฺขมนุภวนฺเต มนุสฺเส จ ตถา วิสยปริโภควิกฺขิตฺตจิตฺตตาย ราคาทิปริฬาเหน ฑยฺหมาเน วาตเวคสมุฏฺฐิตชาลาสมิทฺธสุกฺขกฏฺฐสนฺนิปาเต อคฺคิกฺขนฺเธ วิย อนุปสนฺตปริฬาหวุตฺติเก อนุปสนฺตนิหตปราธีเน
อปิจ ‘‘อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยวิปุโลฬารวิมลนิรุปมนิรุปกฺกิเลสคุณคณนิจยนิทานภูตสฺส พุทฺธภาวสฺส อุสฺสกฺกิตฺวา สมฺปหํสนโยคฺคํ วีริยํ นาม อจินฺเตยฺยานุภาวเมว, ยํ น ปจุรชนา โสตุมฺปิ สกฺกุณนฺติ, ปเคว ปฏิปชฺชิตุํฯ ตถา หิ ติวิธา อภินีหารจิตฺตุปฺปตฺติ, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๔) จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ
อิติ
โก วิภาโคติ –
สามญฺญเภทโต เอตา, ทสวิธา วิภาคโต;
ติธา หุตฺวาน ปจฺเจกํ, สมติํสวิธา สมํฯ
ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ หิ สมติํส ปารมิโยฯ ตตฺถ ‘‘กตาภินีหารสฺส เกจิฯ ‘‘สมุทาคมนกาเลสุ ปูริยมานา ปารมิโย, โพธิสตฺตภูมิยํ ปุณฺณา อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ สพฺพาการปริปุณฺณา ปรมตฺถปารมิโยฯ โพธิสตฺตภูมิยํ วา ปรหิตกรณโต ปารมิโย, อตฺตหิตกรณโต อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ พลเวสารชฺชสมธิคเมน อุภยหิตปริปูรณโต ปรมตฺถปารมิโยติ เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปณิธานารมฺภปรินิฏฺฐาเนสุ เตสํ วิภาโค’’ติ อปเรฯ ‘‘โทสุปสมกรุณาปกติกานํ ภวสุขวิมุตฺติสุขปรมสุขปฺปตฺตานํ ปุญฺญูปจยเภทโต ตพฺพิภาโค’’ติ อญฺเญฯ
‘‘ลชฺชาสติมานาปสฺสยานํ โลกุตฺตรธมฺมาธิปตีนํ สีลสมาธิปญฺญาครุกานํ ตาริตตริตตารยิตูนํ อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปารมีอุปปารมีปรมตฺถปารมีหิ โพธิตฺตยปฺปตฺติโต ยถาวุตฺตวิภาโค’’ติ เกจิฯ ‘‘จิตฺตปณิธิโต ยาว วจีปณิธิ, ตาว ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย อปเรฯ อญฺเญ ปน ‘‘ปรปุญฺญานุโมทนวเสน ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, ปเรสํ การาปนวเสน ปวตฺตา อุปปารมิโย, สยํ กรณวเสน ปวตฺตา ปรมตฺถปารมิโย’’ติ วทนฺติฯ ตถา ‘‘ภวสุขาวโห ปุญฺญญาณสมฺภาโร ปารมี, อตฺตโน นิพฺพานสุขาวโห อุปปารมี, ปเรสํ ตทุภยสุขาวโห ปรมตฺถปารมี’’ติ เอเกฯ
ปุตฺตทารธนาทิอุปกรณปริจฺจาโค ปน ทานปารมี, อตฺตโน องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี, อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมีฯ ตถา ปุตฺตทาราทิกสฺส ติวิธสฺสาปิ เหตุ อวีติกฺกมนวเสน ติสฺโส สีลปารมิโย, เตสุ เอว ติวิเธสุ วตฺถูสุ อาลยํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ติสฺโส เนกฺขมฺมปารมิโย, อุปกรณองฺคชีวิตตณฺหํ สมูหนิตฺวา สตฺตานํ หิตาหิตวินิจฺฉยกรณวเสน ติสฺโส ปญฺญาปารมิโย, ยถาวุตฺตเภทานํ ปริจฺจาคาทีนํ วายมนวเสน ติสฺโส วีริยปารมิโย, อุปกรณองฺคชีวิตนฺตรายกรานํ ขมนวเสน ติสฺโส ขนฺติปารมิโย, อุปกรณองฺคชีวิตเหตุ สจฺจาปริจฺจาควเสน ติสฺโส สจฺจปารมิโย, ทานาทิปารมิโย อกุปฺปาธิฏฺฐานวเสเนว สมิชฺฌนฺตีติ อุปกรณาทิวินาเสปิ อจลาธิฏฺฐานวเสน ติสฺโส อธิฏฺฐานปารมิโย, อุปกรณาทิวิฆาตเกสุปิ สตฺเตสุ เมตฺตาย อวิชหนวเสน ติสฺโส เมตฺตาปารมิโย, ยถาวุตฺตวตฺถุตฺตยสฺส อุปการาปกาเรสุ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตตาปฏิลาภวเสน ติสฺโส อุเปกฺขาปารมิโยติ เอวมาทินา เอตาสํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ
โก สงฺคโหติ เอตฺถ ปน –
ยถา วิภาคโต ติํส-วิธา สงฺคหโต ทส;
ฉปฺปการาว เอตาสุ, ยุคฬาทีหิ สาธเยฯ
ยถา หิ เอสา วิภาคโต ติํสวิธาปิ ทานปารมิอาทิภาวโต ทสวิธา, เอวํ ทานสีลขนฺติวีริยฌานปญฺญาสภาเวน ฉพฺพิธาฯ เอตาสุ หิ เนกฺขมฺมปารมี สีลปารมิยา สงฺคหิตา ตสฺสา ปพฺพชฺชาภาเวฯ นีวรณวิเวกภาเว ปน ฌานปารมิยา, กุสลธมฺมภาเว ฉหิปิ สงฺคหิตา, สจฺจปารมี สีลปารมิยา เอกเทสา เอว วจีสจฺจวิรติสจฺจปกฺเขฯ ญาณสจฺจปกฺเข
เอเตสญฺจ ทานาทีนํ ฉนฺนํ คุณานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานํ ปญฺจทส ยุคฬาทีนิ ปญฺจทส ยุคฬาทิสาธกานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ? ทานสีลยุคเฬน ปรหิตาหิตานํ กรณากรณยุคฬสิทฺธิ, ทานขนฺติยุคเฬน อโลภาโทสยุคฬสิทฺธิ, ทานวีริยยุคเฬน จาคสุตยุคฬสิทฺธิ, ทานฌานยุคเฬน กามโทสปฺปหานยุคฬสิทฺธิ, ทานปญฺญายุคเฬน อริยยานธุรยุคฬสิทฺธิ, สีลขนฺติทฺวเยน ปโยคาสยสุทฺธทฺวยสิทฺธิ, สีลวีริยทฺวเยน ภาวนาทฺวยสิทฺธิ, สีลฌานทฺวเยน ทุสฺสีลฺยปริยุฏฺฐานปฺปหานทฺวยสิทฺธิ, สีลปญฺญาทฺวเยน ทานทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติวีริยทฺวเยน ขมาเตชทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติฌานทุเกน วิโรธานุโรธปฺปหานทุกสิทฺธิ, ขนฺติปญฺญาทุเกน สุญฺญตาขนฺติปฏิเวธทุกสิทฺธิ, วีริยฌานทุเกน ปคฺคหาวิกฺเขปทุกสิทฺธิ, วีริยปญฺญาทุเกน สรณทุกสิทฺธิ, ฌานปญฺญาทุเกน ยานทุกสิทฺธิฯ ทานสีลขนฺติติเกน โลภโทสโมหปฺปหานติกสิทฺธิ, ทานสีลวีริยติเกน โภคชีวิตกายสาราทานติกสิทฺธิ, ทานสีลฌานติเกน ปุญฺญกิริยวตฺถุติกสิทฺธิ, ทานสีลปญฺญาติเกน อามิสาภยธมฺมทานติกสิทฺธีติ เอวํ อิตเรหิปิ ติเกหิ, จตุกฺกาทีหิ จ ยถาสมฺภวํ ติกานิ, จตุกฺกาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ
เอวํ ฉพฺพิธานมฺปิ ปน อิมาสํ ปารมีนํ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สพฺพปารมีนํ สมูหสงฺคหโต หิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิฯ เสยฺยถิทํ? สจฺจาธิฏฺฐานํ, จาคาธิฏฺฐานํ, อุปสมาธิฏฺฐานํ, ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ อธิติฏฺฐติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิติฏฺฐติ, อธิฏฺฐานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺฐานํ, สจฺจญฺจ ตํ อธิฏฺฐานญฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺฐานํ, สจฺจํ สจฺจาธิฏฺฐานํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ อวิเสสโต ตาว กตาภินีหารสฺส อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส มหาสตฺตสฺส ปฏิญฺญานุรูปํ สพฺพปารมีปริคฺคหโต สจฺจาธิฏฺฐานํ, เตสํ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต จาคาธิฏฺฐานํ, สพฺพปารมิตาคุเณหิ อุปสมนโต อุปสมาธิฏฺฐานํฯ เตหิ เอว ปรหิเตสุ อุปายโกสลฺลโต ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ
วิเสสโต ปน ‘‘ยาจกานํ ชนานํ อวิสํวาเทตฺวา ทสฺสามี’’ติ ปฏิชานนโต, ปฏิญฺญํ อวิสํวาเทตฺวา ทานโต, ทานํ อวิสํวาเทตฺวา อนุโมทนโต
ตตฺถ เญยฺยปฏิญฺญานุวิธาเนหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ, วตฺถุกามกิเลสกามปริจฺจาเคหิ จาคาธิฏฺฐานํ, โทสทุกฺขวูปสเมหิ อุปสมาธิฏฺฐานํ, อนุโพธปฏิเวเธหิ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ ติวิธสจฺจปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ สจฺจาธิฏฺฐานํ, ติวิธจาคปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ จาคาธิฏฺฐานํ, ติวิธวูปสมปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ อุปสมาธิฏฺฐานํ, ติวิธญาณปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ สจฺจาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ จาคูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ อวิสํวาทนโต, ปฏิญฺญานุวิธานโต จฯ จาคาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต, สพฺพปริจฺจาคผลตฺตา จฯ อุปสมาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคปญฺญาธิฏฺฐานานิ กิเลสปริฬาหูปสมนโต, กมฺมปริฬาหูปสมนโต จฯ ปญฺญาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคูปสมาธิฏฺฐานานิ ญาณปุพฺพงฺคมโต, ญาณานุปริวตฺตนโต จาติ เอวํ สพฺพาปิ ปารมิโย สจฺจปฺปภาวิตา จาคปริพฺยญฺชิตา อุปสโมปพฺรูหิตา ปญฺญาปริสุทฺธาฯ สจฺจญฺหิ เอตาสํ ชนกเหตุ, จาโค ปฏิคฺคาหกเหตุ, อุปสโม ปริพุทฺธิเหตุ ปญฺญา ปาริสุทฺธิเหตุฯ ตถา อาทิมฺหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ สจฺจปฏิญฺญตฺตา, มชฺเฌ จาคาธิฏฺฐานํ กตปณิธานสฺส
ตตฺถ
ตตฺถ อนฺติมภเว โพธิสตฺตสฺส จตุรธิฏฺฐานปริปูรณํฯ ปริปุณฺณจตุรธิฏฺฐานสฺส หิ จริมกภวูปปตฺตีติ เอเกฯ ตตฺราปิ หิ คพฺภาวกฺกนฺติอภินิกฺขมเนสุ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สโต สมฺปชาโน สจฺจาธิฏฺฐานปาริปูริยา สมฺปติชาโต อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา ทิสา โอโลเกตฺวา สจฺจานุปริวตฺตินา วจสา ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๑; ม. นิ. ๓.๒๐๗) ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ชิณฺณาตุรมตปพฺพชิตทสฺสาวิโน จตุธมฺมปฺปเทสโกวิทสฺส โยพฺพนาโรคฺยชีวิตสมฺปตฺติมทานํ อุปสโม, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน มหโต ญาติปริวฏฺฏสฺส, หตฺถคตสฺส จ จกฺกวตฺติรชฺชสฺส อนเปกฺขปริจฺจาโคติฯ
ทุติเย ฐาเน อภิสมฺโพธิยํ จตุรธิฏฺฐานปริปูรณนฺติ เกจิฯ ตตฺถ หิ ยถาปฏิญฺญํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมโยฯ ตโต หิ สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สพฺพกิเลสุปกฺกิเลสปริจฺจาโคฯ ตโต หิ จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ปรมูปสมสมฺปตฺติฯ ตโต หิ อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน อนาวรณญาณปฏิลาโภฯ ตโต หิ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ, ตํ อสิทฺธํ อภิสมฺโพธิยาปิ ปรมตฺถภาวโตฯ
ตติเย ฐาเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อญฺเญฯ ตตฺถ หิ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อริยสจฺจเทสนาย สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สทฺธมฺมมหายาคกรเณน จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สยํ อุปสนฺตสฺส ปเรสํ อุปสมเนน อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส
จตุตฺเถ
ตตฺร มหาปุริสสฺส วิเสเสน เมตฺตาเขตฺเต อภิชาติยํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน กรุณาเขตฺเต อภิสมฺโพธิยํ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน มุทิตาเขตฺเต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส จาคาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน อุเปกฺขาเขตฺเต ปรินิพฺพาเน อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตตฺราปิ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํ, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพ, ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สากจฺฉาย ปญฺญา เวทิตพฺพาฯ เอวํ สีลาชีวจิตฺตทิฏฺฐิวิสุทฺธิโย เวทิตพฺพาฯ ตถา สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โทสาคติํ น คจฺฉติ อวิสํวาทนโต, จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ฉนฺทาคติํ น คจฺฉติ อนภิสงฺคโต, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ภยาคติํ น คจฺฉติ อนุปโรธโต, ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โมหาคติํ น คจฺฉติ ยถาภูตาวโพธโตฯ
ตถา ปฐเมน อทุฏฺโฐ อธิวาเสติ, ทุติเยน อลุทฺโธ ปฏิเสวติ, ตติเยน อภีโต ปริวชฺเชติ, จตุตฺเถน อสํมูฬฺโห วิโนเทติฯ ปฐเมน เนกฺขมฺมสุขุปฺปตฺติ, อิตเรหิ ปวิเวกอุปสมสมฺโพธิสุขุปฺปตฺติโย โหนฺติฯ ตถา วิเวกชปีติสุขสมาธิชปีติสุขอปีติชกายสุข สติปาริสุทฺธิชอุเปกฺขาสุขุปฺปตฺติโย เอเตหิ จตูหิ ยถากฺกมํ โหนฺตีติฯ เอวมเนกคุณานุพนฺเธหิ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสมูหสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ยถา จ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสงฺคโห, เอวํ กรุณาปญฺญาหิปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺโพปิ หิ โพธิสมฺภาโร กรุณาปญฺญาหิ สงฺคหิโตฯ กรุณาปญฺญาปริคฺคหิตา หิ ทานาทิคุณา มหาโพธิสมฺภารา ภวนฺติ พุทฺธตฺตสิทฺธิปริโยสานาติฯ เอวเมตาสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ
โก สมฺปาทนูปาโยติ –
สพฺพาสํ ปน ตาสมฺปิ, อุปาโยติ สมฺปาทเน;
อเวกลฺลาทโย อตฺต-นิยฺยาตนาทโย มตาฯ
สกลสฺสาปิ หิ ปุญฺญาทิสมฺภารสฺส สมฺมาสมฺโพธิํ อุทฺทิสฺส อนวเสสสมฺภรณํ อเวกลฺลการิตาโยเคน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา อาทรพหุมานโยเคน, สาตจฺจการิตา นิรนฺตรปโยเคน, จิรกาลาทิโยโค จ อนฺตรา อโวสานาปชฺชเนนาติฯ ตํ ปนสฺส กาลปริมาณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ อิติ จตุรงฺคโยโค เอตาสํ ปารมีนํ สมฺปาทนูปาโยฯ
ตถา มหาสตฺเตน โพธาย ปฏิปชฺชนฺเตน สมฺมาสมฺโพธาย พุทฺธานํ ปุเรตรเมว อตฺตา นิยฺยาเตตพฺโพ ‘‘อิมาหํ อตฺตภาวํ พุทฺธานํ นิยฺยาเตมี’’ติฯ ตํ ตํ ปริคฺคหวตฺถุญฺจ ปฏิลาภโต ปุเรตรเมว ทานมุเข นิสฺสชฺชิตพฺพํ ‘‘ยํ กิญฺจิ มยฺหํ อุปฺปชฺชนกํ ชีวิตปริกฺขารชาตํ, ตํ สพฺพํ สติ ยาจเก ทสฺสามิ, เตสํ ปน ทินฺนาวเสสํ เอว มยา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ
เอวญฺหิสฺส สมฺมเทว ปริจฺจาคาย กเต จิตฺตาภิสงฺขาเร ยํ อุปฺปชฺชติ ปริคฺคหวตฺถุ อวิญฺญาณกํ, สวิญฺญาณกํ วา, ตตฺถ เย อิเม ปุพฺเพ ทาเน อกตปริจโย, ปริคฺคหวตฺถุสฺส ปริตฺตภาโว, อุฬารมนุญฺญตา, ปริกฺขยจินฺตาติ จตฺตาโร ทานวินิพนฺธาฯ เตสุ ยทา มหาโพธิสตฺตสฺส สํวิชฺชมาเนสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ปจฺจุปฏฺฐิเต จ ยาจกชเน ทาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น กมติ, เตน นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘อทฺธาหํ ทาเน ปุพฺเพ อกตปริจโย, เตน เม เอตรหิ ทาตุกมฺยตา จิตฺเต น สณฺฐาตี’’ติฯ โส ‘‘เอวํ เม อิโต ปรํ ทานาภิรตํ จิตฺตํ ภวิสฺสติ, หนฺทาหํ อิโต ปฏฺฐาย ทานํ ทสฺสามิ, นนุ มยา ปฏิกจฺเจว ปริคฺคหวตฺถุํ ยาจกานํ ปริจฺจตฺต’’นฺติ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส ปฐโม ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ
ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส ปริตฺตภาเว สติ ปจฺจยเวกลฺเล อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อทานสีลตาย เอตรหิ เอวํ ปจฺจยเวกลฺโล ชาโต, ตสฺมา อิทานิ มยา ปริตฺเตน วา หีเนน วา ยถาลทฺเธน ทุติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ
ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส อุฬารมนุญฺญตาย อทาตุกมฺยตาจิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริส อุฬารตมา สพฺพเสฏฺฐา สมฺมาสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตสฺมา ตทตฺถํ ตยา อุฬารมนุญฺเญ เอว เทยฺยธมฺเม ทาตุํ ยุตฺตรูป’’นฺติฯ โส อุฬารํ, มนุญฺญญฺจ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาปุริสสฺส ตติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ
ตถา มหาสตฺโต ทานํ เทนฺโต ยทา เทยฺยธมฺมสฺส ปริกฺขยํ ปสฺสติ, โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘‘อยํ โข โภคานํ สภาโว, ยทิทํ ขยธมฺมตา วยธมฺมตา, อปิจ เม ปุพฺเพ ตาทิสสฺส ทานสฺส อกตตฺตา เอวํ โภคานํ ปริกฺขโย ทิสฺสติ, หนฺทาหํ ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน ปริตฺเตน วา, วิปุเลน วา ทานเมว ทเทยฺยํ, เยนาหํ อายติํ ทานปารมิยา มตฺถกํ ปาปุณิสฺสามี’ติฯ โส ยถาลทฺเธน ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส จตุตฺโถ ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ เอวํ เย เย ทานปารมิยา วินิพนฺธภูตา อนตฺถา, เตสํ เตสํ ยถารหํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิวิโนทนํ อุปาโยฯ ยถา จ ทานปารมิยา, เอวํ สีลปารมิอาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ
อปิจ ยํ มหาสตฺตสฺส พุทฺธานํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ตํ สมฺมเทว สพฺพปารมีนํ สมฺปาทนูปาโย, พุทฺธานญฺจ อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ฐิโต มหาปุริโส ตตฺถ ตตฺถ โพธิสมฺภารปาริปูริยา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สรีรสฺส, สุขูปกรณานญฺจ อุปจฺเฉทเกสุ ทุสฺสเหสุปิ กิจฺเจสุ (กิจฺเฉสุ จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) ทุรภิสมฺภเวสุปิ สตฺตสงฺขารสมุปนีเตสุ อนตฺเถสุ ติพฺเพสุ ปาณหเรสุ ‘‘อยํ มยา อตฺตภาโว พุทฺธานํ ปริจฺจตฺโต, ยํ วา ตํ วา เอตฺถ โหตู’’ติ อตฺตสนฺนิยฺยาตนมฺปิ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโยฯ
อปิจ สมาสโต กตาภินีหารสฺส อตฺตนิ สิเนหสฺส ปริยาทานํ, (ปริโสสนํ จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) ปเรสุ จ สิเนหสฺส ปริวฑฺฒนํ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโยฯ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาย หิ กตมหาปณิธานสฺส มหาสตฺตสฺส ยาถาวโต ปริชานเนน สพฺเพสุ ธมฺเมสุ
มหาสตฺตานญฺหิ มหากรุณา, มหาปญฺญา จ ทาเนน อลงฺกตา, ทานํ ปิยวจเนน, ปิยวจนํ อตฺถจริยาย, อตฺถจริยา สมานตฺตตาย อลงฺกตา, สงฺคหิตา จฯ เตสญฺหิ สพฺเพปิ สตฺเต อตฺตนา นิพฺพิเสเส กตฺวา โพธิสมฺภาเรสุ ปฏิปชฺชนฺตานํ สพฺพตฺถ สมานสุขทุกฺขตาย สมานตฺตตาสิทฺธิฯ พุทฺธภูตานมฺปิ จ เตเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ จตุรธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิพุทฺเธหิ ชนสฺส อจฺจนฺติกสงฺคหกรเณน อภิวินยนํ สิชฺฌติฯ ทานญฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จาคาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิพุทฺธํฯ ปิยวจนํ สจฺจาธิฏฺฐาเนน, อตฺถจริยา ปญฺญาธิฏฺฐาเนน, สมานตฺตตา อุปสมาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิพุทฺธาฯ ตถาคตานญฺหิ สพฺพสาวกปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานตฺตตา ปรินิพฺพาเนฯ ตตฺร หิ เนสํ อวิเสสโต เอกีภาโวฯ เตเนวาห ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’ติฯ โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘สจฺโจ จาคี อุปสนฺโต, ปญฺญวา อนุกมฺปโก;
สมฺภตสพฺพสมฺภาโร, กํ นามตฺถํ น สาธเยฯ
มหาการุณิโก
นิรเปกฺโข จ สพฺพตฺถ, อโห อจฺฉริโย ชิโนฯ
วิรตฺโต สพฺพธมฺเมสุ, สตฺเตสุ จ อุเปกฺขโก;
สทา สตฺตหิเต ยุตฺโต, อโห อจฺฉริโย ชิโนฯ
สพฺพทา สพฺพสตฺตานํ, หิตาย จ สุขาย จ;
อุยฺยุตฺโต อกิลาสู จ, อโห อจฺฉริโย ชิโน’’ติฯ (จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา);
กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนนฺติ –
ปญฺญาธิกาทิเภเทน, อุคฺฆาฏิตญฺญุอาทินา;
ติณฺณมฺปิ โพธิสตฺตานํ, วสา กาโล ติธา มโตฯ
เหฏฺฐิเมน หิ ตาว ปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ, มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, มชฺฌิเมน อฏฺฐ อสงฺขฺเยยฺยานิ, มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, อุปริเมน ปน โสฬส อสงฺขฺเยยฺยานิ, มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจฯ เอเต จ เภทา ยถากฺกมํ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน เวทิตพฺพาฯ ปญฺญาธิกานญฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ, ปญฺญา ติกฺขาฯ สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหติฯ วีริยาธิกานํ ปญฺญา มนฺทาฯ ปญฺญานุภาเวน จ สมฺมาสมฺโพธิ อภิคนฺตพฺพาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๔ อตฺถโต สมานํ) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
อปเร ปน ‘‘วีริยสฺส ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน โพธิสตฺตานํ อยํ กาลวิภาโค’’ติ วทนฺติ, อวิเสเสน ปน วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ยถาวุตฺตกาลเภเทน โพธิสมฺภารา เตสํ ปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ ตโยเปเต กาลเภทา ยุตฺตาติปิ วทนฺติฯ เอวํ ติวิธา หิ โพธิสตฺตา อภินีหารกฺขเณ ภวนฺติ เอโก อุคฺฆฏิตญฺญู, เอโก วิปญฺจิตญฺญู, เอโก เนยฺโยติฯ เตสุ โย อุคฺฆฏิตญฺญู, โส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา จตุปฺปทคาถํ สุณนฺโต คาถาย ตติยปเท อปริโยสิเต เอว ฉหิ อภิญฺญาหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติ, สเจ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยาฯ
ทุติโย ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทคาถํ สุณนฺโต อปริโยสิเต เอว คาถาย จตุตฺถปเท ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถุปนิสฺสโย โหติ, ยทิ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยาฯ
อิตโร
ตโยเปเต วินา กาลเภเทน กตาภินีหารา, พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรณา จ อนุกฺกเมน
โก อานิสํโสติ –
เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ –
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;
สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิฯ
อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จ;
นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา, น โหนฺติ กาลกญฺจิกาฯ (กาลกญฺจิกา จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา);
น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา, อุปปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคติํ;
ชายมานา มนุสฺเสสุ, ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เตฯ
โสตเวกลฺลตา นตฺถิ, น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา;
อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ, อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกาฯ
น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;
มุตฺตา อานนฺตริเกหิ, สพฺพตฺถ สุทฺธโคจราฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐิํ
วสมานาปิ สคฺเคสุ, อสญฺญํ นุปปชฺชเรฯ
สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ, เหตุ นาม น วิชฺชติ;
เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา, วิสํยุตฺตา ภวาภเว;
จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย, ปูเรนฺติ สพฺพปารมี’’ติฯ (อฏฺฐสา. นิทานกถา; จริยา. ปกิณฺณกกถา; อป. อฏฺฐ. ๑.ทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. ๑.ทูเรนิทานกถา; พุ. วํ. อฏฺฐ. ๒๗.ทูเรนิทานกถา); –
เอวํ สํวณฺณิตา อานิสํสา, เย จ ‘‘สโต สมฺปชาโน อานนฺท โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๐๔) โสฬส อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฺปการา, เย จ ‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหญฺจ วูปสมตี’’ติอาทินา, (ขุ. นิ. ๔-๓๑๓ ปิฏฺเฐ) ‘‘ชายมาเน โข สาริปุตฺต, โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี’’ติอาทินา จ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตปฺปการา, เย วา ปนญฺเญปิ โพธิสตฺตานํ อธิปฺปายสมิชฺฌนํ, กมฺมาทีสุ จ วสิภาโวติ เอวมาทโย ตตฺถ ตตฺถ ชาตกพุทฺธวํสาทีสุ ทสฺสิตปฺปการา อานิสํสา, เต สพฺเพปิ เอตาสํ อานิสํสา, ตถา ยถานิทสฺสิตเภทา อโลภาโทสาทิคุณยุคฬาทโย จาติ เวทิตพฺพาฯ
อปิจ ยสฺมา โพธิสตฺโต อภินีหารโต ปฏฺฐาย สพฺพสตฺตานํ ปิตุสโม โหติ หิเตสิตาย, ทกฺขิเณยฺยโก ครุ ภาวนีโย ปรมญฺจ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โหติ คุณวิเสสโยเคน, เยภุยฺเยน จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตาหิ อนุปาลียติ, เมตฺตากรุณาปริภาวิตสนฺตานตาย วาฬมิคาทีหิ จ อนภิภวนีโย โหติ, ยสฺมิํ ยสฺมิญฺจ สตฺตนิกาเย ปจฺจาชายติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุฬาเรน วณฺเณน อุฬาเรน ยเสน อุฬาเรน สุเขน อุฬาเรน พเลน อุฬาเรน อาธิปเตยฺเยน อญฺเญ สตฺเต อภิภวติ ปุญฺญวิเสสโยคโตฯ
อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, สุวิสุทฺธา จสฺส สทฺธา โหติ สุวิสทา, สุวิสุทฺธํ วีริยํ, สติ สมาธิ ปญฺญา สุวิสทา, มนฺทกิเลโส โหติ มนฺททรโถ มนฺทปริฬาโห, กิเลสานํ มนฺทภาเวเนว สุพฺพโจ โหติ ปทกฺขิณคฺคาหี, ขโม โหติ โสรโต, สขิโล โหติ ปฏิสนฺธารกุสโล
ตถา อายุสมฺปทา รูปสมฺปทา กุลสมฺปทา อิสฺสริยสมฺปทา อาเทยฺยวจนตา มหานุภาวตาติ เอเตปิ มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อายุสมฺปทา นาม ตสฺสํ ตสฺสํ อุปปตฺติยํ ทีฆายุกตา จิรฏฺฐิติกตา, ตาย ยถารทฺธานิ กุสลสมาทานานิ ปริโยสาเปติ, พหุญฺจ กุสลํ อุปจิโนติฯ รูปสมฺปทา นาม อภิรูปตา ทสฺสนียตา ปาสาทิกตา, ตาย รูปปฺปมาณานํ สตฺตานํ ปสาทาวโห โหติ สมฺภาวนีโยฯ กุลสมฺปทา นาม อุฬาเรสุ กุเลสุ อภินิพฺพตฺติ, ตาย [ชาติมทาทิมทสตฺตานมฺปิ (มทมตฺตานมฺปิ จริยา. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา)] อุปสงฺกมนีโย โหติ ปยิรุปาสนีโย, เตน เต นิพฺพิเสวเน กโรนฺติฯ อิสฺสริยสมฺปทา นาม มหาวิภวตา, มเหสกฺขตา, มหาปริวารตา จ, ตาหิ สงฺคหิตพฺเพ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ (ที. นิ. ๓.๓๑๓; อ. นิ. ๑.๒๕๖) สงฺคหิตุํ, นิคฺคเหตพฺเพ ธมฺเมน นิคฺคเหตุญฺจ สมตฺโถ โหติฯ อาเทยฺยวจนตา นาม สทฺเธยฺยตา ปจฺจยิกตา, ตาย สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ, อลงฺฆนียา จสฺส อาณา โหติฯ มหานุภาวตา นาม ปภาวมหนฺตตา, ตาย ปเรหิ น อภิภุยฺยติ, สยเมว ปน ปเร อญฺญทตฺถุ อภิภวติ ธมฺเมน, สเมน, ยถาภูตคุเณหิ จ, เอวเมเตสํ อายุสมฺปทาทโย มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสา, สยญฺจ อปริมาณสฺส ปุญฺญสมฺภารสฺส ปริวุทฺธิเหตุภูตา ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณสฺส ปริปาจนสฺส การณภูตาติ เวทิตพฺพาฯ
กิํ ผลนฺติ –
สมฺมาสมฺพุทฺธตา ตาสํ, ชญฺญา ผลํ สมาสโต;
วิตฺถารโต อนนฺตาป-เมยฺยา คุณคณา มตาฯ
สมาสโต หิ ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธภาโว เอตาสํ ผลํฯ วิตฺถารโต ปน พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณ (ที. นิ. ๒.๓๓ อาทโย; ๓.๑๙๘; ม. นิ. ๒.๓๘๖) อสีตานุพฺยญฺชน, พฺยามปฺปภาทิอเนกคุณคณสมุชฺชลรูปกายสมฺปตฺติอธิฏฺฐานา ทสพล- (ม. นิ. ๔.๘; อ. นิ. ๑๐.๒๑) จตุเวสารชฺช-
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,
กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,
วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; อุทา. อฏฺฐ. ๕๓; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา) –
เอวเมตฺถ ปารมีสุ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพาฯ
เอวํ ยถาวุตฺตาย ปฏิปทาย ยถาวุตฺตวิภาคานํ ปารมีนํ ปูริตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา’’ติฯ สติปิ มหาปริจฺจาคานํ ทานปารมิภาเว ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถํ, วิเสสสมฺภารตาทสฺสนตฺถํ, สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ เตสํ วิสุํ คหณํ, ตโตเยว จ องฺคปริจฺจาคโต นยนปริจฺจาคสฺส, ปริคฺคหปริจฺจาคภาวสามญฺเญปิ ธนรชฺชปริจฺจาคโต ปุตฺตทารปริจฺจาคสฺส วิสุํ คหณํ กตํ, ตถาเยว อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๗) วุตฺตํฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนปิ องฺคุตฺตรฏีกายํ, (อ. นิ. ฏี. ๑.เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม) กตฺถจิ ปน ปุตฺตทารปริจฺจาเค วิสุํ กตฺวา นยนปริจฺจาคมญฺญตฺร ชีวิตปริจฺจาคํ วา ปกฺขิปิตฺวา รชฺชปริจฺจาคมญฺญตฺร ปญฺจ มหาปริจฺจาเค วทนฺติฯ
คตปจฺจาคติกวตฺตสงฺขาตาย ปุพฺพโยโคฯ ทานาทีสุเยว สาติสยปฏิปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพจริยาฯ ยา วา จริยาปิฏกสงฺคหิตา, สา ปุพฺพจริยาฯ เกจิ ปน ‘‘อภินีหาโร ปุพฺพโยโคฯ ทานาทิปฏิปตฺติ วา กายวิเวกวเสน เอกจริยา วา ปุพฺพจริยา’’ติ วทนฺติฯ ทานาทีนญฺเจว อปฺปิจฺฉตาทีนญฺจ สํสารนิพฺพาเนสุ อาทีนวานิสํสานญฺจ ธมฺมกฺขานํฯ ญาตีนมตฺถสฺส จริยา ญาตตฺถจริยา, สาปิ กรุณายนวเสเนวฯ อาทิ-สทฺเทน โลกตฺถจริยาทโย สงฺคณฺหาติฯ กมฺมสฺสกตาญาณวเสน, อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานปริจยวเสน, ขนฺธายตนาทิปริจยวเสน, ลกฺขณตฺตยตีรณวเสน จ ญาณจาโร พุทฺธิจริยา, สา ปนตฺถโต ปญฺญาปารมีเยว, ญาณสมฺภารทสฺสนตฺถํ ปน วิสุํ คหณํฯ โกฏินฺติ ปริยนฺตํ อุกฺกํสํฯ ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ เอตฺถาปิ ‘‘ทานปารมิํ ปูเรตฺวา’’ติอาทินา สมฺพนฺโธฯ
เอวํ ปารมิปูรณวเสน ‘‘ตถา อาคโต’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โพธิปกฺขิยธมฺมวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สติปฏฺฐานาทิคฺคหเณน อาคมนปฏิปทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสติ มคฺคผลปกฺขิกานญฺเญว คเหตพฺพตฺตา, วิปสฺสนาสงฺคหิตา เอว วา สติปฏฺฐานาทโย ทฏฺฐพฺพา ปุพฺพภาคปฏิปทาย คหณโตฯ ภาเวตฺวาติ อุปฺปาเทตฺวาฯ พฺรูเหตฺวาติ วฑฺเฒตฺวาฯ เอตฺถ จ ‘‘เยน อภินีหาเรนา’’ติอาทินา อาคมนปฏิปทายอาทิํ ทสฺเสติ, ‘‘ทานปารมิํ ปูเรตฺวา’’ติอาทินา มชฺเฌ, ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน’’ติอาทินา ปริโยสานํฯ ตสฺมา ‘‘อาคโต’’ติ วุตฺตสฺส อาคมนสฺส การณภูตปฏิปทาวิเสสทสฺสนํเยว ติณฺณํ นยานํ วิเสโสติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทานิ ยถาวุตฺเตน อตฺถโยชนตฺตเยน สิทฺธํ ปฐมการณเมว คาถาพนฺธวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยเถวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธโลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย มุนโย สพฺพญฺญุภาวํ ยถาวุตฺเตน การณตฺตเยน อาคตา ยเถว, ตถา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา อยํ สกฺยมุนิปิ เยน การเณน อาคโต, เตเนส ตถาคโต นาม วุจฺจตีติ โยชนาฯ
สมฺปติชาโตติ ‘‘กถญฺจา’’ติอาทิ วิตฺถารทสฺสนํฯ ยถาห ภควา มหาปทานเทสนายํฯ เสตมฺหิ ฉตฺเตติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเตฯ อนุหีรมาเนติ ธาริยมาเนฯ ‘‘อนุธาริยมาเน’’ติปิ อิทานิ ปาโฐฯ ‘‘เอตฺถ จ ฉตฺตคฺคหเณเนว ขคฺคทีนิ ปญฺจ กกุธภณฺฑานิปิ คหิตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ขคฺคตาลวณฺฏโมรหตฺถกวาลพีชนีอุณฺหีสปฏฺฏาปิ หิ ฉตฺเตน สห ตทา อุปฏฺฐิตา อเหสุํฯ ฉตฺตาทีนิเยว จ ตทา ปญฺญายิํสุ, น ฉตฺตาทิคาหกา’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ องฺคุตฺตรฏีกายํ (อ. นิ. ฏี. ๑.เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม) เอวํ สติ ตาลวณฺฏาทีนมฺปิ กกุธภณฺฑสมญฺญาฯ อปิจ ขคฺคาทีนิ กกุธภณฺฑานิ, ตทญฺญานิปิ ตาลวณฺฏาทีนิ ตทา อุปฏฺฐิตานีติ อธิปฺปาเยน ตถา วุตฺตํฯ
สพฺพา จ ทิสาติ ทส ทิสาฯ อนุวิโลเกตีติ ปุญฺญานุภาเวน โลกวิวรณปาฏิหาริเย ชาเต ปญฺญายมานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ มํสจกฺขุนาว โอโลเกตีติ อตฺโถฯ นยิทํ สพฺพทิสานุวิโลกนํ สตฺตปทวีติหารุตฺตรกาลํ ปฐมเมวานุวิโลกนโตฯ มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมํ ทิสํ โอโลเกสิฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต ตยา อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา เหฏฺฐา อุปรีติ สพฺพา ทิสาอนุวิโลเกตฺวา สพฺพตฺถ อตฺตนา สทิสมทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตรา ทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสีติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๗) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (อ. นิ. ฏี. ๑.เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม) จ วุตฺตํฯ มหาปทานสุตฺตฏฺฐกถายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๑) เอวเมว วณฺณิตํฯ ตสฺมา สตฺตปทวีติหารโต ปฐมํ สพฺพทิสานุวิโลกนํ กตฺวา สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา ตทุปริ อาสภิํ วาจํ ภาสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธ, ปน อญฺญาสุ จ อฏฺฐกถาสุ สเมหิ อาสภินฺติ อุตฺตมํ, อกมฺปนิกํ วา, นิพฺภยนฺติ อตฺโถฯ อุสภสฺส อิทนฺติ หิ อาสภํ, สูรภาโว, เตน ยุตฺตตฺตา ปนายํ วาจา ‘‘อาสภี’’ติ วุจฺจติฯ อคฺโคติ สพฺพปฐโมฯ เชฏฺโฐ, เสฏฺโฐติ จ ตสฺเสว เววจนํฯ สทฺทตฺถมตฺตโต ปน อคฺโคติ คุเณหิ สพฺพปธาโนฯ เชฏฺโฐติ คุณวเสเนว สพฺเพสํ วุทฺธตโม, คุเณหิ มหลฺลกตโมติ วุตฺตํ โหติฯ เสฏฺโฐติ คุณวเสเนว สพฺเพสํ ปสฏฺฐตโมฯ โลกสฺสาติ วิภตฺตาวธิภูเต นิสฺสกฺกตฺเถ สามิวจนํฯ อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิ ตพฺพเสเนว ปุนพฺภวาภาวโตฯ
อิทานิ ตถาคมนํ สมฺภาเวนฺโต ‘‘ตญฺจสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน ตถํ อวิตถนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิเสสาธิคมานนฺติ คุณวิเสสาธิคมานํฯ ตเทวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสติ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทินา ยนฺติ กิริยาปรามสนํ, เตน ‘‘ปติฏฺฐหี’’ติ เอตฺถ ปกติยตฺถํปติฏฺฐานกิริยํ ปรามสติฯ อิทมสฺสาติ อิทํ ปติฏฺฐหนํ อสฺส ภควโตฯ ปฏิลาภสทฺเท สามินิทฺเทโส เจส, กตฺตุนิทฺเทโส วาฯ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ตปฺปฏิลาภสงฺขาตสฺส อายติํ อุปฺปชฺชมานกสฺส หิตสฺส ปฐมํ ปวตฺตํ สญฺชานนการณํฯ ภควโต หิ อจฺฉริยพฺภุตคุณวิเสสาธิคมเน ปญฺจ มหาสุปินาทโย วิย เอตานิ สญฺชานนนิมิตฺตานิ ปาตุภวนฺติ, ยถา ตํ โลเก ปุญฺญวนฺตานํ ปุญฺญผลวิเสสาธิคมเนติฯ
สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺสาติ สพฺพโลกานมุตฺตมภาวสฺส, สพฺพโลกาติกฺกมนภาวสฺส วาฯ สตฺต ปทานิ สตฺตปทํ, ตสฺส วีติหาโร วิเสเสน อติหรณํ สตฺตปทวีติหาโร, สตฺตปทนิกฺเขโปติ อตฺโถฯ โส ปน สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานมนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตนฺติ วุตฺตํฯ
‘‘อเนกสาขญฺจ
ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;
สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา,
น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติฯ (สุ. นิ. ๖๙๓); –
สุตฺตนิปาเต นาฬกสุตฺเต อายสฺมตา อานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ นิทานคาถาปทํ สนฺธาย ‘‘สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามราติ เอตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ หิ เอตสฺมิํ คาถาปเทติ อตฺโถฯ มหาปทานสุตฺเต อนาคตตฺตา ปน จามรุกฺเขปสฺส ตถา วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อาคตานุสาเรน หิ อิธ ปุพฺพนิมิตฺตภาวํ วทติ, จมโร นาม มิควิเสโสฯ ยสฺส วาเลน ราชกกุธภูตํ วาลพีชนิํ กโรนฺติ, ตสฺส อยนฺติ จามรีฯ ตสฺสา อุกฺเขโป ตถา, วุตฺโต โสติ วุตฺตจามรุกฺเขโปฯ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺสาติ อรหตฺตผลสมาปตฺติสงฺขาตวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺสฯ สตฺตมปทูปรีติ เอตฺถ ปท-สทฺโท ปทวฬญฺชนวาจโก, ตสฺมา สตฺตมสฺส ปทวฬญฺชนสฺส อุปรีติ อตฺโถฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจารตาย อนาวรณนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺสา’’ติฯ ตถา อยํ ภควา…เป.… ปุพฺพนิมิตฺตภาวนาติ เอตฺถ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิ อธิการตฺตา, คมฺยมานตฺตา จ น วุตฺตํ, เอเตน จ อภิชาติยํ ธมฺมตาวเสน อุปฺปชฺชนกวิเสสา สพฺพโพธิสตฺตานํ สาธารณาติ ทสฺเสติฯ ปารมิตานิสฺสนฺทา หิ เตฯ
โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ควมฺปติ อุสโภ สเมหิ ปาเทหิ วสูนํ รตนานํ ธารณโต วสุนฺทรสงฺขาตํ วิกฺกมีติ อคมาสิฯ สตฺต ปทานีติ สตฺตปทวฬญฺชนฏฺฐานานิฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, สตฺตปทวาเรหีติ วา กรณตฺโถ อุตฺตรปทโลปวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ มรูติ เทวา ยถามริยาทํ มรณสภาวโตฯ สมาติ วิโลกนสมตาย สมา สทิสิโยฯ มหาปุริโส หิ ยถา เอกํ ทิสํ วิโลเกสิ, เอวํ เสสทิสาปิ, น กตฺถจิ วิโลกเน วินิพนฺโธ ตสฺส อโหสิ, สมาติ วา วิโลเกตุํ ยุตฺตาติ อตฺโถฯ น หิ ตทา โพธิสตฺตสฺส วิรูปพีภจฺฉวิสมรูปานิ วิโลเกตุมยุตฺตานิ ทิสาสุ อุปฏฺฐหนฺติ
เอวํ กายคมนตฺเถน คตสทฺเทน ตถาคตสทฺทํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ญาณคมนตฺเถน นิทฺทิสิตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา’’ติอาทีสุปิ ‘‘เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหายา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เนกฺขมฺเมนาติ อโลภปธาเนน กุสลจิตฺตุปฺปาเทนฯ กุสลา หิ ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํ เตสํ สพฺเพสมฺปิ กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา, น ปพฺพชฺชาทโย เอวฯ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติปิ วทนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย เอว อิธ อิจฺฉิตตฺตาฯ ปหายาติ ปชหิตฺวาฯ คโตติ อุตฺตริวิเสสํ ญาณคมเนน ปฏิปนฺโนฯ ปหายาติ วา ปหานเหตุ, ปหาเน วา สติฯ เหตุลกฺขณตฺเถสุ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ‘‘สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๕๕) วิยฯ กามจฺฉนฺทาทิปฺปหานเหตุกญฺจ ‘‘คโต’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ อวโพธสงฺขาตํ, ปฏิปตฺติสงฺขาตํ วา คมนํ กามจฺฉนฺทาทิปฺปหาเนน จ ตํ ลกฺขียติ, เอส นโย ‘‘ปทาเลตฺวา’’ติอาทีสุปิฯ อพฺยาปาเทนาติ เมตฺตายฯ อาโลกสญฺญายาติ วิภูตํ กตฺวา มนสิกาเรน อุปฏฺฐิตาโลกสญฺชานเนนฯ อวิกฺเขเปนาติ สมาธินาฯ ธมฺมววตฺถาเนนาติ กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาวนิจฺฉเยน, สปฺปจฺจยนามรูปววตฺถาเนนาติปิ วทนฺติฯ
เอวํ กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหาเนน ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา วุตฺตาย ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภควโต ญาณคมนวิสิฏฺฐํ ตถาคตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห อุปาเยน อฏฺฐหิ สมาปตฺตีหิ, อฏฺฐารสหิ จ มหาวิปสฺสนาหิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ญาเณนา’’ติอาทิมาหฯ นามรูปปริคฺคหกงฺขาวิตรณานญฺหิ วินิพนฺธภูตสฺส โมหสฺส ทูรีกรเณน ญาตปริญฺญายํ ฐิตสฺส อนิจฺจสญฺญาทโย สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อวิชฺชาปทาลนํ วิปสฺสนาย อุปาโยฯ ตถา ฌานสมาปตฺตีสุ อภิรตินิมิตฺเตน ปาโมชฺเชน, ตตฺถ อนภิรติยา วิโนทิตาย ฌานาทีนํ สมธิคโมติ สมาปตฺติยา อรติวิโนทนํ อุปาโยฯ สมาปตฺติวิปสฺสนานุกฺกเมน
สมาปตฺติวิหารปเวสนนิพนฺธเนน ‘‘นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา’’ติฯ ‘‘รตฺติํ อนุวิตกฺเกตฺวา อนุวิจาเรตฺวา ทิวา กมฺมนฺเต ปโยเชตี’’ติ มชฺฌิมาคมวเร มูลปณฺณาสเก วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๔๙) วุตฺตฏฺฐาเน วิย วิตกฺกวิจารา วูปสมา [ธูมายนา (ที. นิ. ฏี. ๑.๗)] อธิปฺเปตาติ สนฺธาย ‘‘วิตกฺกวิจารธูมํ วูปสเมตฺวา’’ติ วุตฺตํ, วิตกฺกวิจารสงฺขาตํ ธูมํ วูปสเมตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘วิตกฺกวิจาร’’มิจฺเจว อธุนา ปาโฐ, โส น โปราโณ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน จ ยถาวุตฺตปาฐสฺเสว อุทฺธตตฺตาฯ วิราเชตฺวาติ ชิคุจฺฉิตฺวา, สมติกฺกมิตฺวา วาฯ ตทุภยตฺโถ เหส ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๗; ม. นิ. ๓.๑๕๕; ปารา. ๑๑; วิภ. ๖๒๕) วิยฯ กามํ ปฐมชฺฌานูปจาเร เอว ทุกฺขํ, จตุตฺถชฺฌานูปจาเร เอว จ สุขํ ปหียติ, อติสยปฺปหานํ ปน สนฺธายาห ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหายา’’ติฯ
รูปสญฺญาติ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ เจว ตทารมฺมณานิ จ วุตฺตานิฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๒๔๘) ตสฺส อารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ ปุริมปทโลเปน ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๒๒๓ อาทโย) ตสฺมา อิธ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตา สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ วุตฺตานิ, รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปสญฺญาสมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิฆสญฺญาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน ปฏิหนเนน วิสยิวิสยสโมธาเนน สมุปฺปนฺนา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสหคตา สญฺญาฯ นานตฺตสญฺญาติ อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอตาสํ จตุจตฺตาลีสสญฺญานเมตํ อธิวจนํฯ เอตา หิ ยสฺมา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา จ นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ติ วุจฺจนฺติฯ
อนิจฺจสฺส อนิจฺจานุปสฺสนา, เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาเยตํ นามํฯ นิจฺจสญฺญนฺติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ วิราคานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนาย, ‘‘เต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายติํ สมุทยวเสน น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ เตเนวาห ‘‘นิโรธานุปสฺสนาย นิโรเธติ, โน สมุเทตี’’ติฯ มุญฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา หิ อยํฯ อาทานนฺติ นิจฺจาทิวเสน คหณํฯ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ ฆนสญฺญาฯ อายูหนํ อภิสงฺขรณํฯ อวตฺถาวิเสสาปตฺติ วิปริณาโมฯ ธุวสญฺญนฺติ ถิรภาวคฺคหณสญฺญํฯ นิมิตฺตนฺติ สมูหาทิฆนวเสน สกิจฺจปริจฺเฉทตาย สงฺขารานํ สวิคฺคหตํฯ ปณิธินฺติ ราคาทิปณิธิํฯ สา ปนตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตาฯ
อภินิเวสนฺติ อตฺตานุทิฏฺฐิํฯ อนิจฺจาทิวเสน สพฺพธมฺมตีรณํ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาฯ สาราทานาภินิวิเสนฺติ อสาเร สารคฺคหณวิปลฺลาสํฯ อิสฺสรกุตฺตาทิวเสน โลโก สมุปฺปนฺโนติ อภินิเวโส สมฺโมหาภินิเวโส นามฯ เกจิ ปน ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’นฺติอาทินา ปวตฺตสํสยาปตฺติ สมฺโมหาภินิเวโส’’ติ วทนฺติฯ สงฺขาเรสุ เลณตาณภาวคฺคหณํ อาลยาภินิเวโสฯ ‘‘อาลยรตา อาลยสมุทิตา’’ติ (ที. นิ. ๒.๖๔; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ๒.๓๓๗; มหาว. ๗, ๘) วจนโต อาลโย วุจฺจติ ตณฺหา, สาเยว จกฺขาทีสุ, รูปาทีสุ จ อภินิเวสวเสน ปวตฺติยา อาลยาภินิเวโสติ เกจิฯ ‘‘เอวํวิธา สงฺขารา ปฏินิสฺสชฺชียนฺตี’ติ ปวตฺตญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาฯ วฏฺฏโต วิคตตฺตา วิวฏฺฏํ, นิพฺพานํ, ตตฺถ อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุปสฺสเนน ปวตฺติยา วิวฏฺฏานุปสฺสนา, โคตฺรภุฯ สํโยคาภินิเวสนฺติ สํยุชฺชนวเสน สงฺขาเรสุ อภินิวิสนํฯ ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐิยา สหชาเตกฏฺเฐ, ปหาเนกฏฺเฐ จฯ โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อญฺญถา ทสฺสนปหาตพฺพา จ ทุติยมคฺควชฺเฌหิปิ โอฬาริกาติ เตสมฺปิ ตพฺพจนียตา สิยาฯ อณุสหคเตติ อณุภูเตฯ ตพฺภาววุตฺติโก หิ เอตฺถ สหคตสทฺโทฯ อิทํ ปน เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ สพฺพกิเลเสติ อวสิฏฺฐสพฺพกิเลเสฯ น หิ ปฐมาทิมคฺเคหิ ปหีนา กิเลสา ปุน ปหียนฺติฯ สพฺพสทฺโท เจตฺถ สปฺปเทสวิสโย ‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติอาทีสุ วิย (ธ. ป. ๑๒๙)ฯ
กกฺขฬตฺตํ ปคฺฆรณํ ทฺรวภาโวฯ โลกิยวายุนา ภสฺตสฺส วิย เยน ตํตํกลาปสฺส อุทฺธุมายนํ, ถมฺภภาโว วา, ตํ วิตฺถมฺภนํฯ วิชฺชมาเนปิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ ผุฏฺฐภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โย ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐว, อญฺญถา ภูตานํ ปริจฺเฉทภาโว น สิยา พฺยาปิตภาวาปตฺติโตฯ ยสฺมิํ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตหิ ตตฺถ อสมฺผุฏฺฐภาโว อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, เตนาห ภควา อากาสธาตุนิทฺเทเส ‘‘อสมฺผุฏฺโฐ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๗)ฯ
วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํฯ เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาวเสเนตํ วุตฺตํ ‘‘สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขารกฺขนฺธวิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๒) เจตนาว วิภตฺตาฯ อภิสงฺขารลกฺขณา จ เจตนาฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร, กุสลา เจตนา’’ติอาทิ (วิภ. ๒๒๖) สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อารมฺมเณ ฐปนํ อภินิโรปนํฯ อารมฺมณานมนุพนฺธนํ อนุมชฺชนํฯ สวิปฺผาริกตา ผรณํฯ อธิมุจฺจนํ สทฺทหนํ อธิโมกฺโขฯ อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ เอส นโย โกสชฺชาทีสุปิฯ กายจิตฺตปริฬาหูปสโม วูปสมลกฺขณํฯ ลีนุทฺธจฺจรหิเต อธิจิตฺเต วตฺตมาเน ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาวฏตาย อชฺฌุเปกฺขนํ ปฏิสงฺขานํ ปกฺขปาตุปจฺเฉทโตฯ
มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา สินิทฺธภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเม, สมฺมาวาจาปจฺจยสุภาสิตํ โสตารญฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สา ปริคฺคหลกฺขณาฯ กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐานํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติ สมุฏฺฐานลกฺขณาติ ทฏฺฐพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐานํ โวทานํฯ
‘‘สงฺขารา’’ติ อิธ เจตนา อธิปฺเปตา, น ปน ‘‘สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๕๘๓, ๙๘๕; วิภ. ๑, ๒๐, ๕๒) วิย สมปญฺญาสเจตสิกาติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณ’’นฺติฯ อวิชฺชาปจฺจยา หิ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิกาว เจตนาฯ อารมฺมณาภิมุขภาโว นมนํฯ อายตนํ ปวตฺตนํฯ สฬายตนวเสน หิ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติฯ ตณฺหาย เหตุลกฺขณติ เอตฺถ วฏฺฏสฺส ชนกเหตุภาโว ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, มคฺคสฺส ปน คหณลกฺขณํฯ ปุน อุปฺปตฺติยา อายูหนลกฺขณํฯ สตฺตชีวโต สุญฺญตาลกฺขณํฯ ปทหนํ อุสฺสาหนํฯ อิชฺฌนํ สมฺปตฺติฯ วฏฺฏโต นิสฺสรณํ นิยฺยานํฯ อวิปรีตภาโว ตถลกฺขณํฯ อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ เอกรโส, อนูนาธิกภาโววฯ ยุคนทฺธา นาม สมถวิปสฺสนา อญฺญมญฺโญปการตาย ยุคฬวเสน พนฺธิตพฺพโตฯ ‘‘สทฺธาปญฺญา ปคฺคหาวิกฺเขปา’’ติปิ วทนฺติฯ จิตฺตวิสุทฺธิ นาม สมาธิฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ นาม ปญฺญาฯ ขโยติ กิเลสกฺขโย มคฺโค, ตสฺมิํ ปวตฺตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส สมุจฺเฉทนลกฺขณํฯ กิเลสานมนุปฺปาทปริโยสานตาย อนุปฺปาโท, ผลํฯ กิเลสวูปสโม ปสฺสทฺธิฯ ฉนฺทสฺสาติ กตฺตุกามตาฉนฺทสฺสฯ ปติฏฺฐาภาโว มูลลกฺขณํฯ อารมฺมณปฏิปาทกตาย สมฺปยุตฺต-ธมฺมานมุปฺปตฺติเหตุตา สมุฏฺฐาปนลกฺขณํฯ วิสยาทิสนฺนิปาเตน คเหตพฺพากาโร สโมธานํฯ ยา ‘‘สงฺคตี’’ติ วุจฺจติ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทีสุฯ สมํ, สมฺมา วา โอทหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา ภวนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา อเนนาติปิ สโมธานํ, ผสฺโส, ตพฺภาโว สโมธานลกฺขณํฯ สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ สโมสรณํ, เวทนาฯ ตาย หิ วินา อปฺปวตฺตมานา สมฺปยุตฺตธมฺมา เวทนานุภวนนิมิตฺตํ สโมสฏา วิย โหนฺตีติ เอวํ วุตฺตํ, ตพฺภาโว สโมสรณลกฺขณํฯ ปาสาทาทีสุ โคปานสีนํ กูฏํ วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปาโมกฺขภาโว ปมุขลกฺขณํฯ สติยา สพฺพตฺถกตฺตา สมฺปยุตฺตานํ อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยลกฺขณํฯ ตโต สมฺปยุตฺตธมฺมโต, เตสํ วา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุตฺตริ ปธานํ ตตุตฺตริ, ตพฺภาโว ตตุตฺตริยลกฺขณํฯ ปญฺญุตฺตรา หิ กุสลา ธมฺมาฯ วิมุตฺตีติ ผลํ กิเลเสหิ วิมุจฺจิตฺถาติ กตฺวาฯ ตํ สารํฯ ตโต อุตฺตริ ธมฺมสฺสาภาวโต ปริโยสานํฯ อยญฺจ ลกฺขณวิภาโค ฉธาตุปญฺจฌานงฺคาทิวเสน ตํตํสุตฺตปทานุสาเรน โปราณฏฺฐกถายมาคตนเยน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ปุพฺเพ วุตฺโตปิ โกจิ ธมฺโม ปริยายนฺตรปฺปกาสนตฺถํ ปุน ทสฺสิโตฯ ตโต เอว จ ‘‘ฉนฺทมูลกา ธมฺมา มนสิการสมุฏฺฐานา ผสฺสสโมธานา เวทนาสโมสรณา’’ติ ‘‘ปญฺญุตฺตรา กุสลา ธมฺมา’’ติ, ‘‘วิมุตฺติสารมิทํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ, ‘‘นิพฺพาโนคธญฺหิ อาวุโส พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ [สํ. นิ. ๓.๕๑๒ (อตฺถโต สมานํ)] จ สุตฺตปทานํ วเสน ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถํ อวิตถํ ลกฺขณํ อาคโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เอว’’นฺติอาทินาฯ ตํ ปน คมนํ อิธ ญาณคมนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ญาณคติยา’’ติฯ สติปิ คตสทฺทสฺส อวโพธนตฺถภาเว ญาณคมนตฺเถเนเวโส สิทฺโธติ น วุตฺโตฯ อา-สทฺทสฺส เจตฺถ คตสทฺทานุวตฺติมตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘ปตฺโต อนุปฺปตฺโต’’ติฯ
อวิปรีตสภาวตฺตา ‘‘ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตํฯ อวิปรีตสภาวโต ตถานิฯ อมุสาสภาวโต อวิตถานิฯ อญฺญาการรหิตโต อนญฺญถานิฯ สจฺจสํยุตฺตาทีสุ อาคตํ ปริปุณฺณสจฺจจตุกฺกกถํ สนฺธาย ‘‘อิติ วิตฺถาโร’’ติ อาหฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ วตฺวา ตทปรามสิตพฺพเมว ทสฺเสติ ‘‘ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา’’ติ อิมินาฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ
เอวํ สจฺจวเสน จตุตฺถการณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน อวิปรีตสภาวตฺตา ตถภูตานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ วเสนาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐติ ชาติปจฺจยา สมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตสภาโว, อนุปวตฺตฏฺโฐติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺภูตฏฺโฐ จ สมุทาคตฏฺโฐ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลปวเสนฯ สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ เนรุตฺติกาฯ น เจตฺถ ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหตีติ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโฐฯ อิตฺถเมว ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติ ปจฺจยสมุทาคตฏฺโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐติ เอตฺถ น อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย น โหติ, น จ อวิชฺชํ วินา สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติฯ ยา ยา อวิชฺชา เยสํ เยสํ สงฺขารานํ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, อยํ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ ปจฺจยสภาโวติ อตฺโถฯ ตถานํ ธมฺมานนฺติ ปจฺจยาการธมฺมานํฯ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑) วิย คมุสทฺทสฺส พุทฺธิยตฺถตํ สนฺธาย ‘‘อภิสมฺพุทฺธตฺตา’’ติ วุตฺตํ, น ญาณคมนตฺถํฯ คติพุทฺธิยตฺถา หิ สทฺทา อญฺญมญฺญปริยายาฯ ตสฺมา ‘‘อภิสมฺพุทฺธตฺโถ เหตฺถ คตสทฺโท’’ติ อธิกาโร, คมฺยมานตฺตา วา น ปยุตฺโตฯ
ยํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา ชานาติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ สเทวเก…เป.… ปชายาติ อาธาโร ‘‘อตฺถี’’ติ ปเทติ ปุน อปริมาณาสุ โลกธาตูสอูติ ตํนิวาสสตฺตาเปกฺขาย, อาปาถคมนาเปกฺขาย วา วุตฺตํฯ เตน ภควตา วิภชฺชมานํ ตํ รูปายตนํ ตถเมว โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ตถาวิตถภาเว การณมาห ‘‘เอวํ ชานตา ปสฺสตา’’ติฯ สพฺพาการโต ญาตตฺตา ปสฺสิตตฺตาติ หิ เหตฺวนฺโตคธเมตํ ปททฺวยํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มชฺฌตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตถา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตอชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยาทิเภทมฺปิฯ ลพฺภมานกปทวเสนาติ ‘‘รูปายตนํ ทิฏฺฐํ สทฺทายตนํ สุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ มุตํ สพฺพํ รูปํ มนสา วิญฺญาต’’นฺติ (ธ. ส. ๙๖๖) วจนโต ทิฏฺฐปทญฺจ วิญฺญาตปทญฺจ รูปารมฺมเณ ลพฺภติฯ รูปารมฺมณํ อิฏฺฐํ อนิฏฺฐํ มชฺฌตฺตํ ปริตฺตํ อตีตํ อนาคตํ อเนเกหิ นาเมหิฯ ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสนา’’ติอาทินา หิ อเนกนามภาวํ สรูปโต นิทสฺเสติฯ เตรสหิ วาเรหีติ ธมฺมสงฺคณิยํ รูปกณฺเฑ (ธ. ส. ๖๑๕) อาคเต เตรส นิทฺเทสวาเร สนฺธายาหฯ เอเกกสฺมิํ วาเร เจตฺถ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววตฺถาปนนยานํ วเสน ‘‘ทฺวิปญฺญาสาย นเยหี’’ติ วุตฺตํฯ ตถเมวาติ ยถาวุตฺเตน ชานเนน อปฺปฏิวตฺติยเทสนตาย, ยถาวุตฺเตน จ ปสฺสเนน อวิปรีตทสฺสิตาย สจฺจเมวฯ ตมตฺถํ จตุรงฺคุตฺตเร กาฬการามสุตฺเตน (อ. นิ. ๔.๒๔) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิมาหฯ จ-สทฺโท เจตฺถ ทฬฺหีกรณโชตโก, เตน อนุวิจริตนฺติ ปริจริตํฯ ชานามิ อพฺภญฺญาสินฺติ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตกาเลสุ ญาณปฺปวตฺติทสฺสเนน อนาคเตปิ ญาณปฺปวตฺติ ทสฺสิตาเยว นยโต ทสฺสิตตฺตาฯ วิทิต-สทฺโท ปน อนามฏฺฐกาลวิเสโส กาลตฺตยสาธารณตฺตา ‘‘ทิฏฺฐํ สุตฺตํ มุต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑๘๗; ม. นิ. ๑.๗; สํ. นิ. ๒.๒๐๘; อ. นิ. ๔.๒๓; ปฏิ. ม. ๑.๑๒๑) วิย, ปากฏํ กตฺวา ญาตนฺติ อตฺโถ, อิมินา เจตํ ทสฺเสติ ‘‘อญฺเญ ชานนฺติเยว, มยา ปน ปากฏํ กตฺวา วิทิต’’นฺติฯ ภควตา หิ อิเมหิ ปเทหิ สพฺพญฺญุภูมิ นาม กถิตาฯ น อุปฏฺฐาสีติ ตํ ฉทฺวาริกมารมฺมณํ ตณฺหาย วา ทิฏฺฐิยา วา ตถาคโต อตฺตตฺตนิยวเสน น อุปฏฺฐาสิ น อุปคจฺฉติ, อิมินา ปน ปเทน ขีณาสวภูมิ กถิตาฯ ยถา รูปารมฺมณาทโย ธมฺมา ยํสภาวา, ยํปการา จ, ตถา เต ธมฺเม ตํสภาเว ตํปกาเร คมติ ปสฺสติ ชานาตีติ ตถาคโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ตถทสฺสีอตฺเถ’’ติ วุตฺตํฯ อเนกตฺถา หิ ธาตุสทฺทาฯ เกจิ ปน นิรุตฺตินเยน, ปิโสทราทิคณปกฺเขเปน (ปารา. อฏฺฐ. ๑; วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๒) วา ทสฺสี-สทฺทโลปํ, อาคต-สทฺทสฺส จาคมํ กตฺวา ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสิทฺธิเมตฺถ วณฺเณนฺติ, ตทยุตฺตเมว วิชฺชมานปทํ ฉฑฺเฑตฺวา อวิชฺชมานปทสฺส คหณโตฯ วุตฺตญฺจ พุทฺธวํสฏฺฐกถายํ –
‘‘ตถากาเรน โย ธมฺเม, ชานาติ อนุปสฺสติ;
ตถทสฺสีติ สมฺพุทฺโธ, ตสฺมา วุตฺโต ตถาคโต’’ติฯ (พุ. วํ. อฏฺฐ. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา);
เอตฺถ ‘‘อนุปสฺสตี’’ติ อาคตสทฺทตฺถํ วตฺวา ตทิทํ ญาณปสฺสนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ชานาตี’’ติ, สทฺทาธิคตมตฺถํ ปน วิภาเวตุํ ‘‘ตถทสฺสี’’ติ จ วุตฺตํฯ
ยํ รตฺตินฺติ ยสฺส รตฺติยํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา เอตํ อุปโยควจนํ รตฺเตกเทสภูตสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกฺขณสฺส อจฺจนฺตสํโยคตฺตา, สกลาปิ วา เอสา รตฺติ อภิสมฺโพธาย ปทหนกาลตฺตา ปริยาเยน อจฺจนฺตสํโยคภูตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปถวีปุกฺขลนิรุตฺตรภูมิสีสคตตฺตา น ปราชิโต อญฺเญหิ เอตฺถาติ อปราชิโต, สฺเวว ปลฺลงฺโกติ อปราชิตปลฺลงฺโก, ตสฺมิํฯ ติณฺณํมารานนฺติ กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมารานํ, อิทญฺจ นิปฺปริยายโต วุตฺตํ, ปริยายโต ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปญฺจนฺนมฺปิ มารานํ มตฺถกนฺติ สามตฺถิยสงฺขาตํ สีสํฯ เอตฺถนฺตเรติ อุภินฺนํ รตฺตีนมนฺตเรฯ ‘‘ปฐมโพธิยาปี’’ติอาทินา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาลเมว อนฺโตคธเภเทน นิยเมตฺวา วิเสเสติฯ ตาสุ ปน วีสติวสฺสปริจฺฉินฺนา ปฐมโพธีติ วินยคณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตญฺจ ตทฏฺฐกถายเมว ‘‘ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสนฺตเร นิพทฺธุปฏฺฐาโก นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๑.๑๖) กถิตตฺตา ปฐมโพธิ นาม วีสติวสฺสานีติ คเหตฺวา วุตฺตํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปฐมโพธี’’ติ วุตฺตํ, เอวญฺจ สติ มชฺเฌ ปนฺนรส วสฺสานิ มชฺฌิมโพธิ, อนฺเต ปนฺนรส วสฺสานิ ปจฺฉิมโพธีติ ติณฺณํ โพธีนํ สมปฺปมาณตา สิยา, ตมฺปิ ยุตฺตํฯ ปนฺนรสติเกน หิ ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ปริปูเรนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปนฺนรสวสฺสปฺปมาณาย ปฐมโพธิยา วีสติวสฺเสสุเยว อนฺโตคธตฺตา ‘‘ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสนฺตเร’’ติ วุตฺตนฺติ เอวมฺปิ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ‘‘ยํ สุตฺต’’นฺติอาทินา สมฺพนฺโธฯ
นิทฺโทสตาย อนุปวชฺชํ อนุปวทนียํฯ ปกฺขิปิตพฺพาภาเวน อนูนํฯ อปเนตพฺพาภาเวน อนธิกํฯ อตฺถพฺยญฺชนาทิสมฺปตฺติยา สพฺพาการปริปุณฺณํฯ นิมฺมทนเหตุ นิมฺมทนํฯ วาลคฺคมตฺตมฺปีติ วาลธิโลมสฺส โกฏิปฺปมาณมฺปิฯ อวกฺขลิตนฺติ วิราธิตํ มุสา ภณิตํฯ เอกมุทฺทิกายาติ เอกราชลญฺฉเนนฯ เอกนาฬิยาติ เอกาฬฺหเกน, เอกตุมฺเพน วาฯ เอกตุลายาติ เอกมาเนนฯ ‘‘ตถเมวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ โน อญฺญถาติ พฺยติเรกโต ทสฺเสติ, เตน ยทตฺถํ ภาสิตํ, เอกนฺเตน ตทตฺถนิปฺผาทนโต ยถา ภาสิตํ ภควตา, ตถาเยวาติ อวิปรีตเทสนตํ ทสฺเสติฯ ‘‘คทตฺโถ’’ติ เอเตน ตถํ คทติ ภาสตีติ ตถาคโต ท-การสฺส ต-การํ, นิรุตฺตินเยน จ อาการาคมํ กตฺวา, ธาตุสทฺทานุคเตน วา อากาเรนาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ
เอวํ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑) วิย ธาตุสทฺทนิปฺผตฺติปริกปฺเปน นิรุตฺติํ ทสฺเสตฺวา พาหิรตฺถสมาเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาคทนนฺติ สพฺพหิตนิปฺผาทนโต ภุสํ กถนํ วจนํ, ตพฺภาวมตฺโต วา อา-สทฺโทฯ
ตถา ตถาคโตฯ ยถา วาจาย คตํ ปวตฺติ, ตถา กายสฺส, ยถา วา กายสฺส คตํ ปวตฺติ, ตถา วาจาย อสฺส, ตสฺมา ตถาคโตติ อตฺโถฯ ตเทว นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘คโต ปวตฺโต, คตา ปวตฺตา’’ติ จ เอเตน กายวจีกิริยานํ อญฺญมญฺญานุโลมนวจนิจฺฉาย กายสฺส, วาจาย จ ปวตฺติ อิธ คต-สทฺเทน กถิตาติ ทสฺเสติ, ‘‘เอวํภูตสฺสา’’ติอาทินา พาหิรตฺถสมาสํ, ‘‘ยถา ตถา’’ติ เอเตน ยํตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย ‘‘ตถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยถา’’ติ อยมตฺโถ อุปฏฺฐิโตเยว โหตีติ ตถาสทฺทตฺถํ, ‘‘วาที การี’’ติ เอเตน ปวตฺติสรูปํ, ‘‘ภควโต หี’’ติ เอเตน ยถาวาทีตถาการิตาทิการณนฺติฯ ‘‘เอวํภูตสฺสา’’ติ ยถาวาทีตถาการิตาทินา ปกาเรน ปวตฺตสฺส, อิมํ ปการํ วา ปตฺตสฺสฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการํ นิทฺทิสติฯ ยสฺมา ปเนตฺถ คต-สทฺโท วาจาย ปวตฺติมฺปิ ทสฺเสติ, ตสฺมา กามํ ตถาวาทิตาย ตถาคโตติ อยมฺปิ อตฺโถ สิทฺโธ โหติ, โส ปน ปุพฺเพ ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ ปาริเสสนเยน ตถาการิตาอตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ยถา วาจา คตา ยสฺส,
ตถา กาโย คโต ยโต;
ยถา กาโย ตถา วาจา,
ตโต สตฺถา ตถาคโต’’ติฯ
ภวคฺคํ ปริยนฺตํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘ติริยํ วิย อุปริ, อโธ จ สนฺติ อปริมาณา โลกธาตุโย’’ติ, เตสํ ตํ ปฏิเสเธตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิมุตฺติยาติ ผเลนฯ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนาติ ปจฺจเวกฺขณาญาณสงฺขาเตน ทสฺสเนนฯ ตุโลติ สทิโสฯ ปมาณนฺติ มินนการณํฯ ปเร อภิภวติ คุเณน อชฺโฌตฺถรติ อธิโก ภวตีติ อภิภูฯ ปเรหิ น อภิภูโต อชฺโฌตฺถโฏติ อนภิภูโตฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโตฯ ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ปเร อตฺตโน วสํ วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ
‘‘อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต’’ติ อยํ น สทฺทโต ลพฺภติ, สทฺทโต ปน เอวนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺเรว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อคโทติ ทิพฺพาคโท อคํ โรคํ ทาติ อวขณฺฑติ, นตฺถิ วา คโท โรโค เอเตนาติ กตฺวา ‘‘อคโท วิยา’’ติฯ ยาย ธมฺมธาตุยา เทสนาวิชมฺภนปฺปตฺตา, สา เทสนาวิลาโสฯ ธมฺมธาตอูติ จ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ เตน หิ ธมฺมานมาการเภทํ ญตฺวา ตทนุรูปํ เทสนาวิลาสมโย ยถา ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๐๕; อิติวุ. ๖๐; เนตฺติ. ๓๔) อธุนา ปน โปตฺถเกสุ พหูสุปิ มย-สทฺโท น ทิสฺสติฯ ปุญฺญุสฺสโยติ อุสฺสนํ, อติเรกํ วา ญาณาทิสมฺภารภูตํ ปุญฺญํฯ ‘‘เตนา’’ติอาทิ โอปมฺมสมฺปาทนํฯ เตนาติ จ ตทุภเยน เทสนาวิลาเสน เจว ปุญฺญุสฺสเยน จ โส ภควา อภิภวตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิตี’’ติอาทินา พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ สพฺพโลกาภิภวเนน ตโถ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ โหติฯ
ตถาย คโตติ ปุริมสจฺจตฺตยํ สนฺธายาห, ตถํ คโตติ ปน ปจฺฉิมสจฺจํฯ จตุสจฺจานุกฺกเมน เจตฺถ คต-สทฺทสฺส อตฺถจตุกฺกํ วุตฺตํฯ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน อุปสคฺคนิปาตานํ ตทตฺถโชตนภาเวน ปวตฺตนโต คต-สทฺโทเยว อนุปสคฺโค อวคตตฺถํ, อตีตตฺถญฺจ วทตีติ ทสฺเสติ ‘‘อวคโต อตีโต’’ติ อิมินาฯ
‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ โลกนฺติ ทุกฺขสจฺจภูตํ โลกํฯ ตถาย ตีรณปริญฺญายาติ โยเชตพฺพํฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทนฺติ อริยมคฺคํ, น ปน อภิสมฺพุชฺฌนมตฺตํฯ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจมฺปิ กตเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต’’ติอาทินา สจฺจจตุกฺเกปิ ทุติยปกฺขํ วุตฺตํ, อภิสมฺพุชฺฌนเหตุํ วา เอเตหิ ทสฺเสติฯ ตโตเยว หิ ตานิ อภิสมฺพุทฺโธติฯ ‘‘ยํ ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๓) องฺคุตฺตราคเม จตุกฺกนิปาเต อาคตํ ปาฬิมิมํ เปยฺยาลมุเขน ทสฺเสติ, ตญฺจ อตฺถสมฺพนฺธตาย เอว, น อิมสฺสตฺถสฺส สาธกตายฯ สา หิ เปยฺยาลนิทฺทิฏฺฐา ปาฬิ ตถทสฺสิตา อตฺถสฺส สาธิกาติฯ ‘‘ตสฺสปิ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา สาธฺยสาธกสํสนฺทนํ กโรติฯ ‘‘อิทมฺปิ จา’’ติอาทินา ตถาคตปทสฺส มหาวิสยตํ อิทนฺติ อติพฺยาสรูเปน วุตฺตํ อฏฺฐวิธํ การณํ, ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา สมฺภาวเน ‘‘อิตฺถมฺปิ มุขมตฺตเมว, ปเคว อญฺญถา’’ติฯ ตถาคตภาวทีปเนติ ตถาคตนามทีปเนฯ คุเณน หิ ภควา ตถาคโต นาม, นาเมน จ ภควติ ตถาคต-สทฺโทติฯ ‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน’’ติอาทิ (อุทา. อฏฺฐ. ๓๐๖; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. ๑.๒๗๗) หิ วุตฺตํฯ อปฺปมาทปทํ วิย สกลกุสลธมฺมปฏิปตฺติยา สพฺพพุทฺธคุณานํ ตถาคตปทํ สงฺคาหกนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพากาเรนา’’ติอาทิมาห วณฺเณยฺยาติ ปริกปฺปวจนเมตํ ‘‘วณฺเณยฺย วา, น วา วณฺเณยฺยา’’ติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,
กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,
วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; อุทา. อฏฺฐ. ๕๒; อป. อฏฺฐ. ๒.๗.๒๐; พุ. วํ. อฏฺฐ. โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา; จริยา. ปกิณฺณกกถา); –
สมตฺถเน วา เอตํ ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๒๓) วิยาติปิ วทนฺติ เกจิฯ
อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – อภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว สมฺมาสมฺโพธิ, เอตฺถนฺตเร มหาโพธิยานปฏิปตฺติยา หานฏฺฐานสํกิเลสนิวตฺตีนํ อภาวโต ยถาปณิธานํ ตถาคโต อภินีหารานุรูปํ ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ อถ วา มหิทฺธิกตาย, ปฏิสมฺภิทานํ อุกฺกํสาธิคเมน อนาวรณญาณตาย จ กตฺถจิปิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถารุจิ, ตถา กายวจีจิตฺตานํ คตานิ คมนานิ ปวตฺติโย เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ อปิจ ยสฺมา โลเก วิธยุตฺตคตปการสทฺทา สมานตฺถา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยถา วิธา วิปสฺสิอาทโย ภควนฺโต นิขิลสพฺพญฺญุคุณสมงฺคิตาย, อยมฺปิ ภควา ตถา วิโธติ ตถาคโต, ยถา ยุตฺตา จ เต ภควนฺโต วุตฺตนเยน, อยมฺปิ ภควา ตถา ยุตฺโตติ ตถาคโตฯ อปโร นโย-ยสฺมา สจฺจํ ตจฺฉํ ตถนฺติ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ตเถน ญาเณน อาคโตติ ตถาคโตติฯ
‘‘ปหาย
สมาธิญาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;
มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,
ตถา คโต เตน ตถาคโต มโตฯ
ตถญฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ,
สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต;
สยมฺภุญาเณน
ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโวฯ
ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,
ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;
อนญฺญเนยฺเยน ยโต วิภาวิตา,
ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโตฯ
อเนกเภทาสุปิ โลกธาตูสุ,
ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;
วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโนฯ
ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,
กโรติ วาจายนุโลมมตฺตโน;
คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,
ตถาคโต เตนปิ โลกนายโกฯ
ยถาภินีหารมโต ยถารุจิ,
ปวตฺตวาจาตนุจิตฺตภาวโต;
ยถาวิธา เยน ปุรา มเหสิโน,
ตถาวิโธ เตน ชิโน ตถาคโตฯ
ยถา จ ยุตฺตา สุคตา ปุราตนา,
ตถาว ยุตฺโต ตถญาณโต จ โส;
สมาคโต เตน สมนฺตโลจโน,
ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว’’ติฯ (อิติวุ. อฏฺฐ. ๓๘ โถกํ วิสทิสํ); –
สงฺคหคาถาฯ
‘‘กตมญฺจ ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ เอวํ สามญฺญโต ยถาวุตฺตสฺส สีลมตฺตกสฺส ปุจฺฉาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุจฺฉาวิเสสภาวญาปนตฺถํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๑๕๐) อาคตา สพฺพาว ปุจฺฉา อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถ ปุจฺฉา นามา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตํ กตมนฺติ ปุจฺฉตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ สามญฺญโต ปุจฺฉาวจนํ วุตฺตํ, ตสฺมิํฯ
ปกติยาติ อตฺตโน ธมฺมตาย, สยเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ลกฺขณนฺติ โย โกจิ ญาตุมิจฺฉิโต สภาโวฯ อญฺญาตนฺติ ทสฺสนาทิวิเสสยุตฺเตน, อิตเรน วา เยน เกนจิปิ ญาเณน อญฺญาตํฯ อวตฺถาวิเสสานิ หิ ญาณทสฺสนตุลนตีรณานิฯ อทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ปจฺจกฺขมิว อทิฏฺฐํฯ อตุลิตนฺติ ‘‘เอตฺตกเมต’’นฺติ ตุลนภูเตน อตุลิตํฯ อตีริตนฺติ ‘‘เอวเมวิท’’นฺติ ตีรณภูเตน อกตญาณกิริยาสมาปนํฯ อวิภูตนฺติ ญาณสฺส อปากฏภูตํฯ อวิภาวิตนฺติ ญาเณน อปากฏกตํฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตลกฺขณสฺสฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ ปกาสียติ เอตายาติ อทิฏฺฐโชตนาฯ สํสนฺทนตฺถายาติ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณตฺถายฯ สํสนฺทนญฺหิ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํฯ ทิฏฺฐํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนาฯ ‘‘สํสยปกฺขนฺโท’’ติอาทีสุ ทฬฺหตรํนิวิฏฺฐา วิจิกิจฺฉา สํสโยฯ นาติสํสปฺปนมติเภทมตฺตํ วิมติฯ ตโตปิ อปฺปตรํ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา ทฺวิธา วิย ปวตฺตํ ทฺเวฬฺหกํฯ ทฺวิธา เอลติ กมฺปติ จิตฺตเมเตนาติ หิ ทฺเวฬฺหกํ หปจฺจยํ, สกตฺถวุตฺติกปจฺจยญฺจ กตฺวา, เตน ชาโต, ตํ วา ชาตํ ยสฺสาติ ทฺเวฬฺหกชาโตฯ วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาฯ อนตฺตลกฺขณสุตฺตาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๕๙) อาคตํ ขนฺธปญฺจกปฏิสํยุตฺตํ ปุจฺฉํ สนฺธายาห ‘‘สพฺพํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉาฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ ภิกฺขเว’’ติอาทิปุจฺฉาย หิ ‘‘กา ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติฯ กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกามตายฯ ‘‘อญฺญาณตา อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๙๕) วิย หิ เอตฺถ ย-การโลโป, กรณตฺเถ วา ปจฺจตฺตวจนํ, กเถตุกมฺยตาย วา ปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติปิ วฏฺฏติฯ อตฺถโต ปน สพฺพาปิ ตถา ปวตฺตวจนํ, ตทุปฺปาทโก วา จิตฺตุปฺปาโทติ เวทิตพฺพํฯ
ยทตฺถํ ‘‘อิมาสู’’ติอาทิมาหฯ จิตฺตาโภโค สมนฺนาหาโรฯ ภุสํ, สมนฺตโต จ สํสปฺปนา กงฺขา อาสปฺปนา, ปริสปฺปนา จฯ สพฺพา กงฺขา ฉินฺนา สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺทนโตฯ ปเรสํ อนุมติยา, กเถตุกมฺยตาย จ ธมฺมเทสนาสมฺภวโต, ตถา เอว ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อวเสสา ปน ทฺเว ปุจฺฉา พุทฺธานํ อตฺถี’’ติฯ ยา ปเนตา ‘‘สตฺตาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา เอกาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา อเนกาธิฏฺฐานา ปุจฺฉา’’ติอาทินา อปราปิ อเนกธา ปุจฺฉาโย นิทฺเทเส อาคตา, ตา สพฺพาปิ นิทฺธาเรตฺวา อิธ อวิจยนํ ‘‘อลํ เอตฺตาวตาว, อตฺถิเกหิ ปน อิมินา นเยน นิทฺธาเรตฺวา วิเจตพฺพา’’ติ นยทานสฺส สิชฺฌนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๘. ปุจฺฉา จ นาเมสา วิสฺสชฺชนาย สติเยว ยุตฺตรูปาติ โจทนาย ‘‘อิทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อติปาตนํ อติปาโตฯ อติ-สทฺโท เจตฺถ อติเรกตฺโถฯ สีฆภาโว เอว จ อติเรกตา, ตสฺมา สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อติเรกํ ปาตนํ, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถ, อภิภวนตฺโถ วา, อติกฺกมฺม สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนนฺติ วุตฺตํ โหติ, โวหารวจนเมตํ ‘‘อติปาโต’’ติฯ อตฺถโต ปน ปกรณาทิวเสนาธิคตตฺตา ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โวหารโตติ ปญฺญตฺติโตฯ สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโนฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ยถา หิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติฯ (สํ. นิ. ๑.๑๗๑);
ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ปาณสฺส อติปาโต’’ติ, ‘‘ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต’’ติ จ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, นนุ นิรวเสสานํ ปาณานํ อติปาตโต วิรติ อิธ อธิปฺเปตาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๗) พหุวจนนิทฺเทสนฺติ? สจฺจเมตํ, ปาณภาวสามญฺเญน ปเนตฺถ เอกวจนนิทฺเทโส กโต, ตตฺถ ปน สพฺพสทฺทสนฺนิธาเนน ‘‘ปาณสฺส อติปาโต’’ติอาทิ หิ สํวรเภททสฺสนํฯ ‘‘สพฺเพ ปาณภูเต’’ติอาทิ ปน สํวรสมาทานทสฺสนนฺติฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘อีทิเสสุ ฐาเนสุ ชาติทพฺพาเปกฺขวเสน วจนเภทมตฺตํ, อตฺถโต สมาน’’นฺติ วทนฺติฯ
ตสฺมิํ ปน ปาเณติ ยถาวุตฺเต ทุพฺพิเธปิ ปาเณฯ ปาณสญฺญิโนติ ปาณสญฺญาสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา’’ติ, ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกสฺส กายวจีปโยคสฺส ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ สมุฏฺฐาปิกาติ อตฺโถฯ ลทฺธุปกฺกมานิ หิ ภูตานิ ปุริมภูตานิ วิย น วิสทานิ, ตสฺมา สมานชาติยานํ ภูตานํ การณานิ น โหนฺตีติ เตสุเยว อุปกฺกเม กเต ตโต ปรานํ อสติ อนฺตราเย อุปฺปชฺชมานานํ ภูตานํ, ตนฺนิสฺสิตสฺส จ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท โหติฯ ‘‘กายวจีทฺวาราน’’นฺติ เอเตน วิตณฺฑวาทิมตํ มโนทฺวาเร ปวตฺตาย วธกเจตนาย ปาณาติปาตภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ
ปโยควตฺถุมหนฺตตาทีหิ มหาสาวชฺชตา เตหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานาย เจตนาย พลวภาวโต เวทิตพฺพาฯ เอกสฺสาปิ หิ ปโยคสฺส สหสา นิปฺผาทนวเสน, กิจฺจสาธิกาย พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวเนหิ ลทฺธาเสวนาย จ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย วเสน ปโยคสฺส มหนฺตภาโวฯ สติปิ กทาจิ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ปาเณ ปโยคสฺส สมภาเว มหนฺตํ หนนฺตสฺส เจตนา ติพฺพตรา อุปฺปชฺชตีติ วตฺถุสฺส มหนฺตภาโวฯ อิติ อุภยมฺเปตํ เจตนาย พลวภาเวเนว โหติฯ สติปิ จ ปโยควตฺถูนํ อมหนฺตภาเว หนฺตพฺพสฺส คุณมหตฺเตนปิ ตตฺถ ปวตฺตอุปการเจตนา วิย เขตฺตวิเสสนิปฺผตฺติยา อปการเจตนาปิ พลวตี, ติพฺพตรา จ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺสา มหาสาวชฺชตา ทฏฺฐพฺพา ‘‘คุณวนฺเตสู’’ติอาทิฯ ‘‘กิเลสาน’’นฺติอาทินา ปน สติปิ ปโยควตฺถุคุณานํ อมหนฺตภาเว กิเลสุปกฺกมานํ มุทุติพฺพตาย เจตนาย ทุพฺพลพลวภาววเสน อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชภาโว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ
สมฺภรียนฺติ สหรียนฺติ เอเตหีติ สมฺภารา, องฺคานิฯ เตสุ ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตญฺจ ปุพฺพภาคิยานิปิ โหนฺติฯ อุปกฺกโม ปน วธกเจตนาสมุฏฺฐาปิโต สหชาโตวฯ ปญฺจสมฺภารวตี ปน ปาณาติปาตเจตนาติ สา ปญฺจสมฺภารวินิมุตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ เอส นโย อทินฺนาทานาทีสุปิฯ
เอตฺถาห – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หญฺญติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, เอวํ โส อนุปตาปนเฉทนเภทนาทิวเสน น วิโกปนสมตฺโถ, นาปิ วิโกปนีโย, อถ รูปสนฺตาโน, เอวมฺปิ โส อเจตนตาย กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเรฯ ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ปหรณปฺปการาทิอตีเตสุ
วุจฺจเต – วธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปุญฺโช สตฺตสงฺขาโต หนฺติ, เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตาปคตุสฺมาวิญฺญาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวธปฺปโยคากรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หญฺญติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปญฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติวิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว, นาปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถาอนุปฺปตฺติโต, ขณิกานํ
สาหตฺถิโกติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปหรณํฯ อาณตฺติโกติ อญฺญํ อาณาเปนฺตสฺส ‘‘เอวํ วิชฺฌิตฺวา วา ปหริตฺวา วา มาเรหี’’ติ อาณาปนํฯ นิสฺสคฺคิโยติ ทูเร ฐิตํ มาเรตุกามสฺส กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา อุสุยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํฯ ถาวโรติ อสญฺจาริเมน อุปกรเณน มาเรตุกามสฺส โอปาตาปสฺเสนอุปนิกฺขิปนํ, เภสชฺชสํวิธานญฺจฯ วิชฺชามโยติ มารณตฺถํ มนฺตปริชปฺปนํ อาถพฺพณิกาทีนํ วิยฯ อาถพฺพณิกา หิ อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ นคเร วา รุทฺเธ สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเต ปฏิเสนาย ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสุ อีติํ อุปฺปาเทนฺติ อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ โรคํ อุปฺปาเทนฺติ ปชฺชรกํ อุปฺปาเทนฺติ อิทฺธิมโยติ กมฺมวิปากชิทฺธิมโย ทาฐาโกฏนาทีนิ วิยฯ ปิตุรญฺโญ กิร สีหฬนรินฺทสฺส ทาฐาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยสฺส มรณํ โหติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปนตฺเถ’’ติอาทินา คนฺถคารวํ ปริหริตฺวา ตสฺส อนูนภาวมฺปิ กโรติ ‘‘อตฺถิเกหี’’ติอาทินาฯ อิธ อวุตฺโตปิ หิ เอส อตฺโถ อติทิสเนน วุตฺโต วิย อนูโน ปริปุณฺโณติฯ
ทุสฺสีลสฺส ภาโว ทุสฺสีลฺยํ, ยถาวุตฺตา เจตนาฯ ‘‘ปหายา’’ติ เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท ปุพฺพกาเลติ อาห ‘‘ปหีนกาลโต ปฏฺฐายา’’ติ, เหตุอตฺถตํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอเตน หิ ปหานเหตุกา อิธาธิปฺเปตา สมุจฺเฉทนิกา วิรตีติ ทสฺเสติฯ กมฺมกฺขยญาเณน หิ ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยสฺส
อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ปหานํ สมุจฺเฉทวเสน วิรติปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน โยเชตพฺพา, ตสฺมา มคฺเคน ปาณาติปาตํ ปหาย ผเลน ปาณาติปาตา ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ อปิจ ปาโณ อติปาตียติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต, ปาณฆาตเหตุภูโต ธมฺมสมูโหฯ โก ปเนโส? อหิริกาโนตฺตปฺปโทสโมหวิหิํสาทโย กิเลสาฯ เต หิ ภควา อริยมคฺเคน ปหาย สมุคฺฆาเฏตฺวา ปาณาติปาตทุสฺสีลฺยโต อจฺจนฺตเมว ปฏิวิรโต กิเลเสสุ ปหีเนสุ ตนฺนิมิตฺตกมฺมสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา มคฺเคน ปาณาติปาตํ ยถาวุตฺตกิเลสํ ปหาย เตเนว ปาณาติปาตา ทุสฺสีลฺยเจตนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ เอส นโย ‘‘อทินฺนาทานํ ปหายา’’ติอาทีสุปิฯ
โอรโต วิรโตติ ปริยายวจนเมตํ, ปติ-วิสทฺทานํ วา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพโต ตถา วุตฺตํฯ โอรโตติ หิ อวรโต อภิมุขํ รโต, เตน อุชุกํ วิรมณวเสน สาติสยตํ ทสฺเสติฯ ปฏิรตสฺส เจตํ อตฺถวจนํฯ วิรโตติ วิเสเสน รโต, เตน สห วาสนาย วิรมณภาวํ, อุภเยน ปน สมุจฺเฉทวิรติภาวํ วิภาเวติฯ เอว-สทฺโท ปน ตสฺสา วิรติยา กาลาทิวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสตุํ วุตฺโตฯ โส อุภยตฺถ โยเชตพฺโพฯ ยถา หิ อญฺเญ สมาทินฺนวิรติกาปิ อนวฏฺฐิตจิตฺตตาย ลาภชีวิตาทิเหตุ สมาทานํ ภินฺนนฺติ, น เอวํ ภควา, สพฺพโส ‘‘นตฺถิ ตสฺสา’’ติอาทินา เอว-สทฺเทน ทสฺสิตํ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิวตฺเตตพฺพตฺถวเสน สมตฺเถติฯ ตตฺถ วีติกฺกมิสฺสามีติ อุปฺปชฺชนกา ธมฺมาติ สห ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธฯ เต ปน อนวชฺชธมฺเมหิ โวกิณฺณา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชนกา ทุพฺพลา สาวชฺชา ธมฺมา, ยสฺมา จ ‘‘กายวจีปโยคํ อุปลภิตฺวา อิมสฺส กิเลสา อุปฺปนฺนา’’ติ วิญฺญุนา สกฺกา ญาตุํ, ตสฺมา เต อิมินาว ปริยาเยน ‘‘จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา’’ติ วุตฺตา, น ปน จกฺขุโสตวิญฺญาณารมฺมณตฺตาฯ อโต สสมฺภารกถาย จกฺขุโสเตหิ, ตนฺนิสฺสิตวิญฺญาเณหิ วา กายิกวาจสิกปโยคมุปลภิตฺวา มโนวิญฺญาเณน วิญฺเญยฺยาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กายิกาติ กาเยน กตา ปาณาติปาตาทินิปฺผาทกา พลวนฺโต อกุสลาฯ ‘‘กาฬกา’’ ติปิ ฏีกายํ อุทฺธตปาโฐ, กณฺหปกฺขิกา พลวนฺโต อกุสลาติ อตฺโถฯ ‘‘อิมินาวา’’ติอาทินา นยทานํ กโรติ, ตญฺจ โข ‘‘อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต’’ติอาทิปเทสุฯ
ปาเป สเมตีติ สมโณ, โคตมสมญฺญา, เตน โคตฺเตนสมฺพนฺโธ โคตโมติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สมโณติ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคตฺตวเสน ลทฺธโวหาโรติ สมฺพนฺโธฯ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิตวณฺณานุสนฺธิยา อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตนโต, เตน จ ภิกฺขุสงฺฆวณฺณสฺสาปิ ภาสิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆวณฺโณปิ วุตฺตนเยน เทสิตพฺโพ, โส น เทสิโตฯ กิํ โส ปาณาติปาตา ปฏิวิรตภาโว ภิกฺขุสงฺฆสฺส น วิชฺชตีติ อนุโยคมปเนนฺโต ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ สติ กสฺมา น เทสิโตติ ปุนานุโยคํ ปริหรติ ‘‘เทสนา ปนา’’ติอาทินาฯ เอวนฺติ เอวเมวฯ
เอตฺถายมธิปฺปาโย –‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญ จ ธมฺมา’’ติอาทินา อนญฺญสาธารเณ พุทฺธคุเณ อารพฺภ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒตุกาโม ภควา อาทิโต ปฏฺฐาย ‘‘ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติอาทินา พุทฺธคุณวเสเนว เทสนํ อารภิ, น ภิกฺขุสงฺฆคุณวเสนาปิฯ เอสา หิ ภควโต เทสนาย ปกติ, ยทิทํ เอกรเสเนว เทสนํ ทสฺเสตุํ ลพฺภมานสฺสาปิ กสฺสจิ ‘‘อตฺถํ ปนา’’ติอาทิฯ
ตตฺถายํ ทีปนา – ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต สมณสฺส โคตมสฺส สาวกสงฺโฆ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ’’ติ วิตฺถาเรตพฺพํฯ นนุ ธมฺมสฺสาปิ วณฺโณ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิโตติ? สจฺจํ ภาสิโต, โส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธปภวตฺตา, อริยสงฺฆาธารตฺตา จ ธมฺมสฺส ธมฺมานุภาวสิทฺธตฺตา จ เตสํ, ตทุภยวณฺณทีปเนเนว ทีปิโตติ วิสุํ น อุทฺธโตฯ สทฺธมฺมานุภาเวเนว หิ ภควา, ภิกฺขุสงฺโฆ จ ปาณาติปาตาทิปฺปหานสมตฺโถ โหติฯ อตฺถาปตฺติวเสน ปรวิเหฐนสฺส ปริวชฺชิตภาวทีปนตฺถํ ทณฺฑสตฺถานํ นิกฺเขปวจนฺติ อาห ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทิฯ อวตฺตนโตติ อปวตฺตนโต, อสญฺจรณโต วาฯ นิกฺขิตฺโต ทณฺโฑ เยนาติ นิกฺขิตฺตทณฺโฑฯ ตถา นิกฺขิตฺตสตฺโถฯ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส จตุหตฺถปฺปมาโณ เจตฺถ ทณฺโฑฯ ตทวเสโส มุคฺครขคฺคาทโย สตฺถํ, เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ วิเหฐนภาวโตติ วิหิํ สนภาวโต, เอเตน สสติ หิํสติ อเนนาติ สตฺถนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปรูปฆาตตฺถายา’’ติอาทินา อาปนฺนมตฺถํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กตโร ชิณฺโณ, ตสฺส, เตนวา อาลมฺพิโต ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑฯ ทนฺตโสธนํ กาตุํ โยคฺคํ กฏฺฐํ ทนฺตกฏฺฐํ, น ปน ทนฺตโสธนกฏฺฐํฯ ‘‘ทนฺตกฏฺฐวาสิํ วา’’ติปิ ปาโฐ, ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกวาสินฺติ อตฺโถฯ ขุทฺทกํ นขจฺเฉทนาทิกิจฺจนิปฺผาทกํ ปิปฺผลิกํฯ อิทํ ปน ภิกฺขุสงฺฆาธีนวจนํฯ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนปิ ทีเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตา ตสฺสาปิ เอกเทเสน ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ
ลชฺชา-สทฺโท หิริอตฺโถติ อาห ‘‘ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณายา’’ติฯ ธมฺมครุตาย หิ พุทฺธานํ, ธมฺมสฺส จ อตฺตาธีนตฺตา อตฺตาธิปติภูตา ลชฺชาว วุตฺตา, น โลกาธิปติภูตํ โอตฺตปฺปํฯ อปิจ ‘‘ลชฺชี’’ติ เอตฺถ วุตฺตลชฺชาย โอตฺตปฺปมฺปิ วุตฺตเมว, ตสฺมา ลชฺชาติ หิริโอตฺตปฺปานมธิวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ปาปชิคุจฺฉนํ ปาปุตฺตาสนรหิตํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ นาม อตฺถีติฯ ‘‘ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ทยา-สทฺโท ‘‘ทยาปนฺโน’’ติอาทีสุ กรุณายปิ วตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ทยาสทฺโท อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย, กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน วุตฺโต กรุณาย, วกฺขมานตฺตาฯ มิทติ สิเนหตีติ เมตฺตา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, เมตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ เมตฺตจิตฺโต, เมตฺตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ วา, ตสฺส ภาโว เมตฺตจิตฺตตา เมตฺตา เอว มูลภูเตน ตนฺนิมิตฺเตน ปุคฺคลสฺมิํ พุทฺธิยา, สทฺทสฺส จ ปวตฺตนโตฯ
‘‘ปาณภูเตติ ปาณชาเต’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ ปาโณ ภูโต เยสนฺติ ปาณภูตาติ นิพฺพจนํ กตฺตพฺพํฯ อถ วา ชีวิตินฺทฺริยสมงฺคิตาย ปาณสงฺขาเต ตํตํกมฺมานุรูปํ ปวตฺตนโต ภูตนามเก สตฺเตติ อตฺโถฯ อนุกมฺปโกติ กรุณายนโกฯ ยสฺมา ปน เมตฺตา กรุณาย วิเสสปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ปุริมปทตฺถภูตา เมตฺตา เอว ปจฺจยภาเวน ‘‘ตาย เอว ทยาปนฺนตายา’’ติ วุตฺตาฯ อิมินา หิ ปเทน กรุณาย คหิตาย เยหิ ธมฺเมหิ ปาณาติปาตา ปฏิวิรติ สมฺปชฺชติ, เตหิ ลชฺชาเมตฺตากรุณาหิ สมงฺคิภาโว ยถากฺกมํ ปทตฺตเยน ทสฺสิโตฯ ปรทุกฺขาปนยนกามตาปิ หิ หิตานุกมฺปนเมวาติ อวสฺสํ อยมตฺโถ สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติฯ อิมาย ปาฬิยา, สํวณฺณนาย จ ตสฺสา วิรติยา สตฺตวเสน อปริยนฺตตํ ทสฺเสติฯ
วิหรตีติ วิ-สทฺโท วิจฺฉินฺทนตฺเถ, หร-สทฺโท นยนตฺเถ, นยนญฺจ นาเมตํ อิธ ปวตฺตนํ, ยาปนํ, ปาลนํ วาติ อาห ‘‘อิริยติ ยเปติ ยาเปติ ปาเลตี’’ติฯ ยเปติ ยาเปตีติ เจตฺถ ปริยายวจนํฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา เอกสฺมิํ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา หรติ ปวตฺเตติ, อตฺตภาวํ วา ยาเปติ ปาเลตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ วา หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท วจนสิลิฏฺฐตามตฺเต กสฺสจิปิ เตน โชติตตฺถสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ วา ภิกฺขเว’’ติฯ วิสุํ กปฺปนเมว อตฺโถ วิกปฺปตฺโถติ โส อเนกภินฺเนสุเยว อตฺเถสุ ‘‘อุปริ อทินฺนา…เป.… อเปกฺขิตฺวา’’ติฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ คนฺถคารวปริหรณํ, นยทานํ วาฯ
อิทานิ สมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ น หนตีติ น หิํสติฯ น ฆาเตตีติ น วธติฯ ตตฺถาติ ปาณาติปาเตฯ สมนุญฺโญติ สนฺตุฏฺโฐฯ อโห วต เรติ โภนฺโต เอกํสโต อจฺฉริยาติ อตฺโถฯ อาจารสีลมตฺตกนฺติ สาธุชนาจารมตฺตกํ, มตฺต-สทฺโท เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตน อินฺทฺริยสํวราทิคุเณหิปิ โลกิยปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วตฺตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยปริโภคสีลานิ อิธ น วิภตฺตานิฯ เอว-สทฺโท ปทปูรณมตฺตํ, มตฺต-สทฺเทน วา ยถาวุตฺตตฺถสฺสาวธารณํ กโรติ, เอว-สทฺเทน อาจารสีลเมว วตฺตุํ สกฺโกตีติ สนฺนิฏฺฐานํฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘อิติ วา หิ ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติ วจนสามตฺถิเยเนว ตทุตฺตริ คุณํ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสติฯ ‘‘ตํ โว อุปริ วกฺขามี’’ติ จ อตฺถสฺสาปชฺชนโต ตถาปนฺนมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปริ อสาธารณภาว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทินา ปุคฺคลวิเวจเนน ปน ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺสิตํฯ ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทินา คนฺถคารวํ ปริหรติฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปทํ ปุพฺพปทํ,น ปุพฺพปทํ ตถา, น ปุพฺพํ วา อปุพฺพํ, ตเมว ปทํ ตถาฯ
สทฺทนฺตรโยเคน ธาตูนมตฺถวิเสสวาจกตฺตา ‘‘อาทาน’’นฺติ เอตสฺส คหณนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, เตนาห ‘‘หรณ’’นฺติอาทิฯ ปรสฺสาติ อตฺตสนฺตกโต ปรภูตสฺส สนฺตกสฺส, โย วา อตฺตโต อญฺโญ, โส ปรนฺติปิ ยุชฺชติ, ‘‘ปรสํหรณ’’นฺติปิ ปาโฐ, สํ-สทฺโท เจตฺถ ธนตฺโถ,ปรสนฺตกหรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, โจรกมฺมํฯ โจริกาติ โจรสฺส กิริยาฯ ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ตตฺถาติ ‘‘อาทินฺนาทาน’’นฺติ ปเทฯ ปรปริคฺคหิตเมว เอตฺถ อทินฺนํ, น ปน ทนฺตโปณสิกฺขาปเท วิย อปฺปฏิคฺคหิตกํ อตฺตสนฺตกนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยตฺถ ปโร’’ติอาทิ อุภยตฺถ สมฺพนฺโธ อาวุตฺติยาทินเยนฯ ตสฺมา ‘‘ตํ ปรปริคฺคหิตํ นาม, ตสฺมิํ ปรปริคฺคหิเต’’ติ จ โยเชตพฺพํฯ ยถากามํ กโรตีติ ยถากามการี, ตสฺส ภาโว ยถากามกริตา, ตํฯ ตถารุจิกรณํ อาปชฺชนฺโตติ อตฺโถฯ สสนฺตกตฺตา อทณฺฑารโห ธนทณฺฑราชทณฺฑวเสนฯ อนุปวชฺโช จ โจทนาสารณาทิวเสนฯ ตํ ปรปริคฺคหิตํ อาทิยติ เอเตนาติ ตทาทายโก, สฺเวว อุปกฺกโม, ตํ สมุฏฺฐาเปตีติ ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกาฯ เถยฺยา เอว เจตนา เถยฺยเจตนาฯ ขุทฺทกตาอปฺปคฺฆตาทิวเสน หีเนฯ มหนฺตตามหคฺฆตาทิวเสน ปณีเตฯ กสฺมา? วตฺถุหีนตายาติ คมฺยมานตฺตา น วุตฺตํ, หีเน, หีนคุณานํ สนฺตเก จ เจตนา ทุพฺพลา, ปณีเต, ปณีตคุณานํ สนฺตเก
สาหตฺถิกาทโยติ เอตฺถ ปรสนฺตกสฺส สหตฺถา คหณํ สาหตฺถิโกฯ อญฺเญ อาณาเปตฺวา คหณํ อาณตฺติโกฯ อนฺโตสุงฺกฆาเต ฐิเตน พหิสุงฺกฆาตํ ปาเตตฺวา คหณํ นิสฺสคฺคิโยฯ ‘‘อสุกํ ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหรา’’ติ อตฺถสาธกาวหารนิปฺผาทเกน, อาณาปเนน วา, ยทา กทาจิ ปรสนฺตกวินาสเกน สปฺปิเตลกุมฺภิอาทีสุ ทุกูลสาฏกจมฺมขณฺฑาทิปกฺขิปนาทินา วา คหณํ ถาวโรฯ มนฺตปริชปฺปเนน คหณํ วิชฺชามโยฯ วินา มนฺเตน, กายวจีปโยเคหิ ตาทิสอิทฺธิโยเคน ปรสนฺตกสฺส อากฑฺฒนํ อิทฺธิมโยฯ กายวจีปโยเคสุ ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ
สนฺธิจฺเฉทาทีนิ กตฺวา อทิสฺสมาเนน วา, กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วญฺจเนน วา, อวหรณํ เถยฺยาวหาโรฯ ปสยฺห พลสา อภิภุยฺย สนฺตชฺเชตฺวา, ภยํ ทสฺเสตฺวา วา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโรฯ ปรภณฺฑํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรฯ ภณฺโฑกาสปริกปฺปวเสน ปริกปฺเปตฺวา อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโรฯ กุสํ สงฺกาเมตฺวา อวหรณํ กุสาวหาโรฯ อิติ-สทฺเทน เจตฺถ อาทิอตฺเถน, นิทสฺสนนเยน วา อวเสสา จตฺตาโร ปญฺจกาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ปญฺจนฺนญฺหิ ปญฺจกานํ สโมธานภูตา ปญฺจวีสติ อวหารา สพฺเพปิ อทินฺนาทานเมว, อวิญฺญตฺติยา วา อริยาย วิญฺญตฺติยา วา ทินฺนเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘ทินฺนาทายี’’ติ อิทํ ปโยคโต ปริสุทฺธภาวทสฺสนํฯ ‘‘ทินฺนปาฏิกงฺขี’’ติ อิทํ ปน อาสยโตติ อาห ‘‘จิตฺเตนา’’ติอาทิฯ
อเถเนนาติ เอตฺถ -สทฺโท น-สทฺทสฺส การิโย, อ-สทฺโท วา เอโก นิปาโต น-สทฺทตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เถเนนา’’ติ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ทิสฺสมานวากฺยาวตฺถิกวิภตฺติยนฺตปฏิรูปกตากรเณน สทฺธิํ สมาสทสฺสนเมตํฯ ปกรณาธิคเต ปน อตฺเถ วิเวจิยมาเน อิธ อเถนโตเยว สุจิภูตตา อธิคมียติ อทินฺนาทานาธิการตฺตาติ อาห ‘‘อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนา’’ติ เตน เหตาลงฺการวจนเมตนฺติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ภควโต ปน โส รุฬฺหิยา ยถา ตํ นิจฺฉนฺทราเคสุ สตฺตโวหาโรฯ อทติ วา สํสารทุกฺขนฺติ อตฺตา, เตนาห ‘‘อตฺตภาเวนา’’ติฯ ปทตฺตเยปิ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนนฺติ ญาเปตุํ ‘‘อเถนํ…เป.… กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อเถเนน อตฺตนา อเถนตฺตา หุตฺวา สุจิภูเตน อตฺตนา สุจิภูตตฺตา หุตฺวา วิหรตีติปิ อตฺโถฯ
เสสนฺติ ‘‘ปฐมสิกฺขาปเท’’ติฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติ น วุตฺตํ, อธิการวเสน, ปน อตฺถโต จ วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ลชฺชาทโย ปาณาติปาตปฺปหานสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ อทินฺนาทานปฺปหานสฺสาปีติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ อถ วา สุจิภูเตนาติ หิโรตฺตปฺปาทิสมนฺนาคมนํ, อหิริกาทีนญฺจ ปหานํ วุตฺตเมวาติ ‘‘ลชฺชี ทยาปนฺโน’’ติ น วุตฺตํฯ
พฺรหฺม-สทฺโท อิธ เสฏฺฐวาจโก, อพฺรหฺมานํ นิหีนานํ, อพฺรหฺมํ วา นิหีนํ จริยํ วุตฺติ อพฺรหฺมจริยํ, เมถุนธมฺโมฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารนฺติ เมถุนวิรติํฯ น อาจรตีติ อนาจารี, [อาราจารี (ที. นิ. ๑.๘)] ตทาจารวิรหิโตติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารี’’ติฯ ทูโร เมถุนสงฺขาโต อาจาโร, โส วิรเหน ยสฺสตฺถีติ ทูรจารี, เมถุนธมฺมโต วา ทูโร หุตฺวา ตพฺพิรติํ อาจรตีติ ทูรจารีติปิ วฏฺฏติฯ มิถุนานํ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสานํ อุภินฺนํ อยํ เมถุโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ราคปริยุฏฺฐานวเสนา’’ติอาทินาฯ อสตํ ธมฺโม อาจาโรติ อสทฺธมฺโม, ตสฺมาฯ อเภทโวหาเรน คามสทฺเทเนว คามวาสิโน คหิตาติ วุตฺตํ ‘‘คามวาสีน’’นฺติ, คาเม วสตํ ธมฺโมติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘ทูรจารี’’ติ เจตฺถ วจนโต, ปาฬิยํ วา ‘‘เมถุนา’’ ตฺเวว อวตฺวา ‘‘คามธมฺมา’’ติปิ วุตฺตตฺตา
‘‘อิธ พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สมฺมา พฺรหฺมจารี ปฏิชานมาโน น เหว โข มาตุคาเมน สทฺธิํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, โส ตํ อสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ, อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ
ปุน จปรํ…เป.… นปิ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนปริมนฺทนนฺหาปนสมฺพาหนํ สาทิยติ, อปิจ โข มาตุคาเมน สทฺธิํ สญฺชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกลายติ…เป.… นปิ มาตุคาเมน สทฺธิํ สญฺชคฺฆติ สํกีฬติ สํเกลายติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส จกฺขุนา จกฺขุํ อุปนิชฺฌายติ เปกฺขติ…เป.… นปิ มาตุคามสฺส จกฺขุนา จกฺขุํ อุปนิชฺฌายติ เปกฺขติ, อปิจ โข มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏํ วา ติโรปาการํ วา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา โรทนฺติยา วา…เป.… นปิ มาตุคามสฺส สทฺทํ สุณาติ ติโรกุฏฺฏํ วา ติโรปาการํ วา หสนฺติยา วา ภณนฺติยา วา คายนฺติยา วา โรทนฺติยา วา, อปิจ โข ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ, ตานิ อนุสฺสรติ…เป.… นปิ ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ, ตานิ อนุสฺสรติ, อปิจ โข ปสฺสติ คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคิภูตํ ปริจารยมานํ…เป.… นปิ ปสฺสติ คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคิภูตํ ปริจารยมานํ, อปิจ โข อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติฯ โส ตํ อสฺสาเทติ, ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติฯ อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปิฯ อยํ วุจฺจติ พฺราหฺมณ, อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ สํยุตฺโต เมถุเนน สํโยเคน, น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๗.๕๐) –
องฺคุตฺตราคเม สตฺตกนิปาเต ชาณุโสณิสุตฺเต อาคตา สตฺตวิธเมถุนสํโยคาปิ ปฏิวิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อิธาปิ อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา อพฺรหฺมจริยํ
ตตฺถ
ตสฺส ปน อพฺรหฺมจริยสฺส ทฺเว สมฺภารา เสเวตุกามตาจิตฺตํ, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺตีติฯ มิจฺฉาจารสฺส ปน จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ, เสวนาปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ เอวํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘จตฺตาโร สมฺภารา’’ติ (ธ. ส. อกุสลกมฺมปถกถา; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๘๙; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๐๙-๑๑๑) วุตฺตตฺตา อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน สติปิ ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต อภิภุยฺยมานสฺส มิจฺฉาจาโร น โหตีติ วทนฺติ เกจิฯ เสวนจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว น ปมาณํ อิตฺถิยา เสวนปโยคสฺส เยภุยฺเยน อภาวโต, ปุริสสฺเสว เยภุยฺเยน เสวนปโยโค โหตีติ อิตฺถิยา ปุเรตรํ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนาย [นิปนฺนาย (ธ. ส. อนุฏี. กมฺมกถาวณฺณนา)] มิจฺฉาจาโร น สิยาติ อาปชฺชติฯ ตสฺมา ปุริสสฺส วเสน อุกฺกํสโต ‘‘จตฺตาโร สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา หิ อิตฺถิยา ปุริสกิจฺจกรณกาเล ปุริสสฺสาปิ เสวนาปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น สิยาติ วทนฺติ เอเกฯ
อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – อตฺตโน รุจิยา ปวตฺติตสฺส เสวนาปโยเคเนว เสวนจิตฺตตาสิทฺธิโต อคมนียวตฺถุ, เสวนาปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ ตโย, พลกฺกาเรน ปวตฺติตสฺส ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต อคมนียวตฺถุ, ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ อภิธมฺมานุฏีกายํ (ธ. ส. อนุฏี. อกุสลกมฺมปถกถาวณฺณนา) วุตฺตํฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวฯ
๙. มุสาติ ‘‘วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺสา’’ติอาทิฯ ปุเร กรณํ ปุเรกฺขาโร, วิสํวาทนสฺส ปุเรกฺขาโร ยสฺสาติ ตถา, ตสฺส กมฺมปถปฺปตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถภญฺชนโก’’ติ วุตฺตํ, ปรสฺส หิตวินาสโกติ อตฺโถฯ มุสาวาโท ปน สสนฺตกสฺส อทาตุกามตาย, หสาธิปฺปาเยน จ ภวติฯ วจสา กตา วายามปฺปธานา กิริยา วจีปโยโคฯ ตถา กาเยน กตา กายปโยโคฯ วิสํวาทนาธิปฺปาโย ปุพฺพภาคกฺขเณ, ตงฺขเณ จฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘มุสา ภณามี’ติ’’ (ปารา. ๒๐๐; ปาจิ. ๔) เอตเทว หิ ทฺวยํ องฺคภูตํฯ อิตรํ ‘‘ภณิตสฺส โหติ ‘มุสา มยา ภณิต’นฺติ’’ (ปารา. ๒๐๐; ปาจิ. ๔) วุตฺตํ ปน โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํฯ อสฺสาติ วิสํวาทกสฺสฯ ‘‘เจตนา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ วิสํ วาเทติ เอเตนาติ วิสํวาทนํ, ตเทว กายวจีปโยโค, ตํ สมุฏฺฐาเปตีติ ตถา, อิมินา มุสาสงฺขาเตน กายวจีปโยเคน, มุสาสงฺขาตํ วา กายวจีปโยคํ วทติ วิญฺญาเปติ, สมุฏฺฐาเปติ วา เอเตนาติ มุสาวาโทติ อตฺถมาหฯ ‘‘วาโท’’ติ วุตฺเต วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ ลกฺขณตฺตยํ วิภาวิตเมว โหติฯ
‘‘อตถํ วตฺถุ’’นฺติ ลกฺขณํ ปน อวิภาวิตเมว มุสา-สทฺทสฺส ปโยคสงฺขาตกิริยาวาจกตฺตาฯ ตสฺมา อิธ นเย ลกฺขณสฺส อพฺยาปิตตาย, มุสา-สทฺทสฺส จ วิสํวาทิตพฺพตฺถวาจกตาสมฺภวโต ปริปุณฺณํ กตฺวา มุสาวาทลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ลกฺขณโตติ สภาวโตฯ ตถาติ เตน ตถากาเรนฯ กายวจีวิญฺญตฺติโย สมุฏฺฐาเปตีติ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกาฯ อิมสฺมิํ ปน นเย มุสา วตฺถุ วทียติ วุจฺจติ เอเตนาติ มุสาวาโทติ นิพฺพจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘โส ยมตฺถ’’นฺติอาทินา กมฺมปถปฺปตฺตสฺส วตฺถุวเสน อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชภาวมาหฯ ยสฺส อตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺโช
‘‘อปิจา’’ติอาทินา มุสาวาทสามญฺญสฺสาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชภาวํ ทสฺเสติฯ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตายาติ, หิ หสาธิปฺปาเยนาติ จ มุสาวาทสามญฺญโต วุตฺตํฯ อุภยตฺถาปิ จ วิสํวาทนปุเรกฺขาเรเนว มุสาวาโท, น ปน วจนมตฺเตนฯ ตตฺถ ปน เจตนา พลวตี น โหตีติ อปฺปสาวชฺชตา วุตฺตาฯ นที มญฺเญติ นที วิยฯ อปฺปตาย อูนสฺส อตฺถสฺส ปูรณวเสน ปวตฺตา กถา ปูรณกถา, พหุตรภาเวน วุตฺตกถาติ วุตฺตํ โหติฯ
เตนากาเรน ตชฺโช, ตสฺส วิสํวาทนสฺส อนุรูโปติ อตฺโถฯ วายาโมติ วายามสีเสน ปโยคมาหฯ วีริยปฺปธานา หิ กายิกวาจสิกกิริยา อิธ อธิปฺเปตา, น วายามมตฺตํฯ วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปโยเค กเตปิ อปเรน ตสฺมิํ อตฺเถ อวิญฺญาเต วิสํวาทนสฺส อสิชฺฌนโต ปรสฺส ตทตฺถวิชานนมฺปิ เอกสมฺภารภาเวน วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘อภูตวจนํ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ปรสฺส ตทตฺถวิชานน’’นฺติ ตโย สมฺภาเร วทนฺติฯ กายิโกว สาหตฺถิโกติ โกจิ มญฺเญยฺยาติ ตํ นิวารณตฺถํ ‘‘โส กาเยน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาตีติ ตงฺขเณ วา ทนฺธตาย วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วา ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อยนฺติ วิสํวาทโกฯ กิริยสมุฏฺฐาปิกเจตนากฺขเณเยวาติ กายิกวาจสิกกิริยสมุฏฺฐาปิกาย เจตนาย ปวตฺตกฺขเณ เอวฯ มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌตีติ วิสํวาทนเจตนาสงฺขาเตน มุสาวาทกมฺมุนา สมฺพนฺธียติ, อลฺลียตีติ วา อตฺโถฯ สเจปิ ทนฺธตาย วิจาเรตฺวา ปจฺฉา จิเรนาปิ ปโร ตทตฺถํ ชานาติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย นิพฺพตฺตตฺตา ตงฺขเณเยว พชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ
‘‘เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวา’’ติ อิทํ โปราณฏฺฐกถาสุ อาคตนเยน วุตฺตนฺติ อิธ สงฺคหฏฺฐกถาย สงฺคหการสฺส อตฺตโน มติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ยถา…เป.… ตถา’’ติ เอเตน สาหตฺถิโก วิย อาณตฺติกาทโยปิ คเหตพฺพา, อคฺคหเณ การณํ นตฺถิ ปรสฺส วิสํวาทนภาเวน ตสฺสทิสตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘อิทมสฺส…เป.… อาณาเปนฺโตปี’’ติ อาณตฺติกสฺส คหเณ การณํ, ‘‘ปณฺณํ…เป.… นิสฺสชฺชนฺโตปี’’ติ นิสฺสคฺคิยสฺส, ‘‘อยมตฺโถ…เป.… ฐเปนฺโตปี’’ติ ถาวรสฺสฯ ยสฺมา วิสํวาเทตีติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธฯ ปณฺณํ ลิขิตฺวาติ ตาลาทีนํ ปณฺณํ อกฺขเรน ลิขิตฺวา, ปณฺณนฺติ วา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ติโรกุฏฺฏาทีสู’’ติ [กุฑฺฑาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๘)] ปณฺเณ อกฺขรํ เลขนิยา ลิขิตฺวาติ อตฺโถฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพาติ อตฺตโนมติยา สพฺพทุพฺพลตฺตา อนตฺตุกฺกํสเนน วุตฺตํฯ กิญฺเหตฺถ วิจาเรตพฺพการณํ อตฺถิ สยเมว วิจาริตตฺตาฯ
สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, สจฺเจน สจฺจนฺติ ปุริเมน วจีสจฺเจน ปจฺฉิมํ วจีสจฺจํฯ ปจฺจยวเสน ธาตุปทนฺตโลปํ สนฺธาย ‘‘สนฺทหตี’’ติ วุตฺตํฯ สทฺทวิทู ปน –
‘‘วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;
นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสู’’ติฯ –
ธา-สทฺทเมว ‘‘สนฺทหตี’’ติ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตทธิปฺปายํ ทสฺเสติ ‘‘น อนฺตรนฺตรา’’ติอาทินาฯ ‘‘โย หี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ อนฺตริตตฺตาติ อนฺตรา ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ น ตาทิโสติ น เอวํวทนสภาโวฯ ชีวิตเหตุปิ, ปเคว อญฺญเหตูติ อปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถฯ
‘‘สจฺจโต เถตโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๙) วิย เถต-สทฺโท ถิรปริยาโย, ถิรภาโว จ สจฺจวาทิตาธิการตฺตา กถาวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ถิรกโถติ อตฺโถ’’ติฯ ถิตสฺส ภาโวติ หิ เถโต, ถิรภาโว, เตน ยุตฺตตฺตา ปุคฺคโล อิธ เถโต นามฯ หลิทฺทีติ สุวณฺณวณฺณกนฺทนิปฺผตฺตโก คจฺฉวิเสโสฯ ถุโส นาม ธญฺญตฺตโจ, ธญฺญปลาโส จฯ กุมฺภณฺฑนฺติ มหาผโล สูปสมฺปาทโก ลตาวิเสโสฯ อินฺทขีโล นาม คมฺภีรเนโม เอสิกาถมฺโภฯ ยถา หลิทฺทิราคาทโย อนวฏฺฐิตสภาวตาย น ฐิตา, เอวํ น ฐิตา กถา เอตสฺสาติ นฐิตกโถ [นถิรกโถ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๘)] ยถา ปาสาณเลขาทโย อวฏฺฐิตสภาวตาย ฐิตา, เอวํ ฐิตา กถา เอตสฺสาติ ฐิตกโถติ
ปตฺติสงฺขาตา สทฺธา อยติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ ปจฺจยิโกติ อาห ‘‘ปตฺติยายิตพฺพโก’’ติฯ ปตฺติยา อยิตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ ปตฺติยายิตพฺพา ย-การาคเมน, วาจาฯ สา เอตสฺสาติ ปตฺติยายิตพฺพโก, เตนาห ‘‘สทฺธายิตพฺพโก’’ติฯ ตเทวตฺถํ พฺยติเรเกน, อนฺวเยน จ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ วิสํวาทนโตฯ อิตรปกฺเข จ อวิสํวาทนโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘โลก’’นฺติ เอเตน ‘‘โลกสฺสา’’ติ เอตฺถ กมฺมตฺเถ ฉฏฺฐีติ ทสฺเสติฯ
สติปิ ปจฺเจกํ ปาฐกฺกเม อญฺญาสุ อภิธมฺมฏฺฐกถา ทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. อกุสลกมฺมปถกถา; ม. นิ. ๑.๘๙) สํวณฺณนากฺกเมน ติณฺณมฺปิ ปทานํ เอกตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ ‘‘ยาย วาจายา’’ติอาทิมาห, ยาย วาจาย กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปรสฺสาติ ยํ ภินฺทิตุํ ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺสฯ จ-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโต, โส ทฺวนฺทคพฺภภาวํ โชเตตุํ กมฺมทฺวเย ปยุชฺชิตพฺโพฯ สุญฺญภาวนฺติ ปิยวิรหิตตาย ริตฺตภาวํฯ สาติ ยถาวุตฺตา สทฺทสภาวา วาจา, เอเตน ปิยญฺจ สุญฺญญฺจ ปิยสุญฺญํ, ตํ กโรติ เอตายาติ ปิสุณา นิรุตฺตินเยนาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ปิสตีติ วา ปิสุณา, สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺคภินฺเน กโรตีติ อตฺโถฯ
ผรุสนฺติ สยมฺปิ ผรุสาติ โทมนสฺสสมุฏฺฐิตตฺตา สภาเวน สยมฺปิ กกฺกสาฯ ผรุสสภาวโต เนว กณฺณสุขาฯ อตฺถวิปนฺนตาย น หทยงฺคมาฯ เอตฺถ ปน ปฐมนเย ผรุสํ กโรตีติ วจนตฺเถน วา ผลูปจาเรน วา วาจาย ผรุสสทฺทปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ทุติยนเย มมฺมจฺเฉทวเสน ปวตฺติยา เอกนฺตนิฏฺฐุรตาย รุฬฺหิสทฺทวเสน สภาเวน, การณูปจาเรน วา วาจาย ผรุสสทฺทปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ
เยนาติ ปลาปสงฺขาเตน นิรตฺถกวจเนนฯ สมฺผนฺติ ‘‘ส’’นฺติ วุตฺตํ สุขํ, หิตญฺจ ผลติ ปหรติ วินาเสตีติ อตฺเถน ‘‘สมฺผ’’นฺติ ลทฺธนามํ อตฺตโน, ปเรสญฺจ อนุปการกํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํ, เตนาห ‘‘นิรตฺถก’’นฺติ, อิมินา สมฺผํ ปลปติ เอเตนาติ สมฺผปฺปลาโปติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
‘‘เตส’’นฺติอาทินา ‘‘สา เอวา’’ติอาทินา ปน เจตนาย ปวตฺติปริกปฺปนาย เหตุํ วิภาเวติฯ ตตฺถ ‘‘ปหายา’’ติอาทิวจนสนฺนิธานโต ตสฺสาเยว จ ปหาตพฺพตา ยุตฺติโต อธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ
ตตฺถาติ ตาสุ ปิสุณวาจาทีสุฯ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺสาติ โลเภน, โทเสน วา วิพาธิตจิตฺตสฺส, อุปตาปิตจิตฺตสฺส วา, ทูสิตจิตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘เจตนา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ เยน สห ปเรสํ เภทาย วทติ, ตสฺส อตฺตโน ปิยกมฺยตายาติ อตฺโถฯ เจตนา ปิสุณวาจา นาม ปิสุณํ วทนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ สมาสวิสเย หิ มุขฺยวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, พฺยาสวิสเย อุปจารวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺส ยโต เภทํ กโรติ, เตสุ อภินฺเนสุ อปฺปสาวชฺชํ, ภินฺเนสุ มหาสาวชฺชํฯ ตถา กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวิเสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ
ยสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรติ, โส ภิชฺชตุ วา, มา วา, ตสฺส ตทตฺถวิญฺญาปนเมว ปมาณนฺติ อาห ‘‘ตสฺส ตทตฺถวิชานน’’นฺติฯ เภทปุเรกฺขารตาปิยกมฺยตานเมเกกปกฺขิปเนน จตฺตาโรฯ กมฺมปถปฺปตฺติ ปน ภินฺเน เอวฯ อิเมสนฺติ อนิยมตาย ปรมฺมุขาปวตฺตานมฺปิ อตฺตโน พุทฺธิยํ ปริวตฺตมาเน สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิมาหฯ อิโตติ อิธ ปเทเส, วุตฺตานํ เยสํ สนฺติเก สุตนฺติ โยเชตพฺพํฯ
‘‘ทฺวินฺน’’นฺติ นิทสฺสนวจนํ พหูนมฺปิ สนฺธานโตฯ ‘‘มิตฺตาน’’นฺติอาทิ ‘‘สนฺธาน’’นฺติ เอตฺถ กมฺมํ, เตน ปาฬิยํ ‘‘ภินฺนาน’’นฺติ เอตสฺส กมฺมภาวํ ทสฺเสติฯ สนฺธานกรณญฺจ นาม เตสมนุรูปกรณเมวาติ ‘‘อนุกตฺตา’’ติฯ อนุปฺปทาตาติ อนุพลปฺปทาตา, อนุวตฺตนวเสน วา ปทาตาฯ กสฺส ปน อนุพลปฺปทานํ, อนุวตฺตนญฺจาติ? ‘‘สหิตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สนฺธานสฺสาติ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘สนฺธานานุปฺปทาตา’’ติฯ ยสฺมา ปน อนุพลวเสน, อนุวตฺตนวเสน จ สนฺธานสฺส ปทานํ อาทานํ, รกฺขณํ วา ทฬฺหีกรณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตา’’ติฯ อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโมฯ รมิตพฺพฏฺฐานํ สมคฺโคติ หิ ตทธิฏฺฐานานํ วเสน ตพฺพิเสสนตา วุตฺตาฯ ‘‘สมคฺเค’’ติปิ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิวจเนน วิรุทฺธตฺตาฯ ยสฺมา ปน อากาเรน วินาปิ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘อยเมเวตฺถ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ สมคฺเคสูติ สมคฺคภูเตสุ ชนกาเยสุ, เตนาห ‘‘เต ปหายา’’ติอาทิฯ ตปฺปกติยตฺโถปิ กตฺตุอตฺโถวาติ ทสฺเสติ ‘‘นนฺทตี’’ติ อิมินาฯ ตปฺปกติยตฺเถน หิ ‘‘ทิสฺวาปิ สุตฺวาปี’’ติ วจนํ สุปปนฺนํ โหติฯ สมคฺเค กโรติ เอตายาติ สมคฺคกรณีฯ สาเยว วาจา, ตํ ภาสิตาติ อตฺถมาห ‘‘ยา วาจา’’ติอาทินาฯ ตาย วาจาย สมคฺคกรณํ นามฯ ‘‘สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี, สมคฺคานํ ตโป สุโข’’ติอาทินา (ธ. ป. ๑๙๔) สมคฺคานิสํสทสฺสนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สามคฺคิคุณปริทีปิกเมวา’’ติฯ อิตรนฺติ ตพฺพิปรีตํ เภทนิกํ วาจํฯ
มมฺมานีติ ทุฏฺฐารูนิ, ตสฺสทิสตาย ปน อิธ อกฺโกสวตฺถูนิ ‘‘มมฺมานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถา หิ ทุฏฺฐารูสุ เยน เกนจิ วตฺถุนา ฆฏิเตสุ จิตฺตํ อธิมตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ โหติ, ตถา เตสุ ทสสุชาติอาทีสุ อกฺโกสวตฺถูสุ ผรุสวาจาย ผุสิตมตฺเตสูติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มมฺมานิ วิย มมฺมานิ, เยสุ ผรุสวาจาย ฉุปิตมตฺเตสุ ทุฏฺฐารูสุ วิย ฆฏฺฏิเตสุ จิตฺตํ อธิมตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ โหติ, กานิ ปน ตานิ? ชาติอาทีนิ อกฺโกสวตฺถูนี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๙) ‘‘ยสฺส สรีรปฺปเทสสฺส สตฺถาทิปฏิหเนน ภุสํ รุชฺชนํ, โส มมฺมํ นามฯ อิธ ปน ยสฺส จิตฺตสฺส ผรุสวาจาวเสน โทมนสฺสสงฺขาตํ ภุสํ รุชฺชนํ, ตํ มมฺมํ วิยาติ มมฺม’’นฺติ อปเรฯ ตานิ มมฺมานิ ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺติ เยนาติ มมฺมจฺเฉทโก, สฺเวว กายวจีปโยโค, ตานิ สมุฏฺฐาเปตีติ ตถาฯ เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา วาจา ผรุสํ วทนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ ‘‘ผรุสเจตนา’’ อิจฺเจว อวตฺวา ‘‘เอกนฺตผรุสเจตนา’’ติ วจนํ ทุฏฺฐจิตฺตตาย เอว ผรุสเจตนา อธิปฺเปตา, น ปน สวนผรุสตามตฺเตนาติ ญาปนตฺถํฯ ตสฺสาติ เอกนฺตผรุสเจตนาย เอวฯ อาวิภาวตฺถนฺติ ผรุสวาจาภาวสฺส ปากฏกรณตฺถํฯ ตสฺสาติ วา เอกนฺตผรุสเจตนาย เอว, ผรุสวาจาภาวสฺสาติ อตฺโถฯ ตเถวาติ มาตุวุตฺตากาเรเนว, อุฏฺฐาสิ อนุพนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ สจฺจกิริยนฺติ ยํ ‘‘จณฺฑา ตํ มหิํสี อนุพนฺธตู’’ติ วจนํ มุเขน กเถสิ, ตํ มาตุจิตฺเต นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตํ มา โหตุ, ยํ ปน อุปฺปลปตฺตมฺปิ มยฺหํ อุปริ น ปตตู’’ติ ตตฺเถวาติ อุฏฺฐานฏฺฐาเนเยวฯ พทฺธา วิยาติ โยตฺตาทินา ปริพนฺธิ วิยฯ เอวํ มมฺมจฺเฉทโกติ เอตฺถ สวนผรุสตามตฺเตน มมฺมจฺเฉทกตา เวทิตพฺพาฯ
ปโยโคติ จิตฺตสณฺหตายาติ เอกนฺตผรุสเจตนาย อภาวมาหฯ ตโตเยว หิ ผรุสวาจา น โหติ กมฺมปถปฺปตฺตา, กมฺมภาวํ ปน น สกฺกา วาเรตุนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘มาตาปิตโร หี’’ติอาทินาปิ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติฯ เอวํ พฺยติเรกวเสน เจตนาผรุสตาย ผรุสวาจาภาวํ สาเธตฺวา อิทานิ ตเมว อนฺวยวเสน สาเธตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อผรุสา วาจา น โหติ ผรุสา วาจา โหติเยวาติ อตฺโถ สาติ ผรุสวาจาฯ ยนฺติ ปุคฺคลํฯ
เอตฺถาปิ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตา อปฺปสาวชฺชา, อิตรา มหาสาวชฺชาฯ ตถา กิเลสานํ มุทุติพฺพตาเภเทปิ โยเชตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ยํ อุทฺทิสฺส ผรุสวาจา ปยุชฺชติ, ตสฺส สมฺมุขาเยว สีสํ เอตี’’ติ วทนฺติ, เอเก ปน ‘‘ปรมฺมุขาปิ ผรุสวาจา โหติเยวา’’ติฯ ตตฺถายมธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา, สมฺมุขา ปโยเค อคารวาทีนํ พลวภาวโต สิยา เจตนา พลวตี, ปรสฺส จ ตทตฺถวิชานนํ, น ตถา ปรมฺมุขาฯ ยถา ปน อกฺโกสิเต มเต อาฬหเน กตา ขมนา อุปวาทนฺตรายํ นิวตฺเตติ, เอวํ ปรมฺมุขา ปยุตฺตาปิ ผรุสวาจา โหติเยวาติ สกฺกา ญาตุนฺติ, ตสฺมา อุภยตฺถาปิ ผรุสวาจา สมฺภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ปรสฺส ตทตฺถวิชานนมญฺญตฺร ตโยว ตสฺสา สมฺภารา อฏฺฐกถาสุ วุตฺตาติฯ กุปิตจิตฺตนฺติ อกฺโกสนาธิปฺปาเยเนว วุตฺตํ, น ปน มรณาธิปฺปาเยนฯ มรณาธิปฺปาเยน หิ สติ จิตฺตโกเป อตฺถสิทฺธิยา, ตทภาเว จ ยถารหํ ปาณาติปาตพฺยาปาทาว โหนฺติฯ
เอลํ วุจฺจติ โทโส อิลติ จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา กมฺปติ เอเตนาติ กตฺวาฯ เอตฺถาติ –
‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ;
อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธน’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๔.๓๔๗; อุทา. ๖๕; เปฏโก. ๒๕); –
อิมิสฺสา อุทานคาถายฯ สีลญฺเหตฺถ นิทฺโทสตาย ‘‘เนล’’นฺติ วุตฺตํฯ เตเนวาห จิตฺโต คหปติ อายสฺมตา กามภูเถเรน ปุฏฺโฐ สํยุตฺตาคมวเร สฬายตนวคฺเค ‘‘เนลงฺค’’นฺติ โข ภนฺเต สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๗) วาจา นาม สทฺทสภาวา ตํตทตฺถนิพนฺธนาติ พฺยญฺชนมธุรตาย อตฺถมธุรตายา’’ติ จ วุตฺตํฯ วิเสสนปรนิปาโตปิ หิ โลเก ทิสฺสติ ‘‘อคฺยาหิโต’’ติอาทีสุฯ อปิจ อวยวาเปกฺขเน สติ ‘‘มธุรํ พฺยญฺชนํ ยสฺสา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพฯ สุขาติ สุขกรณี, สุขเหตูติ วุตฺตํ โหติฯ กณฺณสูลนฺติ กณฺณสงฺกุํฯ กณฺณสทฺเทน เจตฺถ โสตวิญฺญาณปฏิพทฺธตทนุวตฺตกา วิญฺญาณวีถิโย คหิตาฯ โวหารกถา เหสา สุตฺตนฺตเทสนา, ตสฺสา วณฺณนา จ, ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘สกลสรีเร โกปํ, เปม’’นฺติ จฯ น หิ หทยวตฺถุนิสฺสิโต โกโป, เปโม จ สกลสรีเร วตฺตติฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ สุเขน จิตฺตํ ปวิสติ ยถาวุตฺตการณทฺวเยนาติ อตฺโถ, อลุตฺตสมาโส เจส ยถา ‘‘อมตงฺคโต’’ติฯ ปุเรติ คุณปาริปุเร, เตนาห ‘‘คุณปริปุณฺณตายา’’ติฯ ปุเร สํวฑฺฒา โปรี, ตาทิสา นารี วิยาติ วาจาปิ โปรีติ อตฺถมาห ‘‘ปุเร’’ติอาทินาฯ สุกุมาราติ สุตรุณาฯ อุปเมยฺยปกฺเข ปน อผรุสตาย มุทุกภาโว เอว สุกุมารตาฯ ปุรสฺสาติ เอตฺถ ปุร-สทฺโท ตนฺนิวาสีวาจโก สหจรณวเสน ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย, เตเนวาห ‘‘นครวาสีน’’นฺติฯ เอสาติ ตํสมฺพนฺธีนิทฺเทสา วาจาฯ เอวรูปี กถาติ อตฺถตฺตเยน ปกาสิตา กถาฯ กนฺตาติ กามิตา ตุฏฺฐา ยถา ‘‘ปกฺกนฺโต’’ติ, มาน-สทฺทสฺส วา อนฺตพฺยปฺปเทโส, กามิยมานาติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๖, ๔๓๐, ๔๔๑) มนํ อปฺเปติ วฑฺเฒตีติ มนาปา, เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวุฑฺฒิกรา’’ติฯ ตถาการินีติ อตฺโถฯ อโต พหุโน ชนสฺสาติ อิธ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, น ตุ ปุริมสฺมิํ วิย กตฺตริฯ
กามํ เตหิ วตฺตุมิจฺฉิโต อตฺโถ สมฺภวติ, โส ปน อผลตฺตา ภาสิตตฺถปริยาเยน อตฺโถเยว นาม น โหตีติ อาห ‘‘อนตฺถวิญฺญาปิกา’’ติฯ อปิจ ปโยชนตฺถาภาวโต อนตฺถา, วาจา, ตํ วิญฺญาปิกาติปิ วฏฺฏติฯ อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป สมฺผํ ปลปนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ อาเสวนํ ภาวนํ พหุลีกรณํฯ ยํ ชนํ คาหาปยิตุํ ปวตฺติโต, เตน อคฺคหิเต อปฺปสาวชฺโช, คหิเต มหาสาวชฺโชฯ กิเลสานํ มุทุติพฺพตาวเสนาปิ อปฺปสาวชฺชมหาสาวชฺชตา โยเชตพฺพาฯ ภารตนามกานํ ทฺเวภาตุกราชูนํ ยุทฺธกถา, ทสคิริยกฺเขน สีตาย นาม เทวิยา อาหรณกถา, รามรญฺญา ปจฺจาหรณกถา ‘‘ภารต…เป.… ปุเรกฺขารตา’’ติฯ
‘‘กาลวาที’’ติอาทิ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรตสฺส ปฏิปตฺติสนฺทสฺสนํ ยถา ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๘, ๑๙๔) ปาณาติปาตปฺปหานสฺส ปฏิปตฺติทสฺสนํฯ ‘‘ปาณาติปาตํ ‘‘กาลวาที’’ติ วุตฺตํฯ กาเล วทนฺเตนาปิ อุภยตฺถ อสาธนโต อภูตํ ปริวชฺเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภูตวาที’’ติฯ ภูตญฺจ วทนฺเตน ยํ อิธโลกปรโลกหิตสมฺปาทนกํ, ตเทว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถวาที’’ติฯ อตฺถํ วทนฺเตนาปิ น โลกิยธมฺมนิสฺสิตเมว วตฺตพฺพํ, อถ โข โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตมฺปีติ อาห ‘‘ธมฺมวาที’’ติฯ ยถา จ อตฺโถ โลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิโต โหติ, ตถา ทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยวาที’’ติ วุตฺตํฯ
ปาติโมกฺขสํวโร, สติญาณขนฺติวีริยสํวโรติ หิ ปญฺจนฺนํ สํวรวินยานํ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจนฺนํ ปหานวินยานญฺจ วเสน วุจฺจมาโน อตฺโถ นิพฺพานาธิคมเหตุภาวโต โลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิโต โหติฯ เอวํ คุณวิเสสยุตฺโต จ อตฺโถ วุจฺจมาโน เทสนาโกสลฺเล สติ โสภติ, กิจฺจกโร จ โหติ, นาญฺญถาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตเมว เทสนาโกสลฺลํ วิภาเวตุํ ‘‘กาเลนา’’ติอาทิมาหฯ อชฺฌาสยฏฺฐุปฺปตฺตีนํ, ปุจฺฉาย จ วเสน โอติณฺเณ เทสนาวิสเย เอกํสาทิพฺยากรณวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา ฐปนาเหตุทาหรณสํสนฺทนานิ ตํตํกาลานุรูปํ
วตฺตพฺพยุตฺตกาลนฺติ วตฺตพฺพวจนสฺส อนุรูปกาลํ, ตตฺถ วา ปยุชฺชิตพฺพกาลํฯ สภาววเสเนว ภูตตาติ อาห ‘‘สภาวเมวา’’ติฯ อตฺถํ วทตีติ อตฺถวาทีฯ อตฺถวทนญฺจ ตนฺนิสฺสิตวาจากถนเมวาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา’’ติฯ ธมฺมวาที’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
นิเธติ สนฺนิธานํ กโรติ เอตฺถาติ นิธานํฯ ฐปโนกาโสฯ ‘‘ฐานวตี’’ติ วุตฺเต ตสฺมิํ ฐาเน ‘‘หทเย’’ติอาทิฯ นิธานวตีปิ วาจา กาลยุตฺตาว อตฺถาวหา, ตสฺมา ‘‘กาเลนา’’ติ อิทํ ‘‘นิธานวติํ’’ วาจํ ภาสิตา’’ติ เอตสฺสาเปกฺขวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เอวรูปิ’’นฺติอาทินาฯ อิจฺฉิตตฺถนิพฺพตฺตนตฺถํ อปทิสิตพฺโพ, อปทิสียติ วา อิจฺฉิตตฺโถ อเนนาติ อปเทโส, อุปมา, เหตุทาหรณาทิการณํ วา, เตน สห วตฺตตีติ สาปเทสา, วาจา, เตนาห ‘‘สอุปมํ สการณนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวาติ ยาวตา ปริโยสานํ สมฺภวติ, ตาวตา มริยาทํ ทสฺเสตฺวา, เตน วุตฺตํ ‘‘ยถา…เป.… ภาสตี’’ติฯ สิขมปฺปตฺตา หิ กถา อตฺถาวหา นาม น โหติฯ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ อตฺถ-สทฺโท ภาสิตตฺถปริยาโยติ วุตฺตํ ‘‘อเนเกหิปี’’ติอาทิฯ ภาสิตตฺโถ จ นาม สทฺทานุสาเรน อธิคโต สพฺโพปิ ปกตฺยตฺถปจฺจยตฺถภาวตฺถาทิโก, ตโตเยว ภควโต วจนํ เอกคาถาปทมฺปิ สงฺเขปวิตฺถาราทิเอกตฺตาทินนฺทิยาวตฺตาทินเยหิ อเนเกหิปิ นิทฺธารณกฺขมตาย ปริยาทาตุมสกฺกุเณยฺยํ อตฺถมาวหตีติฯ เอวํ อตฺถสามญฺญโต สํวณฺเณตฺวา อิจฺฉิตตฺถวิเสสโตปิ สํวณฺเณตุํ ‘‘ยํ วา’’ติอาทิมาหฯ อตฺถวาทินา วตฺตุมิจฺฉิตตฺโถเยว หิ อิธ คหิโตฯ นนุ สพฺเพสมฺปิ วจนํ อตฺตนา อิจฺฉิตตฺถสหิตํเยว, กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อนฺโตลีนโจทนํ ปริโสเธติ ‘‘น อญฺญ’’นฺติอาทินาฯ อญฺญมตฺถํ ปฐมํ นิกฺขิปิตฺวา อนนุสนฺธิวเสน ปจฺฉา อญฺญมตฺถํ น ภาสติฯ ยถานิกฺขิตฺตานุสนฺธิวเสเนว ปริโยสาเปตฺวา กเถตีติ อธิปฺปาโยฯ
๑๐. เอวํ พีชานิฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺถานํ สารผลาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ภวนฺติ, อหุวุนฺติ จาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา, วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถฯ วฑฺฒมานกานํ วฑฺฒิตฺวา, ฐิตานญฺจ รุกฺขคจฺฉาทีนํ ยถากฺกมมธิวจนํฯ วิรุฬฺหมูลา หิ นีลภาวํ อาปชฺชนฺตา ตรุณรุกฺขคจฺฉา ชายนฺติ วฑฺฒนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ วฑฺฒิตฺวา ฐิตา มหนฺตา รุกฺขคจฺฉา ชาตา วฑฺฒิตาติฯ คาโมติ สมูโห, โส จ สุทฺธฏฺฐกธมฺมราสิ, พีชานํ, ภูตานญฺจ ตถาลทฺธสมญฺญานํ อฏฺฐธมฺมานํ คาโม, เตเยว วา คาโมติ ตถาฯ อวยววินิมุตฺตสฺส หิ สมุทายสฺส อภาวโต ทุวิเธนาปิ อตฺเถน เตเยว ติณรุกฺขลตาทโย คยฺหนฺติฯ
อปิจ ภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา หริตภาวมาปนฺนา รุกฺขคจฺฉาทโย เทวตา ปริคฺคยฺหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทิมาหฯ มูลเมว พีชํ มูลพีชํฯ เสเสสุปิ อยํ นโยฯ ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘พีชพีช’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘รูปํรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ จฯ นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จฯ อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพาฯ สมารมฺโภ อิธ วิโกปนํ, ตญฺจ เฉทนาทิเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เฉทนเภทนปจนาทิภาเวนา’’ติฯ นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริปฺผนฺทนาภาวโต, ฉินฺเน วิรุหนโต, วิสทิสชาติกภาวโต, จตุโยนิอปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพาฯ วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณาทีนมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวตาภาเว การณํฯ วิสยคฺคหณญฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิญฺจาทีนํ, ตถา กฏุกมฺพิลาสาทินา โทหฬาทโยฯ ตตฺถ กสฺมา พีชคามภูตคามสมารมฺภา
เอกํ ภตฺตํ เอกภตฺตํ, ตมสฺส อตฺถิ เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารเมว ภุญฺชนโตติ เอกภตฺติโกฯ ตยิทํ เอกภตฺตํ กทา ภุญฺชิตพฺพนฺติ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาตราสภตฺต’’นฺติอาทิ, ทฺวีสุ ภตฺเตสุ ปาตราสภตฺตํ สนฺธายาหาติ อธิปฺปาโยฯ ปาโต อสิตพฺพนฺติ ปาตราสํฯ สายํ อสิตพฺพนฺติ สายมาสํ, ตเทว ภตฺตํ ตถาฯ เอก-สทฺโท เจตฺถ มชฺฌนฺหิกกาลปริจฺเฉทภาเวน ปยุตฺโต, น ตทนฺโตคธวารภาเวนาติ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินาฯ
รตฺติยา โภชนํ อุตฺตรปทโลปโต รตฺติสทฺเทน วุตฺตํ, ตทฺธิตวเสน วา ตถาเยวาธิปฺปายสมฺภวโต, เตนาห ‘‘รตฺติยา’’ติอาทิฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ตตฺถ ทุติยปเทน รตฺติโภชนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อปรนฺโหว อิธ วิกาโลติ ปาริเสสนเยน ตติยปทสฺส อตฺถํ ทีเปตุํ ‘‘อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภาวสาธโน เจตฺถ โภชน-สทฺโท อชฺโฌหรณตฺถวาจโกติ ทีเปติ ‘‘ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชน’’นฺติ อิมินาฯ กสฺส ปน ตทชฺโฌหรณนฺติ? ยามกาลิกาทีนมนุญฺญาตตฺตา, วิกาลโภชนสทฺทสฺส จ ยาวกาลิกชฺโฌหรเณเยว นิรุฬฺหตฺตา ‘‘ยาวกาลิกสฺสา’’ติ วิญฺญายติฯ อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถาวเสโส อาจริยานํ นโย – ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน โภชนํ, ยาคุภตฺตาทิ สพฺพํ ยาวกาลิกวตฺถุ วิกาลโภชนํ, ตโต วิกาลโภชนาฯ วิกาเล ยาวกาลิกวตฺถุสฺส อชฺโฌหรณาติ อตฺโถติฯ อีทิสา คุณวิภูติ น พุทฺธกาเลเยวาติ อาห ‘‘อโนมานทีตีเร’’ติอาทิฯ อยํ ปน ปาฬิยํ อนุสนฺธิกฺกโม – เอกสฺมิํ ทิวเส เอกวารเมว ภุญฺชนโต ‘‘เอกภตฺติโก’’ติ วุตฺเต รตฺติโภชโนปิ สิยาติ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ สายนฺหโภชีปิ เอกภตฺติโก สิยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ วุตฺตนฺติฯ
สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔) นยปฺปวตฺตํ ภควโต สาสนํ สฉนฺทราคปฺปวตฺติโต นจฺจาทีนํ ทสฺสนํ นานุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติฯ วิสุจติ สาสนํ วิชฺฌติ อนนุโลมิกภาเวนาติ วิสูกํ, ปฏิวิรุทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺร อุปมํ ทสฺเสติ ‘‘ปฏาณีภูต’’นฺติ อิมินา, ปฏาณีสงฺขาตํ กีลํ วิย ภูตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘วิสูก’’นฺติ เอตสฺส ปฏาณีภูตนฺติ อตฺถมาหาติปิ วทนฺติฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ, ปเรหิ ปโยชาปิยมานญฺจ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺญโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจสทฺเทน สามญฺญนิทฺเทสนเยน คหิตํ, เอกเสสนเยน วาฯ ตถา คีตวาทิตสทฺเทหิ คายนคายาปนวาทนวาทาปนานีติ อาห ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติฯ สุทฺธเหตุตาโชตนวเสน หิ ทฺวาธิปฺปายิกา เอเต สทฺทาฯ นจฺจญฺจ คีตญฺจ วาทิตญฺจ วิสูกทสฺสนญฺจ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนํ, สมาหารวเสเนตฺถ เอกตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยถาปาฐํ วากฺยาวตฺถิกนฺตวจเนน สห สมุจฺจยสมาสทสฺสนตฺถํ ‘‘นจฺจา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถ อีทิเสสุฯ (ทสฺสนวิสเย มยูรนจฺจาทิปฏิกฺขิปเนน นจฺจาปนวิสเยปิ ปฏิกฺขิปนํ ทฏฺฐพฺพํ) ‘‘นจฺจาทีนิ หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตตฺถสมตฺถนํฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน, ยถาสกํ วา วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสมฺภวโต ‘‘ทสฺสนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กิญฺจิ ธมฺมํ ปฏิชานาติ อญฺญตฺร อตินิปาตมตฺตา’’ติฯ
‘‘วิสูกภูตา ทสฺสนา จา’’ติ เอเตน อวิสูกภูตสฺส ปน คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย ‘‘ธมฺมูปสํหิตมฺปิ เจตฺถ คีตํ น วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ปน ธมฺโม วฏฺฏตี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) กตฺถจิ ปน น-การวิปริยาเยน ปาโฐ ทิสฺสติฯ อุภยตฺถาปิ จ สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนายํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสทฺทํ นิทฺธรนฺเตน ‘‘ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสิคีตมฺปิ สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺฐาติ, เอวรูโป สทฺโท เสวิตพฺโพ’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๖๕) วุตฺตํ, ตํ อสมาทานสิกฺขาปทสฺส เสวิตพฺพตามตฺตปริยาเยน วุตฺตํฯ สมาทานสิกฺขาปทสฺส หิ เอวรูปํ สุณนฺตสฺส สิกฺขาปทสํวรํ ภิชฺชติ คีตสทฺทภาวโตติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ วินยฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ‘‘คีตนฺติ นฏาทีนํ วา คีตํ โหตุ, อริยานํ ปรินิพฺพานกาเล รตนตฺตยคุณูปสํหิตํ สาธุกีฬนคีตํ วา, อสํยตภิกฺขูนํ ธมฺมภาณกคีตํ วา, อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ, ยํ ‘‘คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชิตํ กโรนฺติ, สพฺพเมตํ คีตํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. ๘๓๕; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. ๓๔.๒๕)ฯ
กิญฺจาปิ มาลา-สทฺโท โลเก พทฺธปุปฺผวาจโก, สาสเน ปน รุฬฺหิยา อพทฺธปุปฺเผสุปิ วฏฺฏติ, ตสฺมา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํ พทฺธมพทฺธํ วา, ตํ สพฺพํ ‘‘มาลา’’ ตฺเวว ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ปุปฺผ’’นฺติฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ คนฺธ’’นฺติ เจตฺถ วาสจุณฺณธูปาทิกํ วิเลปนโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วุตฺตตฺถํ วิย หิ วุจฺจมานตฺถมนฺตเรนาปิ สทฺโท อตฺถวิเสสวาจโกฯ ฉวิราคกรณนฺติ วิเลปเนน ฉวิยา รญฺชนตฺถํ ปิสิตฺวา ปฏิยตฺตํ ยํ กิญฺจิ คนฺธจุณฺณํฯ ปิฬนฺธนํ ธารณํฯ อูนฏฺฐานปูรณํ มณฺฑนํฯ คนฺธวเสน, ฉวิราควเสน จ สาทิยนํ วิภูสนํฯ ตเทวตฺถํ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทีเปติ ‘‘ตตฺถ ปิฬนฺธนฺโต’’ติอาทินาฯ ตถา เจว มชฺฌิมฏฺฐกถายมฺปิ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๓.๑๔๗) วุตฺตํ, ปรมตฺถโชติกายํ ปน ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ ‘‘มาลาทีสุ ธารณาทีนิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพานี’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ โยเชนฺเตน ยถาวุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานิฯ กิํ ปเนตํ การณนฺติ อาห ‘‘ยายา’’ติอาทิฯ ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย กโรติ, สา อิธ การณํฯ ‘‘ตโต ปฏิวิรโต’’ติ หิ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพํ, เอเตเนว ‘‘มาลา…เป.… วิภูสนานํ ฐานํ, มาลา…เป.… วิภูสนาเนว วา ฐาน’’นฺติ สมาสมฺปิ ทสฺเสติฯ ตทาการปฺปวตฺโต
อุจฺจาติ อุจฺจสทฺเทน อการนฺเตน สมานตฺถํ อาการนฺตํ เอกํ สทฺทนฺตรํ อจฺจุคฺคตวาจกนฺติ อาห ‘‘ปมาณาติกฺกนฺต’’นฺติฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํ, มญฺจาทิฯ สมณสารุปฺปรหิตตฺตา, คหฏฺเฐหิ จ เสฏฺฐสมฺมตตฺตา อกปฺปิยปจฺจตฺถรณํ ‘‘มหาสยน’’นฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ นิสีทนํ ปเนตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารกิริยาปิ ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ติ เอส นิทฺเทโส เอกเสสนเยน ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑) เอตสฺมิมฺปิ วิกปฺเป อาสนปุพฺพกตฺตา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กิริยาวาจกอาสนสยนสทฺทโลปโต อุตฺตรปทโลปนิทฺเทโสติปิ วินยฏีกายํ (วิ. วิ. ฏี. ๒.๑๐๖) วุตฺตํฯ
ชาตเมว รูปมสฺส น วิปฺปการนฺติ ชาตรูปํ, สตฺถุวณฺณํฯ รญฺชียติ เสตวณฺณตาย, รญฺชนฺติ วา เอตฺถ สตฺตาติ รชตํ ยถา ‘‘เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติฯ ‘‘จตฺตาโร วีหโย คุญฺชา, ทฺเว คุญฺชา มาสโก ภเว’’ติ วุตฺตลกฺขเณน วีสติมาสโก นีลกหาปโณ วา ทุทฺรทามกาทิโก วา ตํตํเทสโวหารานุรูปํ กโต กหาปโณฯ โลหาทีหิ กโต โลหมาสกาทิโกฯ เย โวหารํ คจฺฉนฺตีติ ปริยาทานวจนํฯ โวหารนฺติ จ กยวิกฺกยวเสน สพฺโพหารํฯ อญฺเญหิ คาหาปเน, อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘น อุคฺคณฺหาเปติ น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตี’’ติฯ อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาฯ ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหณํฯ วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํฯ มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนํฯ ติวิธมฺเปตํ ปฏิคฺคหณํ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา คเหตฺวา ปฏิคฺคหณาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหาตี’’ติอาทิฯ เอส นโย อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติอาทีสุปิฯ
นีวาราทิอุปธญฺญสฺส สาลิยาทิมูลธญฺญนฺโตคธตฺตา ‘‘สตฺตวิธสฺสาปี’’ติ วุตฺตํฯ สฏฺฐิทินปริปาโก สุกธญฺญวิเสโส สาลิ นาม สลียเต สีลาฆเตติ กตฺวาฯ ทพฺพคุณปกาเส ปน –
‘‘อถ
สาลโย เหมนฺตา ตตฺร, สฏฺฐิกา คิมฺหชา อปิ;
วีหโย ตฺวาสฬฺหาขฺยาตา, วสฺสกาลสมุพฺภ วา’’ติฯ –
วุตฺตํฯ วหติ, พฺรูเหติ วา สตฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ, สสฺสํฯ ยุวิตพฺโพ มิสฺสิตพฺโพติ ยโวฯ โส หิ อติลูขตาย อญฺเญน มิสฺเสตฺวา ปริภุญฺชียติฯ คุธติ ปริเวธติ ปลิพุทฺธตีติ โคธูโม, ยํ ‘‘มิลกฺขโภชน’’นฺติปิ วทนฺติฯ โสภนตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ, อติสุขุมธญฺญวิเสโสฯ วรียติ อติลูขตาย นิวารียติ, ขุทฺทาปฏิวินยนโต วา ภชียตีติ วรโกฯ โกรํ รุธิรํ ทูสตีติ กุทฺรูสโก, วณฺณสงฺกมเนน โย ‘‘โควฑฺฒโน’’ติปิ วุจฺจติฯ ตานิ สตฺตปิ สปฺปเภทา นิธาเน โปสเน สาธุตฺเตน ‘‘ธญฺญานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทินา สมฺปฏิจฺฉนํ, ปรามสนญฺจ อิธ ปฏิคฺคหณสทฺเทน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา อิทํ ปญฺจวิธมฺปิ เภสชฺชํ โอทิสฺส อนุญฺญาตํ นามฯ ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา’’ติฯ มํส-สทฺเทน มจฺฉานมฺปิ มํสํ คหิตํ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อามกมํสมจฺฉาน’’นฺติ วุตฺตํ, ติโกฏิปริสุทฺธํ มจฺฉมํสํ อนุญฺญาตํ อทิฏฺฐํ, อสุตํ, อปริสงฺกิตนฺติ วา ปโยคสฺส ทสฺสนโต วิรูเปกเสสนโย ทสฺสิโต อเนนาติ เวทิตพฺพํฯ
กามํ โลกิยา –
‘‘อฏฺฐวสฺสา ภเว โครี, ทสวสฺสา ตุ กญฺญกา;
สมฺปตฺเต ทฺวาทสวสฺเส, กุมารีติภิธียเต’’ติฯ –
วทนฺติ ‘‘อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา’’ติอาทิฯ ทาสิทาสวเสเนวาติ ทาสิทาสโวหารวเสเนวฯ เอวํ วุตฺเตติ ตาทิเสน กปฺปิยวจเนน วุตฺเตฯ วินยฏฺฐกถาสุ อาคตวินิจฺฉยํ สนฺธาย ‘‘วินยวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ โส กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนาทีสุ (ปารา. อฏฺฐ. ๓๖๔) คเหตพฺโพฯ
พีชํ ขิปนฺติ เอตฺถ, ขิตฺตํ วา พีชํ ตายตีติ เขตฺตํ, เกทาโรติ อาห ‘‘ยสฺมิํ ปุพฺพณฺณํ รุหตี’’ติฯ อปรณฺณสฺส ปุพฺเพ ปวตฺตมนฺนํ ปุพฺพณฺณํ น-การสฺส ณ-การํ กตฺวา, สาลิอาทิ วตฺถูติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วตฺถุ นามา’’ติอาทินาฯ ปุพฺพณฺณสฺส อปรํ ปวตฺตมนฺนํ อปรณฺณํ วุตฺตนเยนฯ เอวํ อฏฺฐกถานยานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เขตฺตํ นาม ยตฺถ ปุพฺพณฺณํ วา อปรณฺณํ วา ชายตี’’ติ (ปารา. ๑๐๔) วุตฺตวินยปาฬินยานุรูปมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตทตฺถายาติ เขตฺตตฺถายฯ อกตภูมิภาโคติ อปริสงฺขโต ตทุทฺเทสิโก ภูมิภาโคฯ ‘‘เขตฺตวตฺถุ สีเสนา’’ติอาทินา นิทสฺสนมตฺตเมตนฺติ ทสฺเสติฯ อาทิ-สทฺเทน โปกฺขรณีกูปาทโย สงฺคหิตาฯ
ทูตสฺส อิทํ, ทูเตน วา กาตุมรหตีติ ทูเตยฺยํฯ ปณฺณนฺติ เลขสาสนํฯ สาสนนฺติ มุขสาสนํฯ ฆรา ฆรนฺติ อญฺญสฺมา ฆรา อญฺญํ ฆรํฯ ขุทฺทกคมนนฺติ ทูเตยฺยคมนโต อปฺปตรคมนํ, อนทฺธานคมนํ รสฺสคมนนฺติ อตฺโถฯ ตทุภเยสํ อนุยุญฺชนํ อนุโยโคติ อาห ‘‘ตทุภยกรณ’’นฺติฯ ตสฺมาติ ตทุภยกรณสฺเสว อนุโยคภาวโตฯ
กยนํ กโย, ปรมฺปรา คเหตฺวา อตฺตโน ธนสฺส ทานํฯ กี-สทฺทญฺหิ ทพฺพวินิมเย ปฐนฺติ วิกฺกยนํ วิกฺกโย, ปฐมเมว อตฺตโน ธนสฺส ปเรสํ ทานนฺติ วทนฺติฯ สารตฺถทีปนิยาทีสุ ปน ‘‘กย’’นฺติ ปรภณฺฑสฺส คหณํฯ วิกฺกยนฺติ อตฺตโน ภณฺฑสฺส ทาน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๙๔) วุตฺตํฯ ตเทว ‘‘กยิตญฺจ โหติ ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคตํ กโรนฺเตน, วิกฺกีตญฺจ อตฺตโน ภณฺฑํ ปรหตฺถคตํ กโรนฺเตนา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. ๕๑๕) วินยฏฺฐกถาวจเนน สเมติฯ วญฺจนํ มายากรณํ, ปฏิภานกรณวเสน อุปายกุสลตาย ปรสนฺตกคฺคหณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตุลา นาม ยาย ตุลียติ ปมียติ, ตาย ‘‘ตุลากูฏ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปน กโรนฺโต ตุลาย รูปองฺคคหณาการปฏิจฺฉนฺนสณฺฐานวเสน กโรตีติ จตุพฺพิธตา วุตฺตาฯ อตฺตนา คเหตพฺพํ ภณฺฑํ ปจฺฉาภาเค, ปเรสํ ทาตพฺพํ ปุพฺพภาเค กตฺวา มิเนนฺตีติ อาห ‘‘คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค’’ติอาทิฯ อกฺกมติ นิปฺปีฬติ, ปุพฺพภาเค อกฺกมตีติ สมฺพนฺโธฯ มูเล รชฺชุนฺติ ตุลาย มูเล โยชิตํ รชฺชุํฯ ตถา อคฺเคฯ ตนฺติ อยจุณฺณํฯ
กนติ ทิพฺพตีติ กํโส, สุวณฺณรชตาทิมยา โภชนปานปตฺตาฯ อิธ ปน โสวณฺณมเย ปานปตฺเตติ อาห ‘‘สุวณฺณปาตี’’ติฯ ตาย วญฺจนนฺติ นิกติวเสน วญฺจนํฯ ‘‘ปติรูปกํ ทสฺเสตฺวา ปรสนฺตกคหณญฺหิ นิกติ, ปฏิภานกรณวเสน ปน อุปายกุสลตาย วญฺจน’’นฺติ นิกติวญฺจนํ เภทโต กณฺหชาตกฏฺฐกถาทีสุ (ชา. อฏฺฐ. ๔.๑๐.๑๙; ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐; ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๔๙; สํ. นิ. อฏฺฐ. ๓.๕.๑๑๖๕; อ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๔.๑๙๘ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ ‘‘กถ’’นฺติอาทินา หิ ปติรูปกํ ทสฺเสตฺวา ปรสนฺตกคหณเมว วิภาเวติฯ สมคฺฆตรนฺติ ตาสํ ปาตีนํ อญฺญมญฺญํ สมกํ อคฺฆวิเสสํฯ ปาสาเณติ ภูตาภูตภาวสญฺชานนเก ปาสาเณฯ ฆํสเนเนว สุวณฺณภาวสญฺญาปนํ สิทฺธนฺติ ‘‘ฆํสิตฺวา’’ตฺเวว วุตฺตํฯ
หทยนฺติ นาฬิอาทิมินนภาชนานํ อพฺภนฺตรํ, ตสฺมิํ เภโท ฉิทฺทกรณํ หทยเภโทฯ ติลาทีนํ นาฬิอาทีหิ มินนกาเล อุสฺสาปิตา สิขาเยว สิขา, ตสฺสา เภโท หาปนํ สิขาเภโทฯ
รชฺชุยา เภโท วิสมกรณํ รชฺชุเภโทฯ ตานีติ สปฺปิเตลาทีนิฯ อนฺโตภาชเนติ ปฐมํ นิกฺขิตฺตภาชเนฯ อุสฺสาเปตฺวาติ อุคฺคมาเปตฺวา, อุทฺธํ ราสิํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ฉินฺทนฺโตติ อปเนนฺโตฯ
กตฺตพฺพกมฺมโต อุทฺธํ โกฏนํ ปฏิหนนํ อุกฺโกฏนํฯ อภูตการีนํ ลญฺชคฺคหณํ, น ปน ปุน กมฺมาย อุกฺโกฏนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อสฺสามิเก…เป.… คฺคหณ’’นฺติฯ อุปาเยหีติ การณปติรูปเกหิฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ วญฺจเนฯ ‘‘วตฺถุ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เอกํ วตฺถุ’’นฺติ วทนฺโต อญฺญานิปิ อตฺถิ พหูนีติ ทสฺเสติฯ อญฺญานิปิ หิ สสวตฺถุอาทีนิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานิฯ มิคนฺติ มหนฺตํ มิคํฯ เตน หีติ มิคคฺคหเณ อุยฺโยชนํ, เยน วา การเณน ‘‘มิคํ เม เทหี’’ติ อาห, เตน การเณนาติ อตฺโถฯ หิ-สทฺโท โยควเสนาติ วิชฺชาชปฺปนาทิปโยควเสนฯ มายาวเสนาติ มนฺตชปฺปนํ วินา อภูตสฺสาปิ ภูตาการสญฺญาปนาย จกฺขุโมหนมายาย วเสนฯ ยาย หิ อมณิอาทโยปิ มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสนฺติฯ ปามงฺโค นาม กุลาจารยุตฺโต อาภรณวิเสโส, ยํ โลเก ‘‘ยญฺโญปวิตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ วกฺกลิตฺเถราปทาเนปิ วุตฺตํ –
‘‘ปสฺสเถตํ มาณวกํ, ปีตมฏฺฐนิวาสนํ;
เหมยญฺโญปวิตฺตงฺคํ, ชนเนตฺตมโนหร’’นฺติฯ (อป. ๒.๕๔.๔๐);
ตทฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ปีตมฏฺฐนิวาสนนฺติ สิลิฏฺฐสุวณฺณวณฺณวตฺเถ นิวตฺถนฺติ อตฺโถฯ เหมยญฺโญปวิตฺตงฺคนฺติ สุวณฺณปามงฺคลคฺคิตคตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติ (อป. อฏฺฐ. ๒.๕๔.๔๐) สวนํ สฐนํ สาวิ, อนุชุกตา, เตนาห ‘‘กุฏิลโยโค’’ติ, ชิมฺหตาโยโคติ อตฺโถฯ ‘‘เอเตสํเยวา’’ติอาทินา ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ลทฺธคุณทสฺสนํฯ เย ปน จตุนฺนมฺปิ ปทานํ ภินฺนาธิกรณตํ วทนฺติ, เตสํ วาทมาห ‘‘เกจี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ‘‘เกจี’’ติ สารสมาสการกา อาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ, เตสํ ตํ น ยุตฺตํ วญฺจเนน สงฺคหิตสฺเสว ปุน คหิตตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทินาฯ
มารณนฺติ มุฏฺฐิปหารกสาตาฬนาทีหิ หิํสนํ วิเหฐนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตุ ปาณาติปาตํฯ วิเหฐนตฺเถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๘๘๐) มารณ-สทฺโทปิ อิธ วิเหฐเนเยว วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพ ปาณาติปาตํ ปหายา’ติอาทีสุ สยํกาโร, อิธ ปรํกาโร’’ติ วทนฺติ, ตํ น สกฺกา ตถา วตฺตุํ ‘‘กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา, ฉ ปโยคา’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ ยถา หิ อปฺปฏิคฺคาหภาวสามญฺเญปิ สติ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตาฯ ยถา จ ปรสนฺตกสฺส หรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามญฺเญปิ สติ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา, น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุน คหเณ ปโยชนํ อตฺถิ ตถาวิภชิตพฺพสฺสาภาวโต, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ สุนฺทรตโรติฯ
วิปราโมโสติ ‘‘หิมวิปราโมโส’’ติอาทิฯ มุสนฺตีติ โจเรนฺติ, โมเสนฺติ วา มุยฺหนํ กโรนฺติ, โมเสตฺวา เตสํ สนฺตกํ คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยนฺติ จ ตสฺสา กิริยาย ปรามสนํฯ มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนนฺติ ปรปกฺเขปิ อธิกาโรฯ อาโลปนํ วิลุมฺปนํ อาโลโปฯ สหสา กรณํ สหสากาโรฯ สหสา ปวตฺติตา สาหสิกา, สาว กิริยา ตถาฯ
เอตฺตาวตาติ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทินา ‘‘สหสาการา ปฏิวิรโต’’ติ ปริโยสาเนน เอตปฺปริมาเณน ปาเฐนฯ อนฺตรเภทํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ ยถารุตมาคตวเสเนว ฉพฺพีสติสิกฺขาปทสงฺคหเมตํ สีลํ เยภุยฺเยน สิกฺขาปทานมวิภตฺตตฺตา จูฬสีลํ นามาติ อตฺโถฯ เทสนาวเสน หิ อิธ จูฬมชฺฌิมาทิภาโว เวทิตพฺโพ, น ธมฺมวเสนฯ ตถา หิ อิธสงฺขิตฺเตน อุทฺทิฏฺฐานํ สิกฺขาปทานํ อวิภตฺตานํ วิภชนวเสน มชฺฌิมสีลเทสนา ปวตฺตา, เตเนวาห ‘‘มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต’’ติฯจูฬสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มชฺฌิมสีลวณฺณนา
๑๑. ‘‘ยถา ‘‘อิทานี’’ติอาทินาฯ ตตฺถายมฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ วาติ วิกปฺปนตฺเถ, เตน อิมมตฺถํ วิกปฺเปติ ‘‘อุสฺสาหํ กตฺวา มม วณฺณํ วทมาโนปิ ปุถุชฺชโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา ปรานุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺย, น ตทุตฺตริํฯ ‘‘ยถาปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณภาวํ ปฏิชานมานา, ปเรหิ จ ตถา สมฺภาวิยมานา ตทนุรูปปฏิปตฺติํ อชานนโต, อสมตฺถนโต จ น อภิสมฺภุณนฺติ, น เอวมยํฯ อยํ ปน สมโณ โคตโม สพฺพถาปิ สมณสารุปฺปปฏิปตฺติํ ปูเรสิเยวา’’ติ เอวํ อญฺญุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺย, น ตทุตฺตรินฺติฯ ปนาติ เอเกติ อญฺเญฯ ‘‘เอกจฺเจ’’ติปิ วทนฺติฯ โภนฺโตติ สาธูนํ ปิยสมุทาหาโรฯ สาธโว หิ ปเร ‘‘โภนฺโต’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วา สมาลปนฺติฯ สมณพฺราหฺมณาติ ยํ กิญฺจิ ปพฺพชฺชํ อุปคตตาย สมณาฯ ชาติมตฺเตน จ พฺราหฺมณาติฯ
สทฺธา นาม อิธ จตุพฺพิเธสุ ฐาเนสูติ อาห ‘‘กมฺมญฺจา’’ติอาทิฯ กมฺมกมฺมผลสมฺพนฺเธเนว อิธโลกปรโลกสทฺทหนํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอตฺถ กมฺมํ วิปจฺจติ, กมฺมผลญฺจ อนุภวิตพฺพ’’นฺติฯ ตทตฺถํ พฺยติเรกโต ญาเปติ ‘‘อยํ เม’’ติอาทินาฯ ปฏิกริสฺสตีติ ปจฺจุปการํ กริสฺสติฯ ตเทว สมตฺเถตุํ ‘‘เอวํทินฺนานิ หี’’ติอาทิมาหฯ เทสนาสีสมตฺตํ ปธานํ กตฺวา นิทสฺสนโตฯ เตน จตุพฺพิธมฺปิ ปจฺจยํ นิทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปนา’’ติอาทิฯ
‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ อยํ สทฺโท ‘‘โส กตโม’’ติ อตฺเถ เอโก นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา, เตน จ พีชคามภูตคามสมารมฺภปเท สทฺทกฺกเมน อปฺปธานภูโตปิ พีชคามภูตคาโม วิภชฺชิตพฺพฏฺฐาเน ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺทิสียติฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม อญฺโญ อตฺถกฺกโมติ อาห ‘‘กตโม โส พีชคามภูตคาโม’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ วิภตฺเต ตพฺพิสยสมารมฺโภปิ วิภตฺโตว โหติฯ อิมมตฺถญฺหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สมารมฺภํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนว จ ปาฬิยํ ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทินา โส นิทฺทิฏฺโฐติฯ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชนฺติ อิธ ทฺวิธา อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อโต น โจเทตพฺพเมตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ ปุจฺฉิตฺวา พีชคาโม เอว วิภตฺโต’’ติฯ ตตฺถ หิ ปฐเมน อตฺเถน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโฐ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส สามญฺญนิทฺเทเสน ‘‘สพฺพญฺเหต’’นฺติอาทิํฯ อตีว วิสติ เภสชฺชปโยเคสูติ อติวิสํ, อติวิสา วา, ยา ‘‘มโหสธ’’นฺติปิ วุจฺจติ กจฺฉโกติ กาฬกจฺฉโก, ยํ ‘‘ปิลกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ กปิตฺถโนติ อมฺพิลงฺกุรผโล เสตรุกฺโขฯ โส หิ กมฺปติ จลตีติ กปิถโน ถนปจฺจเยน, กปีติ วา มกฺกโฏ, ตสฺส กปิตฺถโนฯ ‘‘กปิตฺถโนติ ปิปฺปลิรุกฺโข’’ติ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๐๘) หิ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ วุตฺตํฯ ผฬุพีชํ นาม ปพฺพพีชํฯ อชฺชกนฺติ เสตปณฺณาสํฯ ผณิชฺชกนฺติ สมีรณํฯ หิริเวรนฺติ วารํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโทติ ทสฺเสติ ‘‘วิรุหนสมตฺถเมวา’’ติ อิมินาฯ อิตรญฺหิ อพีชสงฺขฺยํ คตํ, ตญฺจ โข รุกฺขโต วิโยชิตเมวฯ อวิโยชิตํ ปน ตถา วา โหตุ, อญฺญถา วา ‘‘ภูตคาโม’’ตฺเวว วุจฺจติ ยถาวุตฺเตน ทุติยฏฺเฐนฯ วินยา (ปาจิ. ๙๑) นุรูปโต เตสํ วิเสสํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ
๑๒. สนฺนิธานํ สนฺนิธิ, ตาย กรียเตติ สนฺนิธิกาโร, อนฺนปานาทิฯ เอวํ การ-สทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ สนฺธาย ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ วุตฺตํฯ อยมปโร นโย – ยถา ‘‘อาจยํ คามิโน’’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘อาจยคามิโน’’ติ (ธ. ส. ๑๐) นิทฺเทโส กโต, เอวมิธาปิ ‘‘สนฺนิธิการํ ปริโภค’’นฺติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ วุตฺตํ, สนฺนิธิํ กตฺวา ปริโภคนฺติ อตฺโถฯ วินยวเสนาติ วินยาคตาจารวเสนฯ วินยาคตาจาโร หิ อุตฺตรโลเปน ‘‘วินโย’’ติ วุตฺโต, กายวาจานํ วา วินยนํ วินโยฯ สุตฺตนฺตนยปฏิปตฺติยา วิสุํ คหิตตฺตา วินยาจาโรเยว อิธ ลพฺภติฯ สมฺมา กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโขติ จ วินยาจารสฺส วิสุํ คหิตตฺตา สุตฺตนฺตนยปฏิปตฺติ เอวฯ ปฏิคฺคหิตนฺติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคหิตํฯ อปรชฺชูติ อปรสฺมิํ ทิวเสฯ ทตฺวาติ ปริวตฺตนวเสน ทตฺวาฯ ฐปาเปตฺวาติ จ อตฺตโน สนฺตกกรเณน ฐปาเปตฺวาฯ เตสมฺปิ สนฺตกํ วิสฺสาสคฺคาหาทิวเสน ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ สุตฺตนฺตนยวเสน สลฺเลโข เอว น โหติฯ
ยานิ จ เตสํ อนุโลมานีติ เอตฺถ สานุโลมธญฺญรสํ, มธุกปุปฺผรสํ, ปกฺกฑากรสญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺเพปิ ผลปุปฺผปตฺตรสา อนุโลมปานานีติ ทฏฺฐพฺพํ, ยถาปริจฺเฉทกาลํ อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิตนฺติ อตฺโถฯ
สนฺนิธียเตติ สนฺนิธิ, วตฺถเมวฯ ปริยายติ กปฺปียตีติ ปริยาโย, กปฺปิยวาจานุสาเรน ปริยายกถาฯ ตพฺพิปรีโต นิปฺปริยาโย, กปฺปิยมฺปิ อนุปคฺคมฺม สนฺตุฏฺฐิวเสน ปฏิปตฺติ, ปริยาย-สทฺโท วา การเณ, ตสฺมา กปฺปิยการณวเสน วุตฺตา กถา ปริยายกถาฯ ตทปิ อวตฺวา สนฺตุฏฺฐิวเสน วุตฺตา นิปฺปริยาโยฯ ‘‘สเจ’’ติอาทิ อญฺญสฺส ทานาการทสฺสนํฯ ปาฬิยา อุทฺทิสนํ อุทฺเทโสฯ อตฺถสฺส ปุจฺฉา ปริปุจฺฉนํฯ ‘‘อทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อทาเน สลฺเลขโกปนํ ทสฺเสติฯ อปฺปโหนฺเตติ กาตุํ อปฺปโหนเก สติฯ ปจฺจาสายาติ จีวรปฏิลาภาสายฯ อนุญฺญาตกาเลติ อนตฺถเต กถิเน เอโก ปจฺฉิมกตฺติกมาโส, อตฺถเต กถิเน ปจฺฉิมกตฺติกมาเสน สห เหมนฺติกา จตฺตาโร มาสา, ปิฏฺฐิสมเย โย โกจิ เอโก มาโสติ เอวํ ตติยกถินสิกฺขาปทาทีสุ อนุญฺญาตสมเยฯ สุตฺตนฺติ จีวรสิพฺพนสุตฺตํฯ วินยกมฺมํ กตฺวาติ มูลจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปจฺจาสาจีวรเมว มูลจีวรํ กตฺวา ฐเปตพฺพํ, ตํ ปุน มาสปริหารํ ลภติ, เอเตน อุปาเยน ยาว อิจฺฉติ, ตาว อญฺญมญฺญํ มูลจีวรํ กตฺวา ฐเปตุํ ลพฺภตีติ วุตฺตนเยน, วิกปฺปนาวเสน วา วินยกมฺมํ กตฺวาฯ กสฺมา น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘สนฺนิธิ จ โหติ สลฺเลขญฺจ โกเปตี’’ติฯ
อุปริ มณฺฑปสทิสํ ปทรจฺฉนฺนํ, สพฺพปลิคุณฺฐิมํ วา ฉาเทตฺวา กตํ วยฺหํฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณรชตาทิมยา โคปานสิโย ทตฺวา ครุฬปกฺขกนเยน กตา สนฺทมานิตาฯ ผลกาทินา กตํ ปีฐกยานํ สิวิกาฯ อนฺโตลิกาสงฺขาตา ปฏโปฏลิกา ปาฏงฺกีฯ ‘‘เอกภิกฺขุสฺส หี’’ติอาทิ ตทตฺถสฺส สมตฺถนํฯ อรญฺญตฺถายาติ อรญฺญคมนตฺถายฯ โธตปาทกตฺถายาติ โธวิตปาทานมนุรกฺขณตฺถายฯ สํหนิตพฺพา พนฺธิตพฺพาติ สงฺฆาฏา, อุปาหนาเยว สงฺฆาฏา ตถา, ยุคฬภูตา อุปาหนาติ อตฺโถฯ อญฺญสฺส ทาตพฺพาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ทานํ เวทิตพฺพํฯ
มญฺโจติ นิทสฺสนมตฺตํฯ สพฺเพปิ หิ ปีฐภิสาทโย นิสีทนสยนโยคฺคา คเหตพฺพา เตสุปิ ตถาปฏิปชฺชิตพฺพโตฯ
อาพาธปจฺจยา เอว อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพา คนฺธา วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ สตี’’ติ อิมินาฯ ‘‘ลกฺขเณ หิ สติ เหตุตฺโถปิ กตฺถจิ สมฺภวตี’’ติ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตตฺถ กณฺฑูติ กจฺฉูติ วิตจฺฉิกาฯ ฉวิโทโสติ กิลาสาทิฯ อาหราเปตฺวาติ ญาติปวาริตโต ภิกฺขาจารวตฺเตน วา น เยน เกนจิ วา อากาเรน หราเปตฺวาฯ เภสชฺชปจฺจเยหิ คิลานสฺส วิญฺญตฺติปิ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ‘‘ทฺวาเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฆรธูปนํ วิหารวาสนา, เจติยฆรวาสนา วาฯ อาทิ-สทฺเทน เจติยปฏิมาปูชาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ
กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ, ยํ กิญฺจิ อุปโภคารหํ วตฺถุ, ตสฺมา ยถาวุตฺตานมฺปิ ปสงฺคํ นิวาเรตุํ ‘‘วุตฺตาวเสสํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาห, ปาริเสสนยโต คหิตตฺตา วุตฺตาวเสสํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิํ ปเนตนฺติ วุตฺตํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิฯ ตถารูเป กาเลติ คามํ ปวิสิตุํ ทุกฺกราทิกาเลฯ วลฺลูโรติ สุกฺขมํสํฯ ภาชน-สทฺโท สปฺปิเตลคุฬสทฺเทหิ โยเชตพฺโพ ตทวินาภาวิตฺตาฯ กาลสฺเสวาติ ปเควฯ อุทกกทฺทเมติ อุทเก จ กทฺทเม จฯ นิมิตฺเต เจตํ ภุมฺมํ, ภาวลกฺขเณ วาฯ อจฺฉถาติ นิสีทถฯ ภุญฺชนฺตสฺเสวาติ ภุญฺชโต เอว ภิกฺขุโน, สมฺปทานวจนํ, อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํฯ กิริยนฺตราวจฺเฉทนโยเคน เหตฺถ อนาทรตาฯ คีวายามกนฺติ ภาวนปุํสกวจนํ, คีวํ อายเมตฺวา อายตํ กตฺวาติ อตฺโถ, ยถา วา ภุตฺเต อติภุตฺตตาย คีวา อายมิตพฺพา โหติ, ตถาติปิ วฏฺฏติฯ จตุมาสมฺปีติ วสฺสานสฺส จตฺตาโร มาเสปิฯ กุฏุมฺพํ วุจฺจติ ธนํ, ตทสฺสตฺถีติ กุฏุมฺพิโก, มุณฺโฑ จ โส กุฏุมฺพิโก จาติ มุณฺฑกุฏุมฺพิโก, ตสฺส ชีวิกํ ตถา, ตํ กตฺวา ชีวตีติ อตฺโถฯ นยทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อามิสปเทน ทสฺสิตานํ สนฺนิธิวตฺถูนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตพฺพิรหิตํ สมณปฏิปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขุโน ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘คุฬปิณฺโฑ ตาลปกฺกปฺปมาณ’’นฺติ สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ จตุภาคมตฺตนฺติ กุฏุมฺพมตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอกา ตณฺฑุลนาฬี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ตสฺสา จตุภาโค เอกปตฺโถติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘กุฑุโว ปสโต เอโก, ปตฺโถ เต จตุโร สิยุํ;
อาฬฺหโก จตุโร ปตฺถา, โทณํ วา จตุราฬฺหก’’นฺติฯ
กสฺมาติ ‘‘เต หี’’ติอาทิฯ อาหราเปตฺวาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ปเคว ยถาลทฺธํฯ ‘‘อผาสุกกาเล’’ติอาทินา สุทฺธจิตฺเตน ฐปิตสฺส ปริโภโค สลฺเลขํ น โกเปตีติ ทสฺเสติฯ สมฺมุติกุฏิกาทโย จตสฺโส, อวาสาคารภูเตน วา อุโปสถาคาราทินา สห ปญฺจกุฏิโย สนฺธาย ‘‘กปฺปิยกุฏิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺนิธิ นาม นตฺถิ ตตฺถ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสฺส อนุญฺญาตตฺตาฯ ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติอาทินา อธิการานุรูปํ อตฺถํ ปโยเชติฯ ปิโลติกขณฺฑนฺติ ชิณฺณโจฬขณฺฑํฯ
๑๓. ‘‘คีวํ ปสาเรตฺวา’’ติ เอเตน สยเมว อาปาถคมเน โทโส นตฺถีติ ทสฺเสติฯ เอตฺตกมฺปีติ วินิจฺฉยวิจารณา วตฺถุกิตฺตนมฺปิฯ ปโยชนมตฺตเมวาติ ปทตฺถโยชนมตฺตเมวฯ ยสฺส ปน ปทสฺส วิตฺถารกถํ วินา น สกฺกา อตฺโถ วิญฺญาตุํ, ตตฺถ วิตฺถารกถาปิ ปทตฺถสงฺคหเมว คจฺฉติฯ
กุตูหลวเสน เปกฺขิตพฺพโต เปกฺขํ, นฏสตฺถวิธินา ปโยโคฯ นฏสมูเหน ปน ชนสมูเห กตฺตพฺพวเสน ‘‘นฏสมฺมชฺช’’นฺติ วุตฺตํฯ ชนานํ สมฺมทฺเท สมูเห กตนฺติ หิ สมฺมชฺชํฯ สารสมาเส ปน ‘‘เปกฺขามห’’นฺติปิ วทนฺติ, ‘‘สมฺมชฺชทสฺสนุสฺสว’’นฺติ เตสํ มเต อตฺโถฯ ภารตนามกานํ ทฺเวภาตุกราชูนํ, รามรญฺโญ จ ยุชฺฌนาทิกํ ตปฺปสุเตหิ อาจิกฺขิตพฺพโต อกฺขานํฯ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏติ, ปเคว ตํ โสตุํฯ ปาณินา ตาฬิตพฺพํ สรํ ปาณิสฺสรนฺติ อาห ‘‘กํสตาฬ’’นฺติ, โลหมโย ตูริยชาติวิเสโส กํโส, โลหมยปตฺโต วา, ตสฺส ตาฬนสทฺทนฺติ อตฺโถฯ ปาณีนํ ตาฬนสรนฺติ อตฺถํ สนฺธาย ปาณิตาฬนฺติปิ วทนฺติฯ ฆนสงฺขาตานํ ตูริยวิเสสานํ ตาฬนํ ฆนตาฬํ นาม, ทณฺฑมยสมฺมตาฬํ สิลาตลากตาฬํ วาฯ มนฺเตนาติ ภูตาวิสนมนฺเตนฯ เอเกติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จ, ยถา เจตฺถ, เอวมิโต ปเรสุปิ ‘‘เอเก’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุฯ เต กิร ทีฆนิกายสฺสตฺถวิเสสวาทิโนฯ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ นาม รุกฺขสารทณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ จตุรสฺสอมฺพณํ กตฺวา จตูสุ ปสฺเสสุ ธมฺเมน โอนทฺธิตฺวา วาทิตภณฺฑสฺส ตาฬนํฯ ตญฺหิ เอกาทสโทณปฺปมาณมานวิเสสสณฺฐานตฺตา ‘‘อมฺพณก’’นฺติ วุจฺจติ, พิมฺพิสกนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ตถา กุมฺภสณฺฐานตาย กุมฺโภ, ฆโฏเยว วา, ตสฺส ธุนนนฺติ ขุทฺทกภาณกาฯ อพฺโภกฺกิรณํ รงฺคพลิกรณํฯ เต หิ นจฺจฏฺฐาเน เทวตานํ พลิกรณํ นาม กตฺวา กีฬนฺติ, ยํ ‘‘นนฺที’’ติปิ วุจฺจติ โสภนกรํ นามฯ ‘‘โสภนฆรก’’นฺติ สารสมาเส วุตฺตํฯ จณฺฑาย อลนฺติ จณฺฑาลํ, อโยคุฬกีฬาฯ จณฺฑาลา นาม หีนชาติกา สุนขมํสโภชิโน, เตสํ อิทนฺติ จณฺฑาลํฯ สาเณ อุทเกน เตเมตฺวา อญฺญมญฺญํ อาโกฏนกีฬา สาณโธวนกีฬาฯ วํเสน กตํ กีฬนํ วํสนฺติ อาห ‘‘เวฬุํ อุสฺสาเปตฺวา กีฬน’’นฺติฯ
นิขณิตฺวาติ ภูมิยํ นิขาตํ กตฺวาฯ นกฺขตฺตกาเลติ นกฺขตฺตโยคฉณกาเลฯ ตมตฺถํ องฺคุตฺตราคเม ทสกนิปาตปาฬิยา (อ. นิ. ๑๐.๑๐๖) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิเจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อฏฺฐิโธวเนฯ อินฺทชาเลนาติ อฏฺฐิโธวนมนฺตํ ปริชปฺเปตฺวา ยถา ปเร อฏฺฐีนิเยว ปสฺสนฺติ, น มํสาทีนิ, เอวํ มํสาทีนมนฺตรธาปนมายายฯ อินฺทสฺส อฏฺฐิโธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนกีฬาฯ
หตฺถิอาทีหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุนฺติ หตฺถิอาทีสุ อภิรุหิตฺวา อญฺเญหิ สทฺธิํ ยุชฺฌนํ, หตฺถิอาทีหิ จ สทฺธิํ สยเมว ยุชฺฌนํ สนฺธาย วุตฺตํ, หตฺถิอาทีหิ สทฺธิํ อญฺเญหิ ยุชฺฌิตุํ, สยํ วา ยุชฺฌิตุนฺติ หิ อตฺโถฯ เตติ หตฺถิอาทโยฯ อญฺญมญฺญํ มเถนฺติ วิโลเถนฺตีติ มลฺลา, พาหุยุทฺธการกา, เตสํ ยุทฺธํฯ สมฺปหาโรติ สงฺคาโมฯ พลสฺส เสนาย อคฺคํ คณนโกฏฺฐาสํ กโรนฺติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, ‘‘เอตฺตกา หตฺถี, เอตฺตกา อสฺสา’’ติอาทินา พลคณนฏฺฐานํฯ เสนํ วิยูหนฺติ เอตฺถ วิภชิตฺวา ฐเปนฺติ, เสนาย วา เอตฺถ พฺยูหนํ วินฺยาโสติ เสนาพฺยูโห, ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา โหนฺตู’’ติอาทินา ยุทฺธตฺถํ จตุรงฺคพลาย เสนาย เทสวิเสเสสุ วิจารณฏฺฐานํ, ตํ ปน เภทโต สกฏพฺยูหาทิวเสนฯ อาทิ-สทฺเทน จกฺกปทุมพฺยูหานํ ทณฺฑโภคมณฺฑลาสํหตพฺยูหานญฺจ คหณํ, ‘‘ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ หตฺถานีกํ, ตโย อสฺสา ปจฺฉิมํ อสฺสานีกํ, ตโย รถา ปจฺฉิมํ รถานีกํ, จตฺตาโร ปุริสา สรหตฺถา ปตฺตี ปจฺฉิมํ ปตฺตานีก’’นฺติ (ปาจิ. ๓๒๔ อุยฺโยธิกสิกฺขาปเท) กณฺฑวิทฺธสิกฺขาปทสฺส ปทภาชนํ สนฺธาย ‘‘ตโย…เป.…อาทินา นเยน วุตฺตสฺสา’’ติ อาหฯ ตญฺจ โข ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี, ติปุริโส อสฺโส, จตุปุริโส จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนายํ วุตฺตมนีกํ ปฏิกฺขิปติฯ
๑๔. การณํ นาม ผลสฺส ฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปมาโท…เป.… ฐาน’’นฺติฯ ปทานีติ สารีอาทีนํ ปติฏฺฐานานิฯ อฏฺฐาปทนฺติ สญฺญาย ทีฆตาฯ ‘‘อฏฺฐปท’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ ทสปทํ นาม ทฺวีหิ ปนฺตีติ วีสติยา ปเทหิ กีฬนชูตํฯ อฏฺฐปททสปเทสูติ อฏฺฐปททสปทผลเกสุฯ อากาเสเยว กีฬนนฺติ ‘‘อยํ สารี อสุกปทํ มยา นีตา, อยํ อสุกปท’’นฺติ เกวลํ มุเขเนว วทนฺตานํ อากาเสเยว ชูตสฺส กีฬนํฯ นานาปถมณฺฑลนฺติ อเนกวิหิตสารีมคฺคปริวฏฺฏํฯ ปริหริตพฺพนฺติ สาริโย ปริหริตุํ ยุตฺตกํฯ อิโต จิโต จ สรนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ สาริโย, เยน เกนจิ กตานิ อกฺขพีชานิฯ ตตฺถาติ ตาสุ สารีสุ, ตสฺมิํ วา อปนยนุปนยเนฯ ชูตขลิเกติ ชูตมณฺฑเลฯ ‘‘ชูตผลเก’’ติปิ อธุนา ปาโฐฯ ปาสกํ วุจฺจติ ฉสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ ยาว ฉกฺกํ ทสฺเสตฺวา กตกีฬนกํ, ตํ วฑฺเฒตฺวา ยถาลทฺธํ ปาสโก, จตุพฺพีสติวิโธ อกฺโขฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อฏฺฐกํ มาลิกํ วุตฺตํ, สาวฏฺฏญฺจ ฉกํ มตํ;
จตุกฺกํ พหุลํ เญยฺยํ, ทฺวิ พินฺทุสนฺติภทฺรกํ;
จตุวีสติ อายา จ, มุนินฺเทน ปกาสิตา’’ติฯ
เตน กีฬนมิธ ปาสกกีฬนํฯ ฆฏนํ ปหรณํ, เตน กีฬา ฆฏิกาติ อาห ‘‘ทีฆทณฺฑเกนา’’ติอาทิฯ ฆเฏน กุมฺเภน กีฬา ฆฏิกาติ เอเกฯ มญฺชิฏฺฐิกาย วาติ มญฺชิฏฺฐิสงฺขาตสฺส โยชนวลฺลิรุกฺขสฺส สารํ คเหตฺวา ปกฺกกสาวํ สนฺธาย วทติฯ สิตฺโถทเกน วาติ [ปิฏฺโฐทเกน วา (อฏฺฐกถายํ)] จ ปกฺกมธุสิตฺโถทกํฯ สลากหตฺถนฺติ ตาลหีราทีนํ กลาปสฺเสตํ อธิวจนํฯ พหูสุ สลากาสุ วิเสสรหิตํ เอกํ สลากํ คเหตฺวา ตาสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ตญฺเญว อุทฺธรนฺตา สลากหตฺเถน กีฬนฺตีติ เกจิฯ คุฬกีฬาติ คุฬผลกีฬา, เยน เกนจิ วา กตคุฬกีฬาฯ ปณฺเณน วํสากาเรน กตา นาฬิกา ปณฺณนาฬิกา, เตเนวาห ‘‘ตํธมนฺตา’’ติฯ ขุทฺทเก ก-ปจฺจโยติ ‘‘ขุทฺทกนงฺคล’’นฺติ อิมินาฯ หตฺถปาทานํ โมกฺเขน โมจเนน จยติ ปริวตฺตติ เอตายาติ โมกฺขจิกา, เตนาห ‘‘อากาเส วา’’ติอาทิฯ ปริพฺภมนตฺตาเยว ตํ จกฺกํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริพฺภมนจกฺก’’นฺติ วุตฺตํฯ
ปณฺเณน กตา นาฬิ ปณฺณนาฬิ, อิมินา ปตฺตาฬฺหกปททฺวยสฺส ยถากฺกมํ ปริยายํ ทสฺเสติฯ เตน กตา ปน กีฬา ปตฺตาฬฺหกาติ วุตฺตํ ‘‘ตายา’’ติอาทิฯ ขุทฺทโก รโถ รถโก ก-สทฺทสฺส ขุทฺทกตฺถวจนโตฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ อากาเส วา ยํ ญาเปติ, ตสฺส ปิฏฺฐิยํ วา ยถา วา ตถา วา อกฺขรํ ลิขิตฺวา ‘‘เอวมิท’’นฺติ ชานเนน กีฬา อกฺขริกา, ปุจฺฉนฺตสฺส มุขาคตํ อกฺขรํ คเหตฺวา นฏฺฐมุตฺติลาภาทิชานนกีฬาติปิ วทนฺติฯ วชฺช-สทฺโท อปราธตฺโถติ อาห ‘‘ยถาวชฺชํ นามา’’ติอาทิฯ วาทิตานุรูปํ นจฺจนํ, คายนํ วา ยถาวชฺชนฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ กเต ชโย ภวิสฺสติ, เอวํ กเต ปราชโย’’ติ ชยปราชยํ ปุรกฺขตฺวา ปโยคกรณวเสน ปริหารปถาทีนมฺปิ ชูตปฺปมาทฏฺฐานภาโว เวทิตพฺโพ, ปงฺคจีราทีหิ จ วํสาทีหิ กตฺตพฺพา กิจฺจสิทฺธิ, อสิทฺธิ จาติ ชยปราชยาวโห ปโยโค วุตฺโต, ยถาวชฺชนฺติ จ กาณาทีหิ สทิสาการทสฺสเนหิ ชยปราชยวเสน ชูตกีฬิกภาเวน วุตฺตํฯ สพฺเพปิ
๑๕. ปมาณาติกฺกนฺตาสนนฺติ ‘‘อฏฺฐงฺคุลปาทกํ กาเรตพฺพํ สุคตงฺคุเลนา’’ติ วุตฺตปฺปมาณโต อติกฺกนฺตาสนํฯ กมฺมวเสน ปโยชนโต ‘‘อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ วาฬรูปานีติ อาหริมานิ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬรูปานิฯ วุตฺตญฺหิ ภิกฺขุนิวิภงฺเค ‘‘ปลฺลงฺโก นาม อาหริเมหิ วาเฬหิ กโต’’ติ (ปาจิ. ๙๘๔) ‘‘อกปฺปิยรูปากุโล อกปฺปิยมญฺโจ ปลฺลงฺโก’’ติ สารสมาเส วุตฺตํฯ ทีฆโลมโก มหาโกชโวติ จตุรงฺคุลาธิกโลโม กาฬวณฺโณ มหาโกชโวฯ กุวุจฺจติ ปถวี, ตสฺสํ ชวติ โสภนวิตฺถฏวเสนาติ โกชโวฯ ‘‘จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานี’’ติ วจนโต จตุรงฺคุลโต เหฏฺฐา อุทฺทโลมี เอกนฺตโลมีติ วิเสสทสฺสนเมตํ, ตสฺมา ยทิ ตาสุ น ปวิสติ, วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํฯ วานวิจิตฺตนฺติ ภิตฺติจฺฉทาทิอากาเรน วาเนน สิพฺพเนน วิจิตฺรํฯ อุณฺณามยตฺถรณนฺติ มิคโลมปกตมตฺถรณํฯ เสตตฺถรโณติ ธวลตฺถรโณฯ สีตตฺถิเกหิ เสวิตพฺพตฺตา เสตตฺถรโณ, ‘‘พหุมุทุโลมโก’’ติปิ วทนฺติฯ ฆนปุปฺผโกติ สพฺพถา ปุปฺผาการสมฺปนฺโนฯ ‘‘อุณฺณามยตฺถรโณติ อุณฺณามโย โลหิตตฺถรโณ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒๕๘) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํฯ อามลกปตฺตาการาหิ ปุปฺผปนฺตีหิ เยภุยฺยโต กตตฺตา อามลกปตฺโตติปิ วุจฺจติฯ
ติณฺณํ ตูลานนฺติ รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกีตูลสงฺขาตานํ ติณฺณํ ตูลานํฯ อุทิตํ ทฺวีสุ โลมํ ทสา ยสฺสาติ อุทฺทโลมี อิ-การสฺส อการํ, ต-การสฺส โลปํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวาฯ เอกสฺมิํ อนฺเต โลมํ ทสา ยสฺสาติ เอกนฺตโลมีฯ อุภยตฺถ เกจีติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จฯ เตสํ วาเท ปน อุทิตเมกโต อุคฺคตํ โลมมยํ ปุปฺผํ ยสฺสาติ อุทฺทโลมี วุตฺตนเยนฯ อุภโต อนฺตโต เอกํ สทิสํ โลมมยํ ปุปฺผํ ยสฺสาติ เอกนฺตโลมีติ วจนตฺโถฯ วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ ‘อุทฺธโลมี’ติปิ ปาโฐฯ เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. ๒๕๔) วุตฺตํ, นามมตฺตเมส วิเสโสฯ อตฺถโต ปน อคฺคหิตาวเสโส อฏฺฐกถาทฺวเยปิ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺโพฯ
โกเสยฺยญฺจ กฏฺฏิสฺสญฺจ กฏฺฏิสฺสานิ วิรูเปกเสสวเสนฯ เตหิ ปกตมตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสํฯ เอตเทวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยปจฺจตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ, โกเสยฺยสุตฺตานมนฺตรนฺตรํ สุวณฺณมยสุตฺตานิ ปเวเสตฺวา วีตมตฺถรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สุวณฺณสุตฺตํ กิร ‘‘กฏฺฏิสฺสํ, กสฺสฏ’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕) วุตฺตํฯ กฏฺฏิสฺสํ นาม วากวิเสโสติปิ วทนฺติฯ รตนปริสิพฺพิตนฺติ รตเนหิ สํสิพฺพิตํ, สุวณฺณลิตฺตนฺติ เกจิฯ สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพนรหิตํฯ วินเยติ วินยฏฺฐกถํ, วินยปริยายํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ อิธ หิ สุตฺตนฺติกปริยาเย ‘‘ฐเปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ วินยปริยายํ ปน ปตฺวา ครุเก ‘‘ฐเปตฺวา…เป.… น วฏฺฏนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ อปเรฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายนฺติ กตฺถจิ ปาโฐ, โปราณทีฆนิกายฏฺฐกถายนฺติ อตฺโถฯ นจฺจโยคฺคนฺติ นจฺจิตุํ ปโหนกํฯ กโรนฺติ เอตฺถ นจฺจนฺติ กุตฺตกํ, ตํ ปน อุทฺทโลมีเอกนฺตโลมีวิเสสเมวฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘ทฺวิทเสกทสานฺยุทฺท-โลมีเอกนฺตโลมิโน;
ตเทว โสฬสิตฺถีนํ, นจฺจโยคฺคญฺหิ กุตฺตก’’นฺติฯ
หตฺถิโน ปิฏฺฐิยํ อตฺถรํ หตฺถตฺถรํฯ เอวํ เสสปเทสุปิฯ อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิ, ตานิ กิร จมฺมานิ สุขุมตรานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติ, อุปรูปริ ฐเปตฺวา สิพฺพนวเสน หิ สนฺตติภูตา ‘‘ปเวณี’’ติ วุจฺจติฯ กทลีมิโคติ มญฺชาราการมิโค, ตสฺส ธมฺเมน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณํ ตถาฯ ‘‘ตํ กิรา’’ติอาทิ ตทาการทสฺสนํ, ตสฺมา สุทฺธเมว กทลีมิคจมฺมํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ อุตฺตรํ อุปริภาคํ ฉาเทตีติ อุตฺตรจฺฉโท, วิตานํฯ ตมฺปิ โลหิตเมว อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รตฺตวิตาเนนา’’ติฯ ‘‘ยํ วตฺตติ, ตํ สอุตฺตรจฺเฉท’’นฺติ เอตฺถ เสโส, สํสิพฺพิตภาเวน สทฺธิํ วตฺตตีติ อตฺโถฯ รตฺตวิตาเนสุ จ กาสาวํ วฏฺฏติ, กุสุมฺภาทิรตฺตเมว น วฏฺฏติ, ตญฺจ โข สพฺพรตฺตเมวฯ ยํ ปน นานาวณฺณํ วานจิตฺตํ วา เลปจิตฺตํ วา, ตํ วฏฺฏติฯ ปจฺจตฺถรณสฺเสว ปธานตฺตา ตปฺปฏิพทฺธํ เสตวิตานมฺปิ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ อุภโตติ อุภยตฺถ มญฺจสฺส สีสภาเค, ปาทภาเค จาติ อตฺโถฯ เอตฺถาปิ สอุตฺตรจฺฉเท วิย วินิจฺฉโยฯ ปทุมวณฺณํ วาติ นาติรตฺตํ สนฺธายาหฯ วิจิตฺรํ วาติ ปน สพฺพถา กปฺปิยตฺตา วุตฺตํ, น ปน อุภโต อุปธาเนสุ อกปฺปิยตฺตาฯ น หิ โลหิตก-สทฺโท จิตฺเต วฏฺฏติฯ ปฏลิกคฺคหเณเนว จิตฺตกสฺสาปิ อตฺถรณสฺส สงฺคเหตพฺพปฺปสงฺคโตฯ สเจ ปมาณยุตฺตนฺติ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต สมตฺเถตุํ ‘‘มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติฯ มหาอุปธานนฺติ จ ปมาณาติกฺกนฺตํ อุปธานํฯ สีสปฺปมาณเมว หิ ตสฺส ปมาณํฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, สีสปฺปมาณํ สีสปฺปมาณญฺจ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลญฺจ โหติฯ พิพฺโพหนสฺส มชฺฌฏฺฐานํ ติริยโต มุฏฺฐิรตนํ โหติ, ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วาฯ ตํ ปน อกปฺปิยตฺตาเยว ปฏิกฺขิตฺตํ, น ตุ อุจฺจาสยนมหาสยนปริยาปนฺนตฺตาฯ ทฺเวปีติ สีสูปธานํ, ปาทูปธานญฺจฯ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวาติ ปจฺจตฺถรณํ กตฺวา อตฺถริตฺวาติ อตฺโถ, อิทญฺจ คิลานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ ‘‘อคิลานสฺสาปิ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติฯ คิลานสฺส พิพฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ กตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. ๒๙๗) วุตฺตนเยเนวาติ วินเย ภควตา วุตฺตนเยเนวฯ กถํ ปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ ยถา อฏฺฐงฺคุลปาทกํ โหติ, เอวํ อาสนฺทิยา ปาทจฺฉินฺทนํ เวทิตพฺพํฯ ปลฺลงฺกสฺส ปน อาหริมานิ วาฬรูปานิ อาหริตฺวา ปุน อปฺปฏิพทฺธตาการณมฺปิ เภทนเมวฯ วิชเฏตฺวาติ ชฏํ นิพฺเพเธตฺวาฯ พิพฺโพหนํ กาตุนฺติ ตานิ วิชฏิตตูลานิ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา พิพฺโพหนํ กาตุํฯ
๑๖. ‘‘มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกาน’’นฺติ เอเตน อณฺฑชชลาพุชานเมว คหณํ, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตตฺตาติ จ การณํ ทสฺเสติ, เตเนวายมตฺโถ สิชฺฌติ ‘‘อเนกทิวสานิ อนฺโตสยนเหตุ เอส คนฺโธ’’ติฯ อุจฺฉาเทนฺติ อุพฺพฏฺเฏนฺติฯ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถนฺติ สุสณฺฐานตาสมฺปาทนตฺถํฯ ปริมทฺทนฺตีติ สมนฺตโต มทฺทนฺติฯ
เตสํเยว ทารกานนฺติ ปุญฺญวนฺตานเมว ทารกานํฯ เตสเมว หิ ปกรณานุรูปตาย คหณํฯ มหามลฺลานนฺติ มหตํ พาหุยุทฺธการกานํฯ อาทาโส นาม มณฺฑนกปกติกานํ มนุสฺสานํ อตฺตโน มุขฉายาปสฺสนตฺถํ กํสโลหาทีหิ กโต ภณฺฑวิเสโสฯ ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ยํ กิญฺจิ…เป.… น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ อลงฺการญฺชนเมว น เภสชฺชญฺชนํฯ มณฺฑนานุโยคสฺส หิ อธิปฺเปตตฺตา ตมิธานธิปฺเปตํฯ โลเก มาลา-สทฺโท พทฺธมาลายเมว ‘‘มาลา มาลฺยํ ปุปฺผทาเม’’ติ วจนโตฯ สาสเน ปน สุทฺธปุปฺเผสุปิ นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘อพทฺธมาลา วา’’ติฯ กาฬปีฬกาทีนนฺติ กาฬวณฺณปีฬกาทีนํฯ มตฺติกกกฺกนฺติ โอสเธหิ อภิสงฺขตํ โยคมตฺติกาจุณฺณํฯ เทนฺตีติ วิเลเปนฺติฯ จลิเตติ วิการาปชฺชนวเสน จลนํ ปตฺเต เตนาติ สาสปกกฺเกนฯ โทเสติ กาฬปีฬกาทีนํ เหตุภูเต โลหิตโทเสฯ ขาทิเตติ อปนยนวเสน ขาทิเตฯ สนฺนิสินฺเนติ ตาทิเส ทุฏฺฐโลหิเต ปริกฺขีเณฯ มุขจุณฺณเกนาติ มุขวิเลปเนน จุณฺเณนฺตีติ วิลิมฺเปนฺติฯ ตํ สพฺพนฺติ มตฺติกากกฺกสาสปติลหลิทฺทิกกฺกทานสงฺขาตํ มุขจุณฺณํ, มุขวิเลปนญฺจ น วฏฺฏติฯ อตฺถานุกฺกมสมฺภวโต หิ อยํ ปททฺวยสฺส วณฺณนาฯ มุขจุณฺณสงฺขาตํ มุขวิเลปนนฺติ วา ปททฺวยสฺส ตุลฺยาธิกรณวเสน อตฺถวิภาวนาฯ
หตฺถพนฺธนฺติ หตฺเถ พนฺธิตพฺพมาภรณํ, ตํ ปน สงฺขกปาลาทโยติ อาห ‘‘หตฺเถ’’ติอาทิฯ สงฺโข เอว กปาลํ ตถาฯ ‘‘อปเร’’ติอาทินา ยถากฺกมํ ‘‘สิขาพนฺธ’’นฺติอาทิ ปทานมตฺถํ สํวณฺเณติฯ ตตฺถ สิขนฺติ จูฬํฯ จีรกํ นาม เยน จูฬาย ถิรกรณตฺถํ, โสภนตฺถญฺจ วิชฺฌติฯ มุตฺตาย, มุตฺตา เอว วา ลตา มุตฺตาลตา, มุตฺตาวฬิฯ ทณฺโฑ นาม จตุหตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘จตุหตฺถทณฺฑํ วา’’ติฯ อลงฺกตทณฺฑกนฺติ ปน ตโต โอมกํ รถยฏฺฐิอาทิกํ สนฺธายาหฯ เภสชฺชนาฬิกนฺติ เภสชฺชตุมฺพํฯ ปตฺตาทิโอลมฺพนํ วามํเสเยว อจิณฺณนฺติ วุตฺตํ ‘‘วามปสฺเส โอลคฺคิต’’นฺติฯ กณฺณิกา นาม กูฏํ, ตาย จ รตเนน จ ปริกฺขิตฺโต โกโส ยสฺส ตถาฯ ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตนฺติ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐวเสน ปญฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ สิพฺพิตํ ติวิธมฺปิ ฉตฺตํฯ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตนฺติ เตสํ ปริจยนิยาเมน วา นลาเฏ พนฺธิตุํ ปโหนกปฺปมาเณน วา วุตฺตํฯ ‘‘เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา’’ติ เอเตน ตทนชฺโฌตฺถรณวเสน พนฺธนาการํ ทสฺเสติฯ เมฆมุเขติ อพฺภนฺตเรฯ ‘‘มณิ’’นฺติ อิทํ สิโรมณิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จูฬามณิ’’นฺติ, จูฬายํ มณินฺติ อตฺโถฯ จมรสฺส อยํ จามโร, สฺเวว วาโล, เตน กตา พีชนี จามรวาลพีชนีฯ อญฺญาสํ ปน มกสพีชนีวากมยพีชนีอุสีรมยพีชนีโมรปิญฺฉมยพีชนีนํ, วิธูปนตาลวณฺฏานญฺจ กปฺปิยตฺตา ตสฺสาเยว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ
๑๗. ทุคฺคติโต, สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค, โมกฺขมคฺโค จฯ ตํ นิยฺยานมรหติ, ตสฺมิํ วา นิยฺยาเน นิยุตฺตา, ตํ วา นิยฺยานํ ผลภูตํ เอติสฺสาติ นิยฺยานิกา, วจีทุจฺจริตกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา นิยฺยานิกา อี-การสฺส รสฺสตฺตํ, ย-การสฺส จ ก-การํ อนิยฺยานิกา, สมฺผปฺปลาโป, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ติรจฺฉานภูตาติ ติโรกรณภูตา วิพนฺธนภูตาฯ โสปิ นามาติ เอตฺถ นาม-สทฺโท ครหายํฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตตฺตา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ กามสฺสาทวเสนาติ กามสงฺขาตอสฺสาทวเสนฯ สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อุปาหนาติ ยานกถาสมฺพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สุฏฺฐุ นิเวสิตพฺโพติ สุนิวิฏฺโฐฯ ตถา ทุนฺนิวิฏฺโฐฯ คาม-สทฺเทน คามวาสี ชโนปิ คหิโตติ อาห ‘‘อสุกคามวาสิโน’’ติอาทิฯ
สูรกถาติ สูร-สทฺโท วีรวาจโกติ ทสฺเสติ ‘‘สูโร อโหสี’’ติ อิมินาฯ วิสิขา นาม มคฺคสนฺนิเวโส, อิธ ปน วิสิขาคหเณน ตนฺนิวาสิโนปิ คหิตา ‘‘สพฺโพ คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิย, เตเนวาห ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทิฯ
กุมฺภสฺส ฐานํ นาม อุทกฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทกฏฺฐานกถา’’ติฯ อุทกติตฺถกถาติปิ วุจฺจติ ตตฺเถว สมวโรธโตฯ อปิจ กุมฺภสฺส กรณฏฺฐานํ กุมฺภฏฺฐานํฯ ตทปเทเสน ปน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘กุมฺภทาสิกถา วา’’ติ อิมินาฯ ปุพฺเพ เปตา กาลงฺกตาติ ปุพฺพเปตาฯ ‘‘เปโต ปเรโต กาลงฺกโต’’ติ หิ ปริยายวจนํฯ เหฏฺฐา วุตฺตนยมติทิสิตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตาติ อิธาคตาหิ ปุริมาหิ, ปจฺฉิมาหิ จ กถาหิ วิมุตฺตาฯ นานาสภาวาติ อตฺต-สทฺทสฺส สภาวปริยายภาวมาหฯ อสุเกน นามาติ ปชาปตินา พฺรหฺมุนา, อิสฺสเรน วาฯ อุปฺปตฺติฐิติสมฺภาราทิวเสน โลกํ อกฺขายติ เอตายาติ โลกกฺขายิกา, สา ปน โลกายตสมญฺเญ วิตณฺฑสตฺเถ นิสฺสิตา สลฺลาปกถาติ ทสฺเสติ ‘‘โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา’’ติ อิมินาฯ โลกา พาลชนา อายตนฺติ เอตฺถ อุสฺสหนฺติ วาทสฺสาเทนาติ โลกายตํ, โลโก วา หิตํ น ยตติ น อีหติ เตนาติ โลกายตํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ วิตณฺโฑ, วิรุทฺเธน วา วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ เอตฺถ วาทิโนติ วิตณฺโฑ, สพฺพตฺถ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิฯ
สาครเทเวน ขโตติ เอตฺถ สาครรญฺโญ ปุตฺเตหิ ขโตติปิ วทนฺติฯ วิชฺชติ ปเวทนเหตุภูตา มุทฺธา ยสฺสาติ สมุทฺโท ธ-การสฺส ท-การํ กตฺวา, สห-สทฺโท เจตฺถ วิชฺชมานตฺถวาจโก ‘‘สโลมโกสปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิยฯ ภโวติ วุทฺธิ ภวติ วฑฺฒตีติ กตฺวาฯ วิภโวติ หานิ ตพฺพิรหโตฯ ทฺวนฺทโต ปุพฺเพ สุยฺยมาโน อิติสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อิติ ภโว อิติ อภโว’’ติฯ ยํ วา ตํ วาติ ยํ กิญฺจิ, อถ ตํ อนิยมนฺติ อตฺโถฯ อภูตญฺหิ อนิยมตฺถํ สห วิกปฺเปน ยํตํ-สทฺเทหิ ทีเปนฺติ อาจริยาฯ อปิจ ภโวติ สสฺสโตฯ อภโวติ อุจฺเฉโทฯ ภโวติ วา กามสุขํฯ อภโวติ อตฺตกิลมโถฯ
อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติฯ อถ อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา พตฺติํส ติรจฺฉานกถาติ วุจฺจนฺติฯ ปาฬิยญฺหิ ‘‘อิติ วา’’ติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เอวํปการํ, อิโต อญฺญํ วา ตาทิสํ นิรตฺถกกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ, อาทิอตฺโถ วา อิติ-สทฺโท อิติ วา อิติ เอวรูปา ‘‘นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๖๔; ม. นิ. ๑.๒๙๓, ๔๑๑; ๒.๑๑, ๔๑๘; ๓.๑๔, ๑๐๒; อ. นิ. ๑๐.๙๙) วิย, อิติ เอวมาทิํ อญฺญมฺปิ ตาทิสํ กถมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถฯ
๑๘. วิรุทฺธสฺส คหณํ วิคฺคโห, โส เยสนฺติ วิคฺคาหิกา, เตสํ ตถา, วิรุทฺธํ วา คณฺหาติ เอตายาติ วิคฺคาหิกา, สาเยว กถา ตถาฯ สารมฺภกถาติ อุปารมฺภกถาฯ สหิตนฺติ ปุพฺพาปราวิรุทฺธํฯ ตโตเยว สิลิฏฺฐํฯ ตํ ปน อตฺถการณยุตฺตตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ นฺติ วจนํฯ ปริวตฺติตฺวา ฐิตํ สปตฺตคโต อสมตฺโถ โยโธ วิย น กิญฺจิ ชานาสิ, กินฺตุ สยเมว ปราเชสีติ อธิปฺปาโยฯ วาโท โทโสติ ปริยายวจนํฯ ตถา จร วิจราติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อาจริยกุเลฯ นิพฺเพเธหีติ มยา โรปิตํ วาทํ วิสฺสชฺเชหิฯ
๑๙. ทูตสฺส กมฺมํ ทูเตยฺยํ, ตสฺส กถา ตถา, ตสฺสํฯ อิธ, อมุตฺราติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, เตนาห ‘‘อสุกํ นาม ฐาน’’นฺติฯ วิตฺถารโต วินิจฺฉโย วินยฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. ๔๓๖-๔๓๗) วุตฺโตติ สงฺเขปโต อิธ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คิหิสาสนนฺติ ยถาวุตฺตวิปรีตํ สาสนํฯ อญฺเญสนฺติ คิหีนญฺเญวฯ
๒๐. ติวิเธนาติ สามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตปจฺจยปฏิเสวนเภทโต ติวิเธนฯ วิมฺหาปยนฺตีติ ‘‘อยมจฺฉริยปุริโส’’ติ อตฺตนิ ปเรสํ วิมฺหยํ สมฺปหํสนํ อจฺฉริยํ อุปฺปาเทนฺติฯ วิปุพฺพญฺหิ มฺหิ-สทฺทํ สมฺปหํสเน วทนฺติ สทฺทวิทูฯ สมฺปหํสนากาโร จ อจฺฉริยํฯ ลปนฺตีติ อตฺตานํ วา ทายกํ วา อุกฺขิปิตฺวา ยถา โส กิญฺจิ ททาติ, เอวํ อุกฺกาเจตฺวา อุกฺขิปนวเสน ทีเปตฺวา กเถนฺติฯ นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺติกาติ ตทฺธิตวเสน ตสฺสีลตฺโถ ยถา ‘‘ปํสุกูลิโก’’ติ (มหานิ. ๕๒) อปิจ นิมิตฺเตน วทนฺติ, นิมิตฺตํ วา กโรนฺตีติ เนมิตฺติกาฯ นิมิตฺตนฺติ จ ปเรสํ ปจฺจยทานสญฺญุปฺปาทกํ กายวจีกมฺมํ วุจฺจติฯ นิปฺเปโส นิปฺปิสนํ จุณฺณํ วิย กรณํฯ นิปฺปิสนฺตีติ วา นิปฺเปสา, นิปฺเปสาเยว นิปฺเปสิกา, นิปฺปิสนํ วา นิปฺเปโส, ตํ กโรนฺตีติปิ นิปฺเปสิกาฯ นิปฺเปโส จ นาม ลาเภน ลาภนฺติ อิโต ลาเภน อมุตฺร ลาภํฯ นิชิคีสนฺติ มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตีติ ปริยายวจนํฯ กุหกาทโย สทฺทา กุหานาทีนิ นิมิตฺตํ กตฺวา ตํสมงฺคิปุคฺคเลสุ ปวตฺตาติ อาห ‘‘กุหนา…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ อฏฺฐกถญฺจาติ ตํตํปาฬิสํวณฺณนาภูตํ โปราณฏฺฐกถญฺจฯ
มชฺฌิมสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มหาสีลวณฺณนา
๒๑. องฺคานิ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน วาฯ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตนาห ‘‘หตฺถปาทาทีสู’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคนฺติ องฺควิการํ ปเรสํ องฺควิการทสฺสเนนาปิ ลาภาลาภาทิวิชานน’’นฺติ วทนฺติฯ นิมิตฺตสตฺถนฺติ นิมิตฺเตน สญฺชานนปฺปการทีปกํ สตฺถํ, ตํ วตฺถุนา วิภาเวตุํ ‘‘ปณฺฑุราชา’’ติอาทิมาหฯ ปณฺฑุราชาติ จ ‘‘ทกฺขิณารามาธิปติ’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สีหฬทีเป ทกฺขิณารามนามกสฺส สงฺฆารามสฺส การโกติ วทนฺติฯ ‘‘ทกฺขิณมธุราธิปตี’’ติ จ กตฺถจิ ลิขิตํ, ทกฺขิณมธุรนครสฺส อธิปตีติ อตฺโถฯ มุตฺตาโยติ มุตฺติกาฯ มุฏฺฐิยาติ หตฺถมุทฺทายฯ ฆรโคลิกายาติ สรพุนาฯ โส ‘‘มุตฺตา’’ติ สญฺญานิมิตฺเตนาห, สงฺขฺยานิมิตฺเตน ปน ‘‘ติสฺโส’’ติฯ
‘‘มหนฺตาน’’นฺติ เอเตน อปฺปกํ นิมิตฺตเมว, มหนฺตํ ปน อุปฺปาโทติ นิมิตฺตุปฺปาทานํ วิเสสํ ทสฺเสติฯ อุปฺปติตนฺติ อุปฺปตนํฯ สุภาสุภผลํ ปกาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ คจฺฉตีติ อุปฺปาโท, อุปฺปาโตปิ, สุภาสุภสูจิกา ภูตวิกติฯ โส หิ ธูโม วิย อคฺคิสฺส กมฺมผลสฺส ปกาสนมตฺตเมว กโรติ, น ตุ ตมุปฺปาเทตีติฯ อิทนฺติ อิทํ นาม ผลํฯ เอวนฺติ อิมินา นาม อากาเรนฯ อาทิสนฺตีติ นิทฺทิสนฺติฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ กาลวเสนฯ อิทํ นามาติ วตฺถุวเสน วทติฯ โย วสภํ, กุญฺชรํ, ปาสาทํ, ปพฺพตํ วา อารุฬฺหมตฺตานํ สุปิเน ปสฺสติ, ตสฺส ‘‘อิทํ นาม ผล’’นฺติอาทินา หิ วตฺถุกิตฺตนํ โหติฯ สุปินกนฺติ สุปินสตฺถํฯ องฺคสมฺปตฺติวิปตฺติทสฺสนมตฺเตน ปุพฺเพ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ปน มหานุภาวตาทินิปฺผาทกลกฺขณวิเสสทสฺสเนน ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ อยเมเตสํ วิเสโส, เตนาห ‘‘อิมินา ลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ ลกฺขณนฺติ หิ องฺคปจฺจงฺเคสุ ทิสฺสมานาการวิเสสํ สตฺติสิริวจฺฉคทาปาสาทาทิกมธิปฺเปตํ ตํ ตํ ผลํ ลกฺขียติ อเนนาติ กตฺวา, สตฺถํ ปน ตปฺปกาสนโต ลกฺขณํฯ อาหเตติ ปุราเณฯ อนาหเตติ นเวฯ อหเตติ ปน ปาเฐ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถฯ อิโต ปฏฺฐายาติ เทวรกฺขสมนุสฺสาทิเภเทน ยถาผลํ ปริกปฺปิเตน วิวิธวตฺถภาเค อิโต วา เอตฺโต วา สญฺฉินฺเน อิทํ นาม โภคาทิผลํ โหติฯ เอวรูเปน ทารุนาติ ปลาสสิริผลาทิทารุนา, ตถา ทพฺพิยาฯ ยทิ ทพฺพิโหมาทีนิปิ อคฺคิโหมาเนว ‘‘เอวรูปายา’’ติอาทิฯ ทพฺพิโหมาทีนิ โหโมปกรณาทิวิเสเสหิ ผลวิเสสทสฺสนวเสน วุตฺตานิ, อคฺคิโหมํ ปน วุตฺตาวเสสสาธนวเสน วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ทพฺพิโหมาทีนี’’ติอาทิฯ
กุณฺฑโกติ ตณฺฑุลขณฺฑํ, ติลสฺส อิทนฺติ เตลํ, สมาสตทฺธิตปทานิ ปสิทฺเธสุ สามญฺญภูตานีติ วิเสสกรณตฺถํ ‘‘ติลเตลาทิก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปกฺขิปนนฺติ ปกฺขิปนตฺถํฯ ‘‘ปกฺขิปนวิชฺช’’นฺติปิ ปาโฐ, ปกฺขิปนเหตุภูตํ วิชฺชนฺติ อตฺโถฯ ทกฺขิณกฺขกชณฺณุโลหิตาทีหีติ ทกฺขิณกฺขกโลหิตทกฺขิณชณฺณุโลหิตาทีหิฯ ‘‘ปุพฺเพ’’ติอาทินา องฺคองฺควิชฺชานํ วิเสสทสฺสเนน ปุนรุตฺตภาวมปเนติฯ องฺคุลฏฺฐิํ ทิสฺวาติ องฺคุลิภูตํ, องฺคุลิยา วา ชาตํ อฏฺฐิํ ปสฺสิตฺวา, องฺคุลิจฺฉวิมตฺตํ อปสฺสิตฺวา ตทฏฺฐิวิปสฺสนวเสเนว พฺยากโรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘องฺคลฏฺฐินฺติ สรีร’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑) ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, เอวํ สติ องฺคปจฺจงฺคานํ วิรุหนภาเวน ลฏฺฐิสทิสตฺตา สรีรเมว องฺคลฏฺฐีติ วิญฺญายติฯ กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโต, อาจารกุลปุตฺโต จฯ ทิสฺวาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท อทิสฺวาปีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ อพฺภิโน สตฺถํ อพฺเภยฺยํฯ มาสุรกฺเขน กโต คนฺโถ มาสุรกฺโขฯ ราชูหิ ปริภูตฺตํ สตฺถํ ราชสตฺถํฯ สพฺพานิเปตานิ ขตฺตวิชฺชาปกรณานิฯ สิว-สทฺโท สนฺติอตฺโถติ อาห ‘‘สนฺติกรณวิชฺชา’’ติ, อุปสคฺคูปสมนวิชฺชาติ อตฺโถฯ สิวา-สทฺทเมว รสฺสํ กตฺวา เอวมหาติ สนฺธาย ‘‘สิงฺคาลรุตวิชฺชา’’ติ วทนฺติ, สิงฺคาลานํ รุเต สุภาสุภสญฺชานนวิชฺชาติ อตฺโถฯ ‘‘ภูตเวชฺชมนฺโตติ ภูตวสีกรณมนฺโตฯ ภูริฆเรติ อนฺโตปถวิยํ กตฆเร, มตฺติกามยฆเร วาฯ ‘‘ภูริวิชฺชา สสฺสพุทฺธิกรณวิชฺชา’’ติ สารสมาเสฯ สปฺปาวฺหายนวิชฺชาติ สปฺปาคมนวิชฺชาฯ วิสวนฺตเมว วาติ วิสวมานเมว วาฯ ภาวนิทฺเทสสฺส หิ มาน-สทฺทสฺส อนฺตพฺยปฺปเทโสฯ ยาย กโรนฺติ, สา วิสวิชฺชาติ โยชนาฯ ‘‘วิสตนฺตฺรเมว วา’’ติปิ ปาโฐฯ เอวํ สติ สรูปทสฺสนํ โหติ, วิสวิจารณคนฺโถเยวาติ อตฺโถฯ ตนฺตฺรนฺติ หิ คนฺถสฺส ปรสมญฺญาฯ สปกฺขกอปกฺขกทฺวิปทจตุปฺปทานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาทิสปกฺขกฆรโคลิกาทิอปกฺขกเทวมนุสฺสจงฺโคราทิทฺวิปท- กณฺฏสสชมฺพุกาทิจตุปฺปทานํ รุตํ วสฺสิตํฯ คตํ คมนํ, เอเตน ‘‘สกุณวิชฺชา’’ติ อิธ มิคสทฺทสฺส สกุณญาณนฺติ สกุณวเสน สุภาสุภผลสฺส ชานนํฯ นนุ สกุณวิชฺชาย เอว วายสวิชฺชาปวิฏฺฐาติ อาห ‘‘ตํ วิสุญฺเญว สตฺถ’’นฺติฯ ตํตํปกาสกสตฺถานุรูปวเสน หิ อิธ ตสฺส ตสฺส วจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปริปกฺกคตภาโว อตฺตภาวสฺส, ชีวิตกาลสฺส จ วเสน คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘อิทานี’’ติอาทินาฯ อาทิฏฺฐญานนฺติ อาทิสิตพฺพสฺส ญาณํฯ สรรกฺขณนฺติ สรโต อตฺตานํ, อตฺตโต วา สรสฺส รกฺขณํฯ ‘‘สพฺพสงฺคาหิก’’นฺติ อิมินา มิค-สทฺทสฺส สพฺพสกุณจตุปฺปเทสุ ปวตฺติํ ทสฺเสติ, เอกเสสนิทฺเทโส วา เอส จตุปฺปเทสฺเวว มิค-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ สพฺเพสมฺปิ สกุณจตุปฺปทานํ รุตชานนสตฺถสฺส มิคจกฺกสมญฺญา, ยถา ตํ สุภาสุภชานนปฺปกาเร สพฺพโต ภทฺรํ จกฺกาทิสมญฺญาติ อาห ‘‘สพฺพ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ
๒๒. ‘‘สามิโน’’ติอาทิ ปสฏฺฐาปสฏฺฐการณวจนํฯ ลกฺขณนฺติ เตสํ ลกฺขณปฺปกาสกสตฺถํฯ ปาริเสสนเยน อวเสสํ อาวุธํฯ ‘‘ยมฺหิ กุเล’’ติอาทินา อิมสฺมิํ ฐาเน ตถาชานนเหตุ เอว เสสํ ลกฺขณนฺติ ทสฺเสติฯ อยํ วิเสโสติ ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตา ลกฺขณโต วิเสโสฯ ตทตฺถาวิกรณตฺถํ ‘‘อิทญฺเจตฺถ วตฺถู’’ติ วุตฺตํ อคฺคิํ ธมมานนฺติ อคฺคิํ มุขวาเตน ชาเลนฺตํฯ มกฺเขสีติ วินาเสติฯ ปิฬนฺธนกณฺณิกายาติ กณฺณาลงฺการสฺสฯ เคหกณฺณิกายาติ เคหกูฏสฺส, เอเตน เอกเสสนยํ, สามญฺญนิทฺเทสํ วา อุเปตํฯ กจฺฉปลกฺขณนฺติ กุมฺมลกฺขณํฯ สพฺพจตุปฺปทานนฺติ มิค-สทฺทสฺส จตุปฺปทวาจกตฺตมาหฯ
๒๓. อสุกทิวเสติ ทุติยาตติยาทิติถิวเสน วุตฺตํฯ อสุกนกฺขตฺเตนาติ อสฺสยุชภรณีกตฺติกาโรหณีอาทินกฺขตฺตโยควเสนฯ วิปฺปวุตฺถานนฺติ วิปฺปวสิตานํ สเทสโต นิกฺขนฺตานํฯ อุปสงฺกมนํ อุปยานํฯ อปยานํ ปฏิกฺกมนํฯ ทุติยปเทปีติ ‘‘พาหิรานํ รญฺญํ…เป.… ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ทุติยวากฺเยปิฯ ‘‘อพฺภนฺตรานํ รญฺญํ ชโย’’ติอาทีหิ ทฺวีหิ วากฺเยหิ วุตฺตา ชยปราชยา ปากฏาเยวฯ
๒๔. ราหูติ ราหุ นาม อสุริสฺสโร อสุรราชาฯ ตถา หิ มหาสมยสุตฺเต อสุรนิกาเย วุตฺตํ –
‘‘สตญฺจ
สนฺนยฺหิตฺวา พลิเสนํ, ราหุภทฺทมุปาคมุ’’นฺติฯ (ที. นิ. ๒.๓๓๙);
ตสฺส จนฺทิมสูริยานํ คหณํ สํยุตฺตนิกาเย จนฺทิมสุตฺตสูริยสุตฺเตหิ ทีเปตพฺพํฯ อิติ-สทฺโท เจตฺถ อาทิอตฺโถ ‘‘จนฺทคฺคาหาทโย’’ติ วุตฺตตฺตา, เตน สูริยคฺคาหนกฺขตฺตคฺคาหา สงฺคยฺหนฺติฯ ตสฺมา จนฺทิมสูริยานมิว นกฺขตฺตานมฺปิ ราหุนา คหณํ เวทิตพฺพํฯ ตโต เอว หิ ‘‘อปิ จา’’ติอาทินา นกฺขตฺตคาเห ทุติยนโย วุตฺโตฯ องฺคารกาทิคาหสมาโยโคปีติ อคฺคหิตคฺคหเณน องฺคารกสสิปุตฺตสูรครุสุกฺกรวิสุตเกตุสงฺขาตานํ คาหานํ สมาโยโค อปิ นกฺขตฺตคาโหเยว สห ปโยเคน คหณโตฯ สหปโยโคปิ หิ เวทสมเยน คหณนฺติ วุจฺจติฯ อุกฺกานํ ปตนนฺติ อุกฺโกภาสานํ ปตนํฯ วาตสงฺฆาเตสุ หิ เวเคน อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏนฺเตสุ ทีปิโกภาโส วิย โอภาโส อุปฺปชฺชิตฺวา อากาสโต ปตติ, ตตฺรายํ อุกฺกาปาตโวหาโรฯ โชติสตฺเถปิ วุตฺตํ –
‘‘มหาสิขา จ สุกฺขคฺคา-รตฺตานิลสิโขชฺชลา;
โปริสี จ ปมาเณน, อุกฺกา นานาวิธา มตา’’ติฯ
ทิสากาลุสิยนฺติ ทิสาสุ โขภนํ, ตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘อคฺคิสิขธูมสิขาทีหิ อากุลภาโว วิยา’’ติ อิมินา, อคฺคิสิขธูมสิขาทีนํ พหุธา ปาตุภาโว เอว ทิสาทาโห นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ตเทว ‘‘ธูมเกตู’’ติ โลกิยา วทนฺติฯ วุตฺตญฺจ โชติสตฺเถ –
‘‘เกตุ วิย สิขาวตี, โชติ อุปฺปาตรูปินี’’ติฯ
สุกฺขวลาหกคชฺชนนฺติ วุฏฺฐิมนฺตเรน วายุเวคจลิตสฺส วลาหกสฺส นทนํฯ ยํ โลกิยา ‘‘นิฆาโต’’ติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺจ โชติสตฺเถ –
‘‘ยทานฺตลิกฺเข พลวา, มารุโต มารุตาหโต;
ปตตฺยโธ ส นีฆาโต, ชายเต วายุสมฺภโว’’ติฯ
อุทยนนฺติ ลคฺคนมายูหนํฯ
‘‘ยโทเทติ ตทา ลคนํ, ราสีนมนฺวยํ กมา’’ติ –
หิ อตฺถงฺคมนมฺปิ ตโต สตฺตมราสิปฺปมาณวเสน เวทิตพฺพํฯ อพฺภา ธูโม รโช ราหูติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ อวิสุทฺธตาฯ ตพฺพินิมุตฺตตา โวทานํฯ วุตฺตญฺจ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? อพฺภา ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยน…เป.… ธูโม…เป.… รโช…เป.… ราหุ ภิกฺขเว…เป.… อิเม โข…เป.… น วิโรจนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๕๐)ฯ
๒๕. เทวสฺสาติ เมฆสฺสฯ ธารานุปฺปเวจฺฉนํ วสฺสนํฯ อวคฺคาโหติ ธาราย อวคฺคหณํ ทุคฺคหณํ, เตนาห ‘‘วสฺสวิพนฺโธ’’ติฯ หตฺถมุทฺทาติ หตฺเถน อธิปฺเปตวิญฺญาปนํ, ตํ ปน องฺคุลิสงฺโกจเนน คณนาเยวาติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๑) วุตฺตํฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน ปน ‘‘หตฺถมุทฺทา นาม องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา คณนา’’ติ ทสฺสิตาฯ คณนา วุจฺจติ อจฺฉิทฺทกคณนา ปริเสสญาเยน, สา ปน ปาทสิกมิลกฺขกาทโย วิย ‘‘เอกํ ทฺเว’’ติอาทินา นวนฺตวิธินา นิรนฺตรคณนาติ เวทิตพฺพาฯ สมูหนํ สงฺกลนํ วิสุํ อุปฺปาทนํ อปนยนํ ปฏุปฺปาทนํ [สฏุปฺปาทนํ (อฏฺฐกถายํ)] ‘‘สทุปฺปาทน’’นฺติปิ ปฐนฺติ, สมฺมา อุปฺปาทนนฺติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน โวกลนภาคหาราทิเก สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ โวกลนํ วิสุํ สมูหกรณํ, โวมิสฺสนนฺติ อตฺโถฯ ภาคกรณํ ภาโคฯ ภุญฺชนํ วิภชนํ หาโรฯ สาติ ยถาวุตฺตา ปิณฺฑคณนา ทิสฺวาติ เอตฺถ ทิฏฺฐมตฺเตน คเณตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ
ปฏิภานกวีติ เอตฺถ องฺคุตฺตราคเม (อ. นิ. ๔.๒๓๑) วุตฺตานนฺติ เสโส, กวีนํ กพฺยกรณนฺติ สมฺพนฺโธ, เอเตน กวีหิ กตํ, กวีนํ วา อิทํ กาเวยฺยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อตฺตโน จินฺตาวเสนา’’ติอาทิ เตสํ สภาวทสฺสนํฯ ตถา หิ วตฺถุํ, อนุสนฺธิญฺจ สยเมว จิเรน จินฺเตตฺวา กรณวเสน จินฺตากวิ เวทิตพฺโพฯ กิญฺจิ สุตฺวา สุเตน อสุตํ อนุสนฺเธตฺวา กรณวเสน สุตกวิ, กิญฺจิ อตฺถํ อุปธาเรตฺวา ตสฺส สงฺขิปนวิตฺถารณาทิวเสน อตฺถกวิ, ยํ กิญฺจิ ปเรน กตํ กพฺพํ วา นาฏกํ วา ทิสฺวา ตํสทิสเมว อญฺญํ อตฺตโน ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน กรณวเสน ปฏิภานกวีติฯ นฺติ ตมตฺถํฯ ตปฺปฏิภาคนฺติ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภานวเสนาติ การณานุรูปํ ปวตฺตนกญาณวเสนฯ ชีวิกตฺถายาติ ปกรณาธิคตวเสเนว วุตฺตํฯ กวีนํ อิทนฺติ กพฺยํ, ยํ ‘‘คีต’’นฺติ วุจฺจติฯ
๒๖. ปริคฺคหภาเวน ทาริกาย คณฺหนํ อาวาหนํฯ ตถา ทานํ วิวาหนํฯ อิธ ปน ตถากรณสฺส ‘‘อิมสฺส ทารกสฺสา’’ติอาทิฯ อิตีติ เอวํโหนฺเตสุ, เอวํภาวโต วาฯ อุฏฺฐานนฺติ เขตฺตาทิโต อุปฺปนฺนมายํฯ อิณนฺติ ธนวฑฺฒนตฺถํ ปรสฺส ทินฺนํ ปริยุทญฺจนํฯ ปุพฺเพ ปริจฺฉินฺนกาเล อสมฺปตฺเตปิ อุทฺธริตมิณํ อุฏฺฐานํ, ยถาปริจฺฉินฺนกาเล ปน สมฺปตฺเต อิณนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว อิณคหเณเนว สิชฺฌนโตฯ ปเรสํ ทินฺนํ อิณํ วา ธนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ถาวรนฺติ จิรฏฺฐิติกํฯ เทสนฺตเร ทิคุณติคุณาทิคหณวเสน ภณฺฑปฺปโยชนํ ปโยโคฯ ตตฺถ วา อญฺญตฺถ วา ยถากาลปริจฺเฉทํ วฑฺฒิคหณวเสน ปโยชนํ อุทฺธาโรฯ ‘‘ภณฺฑมูลรหิตานํ วาณิชํ กตฺวา เอตฺตเกน อุทเยน สห มูลํ เทถา’ติ ธนทานํ ปโยโค, ตาวกาลิกทานํ อุทฺธาโร’’ติปิ วทนฺติฯ อชฺช ปโยชิตํ ทิคุณํ จตุคุณํ โหตีติ ยทิ อชฺช ปโยชิตํ ภณฺฑํ, เอวํ อปรชฺช ทิคุณํ, อชฺช จตุคุณํ โหตีติ อตฺโถฯ สุภสฺส, สุเภน วา คมนํ ปวตฺตนํ สุภโค, ตสฺส กรณํ สุภคกรณํ, ตํ ปน ปิยมนาปสฺส, สสฺสิรีกสฺส วา กรณเมวาติ อาห ‘‘ปิยมนาปกรณ’’นฺติอาทิฯ สสฺสิรีกกรณนฺติ สรีรโสภคฺคกรณํฯ วิลีนสฺสาติ ปติฏฺฐหิตฺวาปิ ปริปกฺกมปาปุณิตฺวา วิโลปสฺสฯ ตถา ปริปกฺกภาเวน อฏฺฐิตสฺสฯ ปริยายวจนเมตํ ปทจตุกฺกํฯ เภสชฺชทานนฺติ คพฺภสณฺฐาปนเภสชฺชสฺส ทานํฯ ตีหิ การเณหีติ เอตฺถ วาเตน, ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, ตปฺปจฺจยา เอว กมฺมํ วิปจฺจติ, สยเมว ปน กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาตา, ปาณกา วา อเปกฺขิตพฺพาติ กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ วินยฏฺฐกถายํ (วิ. อฏฺฐ. ๒.๑๘๕) ปน วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺโภ วินสฺสนฺโต กมฺมํ วินา น วินสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ตมญฺญาตฺร ทฺวีหิ การเณหีติ วุตฺตํฯ นิพฺพาปนียนฺติ อุปสมกรํฯ ปฏิกมฺมนฺติ ยถา เต น ขาทนฺติ, ตถา ปฏิกรณํฯ
พนฺธกรณนฺติ ปริวตฺตนตฺถนฺติ อาวุธาทินา สห อุกฺขิตฺตหตฺถานํ อญฺญตฺถ ปริวตฺตนตฺถํ, อตฺตนา โคปิตฏฺฐาเน อขิเปตฺวา ปรตฺถ ขิปนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ขิปตีติ จ อญฺญตฺถ ขิปตีติ อตฺโถฯ วินิจฺฉยฏฺฐาเนติ อฑฺฑวินิจฺฉยฏฺฐาเนฯ อิจฺฉิตตฺถสฺส เทวตาย กณฺเณ กถนวเสน ชปฺปนํ กณฺณชปฺปนนฺติ จ วทนฺติฯ เทวตํ โอตาเรตฺวาติ เอตฺถ มนฺตชปฺปเนน เทวตาย โอตารณํฯ ชีวิกตฺถายาติ ยถา ปาริจริยํ กตฺวา ชีวิตวุตฺติ โหติ, ตถา ชีวิตวุตฺติกรณตฺถายฯ อาทิจฺจปาริจริยาติ กรมาลาหิ ปูชํ กตฺวา สกลทิวสํ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺฐาเนน อาทิจฺจสฺส ปริจรณํฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ชีวิกตฺถายา’’ติ ปทมากฑฺฒติฯ สิริวฺหายนนฺติ อี-การโต อ-การโลเปน สนฺธินิทฺเทโส, เตนาห ‘‘สิริยา อวฺหายน’’นฺติฯ ‘‘สิเรนา’’ติ ปน ฐานวเสน อวฺหายนาการํ อ-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘สิรวฺหายน’’นฺติ ปฐนฺติ, เตสํ ปาเฐ อยมตฺโถ ‘‘มนฺตํ ชปฺเปตฺวา สิรสา อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อวฺหายน’’นฺติฯ
๒๗. เทวฏฺฐานนฺติ เทวายตนํฯ อุปหารนฺติ ปูชํฯ สมิทฺธิกาเลติ อายาจิตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธกาเลฯ สนฺติปฏิสฺสวกมฺมนฺติ เทวตายาจนาย ยา สนฺติ ปฏิกตฺตพฺพา, ตสฺสา ปฏิสฺสวกรณํฯ สนฺตีติ เจตฺถ มนฺตชปฺปเนน ปูชากรณํ, ตาย สนฺติยา อายาจนปฺปโยโคติ อตฺโถฯ ตสฺมินฺติ ยํ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมิํ ปฏิสฺสวผลภูเต ยถาภิปตฺถิตกมฺมสฺมิํฯ ตสฺสาติ โย ‘‘ปณิธี’’ติ จ วุตฺโต, ตสฺส ปฏิสฺสวสฺสฯ ยถาปฏิสฺสวญฺหิ อุปหาเร กเต ปณิธิอายาจนา กตา นิยฺยาติตา โหตีติฯ คหิตมนฺตสฺสาติ อุคฺคหิตมนฺตสฺสฯ ปโยคกรณนฺติ อุปจารกมฺมกรณํฯ อิตีติ การณตฺเถ นิปาโต, เตน วสฺสโวสฺส-สทฺทานํ ปุริสปณฺฑเกสุ ปวตฺติํ การณภาเวน ทสฺเสติ, ปณฺฑกโต วิเสเสน อสติ ภวตีติ วสฺโสฯ ปุริสลิงฺคโต วิรเหน อวอสติ หีฬิโต หุตฺวา ภวตีติ โวสฺโสฯ วิเสโส ราคสฺสโว ยสฺสาติ วสฺโสฯ วิคโต ราคสฺสโว ยสฺสาติ โวสฺโสติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธีติปิ วทนฺติฯ วสฺสกรณํ ตทนุรูปเภสชฺเชนฯ โวสฺสกรณํ ปน อุทฺธตพีชตาทินาปิ, เตเนว ชาตกฏฺฐกถายํ ‘‘โวสฺสวราติ อุทฺธตพีชา โอโรธปาลกา’’ติ วุตฺตํ อจฺฉนฺทิกภาวมตฺตนฺติ อิตฺถิยา อกามภาวมตฺตํฯ ลิงฺคนฺติ ปุริสนิมิตฺตํฯ
วตฺถุพลิกมฺมกรณนฺติ ฆรวตฺถุสฺมิํ พลิกมฺมสฺส กรณํ, ตํ ปน อุปทฺทวปฏิพาหนตฺถํ, วฑฺฒนตฺถญฺจ กโรนฺติ, มนฺตชปฺปเนน อตฺตโน, อญฺเญสญฺจ มุขสุทฺธิกรณํฯ เตสนฺติ อญฺเญสํฯ โยคนฺติ เภสชฺชปโยคํฯ วมนนฺติ ปจฺฉินฺทนํฯ อุทฺธํวิเรจนนฺติ วมนเภทเมว ‘‘อุทฺธํ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ วิเรจนนฺติ ปกติวิเรจนเมวฯ อโธวิเรจนนฺติ สุทฺธวตฺถิกสาววตฺถิอาทิวตฺถิกิริยา ‘‘อโธ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ อโถ วมนํ อุคฺคิรณเมว, อุทฺธํวิเรจนํ โทสนีหรณํฯ ตถา วิเรจนํ วิเรโกว, อโธวิเรจนํ โทสนีหรณนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส ปากโฏ โหติฯ โทสานนฺติ จ ปิตฺตาทิโทสานนฺติ อตฺโถฯ เสมฺหนีหรณาทิ สิโรวิเรจนํฯ กณฺณพนฺธนตฺถนฺติ ฉินฺนกณฺณานํ สงฺฆฏนตฺถํฯ วณหรณตฺถนฺติ อรุปนยนตฺถํฯ อกฺขิตปฺปนเตลนฺติ อกฺขีสุ อุสุมสฺส นีหรณเตลํฯ เยน อกฺขิมฺหิ อญฺชิเต อุณฺหํ อุสุมํ นิกฺขมติฯ ยํ นาสิกาย คณฺหียติ, ตํ นตฺถุฯ ปฏลานีติ อกฺขิปฏลานิฯ นีหรณสมตฺถนฺติ อปนยนสมตฺถํฯ ขารญฺชนนฺติ ขารกมญฺชนํฯ สีตเมว สจฺจํ นิรุตฺตินเยน, ตสฺส การณํ อญฺชนํ สจฺจญฺชนนฺติ อาห ‘‘สีตลเภสชฺชญฺชน’’นฺติฯ สลากเวชฺชกมฺมนฺติ อกฺขิโรคเวชฺชกมฺมํฯ สลากสทิสตฺตา สลากสงฺขาตสฺส อกฺขิโรคสฺส เวชฺชกมฺมนฺติ สาลากิยํฯ อิทํ ปน วุตฺตาวเสสสฺส อกฺขิโรคปฏิกมฺมสฺส สงฺคหณตฺถํ วุตฺตํ ‘‘ตปฺปนาทโยปิ หิ สาลากิยาเนวา’’ติฯ ปฏิวิทฺธสฺส สลากสฺส นิกฺขมนตฺถํ เวชฺชกมฺมํ สลากเวชฺชกมฺมนฺติ เกจิ, ตํ ปน สลฺลกตฺติยปเทเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สลฺลสฺส ปฏิวิทฺธสฺส กตฺตนํ อุพฺพาหนํ สลฺลกตฺตํ, ตทตฺถาย เวชฺชกมฺมํ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํฯ กุมารํ ภรตีติ กุมารภโต, ตสฺส ภาโว โกมารภจฺจํ, กุมาโร เอว วา โกมาโร, ภตนํ ภจฺจํ, ตสฺส ภจฺจํ ตถา, ตทภินิปฺผาทกํ เวชฺชกมฺมนฺติ อตฺโถฯ มูลานิ ปธานานิ โรคูปสมเน สมตฺถานิ เภสชฺชานิ มูลเภสชฺชานิ, มูลานํ วา พฺยาธีนํ เภสชฺชานิ ตถาฯ มูลานุพนฺธวเสน หิ ทุวิโธ พฺยาธิฯ ตตฺร มูลพฺยาธิมฺหิ ติกิจฺฉิเต เยภุยฺเยน อิตรํ วูปสมติ, เตนาห ‘‘กายติกิจฺฉตํ ทสฺเสตี’’ติอาทิ กายติกิจฺฉตนฺติ มูลภาวโต สรีรภูเตหิ เภสชฺเชหิ, สรีรภูตานํ วา โรคานํ ติกิจฺฉกภาวํฯ ขาราทีนีติ ขาโรทกาทีนิฯ ตทนุรูเป วเณติ วูปสมิตสฺส มูลพฺยาธิโน อนุจฺฉวิเก อรุมฺหิฯ เตสนฺติ มูลเภสชฺชานํฯ อปนยนํ อปหรณํ, เตหิ อติกิจฺฉนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ โกมารภจฺจสลฺลกตฺตสาลากิยาทิวิเสสภูตานํ ตนฺตีนํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา ปาริเสสวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ตทวเสสาย ตนฺติยา อิธ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, สพฺพานิ เจตานิ อาชีวเหตุกานิเยว อิธาธิปฺเปตานิ ‘‘มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๑) วุตฺตตฺตาฯ ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อิติ วา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตี-ติ ปการตฺเถ นิปาโต, วา-ติ วิกปฺปนตฺเถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมินา ปกาเรน, อิโต อญฺเญน วาติฯ เตน ยานิ อิโต พาหิรกปพฺพชิตา สิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานาทีนิ ชีวิโกปายภูตานิ อาชีวิกปกตา อุปชีวนฺติ, เตสํ ปริคฺคโห กโตติ เวทิตพฺพํฯ
มหาสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา
๒๘. อิทานิ สุญฺญตาปกาสนวารสฺสตฺถํ วณฺเณนฺโต อนุสนฺธิํ ปกาเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ วุตฺตวณฺณสฺสาติ สหตฺเถ ฉฏฺฐิวจนํ, สามิอตฺเถ วา อนุสนฺธิ-สทฺทสฺส ภาวกมฺมวเสน กิริยาเทสนาสุ ปวตฺตนโตฯ ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺณสฺสาติ ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทินา ‘‘สุญฺญตาปกาสนํ อารภี’’ติฯ
ปริยตฺตีติ วินยาทิเภทภินฺนา มนสา ววตฺถาปิตา ตนฺติฯ เทสนาติ ตสฺสา ตนฺติยา มนสา ววตฺถาปิตาย วิภาวนา, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาปภูตา วา ปญฺญาปนา, อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ ปริยตฺติเทสนานํ วิเสโส ปุพฺเพเยว ววตฺถาปิโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เทสนาย, ปริยตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ เอวมาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สจฺจสภาวสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ ตถา หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อนนุโพธา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑) สจฺเจ ปวตฺตติ, ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑) สภาเว, ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓, ๙๔, ๑๔๕; ๓.๑๔๒; ม. นิ. ๓.๑๖๗; สํ. นิ. ๕.๓๗๘) สมาธิมฺหิ, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจติ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๙๐) ปญฺญายํ, ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๓๑; ๓.๓๗๓; ปฏิ. ม. ๑.๓๓) ปกติยํ, ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๑๘๔; เถรคา. ๓๐๓; ชา. ๑.๑๐.๑๐๒; ๑๕.๓๘๕) ปุญฺเญ, ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๓) อาปตฺติยํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) เญยฺเย ปวตฺตติฯ ธมฺมา โหนฺตีติ สตฺตชีวโต สุญฺญา ธมฺมมตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ กิมตฺถิยํ คุเณ ปวตฺตนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ
มกสตุณฺฑสูจิยาติ สูจิมุขมกฺขิกาย ตุณฺฑสงฺขาตาย สูจิยาฯ อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญตฺร ตถาคตาติ ฐเปตฺวา ตถาคตํฯ ‘‘ทุทฺทสา’’ติ ปเทเนว เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺโขคาหตา ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ ลภิตพฺพาติ ลพฺภนียา, สา เอว ลพฺภเนยฺยา, ลภียเต วา ลพฺภนํ, ตมรหตีติ ลพฺภเนยฺยา, น ลพฺภเนยฺยา อลพฺภเนยฺยา, ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺฐา, ปติฏฺฐหนํ วา ปติฏฺฐา, อลพฺภเนยฺยา ปติฏฺฐา เอตฺถาติ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ โกจิ อตฺตโน ปมาณํ อชานนฺโต ญาเณน ‘‘คมฺภีรตฺตา เอว ทุทฺทสา’’ติฯ เย ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, เตสํ โอคาหิตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตา เอว ทุรนุโพธาติฯ สพฺพกิเลสปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตอคฺคผลมตฺถเก สมุปฺปนฺนตา, ปุเรจรานุจรวเสน นิพฺพุตสพฺพกิเลสปริฬาหสมาปตฺติสโมกิณฺณตฺตา จ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหาฯ ตพฺภาวโต สนฺตาติ อตฺโถฯ สนฺตารมฺมณานิ มคฺคผลนิพฺพานานิ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ, สงฺขารานญฺจ อภาวโตฯ
อถ วา กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยวิญฺญาณานํ อนนฺตภาโว วิย สุสมูหตวิกฺเขปตาย นิจฺจสมาหิตสฺส มนสิการสฺส วเสน ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ อวิรชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปฏิเวโธ วิย อิสฺสาสานํ อวิรชฺฌิตฺวา ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธ สาทุรโส มหารโสว โหตีติ อาห ‘‘อติตฺติกรณฏฺเฐนา’’ติ, อตปฺปนกรณสภาเวนาติ อตฺโถฯ โสหิจฺจํ ติตฺติ ตปฺปนนฺติ หิ ปริยาโยฯ อติตฺติกรณฏฺเฐนาติ ปตฺเถตฺวา สาทุรสกรณฏฺเฐนาติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ ปฏิเวธปฺปตฺตานํ เตสุ จ พุทฺธานเมว สพฺพากาเรน วิสยภาวูปคมนโต น ตกฺกพุทฺธิยา โคจราติ อาห ‘‘อุตฺตมญาณวิสยตฺตา’’ติอาทิฯ นิปุณาติ เญยฺเยสุ ติกฺขปฺปวตฺติยา เฉกาฯ ยสฺมา ปน โส เฉกภาโว อารมฺมเณ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย, สุขุมเญยฺยคฺคหณสมตฺถตาย จ สุปากโฏ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สณฺหสุขุมสภาวตฺตา’’ติฯ ปณฺฑิเตหิเยวาติ อวธารณํ สมตฺเถตุํ ‘‘พาลานํ อวิสยตฺตา’’ติ อาหฯ
อยํ อฏฺฐกถานยโต อปโร นโย – วินยปณฺณตฺติอาทิคมฺภีรเนยฺยวิภาวนโต คมฺภีราฯ กทาจิเยว อสงฺขฺเยยฺเย มหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาปิ ทุลฺลภทสฺสนตาย ทุทฺทสาฯ ทสฺสนญฺเจตฺถ ปญฺญาจกฺขุวเสเนว เวทิตพฺพํฯ ธมฺมนฺวยสงฺขาตสฺส อนุโพธสฺส กสฺสจิเทว สมฺภวโต ทุรนุโพธาฯ สนฺตสภาวโต, เวเนยฺยานญฺจ สพฺพคุณสมฺปทานํ ปริโยสานตฺตา สนฺตาฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตตาย ปณีตาฯ สมธิคตสจฺจลกฺขณตาย อตกฺเกหิ ปุคฺคเลหิ, อตกฺเกน อตกฺกาวจราฯ นิปุณํ, นิปุเณ วา อตฺเถ สจฺจปจฺจยาการาทิวเสน นิปุณาฯ โลเก อคฺคปณฺฑิเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เวทิตพฺพโต ปกาสิตพฺพโต ปณฺฑิตเวทนียาฯ
อนาวรณญาณปฏิลาภโต หิ ภควา ‘‘สพฺพวิทูหมสฺมิ, (ม. นิ. ๑.๑๗๘; ๒.๓๔๒; ธ. ป. ๓๕๓; มหาว. ๑๑) ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒๑; ๒.๒๒) อตฺตโน สพฺพญฺญุตาทิคุเณ ปกาเสสิ, เตเนวาห ‘‘สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติฯ สยํ-สทฺเทน, นิทฺธาริตาวธารเณน วา นิวตฺเตตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนญฺญเนยฺโย หุตฺวา’’ติ วุตฺตํ, อญฺเญหิ อโพธิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ อภิญฺญาติ ย-การโลโป ‘‘อญฺญาณตา อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปริ. ๒๙๖) วิยาติ ทสฺเสติ ‘‘อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนา’’ติ อิมินาฯ อปิจ ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติ ปทสฺส อนญฺญเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺถวจนํ, ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ ปทสฺส ปน สยเมว…เป.… กตฺวาติฯ สยํ-สทฺทา หิ สจฺฉิกตฺวาติ เอตฺถาปิ สมฺพชฺฌิตพฺโพฯ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนาติ จ ตสฺส เหตุวจนํ, กรณวจนํ วาฯ
ตตฺถ กิญฺจาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ผลนิพฺพานานิ วิย สจฺฉิกาตพฺพสภาวํ น โหติ, อาสวกฺขยญาเณ ปน อธิคเต อธิคตเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา’’ติฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ, อคฺคมคฺคญาณสงฺขาตสฺส อภิวิสิฏฺฐญาณสฺสาธิคมเหตูติ อตฺโถฯ อภิวิสิฏฺฐญาณนฺติ วา ปจฺจเวกฺขณาญาเณ อธิปฺเปเต กรณตฺเถ กรณวจนมฺปิ ยุชฺชเตวฯ ปเวทนญฺเจตฺถ อญฺญาวิสยานํ สจฺจาทีนํ เทสนากิจฺจสาธนโต, ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕) ปฏิชานนโต จ เวทิตพฺพํฯ คุณธมฺเมหีติ คุณสงฺขาเตหิ ธมฺเมหิฯ ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ สกตฺเถ ณฺยปจฺจยวเสนฯ
วทมานาติ เอตฺถ สตฺติอตฺโถ มานสทฺโท ยถา ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ, (อ. นิ. ๑.๑๗๐; กถา. ๔๐๕) ตสฺมา วตฺตุํ อุสฺสาหํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ เอวํภูตา หิ วตฺตุกามา นาม โหนฺติ, เตนาห ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติอาทิ ‘‘อหาเปตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน หิ อนวเสสวทนเมว สมฺมา วทนนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติ อิมินา จ ‘‘วเทยฺยุ’’นฺติ เอตสฺส สมตฺถนตฺถภาวมาห ยถา ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๑.๑.๙) เย เอวํ ภควตา โถมิตา, เต ธมฺมา กตเมติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา’’ติอาทิปาฬิยา ‘‘ยทิ เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยทิ เอวนฺติ เอวํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตวจนํ ยทิ สิยาติ อตฺโถฯ พหุวจนนิทฺเทโสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทีนิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺถิ-สทฺโทปิ หิ อิธ พหุวจโนเยว ‘‘อตฺถิ ขีรา, อตฺถิ คาโว’’ติอาทีสุ วิย นิปาตภาวสฺเสว อิจฺฉิตตฺตาฯ ยทิปิ ตทิทํ ญาณํ เอกเมว สภาวโต, ตถาปิ สมฺปโยคโต, อารมฺมณโต จ ปุถุวจนปฺปโยคมรหตีติ วิสฺสชฺเชติ ‘‘ปุถุจิตฺต…เป.… รมฺมณโต’’ติ อิมินาฯ ปุถุจิตฺตสมาโยคโตติ ปุถูหิ จิตฺเตหิ สมฺปโยคโตฯ ปุถูนิ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ ปุถุอารมฺมณํ, ตพฺภาวโต สพฺพารมฺมณตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ
อปิจ ปุถุ อารมฺมณํ อารมฺมณเมตสฺสาติ ปุถุอารมฺมณารมฺมณนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ‘‘โอฏฺฐมุโข, กามาวจร’’นฺติอาทีสุ วิย เอกสฺส อารมฺมณสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ปุถุอารมฺมณโต’’ติ วุตฺตํ, เตนสฺส ปุถุญาณกิจฺจสาธกตฺตํ ทสฺเสติฯ ตถา เหตํ ญาณํ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, ฉสุ อสาธารณญาเณสุ เสสาสาธารณญาณานิ, สตฺตาริยปุคฺคลวิภาวนกญาณํ, อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ, นวสตฺตาวาสปริชานนญาณํ, ทสพลญาณนฺติ เอวมาทีนํ อเนกสตสหสฺสเภทานํ ญาณานํ ยถาสมฺภวํ กิจฺจํ สาเธติ, เตสํ อารมฺมณภูตานํ อเนเกสมฺปิ ธมฺมานํ ตทารมฺมณภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ ยถากฺกมํ ตพฺพิวรณํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ สาธกภาเวน ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อตีตธมฺเมฯ เอกวารวเสน ปุถุอารมฺมณภาวํ นิวตฺเตตฺวา อเนกวารวเสน กมปฺปวตฺติยา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ กเมนาปิ หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิสเยสุ ปวตฺตติ, น ตถา สกิํเยว
ยทิ เอวํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปฺปเภทสฺส เญยฺยสฺส ปริจฺเฉทวตา เอเกน ญาเณน นิรวเสสโต กถํ ปฏิเวโธติ, โก วา เอวมาห ‘‘ปริจฺเฉทวนฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติฯ อปริจฺเฉทญฺหิ ตํ ญาณํ เญยฺยมิวฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํฯ ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕ อธิปฺปายตฺถเมว คหิตํ วิย ทิสฺสติ) เอวมฺปิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน, ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน อนวเสสปฏิเวโธ น สมฺภวติเยวาติ? นยิทเมวํฯ ยญฺหิ กิญฺจิ ภควตา ญาตุมิจฺฉิตํ สกลเมกเทโส วา, ตตฺถ อปฺปฏิหตจาริตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติฯ วิกฺเขปาภาวโต จ ภควา สพฺพกาลํ สมาหิโตติ
กามญฺจายมตฺโถ ปุพฺเพ วิตฺถาริโตเยว, ปการนฺตเรน ปน โสตุชนานุคฺคหกามตาย, อิมิสฺสา จ โปราณสํวณฺณนาวิโสธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปุน วิภาวิโตติ น เจตฺถ ปุนรุตฺติโทโส ปริเยสิตพฺโพ, เอวมีทิเสสุฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ภควโต ทสพลาทิญาณานิปิ อนญฺญสาธารณานิ, สพฺพเทสวิสยตฺตา ปน เตสํ ญาณานํ น เตหิ พุทฺธคุณา อหาเปตฺวา คหิตา นาม โหนฺติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปน นิปฺปเทสวิสยตฺตา
อญฺเญวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท สนฺนิฏฺฐาปนตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺเญวาติ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถาปนวจน’’นฺติ วุตฺตํ, ววตฺถาปนวจนนฺติ จ สนฺนิฏฺฐาปนวจนนฺติ อตฺโถ, สนฺนิฏฺฐาปนญฺจ อวธารณเมวฯ กถนฺติ อาห ‘‘อญฺเญวา’’ติอาทิฯ ‘‘น ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโย’’ติ อิมินา อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสติฯ อยญฺจ เอว-สทฺโท อนิยตเทสตาย จ-สทฺโท วิย ยตฺถ วุตฺโต, ตโต อญฺญตฺถาปิ วจนิจฺฉาวเสน อุปติฏฺฐตีติ อาห ‘‘คมฺภีราวา’’ติอาทิฯ อิติ-สทฺเทน จ อาทิอตฺเถน ทุทฺทสาว น สุทสา, ทุรนุโพธาว น สุรนุโพธา, สนฺตาว น ทรถา, ปณีตาว น หีนา, อตกฺกาวจราว น ตกฺกาวจรา, นิปุณาว น ลูขา, ปณฺฑิตเวทนียาว น พาลเวทนียาติ นิวตฺติตํ ทสฺเสติฯ สพฺพปเทหีติ ยาว ‘‘ปณฺฑิตเวทนียา’’ติ อิทํ ปทํ, ตาว สพฺพปเทหิฯ
เอวํ ‘‘สาวกปารมิญาณ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาวกปารมิญาณนฺติ สาวกานํ ทานาทิปารมิปาริปูริยา นิปฺผนฺนํ วิชฺชตฺตยฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาเภทํ ญาณํ, ตถา ปจฺเจกพุทฺธานํ ปจฺเจกโพธิญาณํฯ ตโตติ สาวกปารมิญาณโตฯ ตตฺถาติ สาวกปารมิญาเณฯ ตโตปีติ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐโต ปจฺเจกโพธิญาณโตปิฯ อปิ-สทฺเทน, ปิ-สทฺเทน วา โก ปน วาโท สาวกปารมิญาณโตติ สมฺภาเวติฯ ตตฺถาปีติ ปจฺเจกโพธิญาเณปิฯ อิโต ปนาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต ปน, ตสฺมา เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ววตฺถานํ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ คมฺภีเรสุ วิเสสา, คมฺภีรานํ วา วิเสเสน คมฺภีราฯ อยญฺจ คมฺภีโร อยญฺจ คมฺภีโร อิเม อิเมสํ วิเสเสน คมฺภีราติ วา คมฺภีรตราฯ ตรสทฺเทเนเวตฺถ พฺยวจฺเฉทนํ สิทฺธํฯ
เอตฺถายํ โยชนา – กิญฺจาปิ สาวกปารมิญาณํ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ เสกฺขญาณํ ปุถุชฺชนญาณญฺจ อุปาทาย คมฺภีรํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ ปน อุปาทาย น ตถา คมฺภีรนฺติ ‘‘คมฺภีรเมวา’’ติ น สกฺกา พฺยวจฺฉิชฺชิตุํ, ตถา ปจฺเจกโพธิญาณมฺปิ ‘‘ตถา ทุทฺทสาว…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสา ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ วิสฺสชฺชนวจนํฯ เอวนฺติ อิมินา ทิฏฺฐีนํ วิภชนากาเรนฯ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ภวตุ ตาว นิรวเสสพุทฺธคุณวิภาวนุปายภาวโต สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว เอกมฺปิ ปุถุนิสฺสยารมฺมณญาณกิจฺจสิทฺธิยา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๘) พหุวจเนน อุทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส ปน วิสฺสชฺชนํ สจฺจปจฺจยาการาทิวิสยวิเสสวเสน อนญฺญสาธารเณน วิภชนนเยน อนารภิตฺวา สนิสฺสยานํ ทิฏฺฐิคตานํ วิภชนนเยน กสฺมา อารทฺธนฺติ? ตตฺถ ยถา สจฺจปจฺจยาการาทีนํ วิภชนํ อนญฺญสาธารณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว วิสโย, เอวํ นิรวเสสทิฏฺฐิคตวิภชนมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตตฺถ ฐานานีติ การณานิฯ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหตีติ เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส อเนกวิธตาย, ทุพฺพิญฺเญยฺยตาย จ นานานเยหิ ปวตฺตมานํ เทสนาคชฺชิตํ มหนฺตํ วิปุลํ, พหุปฺปเภทญฺจ โหติ ญาณํ อนุปวิสตีติ ตโต เอว จ เทสนาญาณํ เทเสตพฺพธมฺเม วิภาคโส กุรุมานํ อนุปวิสติ, เต อนุปวิสิตฺวา ฐิตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ
พุทฺธญาณสฺส มหนฺตภาโว ปญฺญายตีติ เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทสกํ, ปฏิเวธกญฺจาติ พุทฺธานํ เทสนาญาณสฺส, ปฏิเวธญาณสฺส จ อุฬารภาโว ปากโฏ โหติฯ เทสนา คมฺภีรา โหตีติ สภาเวน คมฺภีรานํ เตสํ จตุพฺพิธานมฺปิ เทสนา เทเสตพฺพวเสน คมฺภีราว โหติ, สา ปน พุทฺธานํ เทสนา สพฺพตฺถ, สพฺพทา จ ยานตฺตยมุเขเนวาติ วุตฺตํ ‘‘ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา’’ติ, ตีหิ ลกฺขเณหิ อาหตา, อตฺตตฺตนิยโต สุญฺญภาวปฏิสญฺญุตฺตา จาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ
กถํ ปน วินยปณฺณตฺติํ ปตฺวา เทสนา ติลกฺขณาหตา, สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตา จ โหติ, นนุ ตตฺถ วินยปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ? น ตตฺถ วินยปณฺณตฺติมตฺตเมวฯ ตตฺถาปิ หิ สนฺนิสินฺนปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺตมานา เทสนา สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิวิภาวินี สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตา, สุญฺญภาวปฺปกาสินี จ โหติ, เตเนวาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กตฺวา’’ติอาทิฯ วินยปญฺญตฺตินฺติ วินยสฺส ปญฺญาปนํฯ ญฺญ-การสฺส ปน ณฺณ-กาเร กเต วินยปณฺณตฺตินฺติปิ ปาโฐฯ ภูมนฺตรนฺติ ธมฺมานํ อวตฺถาวิเสสญฺจ ฐานวิเสสญฺจฯ ภวนฺติ ธมฺมา เอตฺถาติ ภูมีติ หิ อวตฺถาวิเสโส, ฐานญฺจ วุจฺจติฯ ตตฺถ อวตฺถาวิเสโส สติอาทิธมฺมานํ สติปฏฺฐานินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิเภโท ‘‘วจฺโฉ, ทมฺโม, พลีพทฺโท’’ติ อาทโย วิยฯ ฐานวิเสโส กามาวจราทิเภโทฯ ปจฺจยาการ-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สมยนฺตรนฺติ ทิฏฺฐิวิเสสํ, นานาวิหิตา ทิฏฺฐิโยติ อตฺโถ, อญฺญสมยํ วา, พาหิรกสมยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วินยปญฺญตฺติํ ปตฺวา มหนฺตํ คชฺชิตํ โหตีติอาทินา สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คชฺชิตํ มหนฺตํ…เป.… ปฏิสํยุตฺตา, ตสฺมาฯ เฉชฺชคามินีติ อเตกิจฺฉคามินีฯ
เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ ยถาวุตฺตนเยน ลหุกครุกาทิวเสน ตทนุรูเป วตฺถุมฺหิ โอตรนฺเตฯ ยํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ นาม อตฺถิ, ตตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ ถาโมติ ญาณสามตฺถิยํฯ พลนฺติ อกมฺปนสงฺขาโต วีรภาโวฯ ถาโม พลนฺติ วา สามตฺถิยวจนเมว ปจฺจเวกฺขณาเทสนาญาณวเสน เอสาติ สิกฺขาปทปญฺญาปนเมว วุจฺจมานปทมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคน นิทฺทิสติ, เอโส สิกฺขาปทปญฺญาปนสงฺขาโต วิสโย อญฺเญสํ อวิสโยติ อตฺโถฯ อิตีติ ตถาวิสยาวิสยภาวสฺส เหตุภาเวน ปฏินิทฺเทสวจนํ อิติ-สทฺโท, เตน ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุก’’นฺติอาทินยํ นิทฺทิสติฯ เอวมปรตฺถาปิ ยถาสมฺภวํฯ
ยทิปิ กายานุปสฺสนาทิวเสน สติปฏฺฐานาทโย สุตฺตนฺตปิฏเก (ที. นิ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. ๑.๑๐๗) วิภตฺตา, ตถาปิ สุตฺตนฺตภาชนียาทิวเสน อภิธมฺเมเยว เต วิเสสโต วิภตฺตาติ อาห ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สตฺต ผสฺสาติ สตฺตวิญฺญาณธาตุสมฺปโยควเสน วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สตฺต เวทนา’’ติอาทิปิฯ โลกุตฺตรา ธมฺมา นามาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน วุตฺตาวเสสํ อภิธมฺเม อาคตํ ธมฺมานํ วิภชิตพฺพาการํ สงฺคณฺหาติฯ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานานิ เอตฺถาติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานนฺติ พาหิรตฺถสมาโสฯ ‘‘อภิธมฺมปิฏก’’นฺติ เอตสฺส หิ อิทํ วิเสสนํฯ เอตฺถ จ ปจฺจยนยํ อคฺคเหตฺวา ธมฺมวเสเนว สมนฺตปฏฺฐานสฺส จตุวีสติวิธตา วุตฺตาฯ ยถาห –
‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;
ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,
ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา…เป.…
ฉ ปจฺจนียมฺหิ…เป.… อนุโลมปจฺจนียมฺหิ…เป.…
ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ [ปฏฺฐา. ๑.๑.๔๑(ก), ๔๔(ข), ๔๘(ค), ๕๒(ฆ)];
เอวํ ธมฺมวเสน จตุวีสติเภเทสุ ติกปฏฺฐานาทีสุ เอเกกํ ปจฺจยนเยน อนุโลมาทิวเสน จตุพฺพิธํ โหตีติ ฉนฺนวุติสมนฺตปฏฺฐานานิฯ ตตฺถ ปน ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติเก ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเม เหตุมูลเก เหตุปจฺจยวเสน เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉานยา สตฺต วิสฺสชฺชนนยาติอาทินา ทสฺสิยมานา อนนฺตเภทา นยาติ อาห ‘‘อนนฺตนย’’นฺติฯ
นวหากาเรหีติ อุปฺปาทาทีหิ นวหิ ปจฺจยากาเรหิฯ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาโท หุตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมา ผลนฺติ อุปฺปาโท, ผลุปฺปตฺติยา การณภาโวฯ สติ ปวตฺตํฯ นิมียติ ผลเมตสฺมินฺติ นิมิตฺตํฯ อายูหนํฯ สํยุชฺชติ ผลํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนน เอตสฺมินฺติ สํโยโคฯ ยตฺถ สยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปลิพุทฺธติ ผลเมเตนาติ ปลิโพโธฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สติ ผลมุทยติ เอเตนาติ สมุทโยฯ หิโนติ การณภาวํ คจฺฉตีติ เหตุฯ อวิชฺชาย หิ สติ สงฺขารา ปวตฺตนฺติ, ธรนฺติ จ, เต อวิชฺชาย สติ อตฺตโน ผลํ (นิททนฺติ) (ปฏิ. ม. ๑.๔๕; ที. นิ. ฏี. ๑.๒๘ ปสฺสิตพฺพํ) ภวาทีสุ ขิปนฺติ, อายูหนฺติ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา ฆเฏนฺติ, อตฺตโน ผเลน สํยุชฺชนฺติ, ยสฺมิํ สนฺตาเน สยํ อุปฺปนฺนา ตํ ปลิพุทฺธนฺติ, ปจฺจยนฺตรสมวาเย อุทยนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ, หิโนติ จ สงฺขารานํ การณภาวํ คจฺฉติ, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปวตฺตํ หุตฺวา…เป.… ปจฺจโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ เอวํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ การณภาวูปคมนวิเสสา อุปฺปาทาทโย เวทิตพฺพาฯ สงฺขาราทีนํ วิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
ตมตฺถํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา สาเธนฺเตน ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ติฏฺฐติ เอเตนาติ ฐิติ, ปจฺจโย, อุปฺปาโท เอว ฐิติ อุปฺปาทฏฺฐิติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ยสฺมา ปน ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วุตฺตตฺตา อาสวาว อวิชฺชาย ปจฺจโย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุโภเปเต ธมฺมา ‘‘ปจฺจยสมุปฺปนฺนา’’ติ, อวิชฺชา จ สงฺขารา จ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยโต เอว สมุปฺปนฺนา, น วินา ปจฺจเยนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ สงฺขารานํ, อวิชฺชาย จ อุปฺปาทาทิเก ปจฺจยากาเร ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณวเสน ปวตฺตา ปญฺญาฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาวโต ธมฺมฏฺฐิติสงฺขาเต ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํฯ ‘‘ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ วจนโต หิ ทฺวาทส ปจฺจยา เอว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยญฺจ นโย น ปจฺจุปฺปนฺเน เอว, อถ โข อตีตานาคเตสุปิ, น จ อวิชฺชาย เอว สงฺขาเรสุ, อถ โข สงฺขาราทีนํ วิญฺญาณาทีสุปิ ลพฺภตีติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปจฺจยาการสฺส วิภตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตมฺปิ อทฺธาน’’นฺติอาทิ ปาฬิมาหริฯ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. ๑.๑) ปน ทสฺสิตา เหตาทิปจฺจยาเอเวตฺถ อุปฺปาทาทิปจฺจยากาเรหิ คหิตาติ เตปิ ยถาสมฺภวํ นีหริตฺวา โยเชตพฺพาฯ อติวิตฺถารภเยน ปน น โยชยิมฺห, อตฺถิเกหิ จ วิสุทฺธิมคฺคาทิโต (วิสุทฺธิ. ๒.๕๙๔) คเหตพฺพาฯ
ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺสาติ สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺสฯ ตถา ตถา ปจฺจยภาเวนาติ อุปฺปาทาทิเหตาทิปจฺจยสตฺติยา ติวฏฺฏํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตโย อทฺธา กาลา เอตสฺสาติ ติยทฺธํฯ เหตุผลผลเหตุเหตุผลวเสน ตโย สนฺธโย เอตสฺสาติ ติสนฺธิฯ สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขปา, เหตุ, วิปาโก จฯ อถ วา เหตุ วิปาโกติ สงฺขิปฺปนฺตีติ สงฺเขปาฯ อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จ โกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺเขปสทฺโทฯ อตีตเหตุสงฺเขปาทิวเสน จตฺตาโร สงฺเขปา ยสฺสาติ จตุสงฺเขปํฯ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺเขเป อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีตเหตุอาทีนํ ปการาฯ เต สงฺเขเป ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา วีสติ อาการา เอตสฺสาติ วีสตาการํฯ
ขตฺติยาทิเภเทน อเนกเภทภินฺนาปิ สสฺสตวาทิโน ชาติสตสหสฺสานุสฺสรณาทิกสฺส อภินิเวสเหตุโน วเสน จตฺตาโรว โหนฺติ, น ตโต อุทฺธํ, อโธ วาติ สสฺสตวาทีนํ ปริมาณปริจฺเฉทสฺส อนญฺญวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร ชนา’’ติอาทิมาหฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ ตตฺถ จตฺตาโร ชนาติ จตฺตาโร ชนสมูหาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ เตสุ เอเกกสฺสาปิ อเนกปฺปเภทโตฯ เตติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวาทิโนฯ อิทํ นิสฺสายาติ อิทปฺปจฺจยตาย สมฺมา อคฺคหณํฯ ตตฺถาปิ จ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธานํ ธมฺมานํ สนฺตติฆนสฺส อเภทิตตฺตา ปรมตฺถโต วิชฺชมานมฺปิ เภทนิพนฺธนํ นานตฺตนยํ อนุปธาเรตฺวา คหิตํ เอกตฺตคฺคหณํ นิสฺสายฯ อิทํ คณฺหนฺตีติ อิทํ สสฺสตคฺคหณํ อภินิวิสฺส โวหรนฺติ, อิมินา นเยน เอกจฺจสสฺสตวาทาทโยปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา วตฺตพฺพาฯ ภินฺทิตฺวาติ ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทินา วิภชิตฺวา, ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๓๖) วา วิธมิตฺวาฯ นิชฺชฏนฺติ อโนนทฺธํฯ นิคุมฺพนฺติ อนาวุฏํฯ อปิจ เวฬุอาทีนํ เหฏฺฐุปริยสํสิพฺพนฏฺเฐน ชฏาฯ กุสาทีนํ โอวรณฏฺเฐน คุมฺโพฯ ตสฺสทิสตาย ทิฏฺฐิคตานํ พฺยากุลา ปากฏตา ‘‘ชฏา, คุมฺโพ’’ติ จ วุจฺจติ, ทิฏฺฐิชฏาวิชฏเนน, ทิฏฺฐิคุมฺพวิวรเณน จ นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวาติ อตฺโถฯ
‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา
๒๙. อตฺถิ ปริยาโย สนฺติ-สทฺโท, โส จ สํวิชฺชนฺติปริยาโย, สํวิชฺชมานตา จ ญาเณน อุปลพฺภมานตาติ อาห ‘‘สนฺตี’’ติอาทิฯ สํวิชฺชมานปริทีปเนน ปน ‘‘สนฺตี’’ติ อิมินา ปเทน เตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺฉินฺนตํ, ตโต จ เนสํ มิจฺฉาคาหโต สิถิลกรณวิเวจเนหิ อตฺถีติ จ สนฺติปเทน สมานตฺโถ ปุถุวจนวิสโย เอโก นิปาโต ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐; ๓.๑๕๔; สํ. นิ. ๔.๑๒๗) วิยฯ อาลปนวจนนฺติ พุทฺธาลปนวจนํฯ ภควาเยว หิ ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขโว’’ติ จ อาลปติ, น สาวกาฯ สาวกา ปน ‘‘อาวุโส, อายสฺมา’’ติอาทิสมฺพนฺธเนเนวฯ ‘‘เอเก’’ติ วุตฺเต เอกจฺเจติ อตฺโถ เอว สงฺขฺยาวาจกสฺส เอก-สทฺทสฺส นิยเตกวจนตฺตา, น สมิตพหิตปาปตาย สมณพฺราหฺมณาติ อาห ‘‘ปพฺพชฺชูปคตภาเวนา’’ติอาทิฯ ตถา วา โหนฺตุ, อญฺญถา วา, สมฺมุติมตฺเตเนว อิธาธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ ‘‘โลเกนา’’ติอาทินาฯ สสฺสตาทิวเสน ปุพฺพนฺตํ กปฺเปนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ ยสฺมา ปน เตสํ ปุพฺพนฺตํ ปุริมสิทฺเธหิ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺเปหิ กปฺเปตฺวา อาเสวนพลวตาย, วิจิตฺรวุตฺติตาย จ วิกปฺเปตฺวา อปรภาคสิทฺเธหิ อภินิเวสภูเตหิ ตณฺหาทิฏฺฐิคาเหหิ คณฺหนฺติ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตี’’ติฯ ปุริมภาคปจฺฉิมภาคสิทฺธานํ วา ตณฺหาอุปาทานานํ วเสน ยถากฺกมํ กปฺปนคหณานิ เวทิตพฺพานิฯ ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํ สมฺภวติฯ ปหุตปสํสานินฺทาติสยสํสคฺคนิจฺจโยคาทิวิสเยสุ อิธ นิจฺจโยควเสน วิชฺชมานตฺโถ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพนฺต กปฺโป วา’’ติอาทิ วุตฺตญฺจ –
‘‘ปหุเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจาติสยเน;
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย’’ติฯ
โกฏฺฐาเสสูติ อนฺต-สทฺโท ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ ตาว สุตฺตนฺเต วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ (ปาจิ. ๔๔๒), สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๒๒๑) จ ปทปูรเณ อนฺต-สทฺโท วตฺตติ, ‘‘คามนฺตเสนาสน’’นฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) สมีเป, ‘‘กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๕๘; สํ. นิ. ๒.๑๑๐) จ อุมฺมคฺเคติฯ
อนฺตปูโรติ มหาอนฺตอนฺตคุเณหิ ปูโรฯ ‘‘สา หริตนฺตํ วา ปนฺถนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๐๔) มชฺฌิมนิกาเย มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตปาฬิฯ ตตฺถ สาติ เตโชธาตุฯ หริตนฺตนฺติ หริตติณรุกฺขมริยาทํ ปนฺถนฺตนฺติ มคฺคมริยาทํฯ อาคมฺม อนาหารา นิพฺพายตีติ เสโสฯ ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๘๐; อิติวุ. ๙๑) ปิณฺฑิยาโลปสุตฺตนฺตปาฬิฯ ตตฺถ ปิณฺฑํ อุลติ คเวสตีติ ปิณฺโฑโล, ปิณฺฑาจาริโก, ตสฺส ภาโว ปิณฺโฑลฺยํ, ปิณฺฑจรเณน ชีวิกตาติ อตฺโถฯ เอเสวาติ สพฺพปจฺจยสงฺขยภูโต นิพฺพานธมฺโม เอว, เตนาห ‘‘สพฺพ…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ เอเตน สพฺพปจฺจยสงฺขยนโต อสงฺขตํ นิพฺพานํ สงฺขตภูตสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปรภาคํ ปริโยสานภูตํ, ตสฺมา เอตฺถ ปรภาโคว อตฺโถ ยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ สกฺกาโยติ สกฺกายคาโหฯ
กปฺโปติ เลโสฯ กปฺปกเตนาติ ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ อญฺญตรทุพฺพณฺณกเตนฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ กปฺป-สทฺโท มหากปฺปสมนฺตภาวกิเลสกามวิตกฺกกาลปญฺญตฺติสทิสภาวาทีสุปิ วตฺตตีติ ทสฺเสติฯ ตถา เหส ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๕๖) มหากปฺเป วตฺตติ, ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๙๔) สมนฺตภาเว, ‘‘สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๑; จูฬนิ. ๘) กิเลสกาเม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก, ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) กาเล
ตณฺหาทิฏฺฐีสุ ปวตฺติํ มหานิทฺเทสปาฬิยา (มหานิ. ๒๘) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทฺทานโตติ สงฺเขปโตฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตาย อตฺถวณฺณนาย คุณวจนํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนาติ อุปนิสฺสยสหชาตภูตาย อภินนฺทนสงฺขาตาย ตณฺหาย เจว สสฺสตาทิอากาเรน อภินิวิสนฺตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส จ วเสนฯ ปุพฺเพ นิวุตฺถธมฺมวิสยาย กปฺปนาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา อตีตกาลวาจโกเยว ปุพฺพ-สทฺโท, น ปน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย ปธานาทิวาจโก, รูปาทิขนฺธวินิมุตฺตสฺส กปฺปนวตฺถุโน อภาวา อนฺต-สทฺโท จ โกฏฺฐาสวาจโก, น ปน อพฺภนฺตราทิวาจโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาส’’นฺติ วุตฺตํฯ กปฺเปตฺวาติ จ ตสฺมิํ ปุพฺพนฺเต ตณฺหายนาภินิเวสนานํ สมตฺถนํ ปรินิฏฺฐาปนมาหฯ ฐิตาติ ตสฺสา ลทฺธิยา อวิชหนํ, ปุพฺพนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐิ เตสมตฺถีติ โยชนาฯ อตฺถิตา, อนุคตตา จ นาม ปุนปฺปุนํ ปวตฺติยาติ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสนา’’ติ อิมินาฯ ‘‘เต เอว’’นฺติอาทินา ‘‘ปุพฺพนฺตํ อารพฺภา’’ติอาทิปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณติฯ ตตฺถ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ วิสโย หิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา ปุพฺพนฺโตฯ วิสยภาวโต เหส ตสฺสา อาคมนฏฺฐานํ ‘‘อาคมฺม ปฏิจฺจา’’ติฯ ตเทตํ อญฺเญสํ ปติฏฺฐาปนทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อญฺญมฺปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติตํ กโรนฺตา’’ติฯ
อธิวจนปถานีติ [อธิวจนปอทานิ (อฏฺฐกถายํ)] รุฬฺหิมตฺเตน ปญฺญตฺติปถานิฯ ทาสาทีสุ หิ สิริวฑฺฒกาทิสทฺทา วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺติยา ตถา ปณฺณตฺติเยว อธิวจนํ, สา จ โวหารสฺส ปโถติฯ อถ วา อธิ-สทฺโท อุปริภาเค, วุจฺจตีติ วจนํฯ อธิ อุปริภาเค วจนํ อธิวจนํฯ อุปาทานิยภูตานํ รูปาทีนํ [อุปาทาภูตรูปาทีนํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๒๙)] อุปริ ปญฺญาปิยมานา อุปาทาปญฺญตฺติ, ตสฺมา ปญฺญตฺติทีปกปถานีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปญฺญตฺติมตฺตญฺเหตํ วุจฺจติ, ยทิทํ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ, น รูปเวทนาทโย วิย อธิมุตฺติ-สทฺโท เจตฺถ อธิวจน-สทฺเทน สมานตฺโถ ‘‘นิรุตฺติปโถ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๗ ทุกมาติกา) วิย อุตฺติสทฺทสฺส วจนปริยายตฺตาฯ ‘‘ภูตํ อตฺถ’’นฺติอาทินา ปน ภูตสภาวโต อติเรกํฯ ตมติธาวิตฺวา วา มุจฺจนฺตีติ อธิมุตฺติโย, ตาสํ ปถานิ ตทฺทีปกตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ, อธิกํ วา สสฺสตาทิกํ มุจฺจนฺตีติ อธิมุตฺติโยฯ อธิกญฺหิ สสฺสตาทิํ, ปกติอาทิํ, ทพฺพาทิํ, ชีวาทิํ, กายาทิญฺจ อภูตํ อตฺถํ สภาวธมฺเมสุ อชฺฌาโรเปตฺวา ทิฏฺฐิโย ปวตฺตนฺติฯ
๓๐. อภิวทนฺตีติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวา วทนฺติฯ ‘‘อยเมว ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา อภิภวิตฺวาปิ วทนฺติฯ อภิวทนกิริยาย อชฺชาปิ อวิจฺเฉทภาวทสฺสนตฺถํ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ กเถตุกมฺยตาย เหตุภูตาย ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิ, ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘มุตฺตคตํ, (อ. นิ. ๙.๑๑) สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. ๔๑) วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโต, คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตนฺติ ทิฏฺฐิคตํฯ ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตเมว, นตฺถญฺญํ อวคนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ, ทิฏฺฐิปกาโร วา ทิฏฺฐิคตํฯ โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปการสทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ เอกสฺมิํเยว ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ปญฺญาปนํ โหตีติ อาห ‘‘รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา’’ติฯ อมรํ นิจฺจํ ธุวนฺติ สสฺสตเววจนานิ, มรณาภาเวน วา อมรํฯ อุปฺปาทาภาเวน สพฺพทาปิ อตฺถิตาย นิจฺจํฯ ถิรฏฺเฐน วิการาภาเวน ธุวํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา มหานิทฺเทส ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬีหิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิภาเวติฯ ตตฺถ ‘‘รูปํ คเหตฺวา’’ติ ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธฯ อยํ ปนตฺโถ – ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ เวทนํ, สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา ปญฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน วุตฺโต, ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตาน’’นฺติอาทิกาย ปน ปญฺจทสวิธายปิ สสฺสตวาทา ติปิ ยุชฺชติฯ
๓๑. อาตาปนภาเวนาติ วิพาธนสฺส ภาเวน, วิพาธนฏฺเฐน วาฯ ปหานญฺเจตฺถ วิพาธนํฯ ปทหนวเสนาติ สมาทหนวเสนฯ สมาทหนํ ปน โกสชฺชปกฺเข ปติตุมทตฺวา จิตฺตสฺส อุสฺสาหนํฯ ยถา สมาธิ วิเสสภาคิยตํ ปาปุณาติ, เอวํ วีริยสฺส พหุลีกรณํ อนุโยโคฯ อิติ ปทตฺตเยน วีริยเมว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ ติปฺปเภทํ วีริย’’นฺติฯ ยถากฺกมญฺหิห ตีหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาจิตฺตปริทมนวีริยานิ ทสฺเสติฯ น ปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, สติยา อวิปฺปวาโสฯ โส ปน สติปฏฺฐานา จตฺตาโร ขนฺธา เอวฯ สมฺมา อุปาเยน มนสิ กโรติ กมฺมฏฺฐานเมเตนาติ สมฺมามนสิกาโร, โส ปน ญาณเมว, น อารมฺมณวีถิชวนปฏิปาทกา, เตนาห ‘‘อตฺถโต ญาณ’’นฺติฯ ปถมนสิกาโรติ การณมนสิกาโรฯ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘ยสฺมิญฺหี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ยสฺมิํ มนสิกาเรติ กมฺมฏฺฐานมนสิกรณูปายภูเต ญาณสงฺขาเต มนสิกาเรฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน’’ติ อิมินา สทฺทนฺตรสมฺปโยคาทินา วิย ปกรณวเสนาปิ สทฺโท วิเสสวิสโยติ ทีเปติฯ วีริยญฺจาติ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปเทหิ วุตฺตํ ติปฺปเภทํ วีริยญฺจฯ เอตฺถาติ ‘‘อาตปฺป…เป.… มนสิการมนฺวายา’’ติ อิมสฺมิํ ปาเฐ, สีลวิสุทฺธิยา สทฺธิํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ อธิคมนปฏิปทา อิธ วตฺตพฺพา, สา ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๑) วิตฺถารโต วุตฺตาติ อาห ‘‘สงฺเขปตฺโถ’’ติฯ ตถาชาติกนฺติ ตถาสภาวํ, เอเตน จุทฺทสวิเธหิ จิตฺตปริทมเนหิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส ปคุณตาปาทเนน ทมิตตํ ทสฺเสติฯ เจตโส สมาธิ เจโตสมาธิ, โส ปน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺเสว สมาธิฯ ยถา-สทฺโท ‘‘เยนา’’ติ อตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘เยน สมาธินา’’ติฯ
วิชมฺภนภูเตหิ ฌานานุภาวสมฺปนฺโนฯ โส ทิฏฺฐิคติโก เอวํ วทตีติ วตฺตมานวจนํ, ตถาวทนสฺส อวิจฺเฉทภาเวน สพฺพกาลิกตาทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนิยมิเต หิ กาลวิเสเส วิปฺปกตกาลวจนนฺติฯ วนติ ยาจติ ปุตฺตนฺติ วญฺฌา ฌ-ปจฺจยํ, น-การสฺส จ นิคฺคหิตํ กตฺวา, วธติ ปุตฺตํ, ผลํ วา หนตีติปิ วญฺฌา สปจฺจยฆฺย-การสฺส ฌ-การํ, นิคฺคหิตาคมญฺจ กตฺวาฯ สา วิย กสฺสจิ ผลสฺส อชเนนาติ วญฺโฌ, เตนาห ‘‘วญฺฌปสู’’ติอาทิฯ เอวํ ปทตฺถวตา อิมินา กีทิสํ สามตฺถิยตฺถํ ทสฺเสตีติ อนฺโตลีนโจทนํ ปริหริตุํ ‘‘เอเตนา’’ติอาทิมาหฯ ฌานลาภิสฺส วิเสเสน ฌานธมฺมา อาปาถมาคจฺฉนฺติ, ตมฺมุเขน ปน เสสธมฺมาปีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ฌานาทีน’’นฺติ วุตฺตํฯ รูปาทิชนกภาวนฺติ รูปาทีนํ ชนกสามตฺถิยํฯ ปฏิกฺขิปตีติ ‘‘นยิเม กิญฺจิ ชเนนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ กสฺมาติ เจ? สติ หิ ชนกภาเว รูปาทิธมฺมานํ วิย, สุขาทิธมฺมานํ วิย จ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปาทวนฺตตา วิญฺญายติ, อุปฺปาเท จ สติ อวสฺสํภาวี นิโรโธติ อนวกาสาว นิจฺจตา สิยา, ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปตีติฯ
ฐิโตติ นิจฺจลํ ปติฏฺฐิโต, กูฏฏฺฐ-สทฺโทเยว วา โลเก อจฺจนฺตํ นิจฺเจ นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพฯ ติฏฺฐตีติ ฐายี, เอสิกา จ สา ฐายี จาติ เอสิกฏฺฐายี, วิเสสนปรนิปาโต เจส, ตสฺมา คมฺภีรเนโม นิจฺจลฏฺฐิติโก อินฺทขีโล วิยาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ‘‘กูฏฏฺโฐ’’ติ อิมินา เจตฺถ อนิจฺจตาภาวมาหฯ ‘‘เอสิกฏฺฐายี ฐิโต’’ติ อิมินา ปน ยถา เอสิกา วาตปฺปหาราทีหิ น จลติ, เอวํ น เกนจิ วิการมาปชฺชตีติ วิการาภาวํ, วิกาโรปิ อตฺถโต วินาโสเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อุภเยนาปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ
เอวมฏฺฐกถาวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เกจิวาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มุญฺชโตติ [มุญฺเช (อฏฺฐกถายํ)] มุญฺชติณโตฯ อีสิกาติ กฬีโรฯ ยทิทํ อตฺตสงฺขาตํ ธมฺมชาตํ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ สตฺติรูปวเสน ปุพฺเพ วิชฺชมานเมว พฺยตฺติรูปวเสน นิกฺขมติ, อภิพฺยตฺติํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ หิ เอเตน การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวทสฺสเนน พฺยตฺติรูปวเสน
อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ – กิํ กโรนฺโต อาโลโก ฆฏํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ, ยทิ ฆฏวิสยํ ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทิมาหฯ เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตีติ เอตฺถ เย
อปราปรนฺติ อปรสฺมา ภวา อปรํ ภวํ, อปรมปรํ วา, ปุนปฺปุนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘จวนฺตี’’ติ ปทมุลฺลิงฺเคตฺวา ‘‘เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตี’’ติ อตฺถํ วิวรติ, อตฺตโน ตถาคหิตสฺส นิจฺจสภาวตฺตา น จุตูปปตฺติโยฯ สพฺพพฺยาปิตาย นาปิ สนฺธาวนสํสรณานิ, ธมฺมานํเยว ปน ปวตฺติวิเสเสน เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ เอวํ โวหรียนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน ‘‘อวฏฺฐิตสภาวสฺส อตฺตโน, ธมฺมิโน จ ธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จา’’ติ อิมํ วิปริณามวาทํ ทสฺเสติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิมิสฺสํ สสฺสตวาทวิจารณายเมว ‘‘เอวํคติกา’’ติ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺธาวนฺตีติอาทินา วจเนน อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ วินาเสติ สนฺธาวนาทิวจนสิทฺธาย อนิจฺจตาย ปุพฺเพ อตฺตนา ปฏิญฺญาตสฺส สสฺสตวาทสฺส วิรุทฺธภาวโตติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐิคติกสฺสา’’ติอาทิ ตทตฺถสมตฺถนํฯ น นิพทฺธนฺติ น ถิรํฯ ‘‘สนฺธาวนฺตี’’ติอาทิวจนํ, สสฺสตวาทญฺจ สนฺธาย ‘‘สุนฺทรมฺปิ อสุนฺทรมฺปิ โหติเยวา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพทา สรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สสฺสติโย ร-การสฺส ส-การํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา, ปถวีสิเนรุจนฺทิมสูริยา, สสฺสตีหิ สมํ สทิสํ ตถา, ภาวนปุํสกวจนญฺเจตํฯ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ หิ กตฺตุอธิกาโรฯ สสฺสติสมนฺติ วา ลิงฺคพฺยตฺตเยน กตฺตุนิทฺเทโสฯ สสฺสติสโม อตฺตา จ โลโก จ อตฺถิ เอวาติ อตฺโถ, อิติ-สทฺโท เจตฺถ ปทปูรณมตฺตํฯ เอว-สทฺทสฺส หิ เอ-กาเร ปเร อิติ-สทฺเท อิ-การสฺส ว-การมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ สสฺสติสมนฺติ สสฺสตํ ถาวรํ นิจฺจกาลนฺติปิ อตฺโถ, สสฺสติสม-สทฺทสฺส สสฺสตปเทน สมานตฺถตํ สนฺธาย ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๑) วุตฺโตฯ
เหตุํ ทสฺเสนฺโตติ เยสํ ‘‘สสฺสโต’’ติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปติ, เตสํ เหตุํ ทสฺเสนฺโต อยํ ทิฏฺฐิคติโก อาหาติ สมฺพนฺโธฯ น หิ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ปจฺจกฺขกตมตฺถํ อตฺตโนเยว สาเธติ, อตฺตโน ปน ปจฺจกฺขกเตน อตฺเถน อตฺตโน อปฺปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ สาเธติ, อตฺตนา จ ยถานิจฺฉิตํ อตฺถํ ปเรปิ วิญฺญาเปติ, น อนิจฺฉิตํ เอตนฺติ อตฺตโน จ โลกสฺส จ สสฺสตภาวํฯ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ อตฺถโต อาปนฺนทสฺสนํฯ ฐาน-สทฺโท การเณ, ตญฺจ โข อิธ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติเยวาติ อาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิฯ การณญฺจ นาเมตํ ติวิธํ สมฺปาปกํ นิพฺพตฺตกํ ญาปกนฺติฯ ตตฺถ อริยมคฺโค นิพฺพานสฺส สมฺปาปกการณํ, พีชํ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺตกการณํ, ปจฺจยุปฺปนฺนตาทโย อนิจฺจตาทีนํ ญาปกการณํ, อิธาปิ ญาปกการณเมว อธิปฺเปตํฯ ญาปโก หิ อตฺโถ ญาเปตพฺพตฺถวิสยสฺส ญาณสฺส เหตุภาวโต การณํฯ ตทายตฺตวุตฺติตาย ฐานํ, วสติ ตํ ญาณเมตฺถ ติฏฺฐตีติ ‘‘วตฺถู’’ติ จ วุจฺจติฯ ตถา หิ ภควตา วตฺถุ-สทฺเทน อุทฺทิสิตฺวาปิ ฐาน-สทฺเทน นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ
๓๒-๓๓. ทุติยตติยวารานํ ปฐมวารโต วิเสโส นตฺถิ ฐเปตฺวา กาลเภทนฺติ อาห ‘‘อุปริ วารทฺวเยปิ เอเสว นโย’’ติฯ ตเทตํ กาลเภทํ ยถาปาฬิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกวลญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิตเรน ทุติยตติยวารา ยาว ทสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปา, ยาว จตฺตาลีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปา จ อนุสฺสรณวเสน วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยเทวํ กสฺมา สสฺสตวาโท จตุธา วิภตฺโต, นนุ ติธา กาลเภทมกตฺวา อธิจฺจสมุปฺปตฺติกวาโท วิย ทุวิเธเนว วิภชิตพฺโพ สิยาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘มนฺทปญฺโญ หี’’ติอาทิมาหฯ มนฺทปญฺญาทีนํ ติณฺณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณลาภีนํ วเสน ติธา กาลเภทํ กตฺวา ตกฺกเนน สห จตุธา วิภตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จ อนุสฺสวาทิวเสน ตกฺกิกานํ วิย มนฺทปญฺญาทีนมฺปิ วิเสสลาภีนํ หีนาทิวเสน อเนกเภทสมฺภวโต น ตโต อุทฺธนฺติ ยถาวุตฺตกาลตฺตยโต, จตฺตารีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปโต วา อุทฺธํ นานุสฺสรติ, กสฺมา? ทุพฺพลปญฺญตฺตาฯ เตสญฺหิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหโต ทุพฺพลา ปญฺญา โหตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ
๓๔. ตปฺปกติยตฺโตปิ กตฺตุตฺโถเยวาติ อาห ‘‘ตกฺกยตี’’ติฯ ตปฺปกติยตฺตตฺตา เอว หิ ทุติยนโยปิ อุปปนฺโน โหติฯ ตตฺถ ตกฺกยตีติ อูหยติ, สสฺสตาทิอากาเรน ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยตีติ อตฺโถฯ ตกฺโกติ อาโกฏนลกฺขโณ, วินิจฺฉยลกฺขโณ วา ทิฏฺฐิฏฺฐานภูโต วิตกฺโกฯ เตน เตน ปริยาเยน ตกฺกนํ สนฺธาย ‘‘ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา’’ติ วุตฺตํ วีมํสาย สมนฺนาคโตติ อตฺถวจนมตฺตํฯ นิพฺพจนํ ปน ตกฺกิปเท วิย ทฺวิธา วตฺตพฺพํฯ วีมํสา นาม วิจารณา, สา จ ทุวิธา ปญฺญา เจว ปญฺญาปติรูปิกา จฯ อิธ ปน ปญฺญาปติรูปิกาว, สา จตฺถโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท, มิจฺฉาภินิเวสสงฺขาโต วา อโยนิโสมนสิกาโรฯ ปุพฺพภาเค วา มิจฺฉาทสฺสนภูตํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ, ตเทตมตฺถตฺตยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุลนา รุจฺจนา ขมนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตุลยิตฺวา’’ติอาทีสุปิ ยถากฺกมํ ‘‘โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทนา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา อาหนนํ ปริยาหตํ, ตํ ‘‘เตน เตน ปริยาเยน ตกฺเกตฺวา’’ติ อิมินาฯ ปริยาเยนาติ จ การเณนาติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการายาติ ติธา วุตฺตปฺปเภทายฯ อนุวิจริตนฺติ อนุปวตฺติตํ, วีมํสานุคเตน วา วิจาเรน อนุมชฺชิตํฯ ตทนุคตธมฺมกิจฺจมฺปิ หิ ปธานธมฺเม อาโรเปตฺวา ตถา วุจฺจติฯ ปฏิภาติ ทิสฺสตีติ ปฏิภานํ, ยถาสมาหิตาการวิเสสวิภาวโก ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท, ตโต ชาตนฺติ ปฏิภานํ, ตถา ปญฺญายนํ, สยํ อตฺตโน ปฏิภานํ สยํปฏิภานํ ‘‘อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสญฺชาต’’นฺติฯ มตฺต-สทฺเทน เจตฺถ วิเสสาธิคมาทโย นิวตฺเตติฯ อนามฏฺฐกาลวจเน วตฺตมานวเสเนว อตฺถนิทฺเทโส อุปปนฺโนติ อาห ‘‘เอวํ วทตี’’ติฯ
ปาฬิยํ ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา วุตฺตํ ตกฺกีเภทํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ จตุพฺพิโธ’’ติอาทิมาหฯ ปเรหิ ปุน สวนํ อนุสฺสุติ, สา ยสฺสายํ อนุสฺสุติโกฯ ปุริมํ อนุภูตปุพฺพํ ชาติํ สรตีติ ชาติสฺสโรฯ ลพฺภเตติ ลาโภ, ยํ กิญฺจิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ รูปาทิ, สุขาทิ จ, น ปน ฌานาทิวิเสโส, เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘โส ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุวิจริตํ สยํปฏิภานํ เอวมาหา’’ติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสญฺชาต’’นฺติฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรปิ วทติ ‘‘มตฺต-สทฺเทน วิเสสาธิคมาทโย นิวตฺเตตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๔) โส เอตสฺสาติ ลาภีฯ สุทฺเธน ปุริเมหิ อสมฺมิสฺเสน, สุทฺธํ วา ตกฺกนํ สุทฺธตกฺโก, โส ยสฺสายํ สุทฺธตกฺกิโกฯ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต, เตน ตถา เวสฺสนฺตรรญฺโญว ภควติ สมาเนติ ทิฏฺฐิคฺคาหํ อุยฺโยเชติฯ ลาภิตายาติ รูปาทิสุขาทิลาภีภาวโตฯ ‘‘อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ อิทํ ลาภีตกฺกิโน เอวมฺปิ สมฺภวตีติ สมฺภวทสฺสนวเสน อิธาธิปฺเปตํ ตกฺกนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนาคตํสตกฺกเนเนว หิ สสฺสตคฺคาหี ภวติฯ ‘‘อตีเตปิ เอวํ อโหสี’’ติ อิทํ ปน อนาคตํสตกฺกนสฺส อุปนิสฺสยนิทสฺสนมตฺตํฯ โส หิ ‘‘ยถา เม อิทานิ อตฺตา สุขี โหติ, เอวํ อตีเตปีติ ปฐมํ อตีตํสานุตกฺกนํ อุปนิสฺสาย อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ ตกฺกยนฺโต ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ ‘‘เอวํ สติ อิทํ โหตี’’ติ อิมินา อนิจฺเจสุ ภาเวสุ อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวเทตีติ โทโส อาปชฺชติ, ตถา จ สติ กตสฺส วินาโส อกตสฺส จ อชฺฌาคโม สิยาฯ นิจฺเจสุ ปน ภาเวสุ อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวเทตีติ โทโส นาปชฺชติฯ เอวญฺจ สติ กตสฺส อวินาโส, อกตสฺส จ อนชฺฌาคโม สิยาติ ตกฺกิกสฺส ยุตฺติคเวสนาการํ ทสฺเสติฯ
ตกฺกมตฺเตเนวาติ สุทฺธตกฺกเนเนวฯ มตฺต-สทฺเทน หิ อาคมาทีนํ, อนุสฺสวาทีนญฺจ อภาวํ
เอวํ ปนายํ เทสนา ปธานการณวิภาวินี, ตสฺมา สติปิ อนุสฺสวาทิวเสน, ตกฺกิกานํ หีนาทิวเสน จ มนฺทปญฺญาทีนํ วิเสสลาภีนํ พหุธา เภเท อญฺญตรเภทสงฺคหวเสน ภควตา จตฺตาริฏฺฐานานิ วิภชิตฺวา ววตฺถิตา สสฺสตวาทานํ จตุพฺพิธตาฯ น หิ, อิธ สาวเสสํ ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมราชาติฯ ยเทวํ อนุสฺสุติกาทีสุปิ อนุสฺสวาทีนํ ปธานภาโว อาปชฺชตีติ? น เตสํ อญฺญาย สจฺฉิกิริยาย อภาเวน ตกฺกปธานตฺตา, ‘‘ปธานการเณน จ อสาธารเณน นิทฺเทโส สาสเน, โลเกปิ จ นิรุฬฺโห’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถติฯ อถ วา วิเสสาธิคมนิมิตฺตรหิตสฺส ตกฺกนสฺส สสฺสตคฺคาเห วิสุํ การณภาวทสฺสนตฺถํ วิเสสาธิคโม วิสุํ สสฺสตคฺคาหการณภาเวน วตฺตพฺโพ, โส จ มนฺทมชฺฌิมติกฺขปญฺญาวเสน ติวิโธติ ติธา วิภชิตฺวา, สพฺพตกฺกิโน
๓๕. ‘‘อญฺญตเรนา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐานปยุตฺตสฺส ปน วา-สทฺทสฺส อนิยมตฺถตํ สนฺธายาห ‘‘ทฺวีหิ วา ตีหิ วา’’ติ, เตน จตูสุ วตฺถูสุ ยถารหเมกจฺจํ เอกจฺจสฺส ปญฺญาปเน สหการีการณนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘พหิทฺธา’’ติ พาหฺยตฺถวาจโก ‘‘พหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถาห – กิํ ปเนตานิ วตฺถูนิ อตฺตโน อภินิเวสสฺส เหตุ, อุทาหุ ปเรสํ ปติฏฺฐาปนสฺสาติฯ กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อตฺตโน อภินิเวสสฺส เหตุ, อถ กสฺมา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว คหิตานิ, น สญฺญาวิปลฺลาสาทโยฯ ตถา หิ วิปรีตสญฺญาอโยนิโสมนสิการอสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวนาทีนิปิ ทิฏฺฐิยา ปวตฺตนฏฺเฐน ทิฏฺฐิฏฺฐานานิฯ อถ ปน ปเรสํ ปติฏฺฐาปนสฺส เหตุ, อนุสฺสรณเหตุภูโต อธิคโม วิย, ตกฺกนปริเยฏฺฐิภูตา ยุตฺติ วิย จ อาคโมปิ วตฺถุภาเวน วตฺตพฺโพ, อุภยถาปิ จ ยถาวุตฺตสฺส อวเสสการณสฺส สมฺภวโต ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนํ น ยุชฺชเตวาติ? โน น ยุชฺชติ, กสฺมา? อภินิเวสปกฺเข ตาว อยํ ทิฏฺฐิคติโก อสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวเนหิ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปลฺลาสสญฺโญ รูปาทิธมฺมานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวสฺส อนวโพธโต ธมฺมยุตฺติํ อติธาวนฺโต เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา ยถาวุตฺตานุสฺสรณตกฺกเนหิ ขนฺเธสุ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. ๓๑) อภินิเวสํ อุปเนสิ, อิติ อาสนฺนการณตฺตา, ปธานการณตฺตา จ ตคฺคหเณเนว จ อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว อิธ คหิตานิฯ ปติฏฺฐาปนปกฺเข ปน อาคโมปิ ยุตฺติยเมว ฐิโต วิเสเสน นิราคมานํ พาหิรกานํ ตกฺกคฺคาหิภาวโต, ตสฺมา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว สสฺสตคฺคาหสฺส วตฺถุภาเวน คหิตานิฯ
กิญฺจ ภิยฺโย – ทุวิธํ ปรมตฺถธมฺมานํ ลกฺขณํ สภาวลกฺขณํ, สามญฺญลกฺขณญฺจฯ ตตฺถ สภาวลกฺขณาวโพโธ ปจฺจกฺขญาณํ, สามญฺญลกฺขณาวโพโธ อนุมานญาณํฯ อาคโม จ สุตมยาย ปญฺญาย สาธนโต
๓๖. ตยิทนฺติ เอตฺถ ต-สทฺเทน ‘‘สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ เอตสฺส ปรามสนนฺติ อาห ‘‘ตํ อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ ทิฏฺฐิคต’’นฺติฯ ตโตติ ตสฺมา ปการโต ชานนตฺตาฯ ปรมวชฺชตาย อเนกวิหิตานํ อนตฺถานํ การณภาวโต ทิฏฺฐิโย เอว ฐานา ทิฏฺฐิฏฺฐานาฯ ยถาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ ตเทวตฺถํ สนฺธาย ‘‘ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐิฏฺฐานา’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐีนํ การณมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานเมว ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔) สาธนํฯ ตตฺถ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อารมฺมณฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ, (สํ. นิ. ๓.๘๑) อวิชฺชาปิ อุปนิสฺสยาทิภาเวนฯ ยถาห ‘‘อสฺสุตวา ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒; ปฏิ. ม. ๑.๑๓๑) ผสฺโสปิ ผุสิตฺวา คหณูปายฏฺเฐนฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา สญฺญาปิ อาการมตฺตคฺคหณฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. ๘๘๐; มหา. นิ. ๑๐๙) ปถวิํ ปถวิโต สญฺญตฺวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒) จ อาทิฯ วิตกฺโกปิ อาการปริวิตกฺกนฏฺเฐนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ, (สุ. นิ. ๘๙๒; มหานิ. ๑๒๑) ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๔) จ อาทิฯ อโยนิโส มนสิกาโรปิ อกุสลานํ สาธารณการณฏฺเฐนฯ เตนาห ‘‘ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิ กโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ อตฺถิ เม อตฺตา’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิอุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๙) ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺฐานุคติ อาปชฺชนฏฺเฐนฯ วุตฺตมฺปิ จ ‘‘พาหิรํ ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาญฺญํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ ภิกฺขเว, ปาปมิตฺตตา’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑.๑๑๐) ปรโตโฆโสปิ ทุรกฺขาตธมฺมสฺสวนฏฺเฐนฯ ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘ทฺเวเม ภิกฺขเว, ปจฺจยา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายฯ กตเม ทฺเว? ปรโต จ โฆโส, อโยนิโส จ มนสิกาโร’’ติอาทิ (อ. นิ. ๒.๑๒๖) ปเรหิ สุตา, เทสิตา วา เทสนา ปรโตโฆโสฯ
‘‘ขนฺธา เหตู’’ติอาทิปาฬิ ตทตฺถวิภาวินีฯ ตตฺถ ชนกฏฺเฐน เหตุ, อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน ปจฺจโยฯ อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปฺปาทายา’’ติปิ ปาโฐ, อุปฺปชฺชนายาติ สมุฏฺฐานํ, ขนฺธาทโย เอวฯ อิธ ปน สมุฏฺฐานภาโวเยว สมุฏฺฐาน-สทฺเทน วุตฺโต ภาวโลปตฺตา, ภาวปฺปธานตฺตา จฯ อาทินฺนา สกสนฺตาเนฯ ปวตฺติตา สปรสนฺตาเนสุฯ ปร-สทฺโท อภิณฺหตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติฯ ปรินิฏฺฐาปิตาติ ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อญฺญํ ปน โมฆํ ตุจฺฉํ มุสา’’ติ อภินิเวสสฺส ปริโยสานํ มตฺถกํ ปาปิตาติ อตฺโถฯ อารมฺมณวเสนาติ อฏฺฐสุ ทิฏฺฐิฏฺฐาเนสุ ขนฺเธ สนฺธายาหฯ ปวตฺตนวเสนาติ อวิชฺชาผสฺสสญฺญาวิตกฺกาโยนิโสมนสิกาเรฯ อาเสวนวเสนาติ ปาปมิตฺตปรโตโฆเสฯ ยทิปิ สรูปตฺถวเสน เววจนํ, สงฺเกตตฺถวเสน ปน เอวํ วตฺตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํวิธปรโลกา’’ติ วุตฺตํฯ เยน เกนจิ หิ วิเสสเนเนว เววจนํ สาตฺถกํ สิยาฯ ปรโลโก อภิสมฺปราโยติ วุจฺจติฯ ‘‘อิติ โข อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๑๐.๒) วิย หิ จุราทิคณวเสน ปร-สทฺทํ คติยมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, อยเมตฺถ อฏฺฐกถาโต อปโร นโยฯ
เอวํคติกาติ เอวํคมนา เอวํนิฏฺฐา, เอวมนุยุญฺชเนน ภิชฺชนนสฺสนปริโยสานาติ อตฺโถฯ คติ-สทฺโท เจตฺถ ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๘; ๒.๓๓, ๓๕; ๓.๑๙๙, ๒๐๐; ม. นิ. ๒.๓๘๔, ๓๙๗) วิย นิฏฺฐานตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม ทิฏฺฐิสงฺขาตา ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ ปรมตฺถโต อสนฺตํ อตฺตานํ, สสฺสตภาวญฺจ ตสฺมิํ อชฺฌาโรเปตฺวา คหิตา, ปรามฏฺฐา จ สมานา พาลลปนาเยว หุตฺวา ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุญฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ, ปาตุภวนฺติ จ, ปณฺฑิเตหิ สมนุยุญฺชิยมานา ปน อนวฏฺฐิตวตฺถุกา อวิมทฺทกฺขมา สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทู วิย, ขชฺโชปนกา วิย จ ภิชฺชนฺติ, วินสฺสนฺติ จาติฯ
ตตฺถายํ อนุยุญฺชเน สงฺเขปกถา – ยทิ หิ ปเรหิ กปฺปิโต อตฺตา โลโก วา สสฺสโต สิยา, ตสฺส นิพฺพิการตาย ปุริมรูปาวิชหนโต กสฺสจิ วิเสสาธานสฺส กาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อหิตโต นิวตฺตนตฺถํ, หิเต จ ปฏิปชฺชนตฺถํ อุปเทโส เอว สสฺสตวาทิโน นิปฺปโยชโน สิยา, กถํ วา เตน โส อุปเทโส ปวตฺตียติ วิการาภาวโตฯ เอวญฺจ สติ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อชฏากาสสฺส วิย ทานาทิกิริยา, หิํสาทิกิริยา จ น สมฺภวติ, ตถา สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ อนุภวนนิพนฺโธ เอว สสฺสตวาทิโน น ยุชฺชติ กมฺมพทฺธาภาวโตฯ ชาติอาทีนญฺจ อสมฺภวโต วิโมกฺโข น ภเวยฺย, อถ ปน ธมฺมมตฺตํ ตสฺส อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จ, ยสฺส วเสนายํ กิริยาทิโวหาโรติ วเทยฺย, เอวมฺปิ
สการณํ สคติกนฺติ เอตฺถ สห-สทฺโท วิชฺชมานตฺโถ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิย, น ปน สมวายตฺโถ จ-สทฺเทน ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาตี’’ติ วุตฺตสฺส ทิฏฺฐิคตสฺส สมุจฺจินิตตฺตา, ‘‘ตญฺจ ตถาคโต ปชานาตี’’ติ อิมินา จ การณคตีนเมว ปชานนภาเวน วุตฺตตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยิทํ ภิกฺขเว, การณวนฺตํ คติวนฺตํ ทิฏฺฐิคตํ ตถาคโต ปชานาติ, น เกวลญฺจ ตเทว, อถ โข ตสฺส การณคติสงฺขาตํ ตญฺจ สพฺพนฺติฯ ‘‘ตโต…เป.… ปชานาตี’’ติ วุตฺตวากฺยสฺส อตฺถํ วุตฺตนเยน สํวณฺเณติ ‘‘ตโต จา’’ติอาทินาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวิธ วิภชนนฺติ ปกรณานุรูปมตฺถํ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจา’’ติ, ตสฺมิํ วา วุตฺเต ตทธิฏฺฐานโต อาสวกฺขยญาณํ, ตทวินาภาวโต วา สพฺพมฺปิ ทสพลาทิญาณํ คหิตเมวาติปิ ตเทว วุตฺตํฯ
เอวํวิธนฺติ ‘‘สีลญฺจา’’ติอาทินา เอวํวุตฺตปฺปการํฯ ปชานนฺโตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน, อปิ-สทฺเทน วา ‘‘ตญฺจา’’ติ วุตฺต จ-สทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถภาวํ ทสฺเสติ, เตน ตโต ทิฏฺฏิคตโต อุตฺตริตรํ สารภูตํ สีลาทิคุณวิเสสมฺปิ ตถาคโต นาภินิวิสติ, โก ปน วาโท วฏฺฏามิเสติ สมฺภาเวติฯ ‘‘อห’’นฺติ ทิฏฺฏิมานวเสน ปรามสนาการทสฺสนํฯ ปชานามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน ปการตฺเถน, นิทสฺสนตฺเถน วาฯ ‘‘มม’’นฺติ ตณฺหาวเสน ปรามสนาการํ ทสฺเสติฯ ตณฺหาทิฏฺฐิมานปรามาสวเสนาติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานสงฺขาตปรามาสวเสนฯ ธมฺมสภาวมติกฺกมิตฺวา ‘‘อหํ มม’’นฺติ ปรโต อภูตโต อามสนํ ปรามาโส, ตณฺหาทโย เอวฯ น หิ ตํ อตฺถิ, ยํ ขนฺเธสุ ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา คเหตพฺพํ สิยา, อปรามสโต ‘‘อปรามสโต’’ติ เจทํ นิพฺพุติปเวทนาย (นิพฺพุติเวทนสฺส ที. นิ. ฏี. ๑.๓๖) เหตุคพฺภวิเสสนํ อปรามสโต ปรามาสรหิตปฏิปตฺติเหตุ อสฺส ตถาคตสฺส กตฺตุภูตสฺส นิพฺพุติ อสงฺขตธาตุ วิทิตา, อธิคตาติ วา อตฺโถฯ ‘‘อปรามสโต’’ติ เหทํ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ
‘‘อปรามาสปจฺจยา’’ติ ปจฺจตฺตญฺเญว ปเวทนาย การณทสฺสนํฯ อสฺสาติ กตฺตารํ วตฺวาปิ ปจฺจตฺตญฺเญวาติ วิเสสทสฺสนตฺถํ ปุน กตฺตุวจนนฺติ อาห ‘‘สยเมว อตฺตนาเยวา’’ติฯ สยํ, อตฺตนาติ วา ภาวนปุํสกํฯ นิปาตปทญฺเหตํฯ ‘‘อปรามสโต’’ติ วจนโต ปรามาสานเมว นิพฺพุติ อิธ เทสิตา, ตํเทสนาย เอว ตทญฺเญสมฺปิ นิพฺพุติยา สิชฺฌนโตติ ทสฺเสติ ‘‘เตสํ ปรามาสกิเลสาน’’นฺติ อิมินา, ปรามาสสงฺขาตานํ กิเลสานนฺติ อตฺโถฯ อปิจ กามํ ‘‘อปรามสโต’’ติ วจนโต ปรามาสานเมว นิพฺพุติ อิธ เทสิตาติ วิญฺญายติ, ตํเทสนาย ปน ตทวเสสานมฺปิ กิเลสานํ นิพฺพุติ เทสิตา นาม ภวติ ปหาเนกฏฺฐตาทิภาวโต, ตสฺมา เตสมฺปิ นิพฺพุติ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘เตสํ ปรามาสกิเลสาน’’นฺติ, ตณฺหาทิฏฺฐิมานสงฺขาตานํ ปรามาสานํ, ตทญฺเญสญฺจ กิเลสานนฺติ อตฺโถฯ โคพลีพทฺทนโย เหสฯ นิพฺพุตีติ จ นิพฺพายนภูตา อสงฺขตธาตุ, ตญฺจ ภควา โพธิมูเลเยว ปตฺโต, ตสฺมา สา ปจฺจตฺตญฺเญว วิทิตาติฯ
ยถาปฏิปนฺเนนาติ เยน ปฏิปนฺเนนฯ ตปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตาสํเยว…เป.… อาทิมาหา’’ติ อนุสนฺธิทสฺสนํฯ กสฺมา ปน เวทนานญฺเญว กมฺมฏฺฐานมาจิกฺขตีติ อาห ‘‘ยาสู’’ติอาทิ, อิมินา เทสนาวิลาสํ ทสฺเสติฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺโต หิ ภควา เทสนากุสโล ขนฺธายตนาทิวเสน อเนกวิธาสุ จตุสจฺจเทสนาสุ สมฺภวนฺตีสุปิ ทิฏฺฐิคติกา เวทนาสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา ทิฏฺฐิคหนํ ปกฺขนฺทาติ ทสฺสนตฺถํ ตถาปกฺขนฺทนมูลภูตา เวทนาเยว ปริญฺญาภูมิภาเวน อุทฺธรตีติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วาเทฯ เอวํ เอตฺถาติปิฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ เอตฺถ หิ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิเสสโต หิ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิลกฺขณานํ วเสน สมุทยาทีสุ อตฺโถ ยถารหํ วิภชฺช ทสฺเสตพฺโพฯ อวิเสสโต ปน เวทนาย สมุทยาทีนิ วิปสฺสนาปญฺญาย อารมฺมณปฏิเวธวเสน, มคฺคปญฺญาย อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ชานิตฺวา ปจฺจยสมุทยฏฺเฐนาติ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๔; สํ. นิ. ๒.๒๑; อุทา. ๑) วุตฺตลกฺขเณน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ อุปฺปาเทน เจว มคฺเคน อสมุคฺฆาเฏน จฯ ยาว หิ มคฺเคน น สมุคฺฆาฏียติ, ตาว ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อุปฺปาทลกฺขณํ, ชาตินฺติ อตฺโถฯ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานนฺติ เอตฺถ จ จตุนฺนมฺปิ ปจฺจยานํ อุปฺปาทลกฺขณเมว อคฺคเหตฺวา ปจฺจยลกฺขณมฺปิ คเหตพฺพํ สมุทยํ ปฏิจฺจ เตสํ ยถารหํ อุปการกตฺตาฯ ตถา เจว สํวณฺณิตํ ‘‘มคฺเคน อสมุคฺฆาเฏน จา’’ติฯ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐนาติ ‘‘อิมสฺมิํ นิรุทฺเธ อิทํ นิรุทฺธํ โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๖; อุทา. ๓; สํ. นิ. ๒.๔๑) วุตฺตลกฺขเณน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ นิโรเธน เจว มคฺเคน สมุคฺฆาเฏน จฯ วิปริณามลกฺขณนฺติ นิโรธลกฺขณํ, ภงฺคนฺติ อตฺโถฯ วยนฺติ นิโรธํฯ ยนฺติ ยสฺมา ปจฺจยภาวสงฺขาตเหตุโตฯ เวทนํ ปฏิจฺจาติ ปุริมุปฺปนฺนํ อารมฺมณาทิปจฺจยภูตํ เวทนํ ลภิตฺวาฯ สุขํ โสมนสฺสนฺติ สุขญฺเจว โสมนสฺสญฺจฯ อยนฺติ ปุริมเวทนาย ยถารหํ ปจฺฉิมุปฺปนฺนานํ สุขโสมนสฺสานํ ปจฺจยภาโวฯ อสฺสาโท นาม อสฺสาทิตพฺโพติ กตฺวาฯ
อปโร นโย – ยนฺติ สุขํ, โสมนสฺสญฺจฯ อยนฺติ จ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิฏฺฐํ สุขโสมนสฺสเมว อสฺสาทปทมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคน นิทฺทิสียติ, อิมสฺมิํ ปน วิกปฺเป สุขโสมนสฺสานํ อุปฺปาโทเยว เตหิ อุปฺปาทวนฺเตหิ นิทฺทิฏฺโฐ, สตฺติยา, สตฺติมโต จ อภินฺนตฺตาฯ น หิ สุขโสมนสฺสมนฺตเรน เตสํ อุปฺปาโท ลพฺภติฯ อิติ ปุริมเวทนํ ปฏิจฺจ สุขโสมนสฺสุปฺปาโทปิ ปุริมเวทนาย อสฺสาโท นาม อสฺสาทียเตติ กตฺวา
‘‘ยา เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา สตฺติมตา สตฺติ นิทสฺสิตาฯ ตตฺรายมตฺโถ – ยา เวทนา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา, ชราย, มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาฯ ตสฺสา เอวํภูตาย อยํ อนิจฺจทุกฺขวิปริณามภาโว อาทีนโว, อยมฺปิ เอวํสภาโวติ ตถา วุจฺจติฯ สตฺติมตา หิ สตฺติ อภินฺนา ตทวินาภาวโตฯ
เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจา’’ติ อิมินา สงฺขารทุกฺขตาวเสน อุเปกฺขาเวทนาย, สพฺพาสุ วา เวทนาสุอาทีนวมาห, ‘‘ทุกฺขา’’ติ อิมินา ทุกฺขทุกฺขตาวเสนทุกฺขเวทนาย, ‘‘วิปริณามธมฺมา’’ติ อิมินา วิปริณามทุกฺขตาวเสน สุขเวทนายฯ อวิเสเสน วา ตีณิปิ ปทานิ ติสฺสนฺนมฺปิ เวทนานํ วเสน โยเชตพฺพานิฯ ฉนฺทราควินโยติ ฉนฺทสงฺขาตราควินยนํ วินาโสฯ ‘‘อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม’’ติ วจนโต ยํ ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ โยเชตพฺพํฯ ปริยายวจนเมวิทํ ปททฺวยํฯ ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ มคฺคสฺส วุตฺตตฺตา มคฺคนิพฺพานวเสน วา ยถากฺกมํ โยชนาปิ วฏฺฏติฯ เวทนายาติ นิสฺสกฺกวจนํฯ นิสฺสรณนฺติ เนกฺขมฺมํฯ ยาว หิ เวทนาปฏิพทฺธํ ฉนฺทราคํ นปฺปชหติ, ตาวายํ ปุริโส เวทนาย อลฺลีโนเยว โหติฯ ยทา ปน ตํ ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตทายํ ปุริโส เวทนาย นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต โหติ, ตสฺมา ฉนฺทราคปฺปหานํ เวทนาย นิสฺสรณํ วุตฺตํฯ ตพฺพจเนน มหากจฺจานตฺเถเรน –
‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ;
วุตฺตา ภวนฺติ สพฺโพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติฯ (เนตฺติ. ๔๘๕);
กามุปาทานมูลกตฺตา เสสุปาทานานํ ปหีเน จ กามุปาทาเน อุปาทานเสสาภาวโต ‘‘วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน’’ติ วุตฺตํ, เอเตน ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ เอตสฺสตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน, อนุปาทานตฺตา จ อนุปาทาวิมุตฺโตติฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรตุํ, สมตฺเถตุํ วา ‘‘ยสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมิํ อุปาทาเนติ เสสุปาทานมูลภูเต กามุปาทาเนฯ ตสฺสาติ กามุปาทานสฺสฯ อนุปาทิยิตฺวาติ ฉนฺทราควเสน อนาทิยิตฺวา, เอเตน ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ ปทสฺส ย-การโลเปน สมาสภาวํ, พฺยาสภาวํ วา ทสฺเสติฯ
๓๗. ‘‘อิเม โข’’ติอาทิ ยถาปุฏฺฐสฺส ธมฺมสฺส วิสฺสชฺชิตภาเวน นิคมนวจนํ, ‘‘ปชานาตี’’ติ วุตฺตปชานนเมว จ อิม-สทฺเทน นิทฺทิฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย เต’’ติอาทิมาหฯ เย เต สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเม…เป.… อปุจฺฉิํ, เยหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเมหิ…เป.… วเทยฺยุํ, ตญฺจ…เป.… ปชานาตีติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา อิเม สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺมา คมฺภีรา…เป.… ปณฺฑิตเวทนียา จาติ เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติ อิมินา อคฺคมคฺคผลุปฺปตฺติํ ทสฺเสติ, ‘‘เวทนานํ, สมุทยญฺจา’’ติอาทินา จ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ ตถาปิ ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา อิมํ ทิฏฺฐิคตํ สการณํ สคติกํ ปเภทโต วิภชิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตสฺสา ปทฏฺฐาเนน เจว สทฺธิํ ปุพฺพภาคปฏิปทาย อุปฺปตฺติภูมิยา จ ตเทว ปากฏตรํ กตฺตุกาโม ธมฺมราชา เอวํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘ตเทว นิยฺยาติต’’นฺติ, นิคมิตํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ อนฺตราติ ปุจฺฉิตวิสฺสชฺชิตธมฺมทสฺสนวจนานมนฺตรา ทิฏฺฐิโย วิภตฺตา ตสฺส ปชานนาการทสฺสนวเสนาติ อตฺโถฯ
ปฐมภาณวารวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ
เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา
๓๘. ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ ตทฺธิตปทํ สมาสปเทน วิภาเวตุํ ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ สตฺเตสุ, สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจํ สสฺสตเมตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, วาโท, โส เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสติกา ตทฺธิตวเสน, สมาสวเสน ปน เอกจฺจสสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสตวาทาฯ เอส นโย เอกจฺจอสสฺสติกปเทปิฯ นนุ จ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ วุตฺเต ตทญฺเญสํ เอกจฺจอสสฺสติกภาวสนฺนิฏฺฐานํ สิทฺธเมวาติ? สจฺจํ อตฺถโต, สทฺทโต ปน อสิทฺธเมว ตสฺมา สทฺทโต ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํฯ น หิ อิธ สาวเสสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมสฺสามีฯ ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อญฺเญ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทาฯ ตถา ‘‘นิจฺโจ พฺรหฺมา, อญฺเญ อนิจฺจา’’ติ เอวํปวตฺตวาทาปิฯ ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, ทฺวิอณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ (วิสิสิกทสฺสเน สตฺตมปริจฺเฉเท ปฐมกณฺเฑ ปสฺสิตพฺพํ) เอวํปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ กาณาทาฯ ตถา ‘‘จกฺขาทโย อนิจฺจา, วิญฺญาณํ นิจฺจ’’นฺติ (นฺยายทสฺสเน, วิเสสิกทสฺสเน จ ปสฺสิตพฺพํ) เอวํปวตฺตวาทาปิ อิธาติ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิมสฺมิํ ปเท, อิมิสฺสา วา เทสนายฯ คหิตาติ วุตฺตา, เทสิตพฺพภาเวน วา เทสนาญาเณน สมาทินฺนา ตถา เจว เทสิตตฺตาฯ ตถา หิ อิธ ปุริมกา ตโย วาทา สตฺตวเสน, จตุตฺโถ สงฺขารวเสน เทสิโตฯ ‘‘สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิทํ ปน เตหิ สสฺสตภาเวน คยฺหมานานํ ธมฺมานํ ยาถาวสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปน เอกจฺจสสฺสติกมตทสฺสนวเสนฯ ตสฺส หิ สสฺสตาภิมตํ อสงฺขตเมวาติ ลทฺธิฯ เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘จิตฺตนฺติ วา…เป.… ฐสฺสตี’’ติฯ น หิ ยสฺส สภาวสฺส ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวํ ปฏิชานาติ, ตสฺเสว นิจฺจธุวาทิภาโว อนุมฺมตฺตเกน สกฺกา ปฏิชานิตุํ, เอเตน จ ‘‘อุปฺปาทวยธุวตายุตฺตา สภาวา สิยา นิจฺจา, สิยา อนิจฺจา, สิยา
ตตฺรายํ อยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ หิ ‘‘เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถีติ วุจฺจติ, เตเนว สภาเวน โส ธมฺโม นตฺถี’’ติ วุจฺเจยฺย, สิยา อเนกนฺตวาโทฯ อถ อญฺเญน, น สิยา อเนกนฺตวาโทฯ น เจตฺถ เทสนฺตราทิสมฺพนฺธภาโว ยุตฺโต วตฺตุํ ตสฺส สพฺพโลกสิทฺธตฺตา, วิวาทาภาวโต จฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณฆเฏน มกุเฏ กเต ฆฏภาโว นสฺสติ, มกุฏภาโว อุปฺปชฺชติ, สุวณฺณภาโว ติฏฺฐติเยว, เอวํ สพฺพสภาวานํ โกจิ ธมฺโม นสฺสติ, โกจิ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, สภาโว เอว ติฏฺฐตี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘กิํ ตํ สุวณฺณํ, ยํ ฆเฏ, มกุเฏ จ อวฏฺฐิตํ, ยทิ รูปาทิ, โส สทฺโท วิย อนิจฺโจฯ อถ รูปาทิสมูโห สมฺมุติมตฺตํ, น ตสฺส อตฺถิตา วา นตฺถิตา วา นิจฺจตา วา ลพฺภตี’’ติ, ตสฺมา อเนกนฺตวาโท น สิยาฯ ธมฺมานญฺจ ธมฺมิโน อญฺญถานญฺญถา จ ปวตฺติยํ โทโส วุตฺโตเยว สสฺสตวาทวิจารณายํฯ ตสฺมา โส ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อปิจ น นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพรูโป อตฺตา, โลโก จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตาปริชานนโต ยถา นิจฺจาทีนํ อญฺญตรํ รูปํ, ยถา วา ทีปาทโยฯ น หิ รูปาทีนํ อุทยพฺพยสภาวานํ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพสภาวตา สกฺกา วิญฺญาตุํ, ชีวสฺส จ นิจฺจาทีสุ อญฺญตรํ รูปํ สิยาติ, เอวํ สตฺตภงฺโค วิย เสสภงฺคานมฺปิ อสมฺภโวเยวาติ สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา เวทิตพฺพา (ที. นิ. ฏี. ๑.๓๘)ฯ
นนุ จ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอตสฺมิํ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, อถ เอวํวาทีนํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนํ สิยาติ, โก วา เอวมาห ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ? อสสฺสเตสุเยว ปน
เอตฺถาห – ปุริมสฺมิมฺปิสสฺสตวาเท อสสฺสตานํ ธมฺมานํ ‘‘สสฺสตา’’ติ คหณํ วิเสสโต มิจฺฉาทสฺสนํ ภวติฯ สสฺสตานํ ปน ‘‘สสฺสตา’’ติ คาโห น มิจฺฉาทสฺสนํ ยถาสภาวคฺคาหภาวโตฯ เอวญฺจ สติ อิมสฺส วาทสฺส วาทนฺตรตา น วตฺตพฺพา, อิธ วิย ปุริเมปิ เอกจฺเจสฺเวว ธมฺเมสุ สสฺสตคฺคาหสมฺภวโตติ, วตฺตพฺพาเยว อสสฺสเตสฺเวว ‘‘เกจิเทว ธมฺมา สสฺสตา, เกจิ อสสฺสตา’’ติ ปริกปฺปนาวเสน คเหตพฺพธมฺเมสุ วิภาคปฺปวตฺติยา อิมสฺส วาทสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ นนุ จ เอกเทสสฺส สมุทายนฺโตคธตฺตา อยํ สปฺปเทสสสฺสตคฺคาโห ปุริมสฺมิํ นิปฺปเทสสสฺสตคฺคาเห สโมธานํ คจฺเฉยฺยาตี? ตถาปิ น สกฺกา วตฺตุํ วาที ตพฺพิสยวิเสสวเสน วาททฺวยสฺส ปวตฺตตฺตาฯ อญฺเญ เอว หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สสฺสตา’’ติ อภินิวิฏฺฐา, อญฺเญ ‘‘เอกจฺเจว สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติฯ สงฺขารานํ อนวเสสปริยาทานํ, เอกเทสปริคฺคโห จ วาททฺวยสฺส ปริพฺยตฺโตเยวฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อเนกวิธสมุสฺสเย, เอกวิธสมุสฺสเย จ ขนฺธปพนฺเธน อภินิเวสภาวโต ตถา น สกฺกา วตฺตุํฯ จตุพฺพิโธปิ หิ สสฺสตวาที ชาติวิเสสวเสน นานาวิธรูปกายสนฺนิสฺสเย เอว อรูปธมฺมปุญฺเช สสฺสตาภินิเวสี ชาโต อภิญฺญาเณน, อนุสฺสวาทีหิ จ รูปกายเภทคหณโตฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ’’นฺติ, (ที. นิ. ๑.๒๔๔; ม. นิ. ๑.๑๔๘; ปารา. ๑๒) ‘‘จวนฺติ อุปปชฺชนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๕๕; ม. นิ. ๑.๑๔๘; ปารา. ๑๒) จ อาทิฯ วิเสสลาภี ปน เอกจฺจสสฺสติโก อนุปธาริตเภทสมุสฺสเย ธมฺมปพนฺเธ สสฺสตาการคหเณน อภินิเวสํ ชเนสิ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธสนฺตานวิสยตฺตา ตทภินิเวสสฺสฯ ตถา หิ ตีสุปิ วาเทสุ ‘‘ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ
๓๙. สํวฏฺฏฏฺฐายีวิวฏฺฏวิวฏฺฏฏฺฐายีสงฺขาตานํ ติณฺณมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปานมติกฺกเมน ปุน สํวฏฺฏนโต, อทฺธา-สทฺทสฺส จ กาลปริยายตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทีฆสฺสา’’ติอาทิฯ อติกฺกมฺม อยนํ ปวตฺตนํ อจฺจโยฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ, อุปสคฺควเสน จ อตฺถวิเสสวาจกตฺตา สํ-สทฺเทน ยุตฺโต วฏฺฏ-สทฺโท วินาสวาจีติ วุตฺตํ ‘‘วินสฺสตี’’ติ, วตุ-สทฺโท วา คติยเมวฯ สงฺขยตฺถโชตเกน ปน สํ-สทฺเทน ยุตฺตตฺตา ตทตฺถสมฺพนฺธเนน วินาสตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ ‘‘วินสฺสตี’’ติ อิมินาฯ สงฺขยวเสน วตฺตตีติ หิ สทฺทโต อตฺโถ, ต-การสฺส เจตฺถ ฏ-การาเทโสฯ วิปตฺติกรมหาเมฆสมุปฺปตฺติตฺโต หิ ปฏฺฐาย ยาว อณุสหคโตปิ สงฺขาโร น โหติ, ตาว โลโก สํวฏฺฏตีติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ โลโกติ ปถวีอาทิภาชนโลโก อธิปฺเปโต ตทวเสสสฺส พาหุลฺลโต, ตเทว สนฺธาย ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เย’’ติอาทินาฯ อุปริพฺรหฺมโลเกสูติ อาภสฺสรภูมิโต อุปริภูมีสุฯ อคฺคินา กปฺปวุฏฺฐานญฺหิ อิธาธิปฺเปตํ, เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘อาภสฺสรสํวตฺตนิกา โหนฺตี’’ติฯ กสฺมา ตเทว วุตฺตนฺติ เจ? ตสฺเสว พหุลํ ปวตฺตนโตฯ อยญฺหิ วารนิยโม –
‘‘สตฺตสตฺตคฺคินา วารา, อฏฺฐเม อฏฺฐเม ทกา;
จตุสฏฺฐิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา’’ติฯ (อภิธมฺมตฺถวิภาวนีฏีกาย ปญฺจมปริจฺเฉทวณฺณนายมฺปิ);
อารุปฺเปสุ วาติ เอตฺถ วิกปฺปนตฺเถน วา-สทฺเทน สํวฏฺฏมานโลกธาตูหิ อญฺญโลกธาตูสุ วาติ วิกปฺเปติฯ น หิ สพฺเพ อปายสตฺตา ตทา รูปารูปภเวสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํ อปาเยสุ ทีฆตรายุกานํ มนุสฺสโลกูปปตฺติยา อสมฺภวโต, มนุสฺสโลกูปปตฺติญฺจ วินา ตทา เตสํ ตตฺรูปปตฺติยา อนุปปตฺติโตฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกปิ หิ สํวฏฺฐมาเน กปฺเป นิรยโต น มุจฺจติ, ปิฏฺฐิจกฺกวาเฬเยว นิพฺพตฺตตีติ อฏฺฐกถาสุ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๑๑) วุตฺตํฯ สติปิ สพฺพสตฺตานํ ปุญฺญาปุญฺญาภิสงฺขารมนสา นิพฺพตฺตภาเว พาหิรปจฺจเยหิ วินา มนสาว นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘มเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยา’’ติ อาหฯ ยเทวํ กามาวจรสตฺตานมฺปิ โอปปาติกานํ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อธิจิตฺตภูเตน อติสยมนสา นิพฺพตฺตสตฺเตสุเยว มโนมยโวหารโตติ ทสฺเสนฺเตน ฌาน-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ฌานมเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมฺปิ อรูปาวจรสตฺตานํ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ? น ตตฺถ พาหิรปจฺจเยหิ นิพฺพตฺเตตพฺพตาสงฺกาย อภาเวน มนสา เอว นิพฺพตฺตาติ อวธารณาสมฺภวโตฯ นิรุฬฺโหวายํ โลเก มโนมยโวหาโร รูปาวจรสตฺเตสุฯ ตถา หิ อนฺนมโย ปานมโย มโนมโย อานนฺทมโย วิญฺญาณมโยติ ปญฺจธา อตฺตานํ เวทวาทิโน ปริกปฺเปนฺติฯ อุจฺเฉทวาเทปิ วกฺขติ ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย’’ติ, (ที. นิ. ๑.๘๗) เต ปน ฌานานุภาวโต ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจราติ อาห ‘‘ปีติ เตส’’นฺติอาทิ, เตสํ อตฺตโนว ปภา อตฺถีติ อตฺโถฯ โสภนา วา ฐายี สภา เอเตสนฺติ สุภฏฺฐายิโนติปิ ยุชฺชติฯ อุกฺกํเสนาติ อาภสฺสเร สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริตฺตาภาปฺปมาณาภา ปน ทฺเว, จตฺตาโร จ กปฺเป ติฏฺฐนฺติฯ อฏฺฐ กปฺเปติ จตุนฺนมสงฺขฺเยยฺยกปฺปานํ สมุทายภูเต อฏฺฐ มหากปฺเปฯ
๔๐. วินาสวาจีเยว วฏฺฏ-สทฺโท ปฏิเสธโชตเกน อุปสคฺเคน ยุตฺตตฺตา สณฺฐาหนตฺถญาปโกติ อาห ‘‘สณฺฐาตี’’ติ, อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ นิพฺพตฺตติ, วฑฺฒตีติ วา อตฺโถฯ สมฺปตฺติมหาเมฆสมุปฺปตฺติโต หิ ปฏฺฐาย ปถวีสนฺธารกุทกตํสนฺธารกวายุอาทีนํ สมุปฺปตฺติวเสน ยาว จนฺทิมสูริยานํ ปาตุภาโว, ตาว โลโก วิวฏฺฏตีติ วุจฺจติฯ ปกติยาติ สภาเวน, ตสฺส ‘‘สุญฺญ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตถาสุญฺญตาย การณมาห ‘‘นิพฺพตฺตสตฺตานํ นตฺถิตายา’’ติฯ ปุริมตรํ อญฺเญสํ สตฺตานมนุปฺปนฺนตฺตาติ ภาโว, เตน ยถา เอกจฺจานิ วิมานานิ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ฉฑฺฑิตตฺตา สุญฺญานิ, น เอวมิทนฺติ ทสฺเสติฯ
อปโร นโย – สกกมฺมสฺส ปฐมํ กรณํ ปกติ, ตาย นิพฺพตฺตสตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ, เตน ยถา เอตสฺส อตฺตโน กมฺมพเลน ปฐมํ นิพฺพตฺติ, น เอวํ อญฺเญสํ ตสฺส ปุริมตรํ, สมานกาเล วา นิพฺพตฺติ อตฺถิ, ตถา พฺรหฺมกายิกา, เตสํ นิวาสตาย ภูมิปิ ‘‘พฺรหฺมกายิกา’’ติ วุตฺตา, พฺรหฺมกายิกภูมีติ ปน ปาเฐพฺรหฺมกายิกานํ สมฺพนฺธินี ภูมีติ อตฺโถฯ กตฺตา สยํ การโกฯ กาเรตา ปเรสํ อาณาปโกฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปุพฺเพนิวาสญาณกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๘) วุตฺตนเยน, เอเตน นิพฺพตฺตกฺกมํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานภาเว จ การณํ ทสฺเสติฯ กมฺมํ อุปนิสฺสยภาเวน ปจฺจโย เอติสฺสาติ กมฺมปจฺจยาฯ อถ วา ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ วิปจฺจนกกมฺมสฺส สหการีการกภาวโต กมฺมสฺส ปจฺจยาติ กมฺมปจฺจยาฯ อุตุ สมุฏฺฐานเมติสฺสาติ อุตุสมุฏฺฐานาฯ ‘‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานา’’ติปิ สมาสวเสน ปาโฐ กมฺมสหาโย ปจฺจโย, วุตฺตนเยน วา กมฺมสฺส สหายภูโต ปจฺจโยติ กมฺมปจฺจโย, โส เอว อุตุ ตถา, โสว สมุฏฺฐานเมติสฺสาติ กมฺมปจฺจยอุตุสมุอานาฯ รตนภูมีติ อุกฺกํสคตปุญฺญกมฺมานุภาวโต ‘‘ปกตี’’ติอาทิฯ ปกตินิพฺพตฺตฏฺฐาเนติ ปุริมกปฺเปสุ ปุริมกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐาเนฯ เอตฺถาติ ‘‘พฺรหฺมวิมาน’’นฺติ วุตฺตาย พฺรหฺมกายิกภูมิยาฯ สามญฺญวิเสสวเสน เจตํ อาธารทฺวยํฯ กถํ ปณีตาย ทุติยชฺฌานภูมิยา ฐิตานํ หีนาย ปฐมชฺฌานภูมิยา อุปปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘อถ สตฺตาน’’นฺติอาทิ, นิกนฺติวเสน ปฐมชฺฌานํ ภาเวตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, ปกติยา สภาเวน นิกนฺติ ตณฺหา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ วสิตฏฺฐาเนติ วุตฺถปุพฺพฏฺฐาเนฯ ตโต โอตรนฺตีติ อุปปตฺติวเสน ทุติยชฺฌานภูมิโต ปฐมชฺฌานภูมิํ อปสกฺกนฺติ, คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปายุเกติ ยํ อุฬารปุญฺญกมฺมํ กตํ, ตสฺส อุปชฺชนารหวิปากปพนฺธโต อปฺปปริมาณายุเกฯ ตสฺส เทวโลกสฺสาติ ตสฺมิํ เทวโลเก, นิสฺสยวเสน วา สมฺพนฺธนิทฺเทโสฯ อายุปฺปมาเณเนวาติ ปรมายุปฺปมาเณเนวฯ ปริตฺตนฺติ อปฺปกํฯ อนฺตราว จวนฺตีติ ราชโกฏฺฐาคาเร ปกฺขิตฺตตณฺฑุลนาฬิ วิย ปุญฺญกฺขยา หุตฺวา สกกมฺมปฺปมาเณน ตสฺส เทวโลกสฺส ปรมายุอนฺตรา เอว จวนฺติฯ
กิํ ปเนตํ ปรมายุ นาม, กถํ วา ตํ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณนฺติ? วุจฺจเต – โย เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภววิเสเส วิปากปฺปพนฺธสฺส ฐิติกาลนิยโม
ยสฺมา ปน กมฺมํ ตาสุ ตาสุ อุปปตฺตีสุ ยถา ตํตํอุปปตฺตินิสฺสิตวณฺณาทินิพฺพตฺตเน สมตฺถํ, เอวํ นิยตายุปริจฺเฉทาสุ อุปปตฺตีสุ ปริจฺเฉทาติกฺกเมน วิปากนิพฺพตฺตเน สมตฺถํ น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อายุปฺปมาเณเนว จวนฺตี’’ติฯ ยสฺมา ปน อุปตฺถมฺภกปจฺจยสหาเยหิ อนุปาลกปจฺจเยหิ อุปาทินฺนกกฺขนฺธานํ ปวตฺเตตพฺพากาโร อตฺถโต ปรมายุกสฺส โหติ ยถาวุตฺตปริจฺเฉทานติกฺกมนโต, ตสฺมา สติปิ กมฺมาวเสเส ฐานํ น สมฺภวติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปุญฺญพเลน ฐาตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติฯ ‘‘อายุกฺขยา วา ปุญฺญกฺขยา วา อาภสฺสรกายา จวิตฺวา’’ติ วจนโต ปเนตฺถ กามาวจรเทวานํ วิย อฏฺฐกถาสุ (ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.อปฺปมาทวคฺเค) วุตฺตํฯ กปฺปํ วา อุปฑฺฒกปฺปํ วาติ เอตฺถ อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป อธิปฺเปโต, โส จ ตถารูโป กาโลเยว, วา-สทฺโท ปน กปฺปสฺส ตติยภาคํ วา ตโต อูนมธิกํ วาติ วิกปฺปนตฺโถฯ
๔๑. อนภิรตีติ เอกกวิหาเรน อนภิรมณสงฺขาตา อญฺเญหิ สมาคมิจฺฉาเยวฯ ตตฺถ ‘‘เอกกสฺส ทีฆรตฺตํ นิวสิตตฺตา’’ติ ปาฬิยํ วจนโตติ วุตฺตํ ‘‘อปรสฺสาปี’’ติอาทิฯ เอวมนฺวยมตฺถํ ทสฺเสตฺวา นนุ อุกฺกณฺฐิตาปิ สิยาติ โจทนาโสธนวเสน พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินาฯ ปิยวตฺถุวิรเหน, ปิยวตฺถุอลาเภน วา จิตฺตวิคฺฆาโต อุกฺกณฺฐิตา, สา ปนตฺถโต โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาโทว, เตนาห ‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตา’’ติฯ สา พฺรหฺมโลเก นตฺถิ ฌานานุภาวปหีนตฺตาฯ ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺขาตา จิตฺตสฺส ปุริมาวตฺถาย อุพฺพิชฺชนา ผนฺทนา เอว อิธ ปริตสฺสนาฯ สา หิ ทีฆรตฺตํ ฌานรติยา ฐิตสฺส ยถาวุตฺตานภิรตินิมิตฺตํ อุปฺปนฺนา ‘‘อหํ มม’’นฺติ คหณสฺส จ การณภูตาฯ เตน วกฺขติ ‘‘ตณฺหาตสฺส นาปิ ทิฏฺฐิตสฺสนาปิ วฏฺฏตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๔๑) นนุ วุตฺตํ อตฺถุทฺธาเร อิมํเยว ปาฬิํ นีหริตฺวา ‘‘อโห วต อญฺเญปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ อยํ ตณฺหาตสฺสนา นามา’’ติ? สจฺจํ, ตํ ปน ทิฏฺฐิตสฺสนาย วิสุํ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺเตน ตณฺหาตสฺสนเมว ตโต นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตํ, น ปน เอตฺถ ทิฏฺฐิตสฺสนาย อลพฺภมานตฺตาติ น โทโสฯ อิทานิ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานมุทฺธรณํ กตฺวา อิธาธิปฺเปตํ วิภาเวตุํ ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิฆสงฺขาโต จิตฺตุตฺราโส เอว ตาสตสฺสนาฯ เอวมญฺญตฺถาปิ ยถารหํฯ ‘‘ชาติํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วิภงฺคปาฬิ, (วิภ. ๙๒๑) ตตฺรายมตฺถกถา ชาติํ ปฏิจฺจ ภยนฺติ ชาติปจฺจยา อุปฺปนฺนภยํฯ ภยานกนฺติ อาการนิทฺเทโสฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ ภยวเสน คตฺตกมฺโป, วิเสสโต หทยมํสจลนํฯ โลมหํโสติ โลมานํ หํสนํ, ภิตฺติยํ นาคทนฺตานมิว อุทฺธคฺคภาโว, อิมินา ปททฺวเยน กิจฺจโต ภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน เจตโส อุตฺราโสติ สภาวโต ทสฺสิตนฺติฯ ฏีกายํ ปน ‘‘ภยานกนฺติ เภรวารมฺมณนิมิตฺตํ พลวภยํ, เตน สรีรสฺส ถทฺธภาโว ฉมฺภิตตฺต’’นฺติ อิติ เอตฺถ ปโยเค อยํ ตสฺสนาติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถฯ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวาติ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺฐิสงฺขาเตน เจว ตณฺหาสงฺขาเตน จ ปริตสฺสิเตน วิปฺผนฺทิตเมว จลิตเมว กมฺปิตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐๕-๑๑๗) อฏฺฐกถายมตฺถํ วกฺขติฯ เตน วิญฺญายติ ลพฺภมานมฺปิ ตณฺหาตสฺสนมนฺตเรน ทิฏฺฐิตสฺสนาเยว นิหฏาติฯ ‘‘เตปี’’ติอาทิ สีโหปมสุตฺตนฺตปาฬิ (อ. นิ. ๔.๓๓) ตตฺถ เตปีติ ทีฆายุกา เทวาปิฯ ภยนฺติ ภงฺคานุปสฺสนาปริจิณฺณนฺเต สพฺพสงฺขารโต ภายนวเสน อุปฺปนฺนํ ภยญาณํฯ สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปญาณํ, โอตฺตปฺปเมว วาฯ สนฺตาสนฺติ อาทีนวนิพฺพิทานุปสฺสนาหิ สงฺขาเรหิ สนฺตาสนญาณํฯ อุปปตฺติวเสนาติ ปฏิสนฺธิวเสเนวฯ
สหพฺยตนฺติ สหายภาวมิจฺเฉว สทฺทโต อตฺโถ สหพฺย-สทฺทสฺส สหายตฺเถ ปวตฺตนโตฯ โส หิ สห พฺยายติ ปวตฺตติ, โทสํ วา ปฏิจฺฉาเทตีติ สหพฺโยติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว สหพฺยตาฯ สหายภาโว ปน สหภาโวเยว นามาติ อธิปฺปายโต อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ สสาธนสมวายตฺโถ วา สห-สทฺโท อธิกิจฺจปเท อธิสทฺโท วิย, ตสฺมา สห เอกโต วตฺตมานสฺส ภาโว สหพฺยํ ยถา ‘‘ทาสพฺย’’นฺติ ตเทว สหพฺยตา, สกตฺถวุตฺติวเสน อิมเมวตฺถํ สนฺธายาห ‘‘สหภาว’’นฺติฯ อปิจ สห วาติ ปวตฺตตีติ สหโว, ตสฺส ภาโว สหพฺยํ ยถา ‘‘วีรสฺส ภาโว วีริย’’นฺติ, ตเทว สหพฺยตาติ เอวํ วิมานฏฺฐกถายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. ๑๗๒) วุตฺตํ, ตสฺมา ตทตฺถํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ
๔๒. อิเม สตฺเต อภิภวิตฺวาติ เสโสฯ อภิภวนา เจตฺถ ปาปสภาเวน เชฏฺฐภาเวน ‘‘เต สตฺเต อภิภวิตฺวา ฐิโต’’ติ อตฺตโน มญฺญนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เชฏฺฐโกหมสฺมี’’ติฯ อญฺญทตฺถูติ ทสฺสเน อนฺตรายาภาววจเนน, ทโสติ เอตฺถ ทสฺสเนยฺยวิเสสปริคฺคหาภาเวน จ อนาวรณทสฺสาวิตํ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘สพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถ’’ติฯ ทสฺสเนยฺยวิเสสสฺส หิ ปเทสภูตสฺส อคฺคหเณ สติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตา วิญฺญายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น วสวตฺตีฯ ‘‘ปถวี’’ติอาทิ เจตฺถ ภาชนโลกวเสน อธิปฺปายกถนํฯ สชิตาติ รจิตา, วิภชิตา วา, เตนาห ‘‘ตฺวํ ขตฺติโย นามา’’ติอาทิฯ จิณฺณวสิตายาติ สมาจิณฺณปญฺจวิธวสิภาวโตฯ ตตฺถาติ ภูตภพฺเยสุฯ อนฺโตวตฺถิมฺหีติ อนฺโตคพฺภาสเยฯ ปฐมจิตฺตกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณฯ ทุติยโตติ ปฐมภวงฺคจิตฺตกฺขณโตฯ ปฐมอิริยาปเถติ เยน ปฏิสนฺธิํ คณฺหาติ, ตสฺมิํ อิริยาปเถฯ อิติ อตีตวเสน, ภูต-สทฺทสฺส วตฺตมานวเสน จ ภพฺย-สทฺทสฺส อตฺโถ ทสฺสิโตฯ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๔๒) ปน ภพฺย-สทฺทตฺโถ อนาคตวเสนาปิ วุตฺโตฯ อเหสุนฺติ หิ ภูตาฯ ภวนฺติ, ภวิสฺสนฺติ จาติ ภพฺยา ตพฺพานียา วิย ณฺยปจฺจยสฺส กตฺตริปิ ปวตฺตนโตฯ
‘‘อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา’’ติ วตฺวาปิ ปุน ‘‘มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา’’ติ วจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘อิทานิ การณวเสนา’’ติอาทิ [การณโต (อฏฺฐกถายํ)] การณวเสน สาเธตุกามตาย ปฏิญฺญากรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นนุ เจส พฺรหฺมา อนวฏฺฐิตทสฺสนตฺตา ปุถุชฺชนสฺส ปุริมตรชาติปริจิตมฺปิ กมฺมสฺสกตาญาณํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิกุพฺพนิทฺธิวเสน จิตฺตุปฺปาทมตฺตปฏิพทฺเธน สตฺตนิมฺมาเนน วิปลฺลฏฺโฐ ‘‘มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา’’ติอาทินา อิสฺสรกุตฺตทสฺสนํ ปกฺขนฺทมาโน อภินิวิสนวเสน ปติฏฺฐิโต, น ปน ปติฏฺฐาปนวเสนฯ อถ กสฺมา การณวเสน สาเธตุกาโม ปฏิญฺญํ กโรตีติ วุตฺตนฺติ? น เจวํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสมฺปิ หิ ‘‘เอวํ โหตี’’ติอาทินา ปจฺฉา อุปฺปชฺชนฺตานมฺปิ ตถาอภินิเวสสฺส วกฺขมานตฺตา ปเรสํ ปติฏฺฐาปนกฺกเมเนว ตสฺส โส อภินิเวโส ชาโต, น ตุ อภินิวิสนมตฺเตน, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิฯ ปาฬิยํ มนโส ปณิธีติ มนโส ปตฺถนา, ตถา จิตฺตุปฺปตฺติมตฺตเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ
อิตฺถภาวนฺติ อิทปฺปการภาวํฯ ยสฺมา ปน โส ปกาโร พฺรหฺมตฺตภาโวเยวิธาธิปฺเปโต, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ อยํ ปกาโร อิตฺถํ, ตสฺส อิตฺถตฺตนฺติ หิ นิพฺพจนํฯ เกวลนฺติ กมฺมสฺสกตาญาเณน อสมฺมิสฺสํ สุทฺธํฯ มญฺญนามตฺเตเนวาติ ทิฏฺฐิมญฺญนามตฺเตเนว, น อธิมานวเสนฯ วงฺกฉิทฺเทน วงฺกอาณี วิย โอนมิตฺวา วงฺกลทฺธิเกน วงฺกลทฺธิกา โอนมิตฺวา ตสฺเสว พฺรหฺมุโน ปาทมูลํ คจฺฉนฺติ, ตํปกฺขกา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ นนุ จ เทวานํ อุปปตฺติสมนนฺตรํ ‘‘อิมาย นาม คติยา จวิตฺวา อิมินา นาม กมฺมุนา อิธูปปนฺนา’’ติ ปจฺจเวกฺขณา โหติ, อถ กสฺมา เตสํ เอวํ มญฺญนา สิยาติ? ปุริมชาตีสุ กมฺมสฺสกตาญาเณ สมฺมเทว นิวิฏฺฐชฺฌาสยานเมว ตถาปจฺจเวกฺขณาย ปวตฺติโตฯ ตาทิสานเมว หิ ตถาปจฺจเวกฺขณา
๔๓. อีสติ อภิภวตีติ อีโส, มหนฺโต อีโส มเหโส, สุปฺปติฏฺฐิตมเหสตาย ปเรหิ ‘‘มเหโส’’ อิติ อกฺขายตีติ มเหสกฺโข, มเหสกฺขานํ อติสเยน มเหสกฺโขติ มเหสกฺขตโรติ วจนตฺโถฯ โส ปน มเหสกฺขตรภาโว อาธิปเตยฺยปริวารสมฺปตฺติยา การณภูตาย วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘อิสฺสริยปริวารวเสน มหายสตโร’’ติฯ
๔๔. กิํ ปเนตํ การณนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘โส ตโต’’ติอาทิ, เตน ‘‘อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ อิธาคมนเมว การณนฺติ ทสฺเสติฯ อิเธว อาคจฺฉตีติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก เอว ปฏิสนฺธิวเสน อาคจฺฉติฯ เอตนฺติ ‘‘ฐานํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว, วิชฺชตี’’ติ วจนํฯ ปาฬิยํ ยํ อญฺญตโร สตฺโตติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณตฺเถ วา เอส นิปาโต, เหตุมฺหิ วา ปจฺจตฺตนิทฺเทโส, เยน ฐาเนนาติ อตฺโถ, กิริยาปรามสนํ วา เอตํฯ ‘‘อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ อิตฺถตฺตสฺส อาคมนสงฺขาตํ ฐานํ, ตเทตํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอส น โส ปพฺพชติ, เจโตสมาธิํ ผุสติ, ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสตีติ เอเตสุปิ ปเทสุฯ ‘‘ฐานํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว, วิชฺชติ, ยํ อญฺญตโร สตฺโต’’ติ หิ อิมานิ ปทานิ ‘‘ปพฺพชตี’’ติอาทีหิปิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพานิฯ น คจฺฉตีติ อคารํ, เคหํ, อคารสฺส หิตํ อาคาริยํ, กสิโครกฺขาทิกมฺมํ, ตเมตฺถ นตฺถีติ อนาคาริยํ, ปพฺพชฺชา, เตนาห ‘‘อคารสฺมา’’ติอาทิฯ ป-สทฺเทน วิสิฏฺโฐ วช-สทฺโท อุปสงฺกมเนติ วุตฺตํ ‘‘อุปคจฺฉตี’’ติฯ ปรนฺติ ‘‘สริตุ’’นฺติอาทินาฯ อปสฺสนฺโตติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อปสฺสนเหตุ, ปสฺสิตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวาติปิ วฏฺฏติฯ มาน-สทฺโท วิย หิ อนฺต-สทฺโท อิธ สามตฺถิยตฺโถฯ สทาภาวโตติ สพฺพทา วิชฺชมานตฺตาฯ ชราวเสนาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน มรณวเสนาปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ
๔๕. ขิฑฺฑาปโทสิโนติ กตฺตุวเสน ปทสิทฺธิ, ขิฑฺฑาปโทสิกาติ ปน สกตฺถวุตฺติวเสน, สทฺทมนเปกฺขิตฺวา ปน อตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ขิฑฺฑายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ขิฑฺฑาปโทสกา’’ติ วา วตฺตพฺเพ อิ-การาคมวเสน เอวํ วุตฺตํฯ ปทุสฺสนํ วา ปโทโส, ขิฑฺฑาย ปโทโส ขิฑฺฑาปโทโส, โส เอเตสนฺติ ขิฑฺฑาปโทสิกาฯ ‘‘ปทูสิกาติปิ ปาฬิํ ลิขนฺตี’’ติ อญฺญนิกายิกานํ ปมาทเลขตํ ทสฺเสติ ‘‘สา อฏฺฐกถายํ นตฺถี’’ติฯ เวลํ อติกฺกนฺตํ อติเวลํ, ตํฯ ภาวนปุํสกญฺเจตํ, เตนาห ‘‘อติจิร’’นฺติ, อาหารูปโภคกาลํ อติกฺกมิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ รติธมฺม-สทฺโท หสฺสขิฑฺฑา-สทฺเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘หสฺสขิฑฺฑาสุ รติธมฺโม รมณสภาโว’’ติฯ หสนํ หสฺโส, เกฬิหสฺโสฯ เขฑนํ กีฬนํ ขิฑฺฑา, กายิกวาจสิกกีฬาฯ อนุโยควเสน ตํสมาปนฺนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หสฺสรติธมฺมญฺเจวา’’ติอาทิฯ กีฬา เยสํ เต เกฬิโน, เตสํ หสฺโส ตถาฯ กีฬาหสฺสปโยเคน อุปฺปชฺชนกสุขญฺเจตฺถ เกฬิหสฺสสุขํฯ ตทวสิฏฺฐกีฬาปโยเคน อุปฺปชฺชนกํ กายิกวาจสิกกีฬาสุขํฯ
‘‘เต กิรา’’ติอาทิ วิตฺถารทสฺสนํฯ กิร-สทฺโท เหตฺถ วิตฺถารโชตโกเยว, น ตุ อนุสฺสวนารุจิยาทิโชตโก ตถาเยว ปาฬิยํ, อฏฺฐกถาสุ จ วุตฺตตฺตาฯ สิริวิภเวนาติ สรีรโสภคฺคาทิสิริยา, ปริวาราทิสมฺปตฺติยา จฯ นกฺขตฺตนฺติ ฉณํฯ เยภุยฺเยน หิ นกฺขตฺตโยเคน กตตฺตา ตถาโยโค วา โหตุ, มา วา, นกฺขตฺตมิจฺเจว วุจฺจติฯ อาหารนฺติ เอตฺถ โก เทวานมาหาโร, กา จ เตสมาหารเวลาติ? สพฺเพสมฺปิ กามาวจรเทวานํ สุธาหาโรฯ ทฺวาทสปาปธมฺมวิคฺฆาเตน สุธาโภชนชาตเก วุตฺตํ –
‘‘สงฺขูปมํ เสต’มตุลฺยทสฺสนํ,
สุจิํ สุคนฺธํ ปิยรูป’มพฺภุตํ;
อทิฏฺฐปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ,
กา เทวตา ปาณิสุ กิํ สุโธ’ทหี’’ติฯ (ชา. ๒.๒๑.๒๒๗);
‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทสหนฺติ ปาปเก,
ขุทฺทํ ปิปาสํ อรติํ ทรกฺลมํ;
โกธูปนาหญฺจ วิวาทเปสุณํ,
สีตุณฺห ตนฺทิญฺจ รสุตฺตมํ อิท’’นฺติ จฯ (ชา. ๒.๒๑.๒๒๙);
สา จ เหฏฺฐิเมหิ เหฏฺฐิเมหิ อุปริมานํ อุปริมานํ ปณีตตมา โหติ, ตํ ยถาสกํ ปริมิตทิวสวเสน พิฬารปท-สทฺโท สุวณฺณสงฺขาตสฺส สงฺขฺยาวิเสสสฺส วาจโกฯ ปมาณโต ปน อุทุมฺพรผลปฺปมาณํ, ยํ ปาณิตลํ กพฬคฺคหนฺติปิ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ มธุโกเส –
‘‘ปาณิรกฺโข ปิจุ จาปิ, สุวณฺณกมุทุมฺพรํ;
พิฬารปทกํ ปาณิ-ตลํ ตํ กพฬคฺคห’’นฺติฯ
‘‘นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปี’’ติ อิทํ ปริกปฺปนาวเสน วุตฺตํ, น ปน เอวํ นิยมวเสน ตถา ขาทนปิวนานมนิยมภาวโตฯ กมฺมชเตชสฺส พลวภาโว อุฬารปุญฺญนิพฺพตฺตตฺตา, อุฬารครุสินิทฺธสุธาหารชีรณโต จฯ กรชกายสฺส มนฺทภาโว ปน สุขุมาลภาวโตฯ เตเนว หิ ภควา อินฺทสาลคุหายํ ปกติปถวิยํ ปติอาตุํ อสกฺโกนฺตํ สกฺกํ เทวราชานํ ‘‘โอฬาริกํ กายํ อธิฏฺเฐหี’’ติ อโวจฯ มนุสฺสานํ ปน กมฺมชเตชสฺส มนฺทภาโว, กรชกายสฺส พลวภาโว จ วุตฺตวิปรีเตน เวทิตพฺโพฯ กรชกาโยติ เอตฺถ โก วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ ปวตฺโตฯ รโช กรโช, กิํ ตํ? สุกฺกโสณิตํฯ ตญฺหิ ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติ (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. ๗๔) เอวํ วุตฺตราครชผลตฺตา สรีรวาจเกน ก-สทฺเทน วิเสเสตฺวา การณโวหาเรน ‘‘กรโช’’ติ วุจฺจติฯ เตน สุกฺกโสณิตสงฺขาเตน กรเชน สมฺภูโต กาโย กรชกาโยติ อาจริยาฯ ตถา หิ กาโย มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ วุตฺโตฯ มหาอสฺสปูรสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน ‘‘กรียติ คพฺภาสเย ขิปียตีติ กโร, สมฺภโว, กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถฯ มาตุอาทีนํ สณฺฐาปนวเสน กรโต หตฺถโต ชาโตติ กรโชติ อปเรฯ อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาหา’’ติ วุตฺตํฯ กโรติ ปุตฺเต นิพฺพตฺเตตีติ กโร, สุกฺกโสณิตํ, เตน ชาโต กรโชติปิ วทนฺติฯ ตถา อสมฺภูโตปิ จ เทวาทีนํ กาโย ตพฺโพหาเรน ‘‘กรชกาโย’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘ปูติกาโย, ชรสิงฺคาโล’’ติฯ เตสนฺติ มนุสฺสานํฯ อจฺฉยาคุ นาม ปสนฺนา อกสฏา ยาคุฯ วตฺถุนฺติ กรชกายํฯ เอกํ อาหารเวลนฺติ เอกทิวสมตฺตํ, เกสญฺจิ มเตน ปน สตฺตาหํฯ
เอวํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ทสฺเสตฺวา อุปมาวเสนปิ ตมาวิกโรนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺตปาสาเณติ อจฺจุณฺหปาสาเณฯ รตฺตเสตปทุมโต อวสิฏฺฐํ อุปฺปลํฯ อกถายนฺติ อวิเสเสนาติ ‘‘เทวาน’’นฺติ อวิเสเสน, เทวานํ กมฺมชเตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺทนฺติ วา กมฺมชเตชกรชกายานํ พลวมนฺทตาสงฺขาต การณสามญฺเญนฯ ตเทตญฺหิ การณํ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ สมานเมว, ตสฺมา สพฺเพปิ เทวา คเหตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ กพฬีการภูตํ สุธาหารํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ กพฬีการาหารูปชีวิโนฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ ‘‘ขิฑฺฑาปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต ขิฑฺฑาปโทสิกาติ วุตฺตา’’ติ อยํ ปาโฐ ‘‘เตเยว จวนฺตีติ เวทิตพฺพา’’ติ เอตสฺสานนฺตเร ปฐิตพฺโพ ตทนุสนฺธิกตฺตาฯ อยญฺเหตฺถานุสนฺธิ – ยทิ สพฺเพปิ เอวํ กโรนฺตา กามาวจรเทวา จเวยฺยุํ, อถ กสฺมา ‘‘ขิฑฺฑาปโทสิกา’’ติ นามวิเสเสน ภควตา วุตฺตาติ? วิจารณาย เอวมาหาติ, เอเตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺเพปิ เทวา เอวํ จวนฺตาปิ ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนสภาวมตฺตํ ปติ นามวิเสเสน
๔๗-๔๘. มโนปโทสิโนติ กตฺตุวเสน ปทสิทฺธิ, มโนปโทสิกาติ จ สกตฺถวุตฺติวเสน, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘มเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘มโนปโทสกา’’ติ วา วตฺตพฺเพ อิ-การาคมวเสน เอวํ วุตฺตํฯ มเนนาติ อิสฺสาปกตตฺตา ปทุฏฺเฐน มนสาฯ อปโร นโย – อุสูยนวเสน มนสา ปโทโส มโนปโทโส, วินาสภูโต โส เอเตสมตฺถีติ มโนปโทสิกาติฯ ‘‘เต อญฺญมญฺญมฺหิ ปทุฏฺฐจิตฺตา กิลนฺตกายา กิลนฺตจิตฺตา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ วจนโต ‘‘เอเต จาตุมหาราชิกา’’ติ อาหฯ มเนน ปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต มโนปโทสิกาติ วุตฺตาฯ ‘‘เตสุ กิรา’’ติอาทิ วิตฺถาโรฯ รเถน วีถิํ ปฏิปชฺชตีติ อุปลกฺขณมตฺตํ อญฺเญหิ อญฺญตฺถาปิ ปฏิปชฺชนสมฺภวโตฯ เอตนฺติ อตฺตโน สมฺปตฺติํฯ อุทฺธุมาโต วิยาติ ปีติยา กรณภูตาย อุนฺนโต วิยฯ ภิชฺชมาโน วิยาติ ตาย ภิชฺชนฺโต วิย, ปีติยา วา กตฺตุภูตาย ภญฺชิโต วิยฯ กุทฺธา นาม สุวิชานนา โหนฺติ, ตสฺมา กุทฺธภาวมสฺส ญตฺวาติ อตฺโถฯ
อกุทฺโธ รกฺขตีติ กุทฺธสฺส โส โกโธ อิตรสฺมิํ อกุชฺฌนฺเต อนุปาทาโน เจว เอกวารมตฺตํ อุปฺปตฺติยา อนาเสวโน จ หุตฺวา จาเวตุํ น สกฺโกติ, อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิ วิย นิพฺพายติ, ตสฺมา อกุทฺโธ อิตรํ จวนโต รกฺขติฯ อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ ภิยฺโย ภิยฺโย อญฺญมญฺญมฺหิ ปริวฑฺฒนวเสน ติขิณสมุทาจาโร นิสฺสยทหนรโส โกโธ อุปฺปชฺชมาโน หทยวตฺถุํ นิทหนฺโต อจฺจนฺตสุขุมาลกรชกายํ วินาเสติ, ตโต สกโลปิ อตฺตภาโว อนฺตรธายติ ‘‘อุโภสุ ปนา’’ติอาทิฯ ตถา จาห ปาฬิยํ ‘‘เต อญฺญมญฺญมฺหิ ปทุฏฺฐจิตฺตา กิลนฺตกายา กิลนฺตจิตฺตา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติฯ เอกสฺส โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺสปิ โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ เอตฺถ โกธสฺส ภิยฺโย ภิยฺโย ปริวฑฺฒนาย เอว ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ, น จวนาย นิสฺสยทหนรเสน อตฺตโนเยว โกเธน หทยวตฺถุํ นิทหนฺเตน อจฺจนฺตสุขุมาลสฺส กนฺทนฺตานํเยว โอโรธานนฺติ อนาทรตฺเถ สามิวจนํฯ อยเมตฺถ ธมฺมตาติ อยํ เตสํ กรชกายมนฺทตาย, ตถาอุปฺปชฺชนกสฺส จ โกธสฺส พลวตาย ฐานโส จวนภาโว เอเตสุ เทเวสุ รูปารูปธมฺมานํ ธมฺมนิยาโม สภาโวติ อตฺโถฯ
๔๙-๕๒. จกฺขาทีนํ เภทํ ปสฺสตีติ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิการาปตฺติทสฺสนโต, อนฺเต จ อทสฺสนูปคมนโต วินาสํ ปสฺสติ โอฬาริกตฺตา รูปธมฺมเภทสฺสฯ ปจฺจยํ ทตฺวาติ อนนฺตรปจฺจยาทิวเสน ปจฺจยสตฺติํ ทตฺวา, ปจฺจโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, พลวตรมฺปิ สมานํ อิมินา การเณน น ปสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ พลวตรนฺติ จ จิตฺตสฺส ลหุตรเภทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา หิ เอกสฺมิํ รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ ภิชฺชนฺติฯ จิตฺตสฺส เภทํ น ปสฺสตีติ เอตฺถ ขเณ ขเณ ภิชฺชนฺตมฺปิ จิตฺตํ ปรสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ภิชฺชติ, ตสฺมา ปุริมจิตฺตสฺส อภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิย ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติโต ภาวปกฺโข พลวตโร ปากโฏว โหติ, น อภาวปกฺโขติ อิทํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺจตฺโถ อลาภจกฺกนิทสฺสเนน ทีเปตพฺโพฯ ยสฺมา ปน ตกฺกีวาที นานตฺตนยสฺส ทุรวธานตาย, เอกตฺตนยสฺส จ มิจฺฉาคหิตตฺตา ‘‘ยเทวิทํ วิญฺญาณํ สพฺพทาปิ เอวรูเปน ปวตฺตติ, อยํ เม อตฺตา นิจฺโจ’’ติอาทินา อภินิเวสํ ชเนสิ, ตสฺมา ตมตฺถํ ‘‘โส ตํ อปสฺสนฺโต’’ติอาทินา สห อุปมาย วิภาเวติฯ
อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา
๕๓. อนฺตานนฺตสหจริโต วาโท อนฺตานนฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติ, โส เอเตสนฺติ อนฺตานนฺติกาติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยน อนฺตานนฺตสหจริโต, ตนฺนิสฺสโย วา, อนฺตานนฺเตสุ วา ปวตฺโต วาโท เอเตสนฺติ อนฺตานนฺตวาทาฯ อิทานิ ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก’’ติอาทินา วกฺขมานปาฐานุรูปํ อตฺถํ วิภชนฺโต ‘‘อนฺตํ วา’’ติอาทิมาหฯ อมติ คจฺฉติ อนฺโต, มริยาทา อนนฺโตฯ อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตนานนฺโต จ อนฺตานนฺโต ตฺเวว วุตฺโต สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสนวา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑) วิยฯ จตุตฺถปทญฺเหตฺถ ตติยปเทน สมานตฺถนฺติ อนฺตานนฺตปเทเนว ยถาวุตฺตนยทฺวเยน จตุธา อตฺโถ วิญฺญายติฯ กสฺส ปนายํ อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺฐิคติเกหิ อวปสฺสียติ, โลกิยนฺติ วา เอตฺถ เตหิ ปุญฺญาปุญฺญานิ, ตพฺพิปาโก จาติ ‘‘โลโก’’ติ สงฺขฺยํ คตสฺส อตฺตโนฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ โก ปเนโส อตฺตาติ? ฌานวิสยภูตํ กสิณนิมิตฺตํฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ, อปริยนฺตํ วา วฑฺฒนวเสน, ตทนุสฺสวาทิวเสน จ ตตฺถ โลกสญฺญี วิหรติ, ตถา จ อฏฺฐกถายํ วกฺขติ ‘‘ตํ ‘โลโก’ติ คเหตฺวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๕๔-๖๐) เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘ฌานํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ อิธ อตฺตา, โลโกติ จ คหิตา’’ติ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ
เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณมฺปิ วาทีนํ อนฺตานนฺติกตฺตํ อนฺตญฺจ อนนฺตญฺจ อนฺตานนฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา, ปจฺฉิมสฺส ปน ตกฺกิกสฺส ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ อนฺตานนฺตปฏิเสธนวาโทปิ หิ โส อนฺตานนฺตวิสโยเยว ตมารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ เอตทตฺถเมว หิ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตํ วา อนฺตนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตานานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ยถา ตติยวาเท เทสปเภทวเสน เอกสฺเสว โลกสฺส อนฺตวตา, อนนฺตวตา จ สมฺภวติ, เอวเมตฺถ ตกฺกีวาเทปิ กาลปเภทวเสน เอกสฺเสว ตทุภยสมฺภวโต อญฺญมญฺญปฏิเสเธน ตทุภยญฺเญว วุจฺจติ, ทฺวินฺนมฺปิ จ ปฏิเสธานํ ปริยุทาสตาฯ กถํ? อนฺตวนฺตปฏิเสเธน หิ อนนฺตวา วุจฺจติ, อนนฺตวนฺตปฏิเสเธน จ อนฺตวาฯ ทฺวิปฏิเสโธ หิ ปกติยตฺถญาปโกฯ อิติ ปฏิเสธนวเสน อนฺตานนฺตสงฺขาตสฺส อุภยสฺส วุตฺตตฺตา ยุตฺโตเยว ตพฺพิสยสฺส ปจฺฉิมสฺสาปิ อนฺตานนฺติกภาโวติฯ ยเทวํ โส อนฺตานนฺติกวาทภาวโต ตติยวาทสมวโรเธเยว สิยาติ? น, กาลปเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เทสปเภทวเสน หิ อนฺตานนฺติโก ตติยวาที วิย ปจฺฉิโมปิ
เกจิ ปน ยทิ ปนายํ อตฺตา อนฺตวา, เอวํ สติ ทูรเทเส อุปปชฺชนานุสฺสรณาทิกิจฺจนิพฺพตฺติ น สิยาฯ อถ อนนฺตวา, เอวญฺจ อิธ ฐิตสฺเสว เทวโลกนิรยาทีสุ สุขทุกฺขานุภวนํ สิยาฯ สเจ ปน อนฺตวา เจว อนนฺตวา จ, เอวมฺปิ ตทุภยโทสสมาโยโค สิยาฯ ตสฺมา ‘‘อนฺตวา, อนนฺตวา’’ติ จ อพฺยากรณีโย อตฺตาติ เอวํ ตกฺกนวเสน จตุตฺถวาทปฺปวตฺติํ วณฺเณนฺติฯ ยทิ ปเนส วุตฺตนเยน อนฺตานนฺติโก ภเวยฺย, อถ กสฺมา ‘‘เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ ‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’ติ, เตสํ มุสา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๕๗) ตสฺส ปุริมวาทตฺตยปฏิกฺเขโป วุตฺโตติ? ปุริมวาทตฺตยสฺส เตน ยถาธิปฺเปตปฺปการวิลกฺขณภาวโตฯ เตเนว หิ การเณน ตถา ปฏิกฺเขโป วุตฺโต, น ปน ตสฺส อนฺตานนฺติกตฺตาภาเวน, น จ ปริยนฺตรหิตทิฏฺฐิวาจาหิ ปฏิกฺเขเปน, อวสฺสญฺเจตํ เอวเมว ญาตพฺพํฯ อญฺญถา เหส อมราวิกฺเขปปกฺขญฺเญว ภเชยฺย จตุตฺถวาโทฯ น หิ อนฺตตาอนนฺตตาตทุภยวินิมุตฺโต อตฺตโน ปกาโร อตฺถิ, ตกฺกีวาที จ ยุตฺติมคฺคโกเยวฯ กาลเภทวเสน จ เอกสฺมิมฺปิ โลเก ตทุภยํ โน น ยุชฺชตีติฯ ภวตุ ตาว ปจฺฉิมวาทีทฺวยสฺส อนฺตานนฺติกภาโว ยุตฺโต อนฺตานนฺตานํ วเสน อุภยวิสยตฺตา เตสํ วาทสฺสฯ กถํ ปน ปุริมวาทีทฺวยสฺส ปจฺเจกํ อนฺตานนฺติกภาโว ยุตฺโต สิยา
๕๔-๖๐. ปฏิภาคนิมิตฺตวฑฺฒนาย ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ นฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อุทฺธมโธ อวฑฺเฒตฺวา ติริยํ วฑฺเฒตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา’’ติ อธิการวเสน โยเชตพฺพํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตกฺกยตีติ ตกฺกี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๔) สทฺทโต, ‘‘จตุพฺพิโธ ตกฺกี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๔) อตฺถโต จ สสฺสตวาเท วุตฺตนเยนฯ ทิฏฺฐปุพฺพานุสาเรนาติ ทสฺสนภูเตน วิญฺญาเณน อุปลทฺธปุพฺพสฺส อนฺตวนฺตาทิโน อนุสฺสรเณน, เอวญฺจ กตฺวา อนุสฺสุติตกฺกีสุทฺธตกฺกีนมฺปิ อิธ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ อถ วา ทิฏฺฐคฺคหเณเนว ‘‘นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) วิย สุตาทีนมฺปิ คหิตภาโว เวทิตพฺโพฯ ‘‘อนฺตวา’’ติอาทินา อิจฺฉิตสฺส อตฺตโน สพฺพทาภาวปรามสนวเสเนว อิเมสํ วาทานํ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๙๗, ๙๘)ฯ
อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา
๖๑. น มรตีติ ‘‘เอวเมวา’’ติ สนฺนิฏฺฐานาภาเวน น อุปจฺฉิชฺชติ, อเนกนฺติกาเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริยนฺตรหิตาติ โอสานวิคตา, อนิฏฺฐงฺคตาติ อตฺโถฯ วิวิโธติ ‘‘เอวมฺปิ เม โน’’ติอาทินา นานปฺปกาโรฯ เขโปติ สกวาเทน ปรวาทานํ ขิปนํฯ โก ปเนโส อมราวิกฺเขโปติ? ตถาปวตฺโต ทิฏฺฐิปฺปธาโน ตาทิสาย วาจาย สมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโทเยวฯ อมราย ทิฏฺฐิยา, วาจาย จ วิกฺขิปนฺติ, วิวิธมปเนนฺตีติ วา อมราวิกฺเขปิโน, เตเยว ‘‘อมราวิกฺเขปิกา’’ติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘มจฺฉชาติ’’ จฺเจว อวตฺวา ‘‘เอกา’’ติ วทนฺโต มจฺฉชาติวิเสโส เอโสติ ทสฺเสติฯ อิโต จิโต จ สนฺธาวติ เอกสฺมิํ สภาเว อนวฏฺฐานโตฯ ยถา คาหํ น อุปคจฺฉติ, ตถา สนฺธาวนโต, เอเตน อมราย วิกฺเขโป ตถา, โส วิยาติ อมราวิกฺเขโปติ อตฺถมาห ‘‘สา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสนา’’ติอาทินา วิกฺเขปปทตฺเถน อุปมิตตฺตาฯ อยเมว หิ อตฺโถ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺโตฯ อมรา วิย วิกฺเขโป อมราวิกฺเขโปติ เกจิฯ อถ วา อมรา วิย วิกฺขิปนฺตีติ อมราวิกฺเขปิโน, เตเยว อมราวิกฺเขปิกาฯ
๖๒. วิกฺเขปวาทิโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อพฺยากตธมฺเม จ (อกุสลธมฺเมปิ ที. นิ. ฏี. ๑.๖๒) สภาวเภทวเสน ปฏิวิชฺฌิตุํ ญาณํ นตฺถีติ กุสลากุสลปทานํ กุสลากุสลกมฺมปถวเสเนว วิฆาโต วิเหสา กายิกทุกฺขํ ‘‘วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติยา’’ติ โทมนสฺสสฺส เหตุภาเวน วจนโต, เตนาห ‘‘ทุกฺขํ ภเวยฺยา’’ติฯ มุสาวาเทติ นิมิตฺเต ภุมฺมวจนํ, นิสฺสกฺกตฺเถ วาฯ มุสาวาทเหตุ, มุสาวาทโต วา โอตฺตปฺเปน เจว หิริยา จาติ อตฺโถฯ กีทิสํ อมราวิกฺเขปมาปชฺชตีติ อาห ‘‘อปริยนฺตวิกฺเขป’’นฺติ, เตน อมราสทิสวิกฺเขปสงฺขาตํ ทุติยนยํ นิวตฺเตติฯ ยถาวุตฺเต หิ นยทฺวเย ปฐมนยวเสนายมตฺโถ ทสฺสิโต, ทุติยนยวเสน ปน อมราสทิสวิกฺเขปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ ปุฏฺโฐ’’ติอาทิวจนํ วกฺขติฯ
‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติ ยํ ตยา ปุฏฺฐํ, ตํ เอวนฺติปิ เม ลทฺธิ โน โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํฯ อนิยมิตวิกฺเขโปติ สสฺสตาทีสุ เอกสฺมิมฺปิ ‘‘สยํ ปน อิทํ…เป.… น พฺยากโรตี’’ติ อาหฯ อิทานิ กุสลาทีนํ อพฺยากรเณน ตเทว อนวฏฺฐานํ วิภาเวติ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ ปุฏฺโฐ’’ติอาทินาฯ เตเนวาห ‘‘เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺฐตี’’ติฯ กิํ โน โนติ เต ลทฺธีติ เนว น โหตีติ ตว ลทฺธิ โหติ กินฺติ อตฺโถฯ โน โนติปิ เม โนติ เนว น โหตีติปิ เม ลทฺธิ โน โหติฯ
๖๓. อตฺตโน ปณฺฑิตภาววิสยานญฺเญว ราคาทีนํ วเสน โยชนํ กาตุํ ‘‘อชานนฺโตปี’’ติอาทิมาหฯ สหสาติ อนุปธาเรตฺวา เวเคนฯ ‘‘ภทฺรมุขาติ ปณฺฑิตานํ สมุทาจิณฺณมาลปนํ, สุนฺทรมุขาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ พฺยากรเณ, นิมิตฺเต เจตํ ภุมฺมํฯ ฉนฺทราคปทานํ สมานตฺถภาเวปิ วิกปฺปนโชตเกน วา-สทฺเทน โยคฺยตฺตา โคพลีพทฺทาทินเยน ภินฺนตฺถตาว ยุตฺตาติ อาห ‘‘ฉนฺโท ทุพฺพลราโค, ราโค พลวราโค’’ติฯ โทสปฏิเฆสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตกมฺปิ นามาติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑเน วตฺตติ, นาม-สทฺโท ครหายํฯ น เกวลํ อิโต อุตฺตริตรเมว, อถ โข เอตฺตกมฺปิ น ชานามิ นาม, ปเคว ตทุตฺตริชานเนติ อตฺโถฯ ปเรหิ กตสกฺการสมานวิสยานํ ปน ราคาทีนํ วเสน อยํ โยชนา – กุสลากุสลํ ยถาภูตํ โทสปฏิเฆสุปิ วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพํฯ ‘‘ตํ มมสฺส อุปาทานํ, โส มมสฺส วิฆาโต’’ติ อิทํ อภิธมฺมนเยน (ธ. ส. ๑๒๑๙ อาทโย) ยถาลาภวจนํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ฉนฺทราคทฺวย’’นฺติอาทิฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโย ‘‘อุภยมฺปิ วา’’ติอาทินาฯ สุตฺตนฺเต หิ โทโสปิ ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺโต ‘‘โกธุปาทานวินิพนฺธา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. ๑.๖๓) ‘‘อุภยมฺปี’’ติ จ อตฺถโต วุตฺตํ, น สทฺทโต จตุนฺนมฺปิ สทฺทานมตฺถทฺวยวาจกตฺตาฯ ทฬฺหคฺคหณนฺติ อมุญฺจนคฺคหณํฯ ปฏิโฆปิ หิ อารมฺมณํ น มุญฺจติ อุปนาหาทิวเสน ปวตฺตนโต, โลภสฺเสว อุปาทานภาเวน ปากฏตฺตา โทสสฺสาปิ อุปาทานภาวํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํฯ วิหนนํ วิหิํสนํ วิพาธนํฯ ราโคปิ หิ ปริฬาหวเสน สารทฺธวุตฺติตาย นิสฺสยํ วิหนติฯ ‘‘ราโค หี’’ติอาทินา ราคโทสานํ อุปาทานภาเว วิเสสทสฺสนมุเขน ตทตฺถสมตฺถนํฯ วินาเสตุกามตาย อารมฺมณํ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ อิตีติ ตสฺมา คหณวิหนนโตฯ
๖๔. ปฑติ สภาวธมฺเม ชานาติ, ยถาสภาวํ วา คจฺฉตีติ ปณฺฑา, สา เยสํ เต ปณฺฑิตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปณฺฑิจฺเจนา’’ติอาทินาฯ ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, ปญฺญาฯ เยน หิ ธมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺตภูเตน ยุตฺโต ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, โสเยว ธมฺโม ปณฺฑิจฺจํฯ เตน สุตจินฺตามยปญฺญา วุตฺตา ตาสเมว วิสยภาวโตฯ สมาปตฺติลาภิโน หิ ภาวนามยปญฺญาฯ ‘‘นิปุณา’’ติ อิมินา ปน กมฺมนิพฺพตฺตํ ปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาตํ สาภาวิกญาณํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุมพุทฺธิโน’’ติฯ อตฺถนฺตรนฺติ อตฺถนานตฺตํ, อตฺถเมว วาฯ ‘‘วิญฺญาตปรปฺปวาทา’’ติ เอเตน กต-สทฺทสฺส กิริยาสามญฺญวาจกตฺตา ‘‘กตวิชฺโช’’ติอาทีสุ วิย กต-สทฺโท ญาณานุยุตฺตตํ วทตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘กตวาทปริจยา’’ติ เอเตน ปน ‘‘กตสิปฺโป’’ติอาทีสุ วิย สมุทาจิณฺณวาทตํฯ อุภินฺนมนฺตรา ปน สมุจฺจยทฺวเยน สามญฺญนิทฺเทสํ, เอกเสสํ วาติ ทฏฺฐพฺพํฯ วาลเวธีนํ รูปํ สภาโว วิย รูปเมเตสนฺติ วาลเวธิรูปาติ อาห ‘‘วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา’’ติฯ สตธา ภินฺนสฺส วาลคฺคสฺส อํสุโกฏิเวธกธนุคฺคหสทิสาติ อตฺโถฯ ตาทิโสเยว หิ ‘‘วาลเวธี’’ติ อธิปฺเปโตฯ มญฺเญ-สทฺโท อุปมาโชตโกติ วุตฺตํ ‘‘ภินฺทนฺตา วิยา’’ติฯ ปญฺญาคเตนาติ ปญฺญาปเภเทน, ปญฺญาย เอว วาฯ สมนุยุญฺชนา ลทฺธิยา ปุจฺฉาฯ สมนุคาหนา ตํการณสฺสาติ ทสฺเสติ ‘‘กิํ กุสล’’นฺติอาทินาฯ สมนุภาสนาปิ ‘‘สมนุยุญฺเชยฺยุ’’นฺติฯ ‘‘น สมฺปาเยยฺย’’นฺติ เอตฺถ ท-การสฺส ย-การาเทสตํ, เอยฺย-สทฺทสฺส จ สามตฺถิยตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น สมฺปาเทยฺย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ
๖๕-๖๖. มนฺทา อติกฺขา ปญฺญา ยสฺสาติ มนฺทปญฺโญ, เตนาห ‘‘อปญฺญสฺเสเวตํ นาม’’นฺติฯ ‘‘โมหมูโห’’ติ วตฺตพฺเพ ห-การโลเปน ‘‘โมมูโห’’ติ วุตฺตํ, ตญฺจ อติสยตฺถทีปกํ ปริยายทฺวยสฺส อติเรกตฺถภาวโตติ ยถา ‘‘ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘อติสมฺมูฬฺโห’’ติฯ สิทฺเธ หิ สติ ปุนารมฺโภ นิยมาย วา โหติ, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วาฯ ยถา ปุพฺเพ กมฺมุนา อาคโต, ตถา อิธาปีติ ตถาคโต, สตฺโตฯ เอตฺถ จ กามํ ปุริมานมฺปิ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมสภาวานวโพธโต อตฺเถว มนฺทภาโว, เตสํ ปน อตฺตโน กุสลาทิธมฺมานวโพธสฺส อวโพธนโต วิเสโส อตฺถีติฯ ปจฺฉิโมเยว ตทภาวโต มนฺทโมมูหภาเวน วุตฺโตฯ นนุ จ ปจฺฉิมสฺสาปิ อตฺตโน ธมฺมานวโพธสฺส อวโพโธ อตฺถิเยว ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เจ เม อสฺส, ‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ, เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิวจนโตติ? กิญฺจาปิ อตฺถิ, น ปน ตสฺส ปุริมานํ วิย อปริญฺญาตธมฺมพฺยากรณนิมิตฺตมุสาวาทาทิภายนชิคุจฺฉนากาโร อตฺถิ, อถ โข มหามูฬฺโหเยวาติ ตถาเวส วุตฺโตฯ อถ วา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณตฺถํ ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสีติ ปุจฺฉาฐปนเมว เตน ทสฺสียติ, น อตฺตโน ธมฺมานวโพธาวโพโธติ อยเมว วิเสเสน ‘‘มนฺโท โมมูโห’’ติ วุตฺโตฯ เตเนว หิ ตถาวาทีนํ สญฺจยํ เพลฏฺฐปุตฺตํ อารพฺภ ‘‘อยญฺจ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๘๑) วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ สสฺสตทสฺสนวเสน, สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา ปุจฺฉาฯ ยทิ หิ ทิฏฺฐิคติโก สสฺสตทสฺสนวเสน ปุจฺเฉยฺย, ยทิ จ สมฺมาทิฏฺฐิโก สมฺมาทสฺสนวเสนาติ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วฏฺฏติฯ ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ นตฺถิกทสฺสนวเสน, สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา, ‘‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ ปโร โลโก’’ติ อุจฺเฉททสฺสนวเสน, สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา, ‘‘เนวตฺถิ น นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ วุตฺตปการตฺตยปฏิกฺเขเป สติ ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต อตฺถิตานตฺถิตาหิ น วตฺตพฺพากาโร ปโร โลโกติ วิกฺเขปญฺเญว ปุรกฺขาเรน
อมราวิกฺเขปิโก ปน สสฺสตาทีนํ อตฺตโน อรุจฺจนตาย สพฺพตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิกฺเขปญฺเญว กโรติฯ ตตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉิตาการปฏิเสธนวเสน วิกฺเขปาการทสฺสนํฯ กสฺมา ปน วิกฺเขปวาทิโน ปฏิกฺเขโปว สพฺพตฺถ วุตฺโตฯ นนุ วิกฺเขปปกฺขสฺส ‘‘เอวเมว’’นฺติ อนุชานนมฺปิ วิกฺเขปปกฺเข อวฏฺฐานโต ยุตฺตรูปํ สิยาติ? น, ตตฺถาปิ ตสฺส สมฺมูฬฺหตฺตา, ปฏิกฺเขปวเสเนว จ วิกฺเขปวาทสฺส ปวตฺตนโตฯ ตถา หิ สญฺจโย เพลฏฺฐปุตฺโต รญฺญา อชาตสตฺตุนา สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ปุฏฺโฐ ปรโลกตฺถิตาทีนํ ปฏิเสธนมุเขเนว วิกฺเขปํ พฺยากาสิฯ
เอตฺถาห – นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม, ปรโลกตฺถิตาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชติ, อถ ตสฺส กถํ ทิฏฺฐิคติกภาโว สิยาฯ น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตตฺถมชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺฐิคติกตา ยุตฺตาติ? วุจฺจเต – น เหว โข ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺฐิคติกตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวสวเสนฯ สสฺสตาภินิเวสวเสน หิ มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐเยว ปุคฺคโล มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม, ปรโลกตฺถิตาทีนิ จ ยาถาวโต อปฺปฏิพุชฺฌมาโน อตฺตนา อวิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิญฺญาเปตุมสกฺกุเณยฺยตาย มุสาวาทภเยน จ วิกฺเขปมาปชฺชตีติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๙๗, ๙๘) อถ วา ปุญฺญปาปานํ, ตพฺพิปากานญฺจ อนวโพเธน, อสทฺทหเนน จ ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณเมว สุนฺทรนฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยเวสา เอกา ทิฏฺฐิ สตฺตภงฺคทิฏฺฐิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา จ วุตฺตํ
อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา
๖๗. อธิจฺจ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยเนว ปวตฺติโต, ตทาการสหจริตโต จ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนทสฺสนํ วา อนฺตปทโลเปน อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ยถา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ, อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อการณสมุปฺปนฺนนฺติ การณมนฺตเรน ยทิจฺฉกํ สมุปฺปนฺนํฯ
๖๘-๗๓. อสญฺญสตฺตาติ เอตฺถ เอตํ อสญฺญาวจนนฺติ อตฺโถฯ เทสนาสีสนฺติ เทสนาย เชฏฺฐกํ ปธานภาเวน คหิตตฺตา, เตน สญฺญํ ธุรํ กตฺวา ภควตา อยํ เทสนา กตา, น ปน ตตฺถ อญฺเญสํ อรูปธมฺมานมฺปิ อตฺถิตายาติ ทสฺเสติ, เตเนวาห ‘‘อจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิฯ ภควา หิ ยถา โลกุตฺตรธมฺมํ เทเสนฺโต สมาธิํ, ปญฺญํ วา ธุรํ กตฺวา เทเสติ, เอวํ โลกิยธมฺมํ เทเสนฺโต จิตฺตํ, สญฺญํ วาฯ ตตฺถ ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ (ธ. ส. ๒๗๗), ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, (ที. นิ. ๓.๓๕๕; วิภ. ๘๐๔) ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ, ตถา ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, (ธ. ส. ๑) กิํ จิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุ (ปารา. ๑๔๖, ๑๘๐) มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, (ธ. ป. ๑; เนตฺติ. ๙๐; เปฏโก. ๘๓, ๘๔) สนฺติ ภิกฺขเว, สตฺตา ติตฺถํ วุจฺจติ มิจฺฉาลทฺธิ ตตฺเถว พาหุลฺเลน ปริพฺภมนโต ตรนฺติ พาลา เอตฺถาติ กตฺวา, ตเทว อนปฺปกานมนตฺถานํ ติตฺถิยานญฺจ สญฺชาติเทสฏฺเฐน, นิวาสฏฺเฐน วา อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ตสฺมิํ, อญฺญติตฺถิยสมเยติ อตฺโถฯ ติตฺถิยา หิ อุปปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสญฺญิโน, สญฺญาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสาวิโน จ หุตฺวา อสญฺญสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปปชฺชนฺติ, น สาสนิกา, เตน วุตฺตํ ‘‘เอกจฺโจ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา’’ติฯ วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ จตุตฺเถ ภูตกสิเณ ปฐมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวา, เตเนวาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติฯ
กสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๙๖) ปถวีกสิณสฺส อาทาสจนฺทมณฺฑลูปมาวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ จตุตฺเถ ปน ภูตกสิเณ ภูตปฏิจฺฉายา เอว ฌานสฺส โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ตสฺเสว อรูปปฏิภาคตา ยุตฺตา, ตสฺมา วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
กถํ ปสฺสตีติ อาห ‘‘จิตฺเต สตี’’ติอาทิฯ สนฺโตติ นิพฺพุโต, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานเมตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กาลํ กตฺวาติ มรณํ กตฺวา, โย วา มนุสฺสโลเก ชีวนกาโล อุปตฺถมฺภกปจฺจเยหิ กรียติ, ตํ กริตฺวาติปิ อตฺโถฯ อสญฺญสตฺเตสุ นิพฺพตฺตตีติ อสญฺญสตฺตสงฺขาเต สตฺตนิกาเย รูปปฏิสนฺธิวเสเนว อุปปชฺชติ, อญฺเญสุ วา จกฺกวาเฬสุ ตสฺสา ภูมิยา อตฺถิตาย อเนกวิธภาวํ สนฺธาย ปุถุวจนนิทฺเทโสติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเธวาติ ปญฺจโวการภเวเยวฯ ตตฺถาติ อสญฺญีภเวฯ ยทิ รูปกฺขนฺธมตฺตเมว อสญฺญีภเว ปาตุภวติ, กถํ อรูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ รูปํ ปวตฺตติ, นนุ สิยา อรูปสนฺนิสฺสิตาเยว รูปกฺขนฺธสฺส อุปฺปตฺติ อิเธว ปญฺจโวการภเว ตถา อุปฺปตฺติยา อทสฺสนโตติ
กถํ ปน ตตฺถ เกวโล รูปปฺปพนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยรหิโต จิรกาลํ ปวตฺตตีติ ปจฺเจตพฺพํ, กิตฺตกํ วา กาลํ ปวตฺตตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาหฯ เตน น เกวลํ อิธ เจว อญฺญตฺถ จ วุตฺโต อาคโมเยว เอตทตฺถญาปเน, อถ โข อยํ ปเนตฺถ ยุตฺตีติ ทสฺเสติฯ ชิยาเวคุกฺขิตฺโตติ ธนุชิยาย เวเคน ขิปิโตฯ ฌานเวโค นาม ฌานานุภาโว ผลทาเน สมตฺถตาฯ ตตฺตกเมว กาลนฺติ อุกฺกํสโต ปญฺจ มหากปฺปสตานิฯ ติฏฺฐนฺตีติ ยถานิพฺพตฺตอิริยาปถเมว จิตฺตกมฺมรูปกสทิสา หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ฌานเวเคติ อสญฺญสมาปตฺติปริกฺขิตฺเต จตุตฺถชฺฌานกมฺมเวเค, ปญฺจมชฺฌานกมฺมเวเค วาฯ อนฺตรธายตีติ ปจฺจยนิโรเธน นิรุชฺฌติ น ปวตฺตติฯ อิธาติ กามาวจรภเวติ อตฺโถ อญฺญตฺถ เตสมนุปฺปตฺติโตฯ ปฏิสนฺธิสญฺญาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาโทเยว สญฺญาสีเสน วุตฺโตฯ กถํ ปน อเนกกปฺปสตมติกฺกเมน จิรนิรุทฺธโต วิญฺญาณโต อิธ วิญฺญาณมุปฺปชฺชติฯ น หิ นิรุทฺเธ จกฺขุปสาเท จกฺขุวิญฺญาณมุปฺปชฺชมานํ ทิฏฺฐนฺติ? นยิทเมกนฺตโต ทฏฺฐพฺพํฯ นิรุทฺธมฺปิ หิ จิตฺตํ สมานชาติกสฺส อนฺตรา อนุปฺปชฺชนโต สมนนฺตรปจฺจยมตฺตํ โหติเยว, น พีชํฯ พีชํ ปน กมฺมเมว, ตสฺมา กมฺมโต พีชภูตโต อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ อสญฺญีภวโต จุตานํ กามธาตุยา อุปปตฺติวิญฺญาณํ โหติเยว, เตนาห ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิสญฺญา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เอตฺถ จ ยถา นาม อุตุนิยาเมน ปุปฺผคฺคหเณ นิยตกาลานํ รุกฺขานํ วิทารณสงฺขาเต เวเข ทินฺเน เวขพเลน อนิยมตา โหติ ปุปฺผคฺคหณสฺส, เอวเมว ปญฺจโวการภเว อวิปฺปโยเคน วตฺตมาเนสุ รูปารูปธมฺเมสุ รูปารูปวิราคภาวนาสงฺขาเต เวเข ทินฺเน ตสฺส สมาปตฺติเวขพลสฺส อนุรูปโต
กสฺมา ปเนตฺถ ปุน สญฺญุปฺปาทา จ ปน ‘‘เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ สญฺญุปฺปาโท เตสํ จวนสฺส การณภาเวน วุตฺโต, ‘‘สญฺญุปฺปาทา’’ติ วจนํ วา กิมตฺถทสฺสนนฺติ โจทนาย ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิธ ปฏิสนฺธิสญฺญุปฺปาเทน เตสํ จวนสฺส ปญฺญายนโต ญาปกเหตุภาเวน วุตฺโต, ‘‘สญฺญุปฺปาทา’’ติ วจนํ วา เตสํ จวนสฺส สนฺตภาวายาติ นิพฺพานายฯ นนุ เจตฺถ ชาติสตสหสฺสทสสํวฏฺฏาทีนมตฺถเก, ตทพฺภนฺตเร วา ปวตฺตาย อสญฺญูปปตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโทปิ ลาภีสสฺสตวาโท วิย อเนกเภโท สมฺภวตีติ? สจฺจเมว, อนนฺตรตฺตา ปน อาสนฺนาย อสญฺญูปปตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท นยทสฺสนวเสน เอโกว ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหโต อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตวาเท อาคโต สพฺโพปิ เทสนานโย ยถาสมฺภวํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาเทปิ คเหตพฺโพติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ภควตา ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท อวิภชิตฺวา ทสฺสิโต, อวสฺสญฺจสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห อิจฺฉิตพฺโพ สํกิเลสปกฺเข สตฺตานมชฺฌาสยสฺส สสฺสตุจฺเฉทวเสเนว ทุวิธตฺตา, เตสุ จ อุจฺเฉทปฺปสงฺคาภาวโตฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ อาสย-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ ‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จา’’ติ, ตถา จ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๙๗, ๙๘)ฯ
นนุ จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุตฺโต ‘‘อหญฺหิ ปุพฺเพ นาโหสิ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺตนโต อปุพฺพสตฺตปาตุภาวคาหกตฺตาฯ สสฺสตทิฏฺฐิ ปน อตฺตโน, โลกสฺส จ สทาภาวคาหินี ‘‘อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ ปวตฺตนโตติ? โน น ยุตฺโต อนาคตโกฏิอทสฺสเนน สสฺสตคฺคาหสมวโรธตฺตาฯ ยทิปิ หิ อยํ วาโท ‘‘โสมฺหิ เอตรหิ อหุตฺวา สนฺตตาย ปริณโต’’ติ (ที. นิ. ๑.๖๘) อตฺตโน, โลกสฺส จ อตีตโกฏิปรามสนวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ วตฺตมานกาลโต ปฏฺฐาย น เตสํ กตฺถจิ อนาคเต ปริยนฺตํ ปสฺสติ, วิเสเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาเลสุ อปริยนฺตทสฺสนปภาวิโต สสฺสตวาโท, ยถาห ‘‘สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๑ อตฺถโต สมานํ) ยเทวํ สิยา อิมสฺส จ วาทสฺส, สสฺสตวาทาทีนญฺจ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ สงฺคโห น ยุตฺโตเยว อนาคตกาลปรามสนวเสน
ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา
๗๔. ‘‘อปรนฺเตญาณํ (ธ. ส. ๑๐๖๗), อปรนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๗๔) วิย อปรนฺต –สทฺทานํ ยถากฺกมํ อนาคตกาลโกฏฺฐาสวาจกตํ สนฺธายาห ‘‘อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาต’’นฺติฯ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน ‘‘อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิเสสมตฺตเมว เจตฺถ วกฺขามฯ
สญฺญีวาทวณฺณนา
๗๕. อาฆาตนา อุทฺธนฺติ อุทฺธมาฆาตนํ, มรณโต อุทฺธํ ปวตฺโต อตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺธมาฆาตน’’นฺติ ปวตฺโต วาโท อุทฺธมาฆาตโน สหจรณวเสน, ตทฺธิตวเสน จ, อนฺตโลปนิทฺเทโส วา เอสฯ โส เอเตสนฺติ อุทฺธมาฆาตนิกาฯ เอวํ สทฺทโต นิปฺผนฺนํ อตฺถโต เอว ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อาฆาตนา อุทฺธํ อุปริภูตํ อตฺตภาวนฺติ อตฺโถฯ เต หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘อุทฺธํ มรณโต อตฺตา นิพฺพิกาโร’’ติ วทนฺติฯ ‘‘โส เอเตส’’นฺติอาทินา อสฺสตฺถิยตฺถํ ทสฺเสติ ยถา ‘‘พุทฺธมสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญี สหจรณาทินเยน, สญฺญี วาโท เอเตสนฺติ สญฺญีวาทา สมาสวเสนฯ สญฺญีวาโท เอว วาโท เอเตสนฺติ หิ อตฺโถฯ
๗๖-๗๗. รูปี อตฺตาติ เอตฺถ กสิณรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ รูปวินิมุตฺเตน อตฺตนา ภวิตพฺพํ ‘‘รูปมสฺส อตฺถี’’ติ วุตฺเต สญฺญาย วิย รูปสฺสาปิ อตฺตนิยตฺตาฯ น หิ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ เอตฺถ สญฺญา เอว อตฺตา, อถ โข ‘‘สญฺญา อสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถน อตฺตนิยาว, ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส ‘สญฺญา’ติ คเหตฺวา’’ติ? น โข ปเนตเมวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘รูปมสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ, อถ โข ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ รูปสริกฺขตาย กสิณรูปสฺส วฑฺฒิตาวฑฺฒิตกาลวเสน วิเสสาปตฺติฯ สา หิ ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ ปริตฺตวิปุลตาทิวิเสสสพฺภาวโตฯ ยเทวํ สิยา ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติ, อถ อิมสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุชฺชติ รุปฺปนสีลสฺส เภทสพฺภาวโตติ? ยุชฺชเตว กายเภทโต อุทฺธํ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน นิพฺพิการตาย เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติฯ อถ วา ‘‘รูปมสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส กปฺปนาสิทฺเธน เภเทน อเภทสฺสาปิ นิทฺเทสทสฺสนโต ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ
อปิจ อวยววเสน อวยวิโน ตถานิทฺเทสนิทสฺสนโต ยถา ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๙๐), รุปฺปนํ วา รูปํ, รูปสภาโว, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี, อตฺตา ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๑.ทุกมาติกา) วิย, เอวญฺจ กตฺวา อตฺตโน รูปสภาวตฺตา ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วจนํ ญายาคตเมวาติ วุตฺตํ ‘‘กสิณรูปํ อตฺตา’’ติฯ ‘‘คเหตฺวา’’ติ เอเตน เจตสฺส สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ กสิณรูเปฯ อสฺสาติ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน, อาชีวกาทโย ตกฺกมตฺเตน ปญฺญเปนฺติ วิยาติ อตฺโถฯ อาชีวกา หิ ตกฺกิกาเยว, น ลาภิโนฯ นิยตวาทิตาย หิ กมฺมผลปฏิกฺเขปโต นตฺถิ เตสํ ฌานสมาปตฺติลาโภฯ ตถา หิกณฺหาภิชาติอาทีสุ กาฬกาทิรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ เอกจฺเจ อาชีวกา ปฏิชานนฺติฯ ปุริมนเยน เจตฺถ ลาภีนํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิมนเยน ปน ตกฺกิกํฯ เอวมีทิเสสุฯ โรค-สทฺโท ภงฺคปริยาโย ภงฺคสฺสาปิ รุชฺชนภาวโต, เอวญฺจ กตฺวา อโรค-สทฺทสฺส นิจฺจปริยายตา อุปปนฺนา โหติ, เตนาห ‘‘นิจฺโจ’’ติฯ โรค-สทฺโท วา พฺยาธิปริยาโยฯ อโรโคติ ปน โรครหิตตาสีเสน นิพฺพิการตาย นิจฺจตํ ทิฏฺฐิคติโก ปฏิชานาตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺโจ’’ติ วุตฺตํ ‘‘นิคณฺฐาทโย วิยา’’ติฯ
ตติยา ปนาติ ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา’’ติ ลทฺธิฯ มิสฺสกคาหวเสนาติ รูปารูปสมาปตฺตีนํ ยถาวุตฺตานิ นิมิตฺตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา เอโกว ‘‘อตฺตา’’ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส ‘‘สญฺญา’’ติ คหณวเสนฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก รูปารูปสมาปตฺติลาภี ตาสํ นิมิตฺตํ รูปภาเวน, อรูปภาเวน จ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ‘‘รูปี จ อรูปี จา’’ติ อภินิเวสํ ชเนสิ อเถตวาทิโน วิย, ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปารูปธมฺมานํ มิสฺสกคหณวเสน ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา’’ติ อภินิวิสฺส อฏฺฐาสิฯ จตุตฺถาติ ‘‘เนว อรูปี จ นารูปี จ อตฺตา’’ติ ลทฺธิฯ ตกฺกคาเหเนวาติ สงฺขารเสสสุขุมภาวปฺปตฺตธมฺมา วิย อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติยา สกิจฺจสาธนาสมตฺถตาย ขมฺภกุจฺฉิ [ถมฺภกุฏฺฏ (ที. นิ. ฏี. ๑๗๖-๗๗)] หตฺถปาทาทิสงฺฆาโต วิย เนว รูปี, รูปสภาวานติวตฺตนโต น จ อรูปีติ เอวํ ปวตฺตตกฺกคาเหเนวฯ
อยํ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – เนวรูปี นารูปีติ เอตฺถ หิ อนฺตานนฺติกจตุตฺถวาเท วิย อญฺญมญฺญปฏิกฺเขปวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สติปิ จ ตติยวาเทน อิมสฺส สมานตฺถภาเว ตตฺถ เทสกาลเภทวเสน วิย อิธ กาลวตฺถุเภทวเสน ตติยจตุตฺถวาทานํ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กาลเภทวเสน หิ อิธ ตติยวาทสฺส ปวตฺติ รูปารูปนิมิตฺตานํ สหอนุปฏฺฐานโตฯ จตุตฺถวาทสฺส ปน วตฺถุเภทวเสน ปวตฺติ รูปารูปธมฺมสมูหภาวโตติฯ ทุติยจตุกฺกํ อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ สพฺพถา สทฺทตฺถโต สมานตฺถตฺตาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตมฺปิ ‘‘อมติ คจฺฉติ ภาโว โอสานเมตฺถา’’ติอาทินา อมฺเหหิ วุตฺตเมว, เกวลํ ปน ตตฺถ ปุพฺพนฺตกปฺปนาวเสน ปวตฺโต, อิธ อปรนฺตกปฺปนาวเสนาติ อยํ วิเสโส ปากโฏเยวฯ กามญฺจ นานตฺตสญฺญี อตฺตาติ อยมฺปิ วาโท สมาปนฺนกวเสน ลพฺภติฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ทิฏฺฐิคติกสฺส วเสน สญฺญาเภทสมฺภวโตฯ ตถาปิ สมาปตฺติยํ ‘‘สมาปนฺนกวเสน เอกตฺตสญฺญี’’ติฯ เอกสมาปตฺติลาภิโน เอว วา วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สติปิ จ สมาปตฺติเภทโต สญฺญาเภทสมฺภเว พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณเยว สญฺญานานตฺตสฺส โอฬาริกสฺส สมฺภวโต ตกฺกีวเสเนว นานตฺตสญฺญิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺญี’’ติ วุตฺตํฯ ปริตฺตกสิณวเสนาติ อวฑฺฒิตตฺตา อปฺปกกสิณวเสน, กสิณคฺคหณญฺเจตฺถ สญฺญาย วิสยทสฺสนํฯ วิสยวเสน หิ สญฺญาย ปริตฺตตา, อิมินา จ สติปิ สญฺญาวินิมุตฺตธมฺเม ‘‘สญฺญาเยว อตฺตา’’ติ วทตีติ ทสฺเสติฯ เอส นโย วิปุลกสิณวเสนาติ เอตฺถาปิฯ เอวญฺจ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท เจว อิธ จ อนฺตานนฺตจตุกฺเก ปฐมทุติยวาเทสุ สทฺทตฺถมตฺตโต สมาเนสุปิ สภาวโต เตหิ ทฺวีหิ วาเทหิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วาทานํ วิเสโส สิทฺโธ โหติ, อญฺญถา
อยํ ปน อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ‘‘องฺคุฏฺฐปฺปมาโณ อตฺตา, อณุมตฺโต อตฺตา’’ติอาทิลทฺธิวเสน ปริตฺโต จ โส สญฺญี จาติ ปริตฺตสญฺญี กาปิลกาณาทปภุตโย [กปิลกณาทาทโย (ที. นิ. ฏี. ๑.๗๖-๗๗)] วิยฯ อตฺตโน สพฺพคตภาวปฏิชานนวเสน อปฺปมาโณ จ โส สญฺญี จาติ อปฺปมาณสญฺญีติฯ
ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑตฺตา ยถากมฺมูปคญาณสฺส ทิพฺพจกฺขุปภาวชนิเตน ยถากมฺมูปคญาเณน ทิสฺสมานาปิ สตฺตานํ สุขาทิสมงฺคิตา ทิพฺพจกฺขุนาว ทิฏฺฐา นามาติ อาห ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทิฯ จตุกฺกนยํ, ปญฺจกนยญฺจ สนฺธาย ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิย’’นฺติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิคติกวิสยาสุ หิ ปญฺจโวการฌานภูมีสุ เวหปฺผลภูมิํ ฐเปตฺวา อวเสสา ยถารหํ จตุกฺกนเย ติกชฺฌานสฺส, ปญฺจกนเย จ จตุกฺกชฺฌานสฺส วิปากฏฺฐานตฺตา ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิโย นามฯ สุทฺธาวาสา ปน เตสมวิสยาฯ นิพฺพตฺตมานนฺติ อุปฺปชฺชมานํฯ นนุ จ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทินา ปวตฺตวาทานํ อปรนฺตทิฏฺฐิภาวโต ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวจนํ อนุปปนฺนเมว สิยาฯ อนาคตวิสยา หิ เอเต วาทาติ? อุปปนฺนเมว อนาคตสฺส เอกนฺตสุขีภาวาทิกสฺส ปกปฺปนาย อุทาเน ‘‘อญฺญติตฺถิยา ภิกฺขเว, ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา’’ติอาทิ, (อุทา. ๕๕) ตสฺมา อลเมตฺถ ยุตฺติมคฺคนาติฯ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิสฺวา’’ติ วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘วิเสสโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
อสญฺญีเนวสญฺญีนาสญฺญีวาทวณฺณนา
๗๘-๘๓. อถ ‘‘เกวลญฺหี’’ติอาทินาฯ ‘‘อสญฺญี’’ติ จ ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ จ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺฐิโยติ สมฺพนฺโธฯ การณนฺติ วิเสสการณํ, ทิฏฺฐิสมุทาคมการณํ วาฯ สติปิ กิญฺจิ การณปริเยสนสมฺภเว ทิฏฺฐิคติกวาทานํ อนาทริยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิคติกสฺสา’’ติอาทิ, เอเตน ปริเยสนกฺขมาภาวโตติ อปริเยสิตพฺพการณํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อสญฺญีวาเท อสญฺญีภเว นิพฺพตฺตสตฺตวเสน ปวตฺโต ปฐมวาโท, ‘‘สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สญฺญํเยว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส กิญฺจนภาเวน ฐิตาย อญฺญาย สญฺญาย อภาวโต ‘‘อสญฺญี’’ติ ปวตฺโต ทุติยวาโท, ตถา สญฺญาย สห รูปธมฺเม, สพฺเพ เอว วา รูปารูปธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยวาโท, ตกฺกคาหวเสเนว จตุตฺถวาโท ปวตฺโตฯ
ทุติยจตุกฺเกปิ กสิณรูปสฺส อสญฺชานนสภาวตาย อสญฺญีติ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยน จตฺตาโร วิกปฺปา ปวตฺตาฯ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเท ปน เนวสญฺญีนาสญฺญีภเว นิพฺพตฺตสตฺตสฺเสว จุติปฏิสนฺธีสุ
อุจฺเฉทวาทวณฺณนา
๘๔. อวิชฺชมานสฺส วินาสาสมฺภวโต อตฺถิภาวเหตุโก อุจฺเฉโทติ ทสฺเสตุํ วิชฺชมานวาจเกน สนฺต-สทฺเทน ‘‘สโต’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิชฺชมานสฺสา’’ติฯ วิชฺชมานตาปยุตฺโต เจส ทิฏฺฐิคติกวาทวิสโย สตฺโตเยว อิธ อธิปฺเปโตติ ทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, เตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา เหตุผลภาเวน ปวตฺตมานานํ สภาวธมฺมานํ สติปิ เอกสนฺตานปริยาปนฺนานํ ภินฺนสนฺตติปติเตหิ วิเสเส เหตุผลภูตานํ ปรมตฺถโต ภินฺนสภาวตฺตา ‘‘อุปจฺเฉท’’นฺติฯ อุ-สทฺโท หิ อุป-สทฺทปริยาโย, โส จ อุปสงฺกมนตฺโถ, อุปสงฺกมนญฺเจตฺถ อนุปุพฺพมุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ นิโรธวเสน นิรนฺตรตาฯ อปิจ ปุนานุปฺปชฺชมานวเสน นิรุทยวินาโสเยว อุจฺเฉโท นาม ยถาวุตฺตนเยน คหณโตติ อาห ‘‘อุปจฺเฉท’’นฺติฯ อุ-สทฺโท, หิ อุป-สทฺโท จ เอตฺถ อุปริภาคตฺโถฯ นิรุทฺธโต ปรภาโค จ อิธ อุปริภาโคติ วุจฺจติฯ
นิรนฺตรวเสน วินาโส, โส ปน มํสจกฺขุปญฺญาจกฺขูนํ ทสฺสนปถาติกฺกมนโต อทสฺสนเมวาติ อาห ‘‘อทสฺสน’’นฺติฯ อทสฺสเน หิ นาส-สทฺโท โลเก นิรุฬฺโห ‘‘ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา’’ติอาทีสุ (กาสิกา ๖-๓-๑๐๙ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ) วิยฯ ภาววิคมนฺติ สภาวาปคมํฯ ยถาธมฺมํ ภวนํ ภาโวติ หิ อตฺเถน อิธ ภาว-สทฺโท สภาววาจโกฯ โย ปน นิรนฺตรํ นิรุทยวินาสวเสน อุจฺฉิชฺชติ, โส อตฺตโน สภาเวน ฐาตุมสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘ภาวาปคโม’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา อุจฺเฉทวาทสฺส ยถาปาฐํ สมุทาคมํ นิทสฺสนมตฺเตน ทสฺเสติ, เตน วกฺขติ ‘‘ตถา จ อญฺญถา จ วิกปฺเปตฺวาวา’’ติฯ ตตฺถาติ ‘‘สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ วจเนฯ ลาภีติ ทิพฺพจกฺขุญาณลาภีฯ ตทวเสสลาภี เจว สพฺพโส อลาภี จ อิธ อปรนฺตกปฺปิกฏฺฐาเน ‘‘อลาภี’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ
จุตินฺติ เสกฺขปุถุชฺชนานมฺปิ จุติเมวฯ เอส นโย จุติมตฺตเมวาติ เอตฺถาปิฯ อุปปตฺติํ อปสฺสนฺโตติ ทฏฺฐุํ สมตฺเถปิ สติ อโนโลกนวเสน อปสฺสนฺโตฯ น อุปปาตนฺติ ปุพฺพโยคาภาเวน, ปริกมฺมากรเณน วา อุปปตฺติํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกติ, เอวญฺจ กตฺวา นยทฺวเย วิเสโส ปากโฏ โหติฯ โก ปรโลกํ ชานาติ, น ชานาติเยวาติ นตฺถิกวาทวเสน อุจฺเฉทํ คณฺหาตีติ สห ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธ, นตฺถิกวาทวเสน มหามูฬฺหภาเวเนว ‘‘อิโต อญฺโญ ปรโลโก อตฺถี’’ติ อนวโพธนโต อิมํ ทิฏฺฐิํ คณฺหาตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอตฺตโกเยว วิสโย, ยฺวายํ อินฺทฺริยโคจโร’’ติ อตฺตโน ธีตุยา หตฺถคฺคณฺหนกราชา วิย กามสุขาภิรตฺตตายปิ คณฺหาตีติ อาห ‘‘กามสุขคิทฺธตาย วา’’ติฯ วณฺฏโต ปติตปณฺณานํ วณฺเฏน อปฏิสนฺธิกภาวํ ‘‘น ปุน วิรุหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวเมว สตฺตาติ ยถา ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต ปุน น ปฏิสนฺธียติ, เอวเมว สพฺเพปิ สตฺตา อปฺปฏิสนฺธิกา มรณปริโยสานา อโปโนพฺภวิกา อปฺปฏิสนฺธิกมรณเมว นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อุทกปุพฺพุฬกูปมา หิ สตฺตา ปุน อนุปฺปชฺชมานโตติ ตสฺส ลทฺธิฯ ตถาติ ‘‘ลาภี อนุสฺสรนฺโต’’ติอาทินา [อรหโต (อฏฺฐ)] นิทสฺสนวเสน วุตฺตปฺปกาเรนฯ อญฺญถาติ ตกฺกนสฺส อเนกปฺปการสมฺภวโต ตโต อญฺเญนปิ ปกาเรนฯ ลาภิโนปิ จุติโต ‘‘วิกปฺเปตฺวาวา’’ติฯ ตถา จ วิกปฺเปตฺวาว อุปฺปนฺนา อญฺญถา จ วิกปฺเปตฺวาว อุปฺปนฺนาติ หิ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ‘‘ทฺเว ชนา’’ติอาทินา อุจฺเฉทคฺคาหกปฺปเภททสฺสเนน อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ยถา อมราวิกฺเขปิกวาทา เอกนฺตอลาภีวเสเนว เทสิตา, ยถา จ อุทฺธมาฆาตนิกสญฺญีวาเท จตุตฺถจตุกฺเก สญฺญีวาทา เอกนฺตลาภีวเสเนว เทสิตา, นยิเมฯ อิเม ปน สสฺสเตกจฺจสสฺสตวาทาทโย วิย ลาภีอลาภีวเสเนว เทสิตาติฯ ยเทวํ กสฺมา สสฺสตวาทาทีสุ วิย ลาภีวเสน, ตกฺกีวเสน จ ปจฺเจกํ เทสนมกตฺวา สสฺสตวาทาทิเทสนาหิ อญฺญถา อิธ เทสนา กตาติ? วุจฺจเต – เทสนาวิลาสปฺปตฺติโตฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺตา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิวิเธนากาเรน ธมฺมํ เทเสนฺติ, น อญฺญถาฯ ยทิ หิ อิธาปิ จ ตถาเทสนาย นิพนฺธนภูโต เวเนยฺยชฺฌาสโย ภเวยฺย, ตถารูปเมว ภควา วเทยฺย, กถํ? ‘‘อิธ ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป.… ยถา สมาหิเต จิตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ, โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อรหโต จุติจิตฺตํ ปสฺสติ, ปุถูนํ วา ปรสตฺตานํ, น เหว โข ตทุทฺธํ อุปปตฺติํฯ โส เอวมาห ‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส ภโท อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ, น โหติ ปรํ มรณา’ติอาทินา’’ วิเสสลาภิโน, ตกฺกิโน จ วิสุํ กตฺวาฯ ยสฺมา ปน ตถาเทสนาย นิพนฺธนภูโต เวเนยฺยชฺฌาสโย น อิธ ภวติ, ตสฺมา เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ สสฺสตวาทาทิเทสนาหิ อญฺญถาเยวายํ เทสนา กตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อถ วา สสฺสเตกจฺจสสฺสตวาทาทีสุ วิย น อิธ ตกฺกีวาทโต วิเสสลาภีวาโท ภินฺนากาโร, อถ โข สมานปฺปการตาย สมานากาโรเยวาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ปกาสนตฺถํ อยมุจฺเฉทวาโท ภควตา ปุริมวาเทหิ วิสิฏฺฐาการภาเวน เทสิโตฯ สมฺภวติ หิ อิธ ตกฺกิโนปิ อนุสฺสวาทิวเสน อธิคมวโต วิย อภินิเวโสฯ อปิจ น อิมา ทิฏฺฐิโย ภควตา อนาคเต เอวํภาวีวเสน
อปโร นโย – ยถา อุจฺเฉทวาทีหิ ทิฏฺฐิคติเกหิ อุตฺตรุตฺตรภวทสฺสีหิ อปรภวทสฺสีนํ เตสํ วาทปฏิเสธวเสน สกสกวาทา ปติฏฺฐาปิตา, ตถาเยวายํ เทสนา กตาติ ปุริมเทสนาหิ อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺติเภโท น โจเทตพฺโพ, เอวญฺจ กตฺวา อรูปภวเภทวเสน อุจฺเฉทวาโท จตุธา วิภชิตฺวา วิย กามรูปภวเภทวเสนาปิ อเนกธา วิภชิตฺวาเยว วตฺตพฺโพ, เอวํ สติ ภควตา วุตฺตสตฺตกโต พหุตรเภโท อุจฺเฉทวาโท อาปชฺชตีติ, อถ วา ปจฺเจกํ กามรูปภวเภทวเสน วิย อรูปภววเสนาปิ น วิภชิตฺวา วตฺตพฺโพ, เอวมฺปิ สติ ภควตา วุตฺตสตฺตกโต อปฺปตรเภโทว อุจฺเฉทวาโท อาปชฺชตีติ จ เอวํปการาปิ โจทนา อนวกาสา เอว โหติฯ ทิฏฺฐิคติกานญฺหิ ยถาภิมตํ เทสนา ปวตฺตาติฯ
๘๕. มาตาปิตูนํ เอตนฺติ ตํสมฺพนฺธนโต เอตํ มาตาปิตูนํ สนฺตกนฺติ อตฺโถฯ สุกฺกโสณิตนฺติ ปิตุ สุกฺกํ, มาตุ โสณิตญฺจ, อุภินฺนํ วา สุกฺกสงฺขาตํ โสณิตํฯ มาตาเปตฺติเกติ นิมิตฺเต เจตํ ภุมฺมํฯ อิตีติ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิฯ ‘‘รูปกายวเสนา’’ติ อวตฺวา ‘‘รูปกายสีเสนา’’ติ วทนฺโต อรูปมฺปิ เตสํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหณํ ญาเปติฯ อิมินา ปกาเรน อิตฺถนฺติ อาห ‘‘เอวเมเก’’ติฯ เอวํ-สทฺโท เหตฺถ อิทมตฺโถ, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถฯ เอเกติ เอกจฺเจ, อญฺเญ วาฯ
๘๖. มนุสฺสานํ ปุพฺเพ คหิตตฺตา, อญฺเญสญฺจ อสมฺภวโต ‘‘กามาวจโร’’ติ เอตฺถ ฉกามาวจรเทวปริยาปนฺโนติ อตฺโถฯ กพฬีกาโร เจตฺถ ยถาวุตฺตสุธาหาโรฯ
๘๗. ฌานมเนน นิพฺพตฺโตติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ มหาวยโว องฺโค, ตตฺถ วิสุํ ปวตฺโต ปจฺจงฺโค, สพฺเพหิ องฺคปจฺจงฺเคหิ ยุตฺโต ตถาฯ เตสนฺติ จกฺขุโสตินฺทฺริยานํฯ อิตเรสนฺติ ฆานชิวฺหากายินฺทฺริยานํฯ เตสมฺปิ อินฺทฺริยานํ สณฺฐานํ ปุริสเวสวเสเนว เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ‘‘สมาเนปิ ตตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺฐานาว ตตฺถ พฺรหฺมาโน, น อิตฺถิสณฺฐานา’’ติฯ
๘๘-๙๒. อากาสานญฺจายตน-สทฺโท ‘‘อากาสานญฺจายตนภว’’นฺติฯ เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริเมสุ ตีสุ วาเทสุ ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ วตฺตุํ ปญฺจโวการภวปริยาปนฺนํ อตฺตภาวมารพฺภ ปวตฺตตฺตา เตสํ วาทานํ, จตุโวการภวปริยาปนฺนํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปวตฺเตสุ จตุตฺถาทีสุ จตูสุ วาเทสุ กสฺมา ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อรูปีนํ กาโย วิชฺชติฯ โย เภโทติ วุจฺเจยฺยาติ? สจฺจเมตํ, รูปตฺตภาเว ปน ปวตฺตโวหาเรเนว ทิฏฺฐิคติโก อรูปตฺตภาเวปิ กายโวหารํ อาโรเปตฺวา เอวมาหฯ โลกสฺมิญฺหิ ทิสฺสติ อญฺญตฺถภูโตปิ โวหาโร ตทญฺญตฺถสมาโรปิโต ยถา ตํ ‘‘สสวิสาณํ, ขํ ปุปฺผ’’นฺติฯ ยถา จ ทิฏฺฐิคติกา ทิฏฺฐิโย ปญฺญเปนฺติ, ตถาเยว ภควาปิ เทเสตีติฯ อปิจ นามกายภาวโต ผสฺสาทิธมฺมสมูหภูเต อรูปตฺตภาเว กายนิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ สมูหฏฺเฐนปิ หิ ‘‘กาโย’’ติ วุจฺจติ ‘‘หตฺถิกาโย อสฺสกาโย’’ติอาทีสุ วิยฯ เอตฺถ จ กามาวจรเทวตฺตภาวาทินิรวเสสวิภวปติฏฺฐาปกานํ ทุติยาทิวาทานํ อปรนฺตกปฺปิกภาโว ยุตฺโต โหตุ อนาคตทฺธวิสยตฺตา เตสํ วาทานํ, กถํ ปน ทิฏฺฐิคติกสฺส ปจฺจกฺขภูตมนุสฺสตฺตภาวาปคมปติฏฺฐาปกสฺส ปฐมวาทสฺส อปรนฺตกปฺปิกภาโว ยุชฺเชยฺย ปจฺจุปฺปนฺนทฺธวิสยตฺตา ตสฺส วาทสฺสฯ ทุติยวาทาทีนญฺหิ ปุริมปุริมวาทสงฺคหิตสฺเสว อตฺตโน อนาคเต ตทุตฺตริภวูปปนฺนสฺส สมุจฺเฉทโพธนโต ยุชฺชติ อปรนฺตกปฺปิกตา, ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘โน จ โข โภ อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๘๕) ยํ ปน ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อตฺถิ โข โภ อญฺโญ อตฺตา’’ติ, (ที. นิ. ๑.๘๗) ตํ มนุสฺสตฺตภาวาทิเหฏฺฐิมตฺตภาววิเสสาเปกฺขาย วุตฺตํ, น สพฺพถา อญฺญภาวโตฯ ปฐมวาทสฺส ปน อนาคเต ตทุตฺตริภวูปปนฺนสฺส อตฺตโน สมุจฺเฉทโพธนาภาวโต
ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวณฺณนา
๙๓. ญาเณน ทฏฺฐพฺโพติ ทิฏฺโฐ, ทิฏฺโฐ จ โส สภาวฏฺเฐน ธมฺโม จาติ ทิฏฺฐธมฺโม, ทสฺสนภูเตน ญาเณน อุปลทฺธสภาโวติ อตฺโถฯ โส ปน อกฺขานมินฺทฺริยานํ อภิมุขีภูโต วิสโยเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ โย อนินฺทฺริยวิสโย, โสปิ สุปากฏภาเวน อินฺทฺริยวิสโย วิย โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตเนวาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ยถากมฺมํ ปฏิลภิตพฺพตฺตภาวสฺส วาจกํ ปทํ, นามนฺติ วา อตฺโถฯ นิพฺพานญฺเจตฺถ ทุกฺขวูปสมนเมว, น อคฺคผลํ, น จ อสงฺขตธาตุ เตสมวิสยตฺตาติ อาห ‘‘ทุกฺขวูปสมน’’นฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพาเน ปวตฺโต วาโท เอเตสนฺติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติปิ ยุชฺชติฯ
๙๔. กามนียตฺตา กามา จ เต อเนกาวยวานํ สมูหภาวโต สตฺตานญฺจ พนฺธนโต คุณา จาติ กามคุณาติ อตฺถํ สนฺธายาห ‘‘มนาปิยรูปาทีหี’’ติอาทิฯ ยาว โผฏฺฐพฺพารมฺมณญฺเจตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ สุฏฺฐุ อปฺปิโตติ สมฺมา ฐปิโตฯ ฐปนา เจตฺถ อลฺลียนาติ อาห ‘‘อลฺลีโน’’ติฯ ปริโต ตตฺถ ตตฺถ กามคุเณสุ ยถาสกํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ โคจรํ คณฺหาเปตีติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อิโต จิโต จ อุปเนตี’’ติฯ ปริ-สทฺทวิสิฏฺโฐ วา อิธ จร-สทฺโท กีฬายนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปลฬตี’’ติอาทิ [ลฬติ (อฏฺฐกถายํ)]ฯ ปลฬตีติ หิ ปกาเรน ลฬติ, วิลาสํ กโรตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา อุตฺตมกามคุณิกานเมว ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺตีติ ทสฺเสติฯ มนฺธาตุมหาราชวสวตฺตีเทวราชกามคุณา หิ อุตฺตมตาย นิทสฺสิตา, กสฺมาติ อาห ‘‘เอวรูเป’’ติอาทิฯ
๙๕. อญฺญถาภาวาติ วุตฺตนเยนาติ สุตฺตปเทสุ เทสิตนเยน, เอเตน โสกาทีนมุปฺปชฺชนาการํ ทสฺเสติฯ ญาติโภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส เจตโส อพฺภนฺตรํ นิชฺฌายนํ โสจนํ อนฺโตนิชฺฌายนํ, ตเทว ลกฺขณเมตสฺสาติ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขโณฯ ตสฺมิํ โสเก สมุฏฺฐานเหตุภูเต นิสฺสิตํ ตนฺนิสฺสิตํฯ ภุสํ วิลปนํ ลาลปฺปนํ, ตนฺนิสฺสิตเมว ลาลปฺปนํ, ตเทว ลกฺขณมสฺสาติ ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณฯ ปสาทสงฺขาเต กาเย นิสฺสิตสฺส ทุกฺขสหคตกายวิญฺญาณสฺส ปฏิปีฬนํ กายปฏิปีฬนํ, สสมฺภารกถนํ วา เอตํ ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติ ตทุปนิสฺสยสฺส วา อนิฏฺฐรูปสฺส ปจฺฉา ปวตฺตนโต ‘‘รูปกายสฺส ปฏิปีฬน’’นฺติปิ วฏฺฏติฯ ปฏิฆสมฺปยุตฺตสฺส มนโส วิเหสนํ มโนวิฆาตํฯ ตเทว ลกฺขณมสฺสาติ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ญาติพฺยสนาทินา ผุฏฺฐสฺส ปริเทวนายปิ อสกฺกุณนฺตสฺส อนฺโตคตโสกสมุฏฺฐิโต ภุโส อายาโส อุปายาโสฯ โส ปน เจตโส อปฺปสนฺนากาโร เอวาติ อาห ‘‘วิสาทลกฺขโณ’’ติฯ สาทนํ ปสาทนํ สาโท, ปสนฺนตาฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส โพธโก ยถา ‘‘โคตฺรภู’’ติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ตโต วิคมนํ วิสาโท, อปฺปสนฺนภาโวฯ
๙๖. วิตกฺกนํ วิตกฺกิตํ, ตํ ปนตฺถโต วิตกฺโกว, ตถา วิจาริตนฺติ เอตฺถาปิ, เตน วุตฺตํ ‘‘อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโก’’ติอาทิฯ เอเตนาติ วิตกฺกวิจาเร ปรามสิตฺวา กรณนิทฺเทโส, เหตุนิทฺเทโส วาฯ เตเนตมตฺถํ ทีเปติ ‘‘โขภกรสภาวตฺตา วิตกฺกวิจารานํ ตํสหิตมฺปิ ฌานํ เตหิ สอุปฺปีฬนํ วิย โหตี’’ติ, เตนาห ‘‘สกณฺฏกํ [ภกณฺฑกํ (อฏฺฐกถายํ)] วิย ขายตี’’ติฯ โอฬาริกภาโว หิ วิตกฺกวิจารสงฺขาเตน กณฺฏเกน สห ปวตฺตกถาฯ กณฺฏกสหิตภาโว จ สอุปฺปีฬนตา เอว, โลเก หิ สกณฺฏกํ ผรุสกํ โอฬาริกนฺติ วทนฺติฯ
๙๗. ปีติคตํ ปีติเยว ‘‘ทิฏฺฐิคต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๓๘๑; มหานิ. ๑๒) วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโตฯ อยญฺหิ สํวณฺณกานํ ปกติ, ยทิทํ อนตฺถกปทํ, ตุลฺยาธิกรณปทญฺจ ฐเปตฺวา อตฺถวณฺณนาฯ ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ทิสฺสติฯ ‘‘โยปนาติ อุพฺพิลาวิตํ นาม, สาเยว อุพฺพิลาวิตตฺตํ ภาววาจกสฺส นิมิตฺเต ปวตฺตนโตฯ อิติ ปีติยา อุปฺปนฺนาย เอว จิตฺตสฺส อุพฺพิลาวนโต ตสฺส อุพฺพิลาวิตภาโว ปีติยา กโต นามาติ อาห ‘‘อุพฺพิลภาวกรณ’’นฺติฯ
๙๘. อาภุชนํ มนสิกรณํ อาโภโคฯ สมฺมา อนุกฺกเมน, ปุนปฺปุนํ วา อารมฺมณสฺส อาหาโร สมนฺนาหาโรฯ อยํ ปน ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. ๑.๙๘) วุตฺตนโย – จิตฺตสฺส อาภุคฺคภาโว อารมฺมเณ อภินตภาโว อาโภโคฯ สุเขน หิ จิตฺตํ อารมฺมเณ อภินตํ โหติ, น ทุกฺเขน วิย อปนตํ, นาปิ อทุกฺขมสุเขน วิย อนภินตํ, อนปนตญฺจาติฯ เอตฺถ จ ‘‘มนุญฺญโภชนาทีสุ ขุปฺปิปาสาทิอภิภูตสฺส วิย กาเมหิ วิเวจิยมานสฺส อุปาทารมฺมณปตฺถนาวิเสสโต อภิวฑฺฒติ, มนุญฺญโภชนํ ภุตฺตาวิโน วิย ปน อุฬารกามรสสฺส ยาวทตฺถํ นิจิตสฺส สหิตสฺส ภุตฺตกามตาย กาเมสุ ปาตพฺยตา น โหติ, วิสยานภิคิทฺธนโต วิสเยหิ ทุมฺโมจิเยหิ ชลูกา วิย สยเมว มุจฺจตี’’ติ จ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา กามคุณสนฺตปฺปิตตาย สํสารทุกฺขวูปสมํ พฺยากาสิ ปฐมวาทีฯ กามาทีนํ อาทีนวทสฺสิตาย, ปฐมาทิฌานสุขสฺส สนฺตภาวทสฺสิตาย จ ปฐมาทิฌานสุขติตฺติยา สํสารทุกฺขุปจฺเฉทํ พฺยากํสุ ทุติยาทิวาทิโนฯ อิธาปิ อุจฺเฉทวาเทว วุตฺตปฺปกาโร วิจาโร ยถาสมฺภวํ อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – เอกสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ปญฺจ วาทา ลพฺภนฺติฯ ปฐมวาเท ยทิ กามคุณสมปฺปิโต อตฺตา, เอวํ โส ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตฯ ทุติยาทิวาเทสุ ยทิ ปฐมวาทสงฺคหิโต โสเยว อตฺตา ปฐมชฺฌานาทิสมงฺคี ปาฬิยํ ‘‘เอตฺตาวตา โข โภ
‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา ปาฬิยตฺถสมฺปิณฺฑนํฯ ตตฺถ ยาสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ทิฏฺฐีนํ อนิยมนิทฺเทสวจนํฯ ตสฺส อิมา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย กถิตาติ นิยมนํ, นิยตานเปกฺขวจนํ วา เอตํ ‘‘ยํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อาคตฏฺฐาเน วิยฯ เสสาติ ปญฺจปญฺญาส ทิฏฺฐิโยฯ ตาสุ อนฺตานนฺติกวาทาทีนํ สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหภาโว ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโตเยวฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตา เอว ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส วิสยภาเวน ทสฺสิตา, น ปน ตทุภยเมกชฺฌนฺติ? อสมฺภโว เอเวตฺถ การณํฯ น หิ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุ วิย ตทุภยวินิมุตฺเต มชฺฌนฺเต ทิฏฺฐิกปฺปนา สมฺภวติ ตทุภยนฺตรมตฺเตน อิตฺตรกาลตฺตาฯ อถ ปน ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาโว ตทุภยเวมชฺฌํ, เอวํ สติ ทิฏฺฐิกปฺปนากฺขโม ตสฺส อุภยสภาโว ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุเยว อนฺโตคโธติ กถํ ตทุภยเมกชฺฌํ อทสฺสิตํ สิยาฯ อถ วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวนฺตตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ มชฺฌนฺโต วุจฺจติ, โสปิ ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จา’’ติ อุปริ วทนฺเตน ภควตา ปุพฺพนฺตาปรนฺเตหิ วิสุํ กตฺวา วุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘สพฺเพปิ เต ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก’’ติ เอเตน สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา หิ สงฺกฑฺฒิตฺวา วุตฺตวจนสฺส นิรวเสสสงฺกฑฺฒนาภาวโต อนตฺถกตา อาปชฺเชยฺยาติฯ เก ปน เต ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกาติ? เย อนฺตานนฺติกา หุตฺวา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวมาทินา อุภยสมฺพนฺธาภินิเวสิโน เวทิตพฺพาฯ
๑๐๐-๑๐๔. ‘‘อิทานี’’ติอาทินา อปฺปนาวจนทฺวยสฺส วิเสสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เอกชฺฌนฺติ ราสิกรณตฺเถ นิปาโตฯ เอกธา กโรตีติ เอกชฺฌนฺติปิ เนรุตฺติกา, ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ อิติ-สทฺโท อิทมตฺโถ, อิมินา ปกาเรน ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชสีติ อตฺโถฯ อชฺฌาสยนฺติ
‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;
ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๑๓๖; ที. นิ. ฏี. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา, เวรชฺชกณฺฑวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. ๑.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนาปิ ปสฺสิตพฺพํ);
ตญฺจ ‘‘ตุลาย ตุลยนฺโต วิยา’’ติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๔๖) ‘‘สิเนรุปาทโต วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิยา’’ติ ปน เอเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญสฺส ญาณสฺส อิมิสฺสา เทสนาย อสกฺกุเณยฺยตํ ทสฺเสติ ปรมคมฺภีรตาวจนโตฯ
เอตฺถ จ ‘‘สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺฐิยา วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อญฺญตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนโต, ปุพฺพนฺตกปฺปิกาทิตฺตยวินิมุตฺตสฺส จ กสฺสจิ ทิฏฺฐิคติกสฺส อภาวโต ยานิ ตานิ สามญฺญผลาทิสุตฺตนฺตเรสุ วุตฺตปฺปการานิ อกิริยาเหตุกนตฺถิกวาทาทีนิ, ยานิ จ อิสฺสรปกติปชาปติปุริสกาลสภาวนิยติยทิจฺฉาวาทาทิปฺปเภทานิ ทิฏฺฐิคตานิ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๖๐-๑๖๒; วิภ. อนุฏี. ๒.๑๙๔-๑๙๕ วากฺยขนฺเธสุ ปสฺสิตพฺพํ) พหิทฺธาปิ ทิสฺสมานานิ, เตสํ เอตฺเถว สงฺคหโต อนฺโตคธตา เวทิตพฺพาฯ กถํ? อกิริยวาโท ตาว ‘‘วญฺโฌ กูฏฏฺโฐ’’ติอาทินา กิริยาภาวทีปนโต สสฺสตวาเท อนฺโตคโธ, ตถา ‘‘สตฺติเม กายา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๔) นยปฺปวตฺโต ปกุธวาโท, ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๖๘) นยปฺปวตฺโต อเหตุกวาโท จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาเทฯ ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๑) นยปฺปวตฺโต นตฺถิกวาโท อุจฺเฉทวาเทฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๘๕) วุตฺตํฯ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน นิคณฺฐวาทาทโย สงฺคหิตาฯ
ยทิปิ
‘‘เอวมยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา’’ติ วจนปฺปสงฺเคน สุตฺตสฺสานุสนฺธโย วิภชิตุํ ‘‘ตโย หี’’ติอาทิมาหฯ อตฺถนฺตรนิเสธนตฺถญฺหิ วิเสสนิทฺธารณํฯ ตตฺถ อนุสนฺธนํ อนุสนฺธิ, สมฺพนฺธมตฺตํ, ยํ เทสนาย การณฏฺเฐน ‘‘สมุฏฺฐาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ปุจฺฉาทโย หิ เทสนาย พาหิรการณํ ตทนุรูเปน เทสนาปวตฺตนโตฯ ตํสมฺพนฺโธปิ ตนฺนิสฺสิตตฺตา การณเมวฯ อพฺภนฺตรการณํ ปน มหากรุณาเทสนาญาณาทโยฯ อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ ปุจฺฉาย กโต อนุสนฺธิ ปุจฺฉานุสนฺธิ, ปุจฺฉํ อนุสนฺธิํ กตฺวา เทสิตตฺตา สุตฺตสฺส สมฺพนฺโธ ปุจฺฉาย กโต นาม โหติฯ ปุจฺฉาสงฺขาโต อนุสนฺธิ ปุจฺฉานุสนฺธีติปิ ยุชฺชติฯ ปุจฺฉานิสฺสิเตน หิ อนุสนฺธินา ตนฺนิสฺสยภูตา ปุจฺฉาปิ คหิตาติฯ อถ วา อนุสนฺธหตีติ อนุสนฺธิ, ปุจฺฉาสงฺขาโต อนุสนฺธิ เอตสฺสาติ ปุจฺฉานุสนฺธิ, ตํตํสุตฺตปเทโสฯ ปุจฺฉาย วา อนุสนฺธียตีติ ปุจฺฉานุสนฺธิ, ปุจฺฉํ วจนสมฺพนฺธํ กตฺวา เทสิโต ตํสมุฏฺฐานิโก ตํตํสุตฺตปเทโสวฯ อชฺฌาสยานุสนฺธิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ อนุสนฺธียตีติ อนุสนฺธิ, โย โย อนุสนฺธิ, อนุสนฺธิโน อนุรูปํ วา ยถานุสนฺธิฯ
ปุจฺฉาย, อชฺฌาสเยน จ อนนุสนฺธิโก อาทิมฺหิ เทสิตธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ตปฺปฏิปกฺขธมฺมวเสน ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ วุตฺเต นนฺโท โคปาลโก ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ สุตฺเต ตถา อภาวโตฯ ‘‘เอวํ วุตฺเต นนฺทโคปาลกสุตฺเต ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ ปน ปฐิตพฺพํ ตสฺมิํ สุตฺเต ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ อตฺถสฺส อุปปตฺติโตฯ อิทญฺหิ สํยุตฺตาคมวเร สฬายตนวคฺเค สงฺคีตสุตฺตํฯ คงฺคาย วุยฺหมานํ ทารุกฺขนฺธํ อุปมํ กตฺวา สทฺธาปพฺพชิเต กุลปุตฺเต เทสิเต นนฺโท โคปาลโก ‘‘อหมิมํ ปฏิปตฺติํ ปูเรสฺสามี’’ติ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อุปสมฺปทญฺจ คเหตฺวา ตถาปฏิปชฺชมาโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโตฯ ตสฺมา ‘‘นนฺทโคปาลกสุตฺต’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ ‘‘กิํ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทีนิ ปน อญฺญตโรเยว ภิกฺขุ อโวจฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘กิํ นุ โข ภนฺเต, โอริมํ ตีร’นฺติอาทิ’’ฯ
ตตฺรายมตฺโถ – เอวํ วุตฺเตติ ‘‘สเจ โข ภิกฺขเว, ทารุกฺขนฺโธ น โอริมํ ตีรํ อุปคจฺฉตี’’ติอาทินา คงฺคาย วุยฺหมานํ ทารุกฺขนฺธํ อุปมํ กตฺวา สทฺธาปพฺพชิเต กุลปุตฺเต เทสิเตฯ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ อนุสนฺธิกุสลตาย ‘‘กิํ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทิวจนมโวจฯ ตถาคโต หิ ‘‘อิมิสฺสํ ปริสติ นิสินฺโน อนุสนฺธิ กุสโล อตฺถิ, โส มํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสตี’’ติ เอตฺตเกเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ โอริมํ ตีรนฺติ โอริมภูตํ ตีรํฯ ตถา ปาริมํ ตีรนฺติฯ มชฺเฌ สํสีโทติ เวมชฺเฌ สํสีทนํ นิมฺมุชฺชนํฯ ถเล อุสฺสาโทติ ชลมชฺเฌ อุฏฺฐิเต ถลสฺมิํ อุสฺสาริโต อารุฬฺโหฯ มนุสฺสคฺคาโหติ มนุสฺสานํ สมฺพนฺธีภูตานํ, มนุสฺเสหิ วา คหณํฯ ตถา อมนุสฺสคฺคาโหติ อาวฏฺฏคฺคาโหติ อุทกาวฏฺเฏน คหณํฯ อนฺโตปูตีติ วกฺกหทยาทีสุ อปูติกสฺสาปิ คุณานํ ปูติภาเวน อพฺภนฺตรํปูตีติฯ
‘‘อถ โข อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ มชฺฌิมาคมวเร อุปริปณฺณาสเก มหาปุณฺณมสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๘๘-๙๐) ตตฺรายมตฺโถ – อิติ กิราติ เอตฺถ กิร-สทฺโท อรุจิยํ, เตน ภควโต ยถาเทสิตาย อตฺตสุญฺญตาย อตฺตโน อรุจิยภาวํ ทีเปติฯ โภติ ธมฺมาลปนํ, อมฺโภ สภาวธมฺมาติ อตฺโถฯ ยทิ รูปํ อนตฺตา…เป.… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ เอวํ สตีติ อนตฺตกตานีติ อตฺตนา น กตานิ, อนตฺตภูเตหิ วา ขนฺเธหิ กตานิฯ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ กีทิสมตฺตภาวํ ผุสิสฺสนฺติฯ อสติ อตฺตนิ ขนฺธานญฺจ ขณิกตฺตา ตานิ กมฺมานิ กํ นาม อตฺตานํ อตฺตโน ผเลน ผุสิสฺสนฺติ, โก กมฺมผลํ
อวิทฺวาติ สุตาทิวิรเหน อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย อปณฺฑิโตฯ วิทฺวาติ หิ ปณฺฑิตาธิวจนํ วิทติ ชานาตีติ กตฺวาฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย อุปคโต, อริยธมฺเม อวินีตตาย อปฺปหีนาวิชฺโชติ อตฺโถฯ ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสาติ ‘‘ยทิ อหํ นาม โกจิ นตฺถิ, เอวํ สติ มยา กตสฺส กมฺมสฺส ผลํ โก ปฏิสํเวเทติ, สติ ปน ตสฺมิํ สิยา กมฺมผลูปโภโค’’ติ ตณฺหาธิปติโต อาคเตน อตฺตวาทุปาทานสหคเตน เจตสาฯ อติธาวิตพฺพนฺติ อติกฺกมิตฺวา ธาวิตพฺพํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ขณิกตฺเตปิ สงฺขารานํ ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ กตํ, ตตฺเถว ผลูปปตฺติโต ธมฺมปุญฺชมตฺตสฺเสว สิทฺเธ กมฺมผลสมฺพนฺเธ เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา เอเกน การกเวทกภูเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา กมฺมกมฺมผลานมสมฺพนฺโธ สิยาติ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตาปกาสนํ สตฺถุสาสนํ อติกฺกมิตพฺพํ มญฺเญยฺยาติฯ อิทานิ อนติธาวิตพฺพตํ วิภาเวตุํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถา’’ติอาทิมาหฯ
อุปริ เทสนาติ เทสนาสมุฏฺฐานธมฺมทีปิกาย เหฏฺฐิมเทสนาย อุปริ ปวตฺติตา เทสนาฯ เทสนาสมุฏฺฐานธมฺมสฺส อนุรูปปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสน ทุวิเธสุ ยถานุสนฺธีสุ อนุรูปธมฺมปฺปกาสนวเสน ยถานุสนฺธิทสฺสนเมตํ ‘‘อุปริ ฉ อภิญฺญา อาคตา’’ติฯ ตทวเสสํ ปน สพฺพมฺปิ ปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสนฯ มชฺฌิมาคมวเร มูลปณฺณาสเกเยว เจตานิ สุตฺตานิฯ กิเลเสนาติ ‘‘โลโภ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติอาทินา กิเลสวเสนฯ ภณฺฑเนนาติ วิวาเทนฯ อกฺขนฺติยาติ โกเปนฯ กกจูปมาติ ขรปนฺติอุปมาฯ อิมสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท อเปกฺขายํ ‘‘อยมฺปิ ปาราชิโก’’ติอาทีสุ (วิ. ๑.๗๒-๗๓, ๑๖๗, ๑๗๑, ๑๙๕, ๑๙๗) วิย, สมฺปิณฺฑเน วา, เตน ยถา วตฺถสุตฺตาทีสุ ปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสน ยถานุสนฺธิ ‘‘เตนา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสํวณฺณนาย คุณํ ทสฺเสติฯ
ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา
๑๐๕-๑๑๗. มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺฐิคติกานํ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาสสฺส ตถาคตานํ ชานนปสฺสเนน, สสฺสตาทิมิจฺฉาทสฺสนสฺส จ สมฺมาทสฺสเนน สงฺกราภาว-วิภาคปฺปกาสนตฺถํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาโสเยว ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สามตฺถิยโต หิ อวคตตฺถสฺเสเวตฺถ ต-สทฺเทน ปรามสนํฯ ทิฏฺฐิอสฺสาเทนาติ ทิฏฺฐิยา ปจฺจยภูเตน อสฺสาเทนฯ ‘‘ทิฏฺฐิสุเขนา’’ติอาทิ ตสฺเสว เววจนํฯ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ เตสํ ภวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ ตทปิ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เวทยิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘ยถาภูตธมฺมานํ สภาว’’นฺติ จ อวิเสเสน วุตฺตํฯ น หิ สงฺขตธมฺมสภาวํ อชานนมตฺเตน มิจฺฉา อภินิวิสนฺติฯ สามญฺญโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺฐติฯ ตสฺมายเมตฺถ วิเสสโยชนา กาตพฺพา – ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อิทํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ เอวํคหิตํ เอวํปรามฏฺฐํ เอวํคติกํ โหติ เอวํอภิสมฺปรายนฺติ ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ อถ วา ยสฺมิํ เวทยิเต อวีตตณฺหตาย เอวํทิฏฺฐิคตํ อุปาทียติ, ตํ เวทยิตํ สมุทยอตฺถงฺคมาทิโต ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานนฺติฯ เอวํ วิเสสโยชนาย หิ ยถา อนาวรณญาณสมนฺตจกฺขูหิ ตถาคตานํ ยถาภูตเมตฺถ ชานนํ, ปสฺสนญฺจ โหติ, น เอวํ ทิฏฺฐิคติกานํ, อถ โข เตสํ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาโสเยวาติ อิมมตฺถํ อิมาย เทสนาย ทสฺเสตีติ ปากฏํ โหติฯ เอวมฺปิ จายํ เทสนา มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถํ ชาตาฯ
เวทยิตนฺติ ตณฺหาคตานนฺติ ตณฺหาย อุปคตานํ, ปวตฺตานํ วา ตเทว วุตฺตินเยน วิวรติ ‘‘เกวลํ…เป.… เวทยิต’’นฺติฯ ตญฺจ โข ปเนตนฺติ จ ยถาวุตฺตํ เวทยิตเมว ปจฺจามสติ, เตเนตํ ทีเปติ – ‘‘ตทปิ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เวทยิตเมวา’’ติ วจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตทปิ เวทยิตํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ ปุน สมฺพนฺโธ กาตพฺโพติฯ ตทปิ ตาว น สมฺปาปุณาตีติ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน มริยาทวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘น โสตาปนฺนสฺส ทสฺสนมิว นิจฺจล’’นฺติ วุตฺตํฯ ทสฺสนนฺติ จ สมฺมาทสฺสนสุขํ, มคฺคผลสุขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กุโต จายมตฺโถ ลพฺภตีติ เอว-สทฺทสามตฺถิยโตฯ ‘‘ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ หิ วุตฺเตน มคฺคผลสุขํ วิย อวิปฺผนฺทิตํ หุตฺวา เอกรูเป อวติฏฺฐติ, อถ โข ตํ วฏฺฏามิสภูตํ ทิฏฺฐิตณฺหาสลฺลานุวิทฺธตาย สอุปฺปีฬตฺตา วิปฺผนฺทิตเมวาติ ‘‘ปริตสฺสิเตนา’’ติอาทิฯ อยเมตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก สสมฺพนฺธนโยฯ
เอวํ วิเสสการณโต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ วิภชิตฺวา อิทานิ อวิเสสการณโต ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว’’ติอาทิกา เทสนา อารทฺธาฯ สพฺเพสญฺหิ ทิฏฺฐิคตานํ เวทนา, อวิชฺชา, ตณฺหา จ อวิสิฏฺฐการณํฯ ตตฺถ ตทปีติ ‘‘สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ปญฺญาปนเหตุภูตํ สุขาทิเภทํ ติวิธมฺปิ เวทยิตํ, ตทปิ ยถากฺกมํ ทุกฺขสลฺลานิจฺจโต, อวิเสเสน สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวนิสฺสรณโต วา ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ โหติ, ตโต เอว จ สุขาทิปตฺถนาสมฺภวโต, ตณฺหาย จ อุปคตตฺตา ตณฺหาคตานํ ตณฺหาปริตสฺสิเตน ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตเมว ทิฏฺฐิจลนเมวฯ ‘‘อสติ อตฺตนิ โก เวทนํ อนุภวตี’’ติ กายวจีทฺวาเรสุ ทิฏฺฐิยา โจปนปฺปตฺติมตฺตเมว, น ปน ทิฏฺฐิยา ปญฺญเปตพฺโพ โกจิ ธมฺโม สสฺสโต อตฺถีติ อธิปฺปาโยติฯ เอกจฺจสสฺสตาทีสุปิ เอส นโยฯ
ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา
๑๑๘. ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถนฺติ ยํ ทิฏฺฐิยา มูลการณํ, ตสฺสาปิ การณํ, ปุน ตสฺสปิ การณนฺติ เอวํ ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนตฺถํฯ เยน หิ ตณฺหาปริตสฺสิเตน
๑๓๑. ตสฺส ปจฺจยสฺสาติ ตสฺส ผสฺสสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺสฯ ทิฏฺฐิเวทยิเต ทิฏฺฐิยา ปจฺจยภูเต เวทยิเต, ผสฺสปธาเนหิ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิปฺผาเทตพฺเพฯ สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ พลวภาวทสฺสนตฺถนฺติ พลวการณภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ วินาปิ จกฺขาทิวตฺถูหิ, สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ เกหิจิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, น ปน กทาจิปิ ผสฺเสน วินา, ตสฺมา ผสฺโส ธมฺมสงฺคณีปกรเณ จิตฺตุปฺปาทํ วิภชนฺเตน ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติ ผสฺสสฺเสว ปฐมมุทฺธรณํ กตํ, เวทนาย ปน สาติสยมธิฏฺฐานปจฺจโย เอวฯ ‘‘ปฏิสํเวทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตทปี’’ติ เอตฺถาธิกาโรติ อาห ‘‘ตํ เวทยิต’’นฺติฯ คมฺยมานตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามจารตฺตา, โลปตฺตา, เสสตฺตาปิ จ เอส น ปยุตฺโตฯ เอวมีทิเสสุฯ โหติ เจตฺถ –
‘‘คมฺยมานาธิการโต, โลปโต เสสโต จาติ;
การเณหิ จตูหิปิ, น กตฺถจิ รโว ยุตฺโต’’ติฯ
‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ผสฺสสฺส พลวการณตาทสฺสเนน ตทตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ ปตโตติ ปตนฺตสฺสฯ ถูณาติ อุปตฺถมฺภกทารุสฺเสตํ อธิวจนํฯ
ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานวฏฺฏกถาวณฺณนา
๑๔๔. กิญฺจาปิ ‘‘สพฺพทิฏฺฐิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑตี’’ติฯ ‘‘เยปิ เต’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อาคตสฺส จ ปิ-สทฺทสฺส อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สมฺปิณฺเฑตี’’ติ วุตฺตํฯ เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา…เป.… สพฺเพปิ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตีติ หิ เวทยิตกิริยาวเสน ตํตํทิฏฺฐิคติกานํ สมฺปิณฺฑิตตฺตา เวทยิตสมฺปิณฺฑนเมว ชาตํฯ สพฺพมฺปิ หิ วากฺยํ กิริยาปธานนฺติฯ อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถายาติ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหี’’ติ วุตฺเต อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถํ, ปกฺขิปนญฺเจตฺถ เวทยิตสฺส ผสฺสปจฺจยตาทสฺสนเมวฯ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ อิมินา หิ ฉหิ อชฺฌตฺติกายตเนหิ ฉฬารมฺมณปฏิสํเวทนํ เอกนฺตโต ฉผสฺสเหตุกเมวาติ ทสฺสิตํ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ เต’’ติอาทิฯ
กมฺโพโชติ เอวํนามกํ รฏฺฐํฯ ตถา ทกฺขิณาปโถฯ ‘‘สญฺชาติฏฺฐาเน’’ติ อิมินา สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณตฺโถ สญฺชาติ-สทฺโทติ ทสฺเสติฯ เอวํ สโมสรณ-สทฺโทฯ อายตน-สทฺโทปิ ตทุภยตฺเถฯ อายตเนติ สโมสรณภูเต จตุมหาปเถฯ นนฺติ มหานิคฺโรธรุกฺขํฯ อิทญฺหิ องฺคุตฺตราคเม สติ สติอายตเนติ สติสงฺขาเต การเณ วิชฺชมาเน, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิตพฺพตํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อายตนฺติ เอตฺถ ผลานิ ตทายตฺตวุตฺติตาย ปวตฺตนฺติ, อายภูตํ วา อตฺตโน ผลํ ตโนติ ปวตฺเตตีติ อายตนํ, การณํฯ สมฺมนฺตีติ อุปสมฺมนฺติ อสฺสาสํ ชเนนฺติฯ อายตน-สทฺโท อญฺเญสุ วิย น เอตฺถ อตฺถนฺตราวโพธโกติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติมตฺเต’’ติ, ตถา ตถา ปญฺญตฺติมตฺเตติ อตฺโถฯ รุกฺขคจฺฉสมูเห ปณฺณตฺติมตฺเต หิ อรญฺญโวหาโร, อรญฺญเมว จ อรญฺญายตนนฺติฯ อตฺถตฺตเยปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อากรนิวาสาธิฏฺฐานตฺเถ สมฺปิณฺเฑติฯ ‘‘หิรญฺญายตนํ สุวณฺณายตน’’นฺติอาทีสุ
อายตนฺติ เอตฺถ อากโรนฺติ, นิวสนฺติ, อธิฏฺฐหนฺตีติ ยถากฺกมํ วจนตฺโถฯ จกฺขาทีสุ จ ผสฺสาทโย อากิณฺณา, ตานิ จ เนสํ วาโส, อธิฏฺฐานญฺจ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ ตสฺมา ตเทตมฺปิ อตฺถตฺตยมิธ ยุชฺชติเยวฯ กถํ ยุชฺชตีติ อาห ‘‘จกฺขาทีสุ หี’’ติอาทิฯ ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตนฺติ อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา อุปลกฺขณวเสน วุตฺตา อญฺเญสมฺปิ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ อายตนภาวโต, ปธานวเสน วาฯ ตถา หิ จิตฺตุปฺปาทํ วิภชนฺเตน ภควตา เตเยว ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา, สญฺญา, เจตนา, จิตฺตํ โหตี’’ติ ปฐมํ วิภตฺตาฯ สญฺชายนฺติ ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตฯ สโมสรนฺติ ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณภาเวน สโมสรณโตฯ ตานิ จ เนสํ การณํ เตสมภาเว อภาวโตฯ อยํ ปน ยถาวุตฺโต สญฺชาติเทสาทิอตฺโถ รุฬฺหิวเสเนว ตตฺถ ตตฺถ นิรุฬฺหตาย เอว ปวตฺตตฺตาติ อาจริยอานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํฯ อยํ ปน ปทตฺถวิวรณมุเขน ปวตฺโต อตฺโถ – อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํฯ จกฺขาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺฐหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, อายภูเต จ ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อายตญฺจ สํสารทุกฺขํ นยนฺติ ปวตฺเตนฺตีติฯ อิติ อิมินา นเยนาติ เอตฺถ อาทิอตฺเถน อิติ สทฺเทน ‘‘โสตํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ
ตตฺถ ติณฺณนฺติ จกฺขุปสาทรูปารมฺมณจกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ติณฺณํ วิสยินฺทฺริยวิญฺญาณานํฯ เตสํ สมาคมนภาเวน คเหตพฺพโต ‘‘ผสฺโส สงฺคตี’’ติ วุตฺโตฯ ตถา หิ ผสฺสายตนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ วจนํ สงฺคณฺหาติฯ
‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทินา สทฺทมตฺตโต โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตถาปี’’ติอาทินา อตฺถโต ตํ ปริหรติฯ น อายตนานิ ผุสนฺติ รูปานมนารมฺมณภาวโตฯ ผสฺโส อรูปธมฺโม วิสมาโน เอกเทเสน อารมฺมณํ อนลฺลิยมาโนปิ ผุสนากาเรน ปวตฺโต ผุสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสตี’’ติฯ เตเนว โส ‘‘ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ จ วุจฺจติฯ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ อผุสนกิจฺจานิปิ นิสฺสิตโวหาเรน ผุสนกิจฺจานิ กตฺวา ทสฺสนเมว ผสฺเส อุปนิกฺขิปนํ นาม ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติฯ อุปนิกฺขิปิตฺวาติ หิ ผุสนกิจฺจาโรปนวเสน ผสฺสสฺมิํ ปเวเสตฺวาติ อตฺโถฯ ผสฺสคติกานิ กตฺวา ผสฺสุปจารํ อาโรเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปจาโร นาม โวหารมตฺตํ, น เตน อตฺถสิทฺธิ อตํสภาวโตฯ อตฺถสิชฺฌนโก ปน ตํสภาโวเยว อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ยถาหุ –
‘‘อตฺถญฺหิ นาโถ สรณํ อโวจ,
น พฺยญฺชนํ โลกหิโต มเหสี’’ติฯ
อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ ฉนฺนํ ผสฺสานํ วเสน จกฺขุสมฺผสฺสชา ยาว มโนสมฺผสฺสชาติ สงฺเขปโต ฉพฺพิธํ สนฺธาย ‘‘ฉผสฺสายตนสมฺภวา เวทนา’’ติ วุตฺตํฯ วิตฺถารโต ปน –
‘‘ผสฺสโต ฉพฺพิธาเปตา, อุปวิจารเภทโต;
ติธา นิสฺสิตโต ทฺวีหิ, ติธา กาเลน วฑฺฒิตา’’ติฯ –
อฏฺฐสตปริยาเย วุตฺตนเยน อฏฺฐสตปฺปเภทาฯ มหาวิหารวาสิโน เจตฺถ ยถา วิญฺญาณํ นามรูปํ สฬายตนํ สาติ ยถาวุตฺตปฺปเภทา เวทนาฯ รูปตณฺหาทิเภทายาติ ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต
‘‘รูปตณฺหาทิกา กาม-ตณฺหาทีหิ ติธา ปุน;
สนฺตานโต ทฺวิธา กาล-เภเทน คุณิตา สิยุ’’นฺติฯ –
เอวํ วุตฺตอฏฺฐสตปฺปเภทายฯ อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยสีเสนฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุปนิสฺสยปจฺจโยว อุทฺธโฏ, นนุ สุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา จ ตณฺหาย อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน จตุธา ปจฺจโย, ทุกฺขา จ อารมฺมณมตฺตปกตูปนิสฺสยวเสน ทฺวิธาติ? สจฺจเมตํ, อุปนิสฺสเย เอว ปน ตํ สพฺพมฺปิ อนฺโตคธนฺติ เอวมุทฺธโฏฯ ยุตฺตํ ตาว อารมฺมณูปนิสฺสยสฺส อุปนิสฺสยสามญฺญโต อุปนิสฺสเย อนฺโตคธตา, กถํ ปน อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปตีนํ ตตฺถ อนฺโตคธภาโว สิยาติ? เตสมฺปิ อารมฺมณสามญฺญโต อารมฺมณูปนิสฺสเยน สงฺคหิตตฺตา อารมฺมณูปนิสฺสยวสโมธานภูเตว อุปนิสฺสเย เอว อนฺโตคธตา โหติฯ เอตทตฺถเมว หิ สนฺธาย ‘‘อุปนิสฺสเยนา’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ สิทฺเธ หิ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา โหติ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วาติฯ เอวมีทิเสสุฯ
จตุพฺพิธสฺสาติ กามุปาทานํ ยาว อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตุพฺพิธสฺสฯ นนุ จ ตณฺหาว กามุปาทานํ, กถํ สาเยว ตสฺส ปจฺจโย สิยาติ? สจฺจํ, ปุริมตณฺหาย ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺฉิมตณฺหาย ทฬฺหภาวโต ปุริมาเยว ตณฺหา ปจฺฉิมาย ปจฺจโย ภวติฯ ตณฺหาทฬฺหตฺตเมว หิ ‘‘กามุปาทานํ อุปายาโส อุปกฏฺฐา’’ติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ทฬฺหตฺเถ ปวตฺตนโตฯ อปิจ ทุพฺพลา ตณฺหา ตณฺหาเยว, พลวตี ตณฺหา กามุปาทานํฯ อถ วา อปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา ตมสิ โจรานํ หตฺถปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ กามุปาทานํ โจรานํ หตฺถคตภณฺฑคฺคหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหาฯ สนฺตุฏฺฐิตาปฏิปกฺขํ กามุปาทานํฯ ปริเยสนทุกฺขมูลํ ตณฺหา, อารกฺขทุกฺขมูลํ กามุปาทานํฯ อยมฺปิ เตสํ วิเสโส เกจิวาทวเสน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๔๔) ทสฺสิโต ปุริมนยสฺเสว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๔) สกวาทภาเวน วุตฺตตฺตาฯ
อสหชาตสฺส ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ ตณฺหาย รูปาทีนิ อสฺสาเทตฺวา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตณฺหา กามุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโยฯ ตถา รูปาทิเภเท สมฺมูฬฺโห ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔-๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๑๐.๑๗๖, ๒๑๗; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๐๗, ๙๒๕, ๙๗๑) มิจฺฉาทสฺสนํ, สํสารโต มุจฺจิตุกาโม อสุทฺธิมคฺเค สุทฺธิมคฺคปรามสนํ, ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยคาหภูตํ สกฺกายทสฺสนญฺจ คณฺหาติฯ ตสฺมา อิตเรสมฺปิ ติณฺณํ ตณฺหา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ สหชาตา ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา สหชาตานํ ปจฺจโยฯ ตมฺปิ สพฺพํ สหชาตปจฺจเยเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘สหชาตโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ
ภวสฺสาติ กมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จฯ ตตฺถ เจตนาทิสงฺขาตํ สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโวฯ กามภวาทินววิโธ อุปปตฺติภโวฯ เตสุ อุปปตฺติภวสฺส จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปปตฺติภวเหตุภูตสฺส กมฺมภวสฺส การณภาวโต, ตสฺส จ สหายภาวูปคมนโต ปกตูปนิสฺสยวเสน ปจฺจโยฯ กมฺมารมฺมณกรณกาเล ปน กมฺมสหชาตมุปาทานํ อุปปตฺติภวสฺส อารมฺมณวเสน ปจฺจโยฯ กมฺมภวสฺส ปน สหชาตสฺส สหชาตมุปาทานํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เจว เหตุมคฺควเสน จ อเนกธา ปจฺจโยฯ อสหชาตสฺส ปน อนนฺตรสฺส อสหชาตมุปาทานํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนวเสน, อิตรสฺส จ นานนฺตรสฺส ปกตูปนิสฺสยวเสน, สมฺมสนาทิกาเลสุ อารมฺมณาทิวเสน จ ปจฺจโยฯ ตตฺถ อนนฺตราทิเก อุปนิสฺสยปจฺจเย, สหชาตาทิเก จ สหชาตปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา ตถาติ วุตฺตํ, รูปูปหารตฺโถ วา เหส อนุกฑฺฒนตฺโถ วาฯ เตน หิ อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ
ภโว ชาติยาติ เอตฺถ ภโวติ กมฺมภโว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ ชาติเยว หิ อุปปตฺติภโวติ, สา จ ปฐมาภินิพฺพตฺตขนฺธาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชาตีติ ปเนตฺถ สวิการา ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺฐพฺพา’’ติ, เตนายํ โจทนา นิวตฺติตา ‘‘นนุ ชาติปิ สวิการาติ นิพฺพตฺติวิกาเรน สวิการา, น อญฺเญหิ, เต จ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเยว, โส เอว จ ตสฺส การณํ ภวิตุมยุตฺโต ตณฺหาย กามุปาทานสฺส ปจฺจยภาเว วิย ปุริมปจฺฉิมาทิวิเสสานมสมฺภวโต, ตสฺมา กมฺมภโวเยว อุปปตฺติภวสงฺขาตาย ชาติยา กมฺมปจฺจเยน เจว ปกตูปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโยติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมปจฺจยํ อุปนิสฺสเยเนว สงฺคเหตฺวา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ชาติยา สติ ชรามรณํ, ชรามรณาทินา ผุฏฺฐสฺส จ พาลสฺส โสกาทโย สมฺภวนฺติ, นาสติ, ตสฺมา ชาติชรามรณาทีนํ อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโยติ อาห ‘‘ชาติ…เป.… ปจฺจโย’’ติ วิตฺถารโต อตฺถวินิจฺฉยสฺส อกตตฺตา, สหชาตูปนิสฺสยสีเสเนว ปจฺจยวิจารณาย จ, ทสฺสิตตฺตา, องฺคาทิวิธานสฺส จ อนามฏฺฐตฺตา ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหาวิสยตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิจารณาย นิรวเสสา อยํ กุโต ลทฺธพฺพาติ โจทนมปเนติ ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทินาฯ ‘‘อิธ ปนสฺสา’’ติอาทินา ปาฬิยมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา เอกเทเสเนว กถิตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ พฺรหฺมชาเลฯ อสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺสฯ ปโยชนมตฺตเมวาติ ทิฏฺฐิยา การณภูตเวทนาวเสน เอกเทสมตฺตํ ปโยชนเมวฯ ‘‘มตฺตเมวา’’ติ หิ อวธารณตฺเถ ปริยายวจนํ ‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย อญฺญมญฺญตฺถาวโพธนวเสน สปโยชนตฺตา, มตฺต-สทฺโท วา ปมาเณ, ปโยชนสงฺขาตํ ปมาณเมว, น ตทุตฺตรีติ อตฺโถฯ ‘‘มตฺต-สทฺโท อวธารเณ เอว-สทฺโท สนฺนิฏฺฐาเน’’ติปิ วทนฺติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ โหติ เจตฺถ –
‘‘มตฺตเมวาติ
มตฺตาวธารเณ วา, สนฺนิฏฺฐานมฺหิ เจตร’’นฺติฯ
เอกเทเสเนวิธ ปาฬิยํ กถิตตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ตถา กถเน สทฺธิํ อุทาหรเณน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ เตน อิมมธิปฺปายํ ทสฺเสติ ‘‘วฏฺฏกถํ กเถนฺโต ภควา อวิชฺชา-ตณฺหา-ทิฏฺฐีนมญฺญตรสีเสน กเถสิ, เตสุ อิธ ทิฏฺฐิสีเสเนว กเถนฺโต เวทนาย ทิฏฺฐิยา พลวการณตฺตา เวทนามูลกํ เอกเทสเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ กเถสี’’ติฯ เอตานิ จ สุตฺตานิ องฺคุตฺตรนิกาเย ทสนิปาเต (อ. นิ. ๑๐.๖๑ วากฺยขนฺเธ) ตตฺถ ปุริมโกฏิ น ปญฺญายตีติ อสุกสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, จกฺกวตฺติโน วา กาเล อวิชฺชา อุปฺปนฺนา, น ตโต เอวญฺเจตนฺติ อิมินา มริยาทาภาเวน อยํ อวิชฺชา กามํ วุจฺจติฯ อถ จ ปนาติ เอวํ กาลนิยเมน มริยาทาภาเวน วุจฺจมานาปิฯ อิทปฺปจฺจยาติ อิมสฺมา ปญฺจนีวรณสงฺขาตปจฺจยา อวิชฺชา สมฺภวตีติ เอวํ ธมฺมนิยาเมน อวิชฺชาย โกฏิ ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ ‘‘โก จาหาโร อวิชฺชาย, ‘ปญฺจ นีวรณา’ ติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๖๑) หิ ตตฺเถว วุตฺตํ, ฏีกายํ ปน ‘‘อาสวปจฺจยา’’ติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๔๔) อาห, ตํ อุทาหรณสุตฺเตน น สเมติฯ อยํ ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย ม-การสฺส ท-การาเทสวเสนฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘อีทิสสฺส ปโยคสฺส ทิสฺสนโต อิท-สทฺโทเยว ปกตี’’ติ วทนฺติ, อยุตฺตเมเวตํ วณฺณวิการาทิวเสน นานาปโยคสฺส ทิสฺสมานตฺตาฯ ยถา หิ วณฺณวิกาเรน ‘‘อมู’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘อสู’’ติ ทิสฺสติ, ‘‘อิเมสู’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘เอสู’’ติ, เอวมิธาปิ วณฺณวิกาโร จ วากฺเย วิย สมาเสปิ ลพฺภเตว ยถา ‘‘ชานิปติ ตุทมฺปตี’’ติฯ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน วุตฺตเมว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ภวตณฺหายาติ ภวสญฺโญชนภูตาย ตณฺหายฯ อิทปฺปจฺจยาติ อิมสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ ‘‘โก จาหาโร ภวตณฺหาย, ‘อวิชฺชา’ ติสฺส วจนีย’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ภวทิฏฺฐิยาติ สสฺสตทิฏฺฐิยาฯ อิทปฺปจฺจยาติ อิธ ปน ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อนุโลเมน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม วฏฺฏกถา, ตํ กถเนเนว ภควา เอเต ทิฏฺฐิคติกา ยาวิทํ มิจฺฉาทสฺสนํ น ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ตาว อิมินา ปจฺจยปรมฺปเรน วฏฺเฏเยว นิมุชฺชนฺตีติ ทสฺเสสีติฯ อิโต ภวาทิโตฯ เอตฺถ ภวาทีสุฯ เอส นโย เสสปททฺวเยปิฯ อิมินา อปริยนฺตํ อปราปรุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ วิปนฺนฏฺฐาติ วิวิเธน นาสิตาฯ
วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา
๑๔๕. ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาคาหทสฺสนวเสน อธิฏฺฐานภูตํ, ทิฏฺฐิคติกวเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานธมฺมเทสนา เหสาฯ ยุตฺตโยคภิกฺขุอธิฏฺฐานนฺติ ยุตฺตโยคานํ ภิกฺขูนมธิฏฺฐานภูตํ, ภิกฺขุวเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิวฏฺฏนฺติ วฏฺฏโต วิคตํฯ ‘‘เยหี’’ติอาทินา ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาทสฺสนสฺส การณภูตาย เวทนาย ปจฺจยภูตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว ผสฺสายตนมิธ คหิตํ เทสนากุสเลน ภควตาติ เวทนากมฺมฏฺฐาเนติ ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิกํ อิมํ ปาฬิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจิมตฺตเมว วิเสโสติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ นฺติ ‘‘ผสฺสสมุทยา, ผสฺสนิโรธา’’ติ วุตฺตํ การณํฯ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติอาทีสุ กพฬีกาโร อาหาโร เวทิตพฺโพฯ โส หิ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๔๒๙) ปฏฺฐาเน วจนโต กมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ จกฺขาทีนํ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติเยวฯ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติอาทีสุ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมว นามํฯ นนุ จ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ วจนโต สพฺเพสุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ อิจฺเจว วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา จกฺขายตนาทีสุ ‘‘อาหารสมุทยา อาหารนิโรธา’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ อวิเสเสน, อิธ ปน เอวมฺปิ จกฺขาทีสุ สมฺภวตีติ วิเสสโต ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อุตฺตริตรชานเนเนว ทิฏฺฐิคตสฺส ชานนมฺปิ สิทฺธนฺติ กตฺวา ปาฬิยมนาคเตปิ ‘‘ทิฏฺฐิญฺจ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ สีลสมาธิปญฺญาโย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา, วิมุตฺติ ปน อิท เหฏฺฐิมา ผลสมาปตฺติโย ‘‘ยาว อรหตฺตา’’ติ ‘‘พหุสฺสุโต คนฺถธโร ภิกฺขุ ชานาตี’’ติอาทิ, ยถาลาภํ วา โยเชตพฺพํฯ เทสนา ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท อรุจิยตฺโถ, เตนิมํ ทีเปติ – ยทิปิ อนาคามิอาทโย ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ตถาปิ อรหโต อุกฺกํสคติวิชานนวเสน เทสนา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาปิตาติฯ สุวณฺณเคโห วิย รตนมยกณฺณิกาย เทสนา อรหตฺตกณฺณิกาย นิฏฺฐาปิตาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ยโต โข…เป.… ปชานาตี’’ติ เอเตน ธมฺมสฺส นิยฺยานิกภาเวน สทฺธิํ สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติ, เตเนว อฏฺฐกถายํ ‘‘โก เอวํ ชานาตีติ? ขีณาสโว ชานาติ, ยาว อารทฺธวิปสฺสโก ชานาตี’’ติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺโฆ ทสฺสิโต, เตน ยเทตํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนาปิ ทีเปตุ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๘), ตํ ยถารุตวเสเนว ทีปิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๑๔๖. ‘‘เทสนาชาลวิมุตฺโต ทิฏฺฏิคติโก นาม นตฺถี’’ติ ทสฺสนํ เทสนาย เกวลปริปุณฺณตํ ญาเปตุนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนฺโต ชาลสฺสาติ อนฺโตชาลํ, ทพฺพปเวสนวเสน อนฺโตชาเล อกตาปิ ตนฺนิสฺสิตวาทปฺปเวสนวเสน กตาติ อนฺโตชาลีกตา, อนฺโต ชาลสฺส ติฏฺฐนฺตีติ วา อนฺโตชาลา, ทพฺพวเสน อนนฺโตชาลาปิ ตนฺนิสฺสิตวาทวเสน อนฺโตชาลา กตาติ อนฺโตชาลีกตาฯ อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการวาจกโต อีปจฺจโย, อนฺตสรสฺส วา อีการาเทโสติ สทฺทวิทู ยถา ‘‘ธวลีกาโร, กพฬีกาโร’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๑), อิมมตฺถํ ‘‘อิมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิสฺสิตา อวสิตาว หุตฺวา อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ มาน-สทฺโท เจตฺถ ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ อปฺปหีเนน อุมฺมุชฺชนภาเวน ปุน อุมฺมุชฺชนภาวสฺส ลกฺขิตตฺตา, ตถา ‘‘โอสีทนฺตา’’ติอาทีสุปิ อนฺต-สทฺโทฯ อุมฺมุชฺชเนเนว อวุตฺตสฺสาปิ นิมุชฺชนสฺส คหณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘โอสีทนฺตา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อปายูปปตฺติวเสน อโธ โอสีทนํ, สมฺปตฺติภววเสน อุทฺธมุคฺคมนํฯ ตถา ปริตฺตภูมิมหคฺคตภูมิวเสน, ทิฏฺฐิยา โอลีนตาติธาวนวเสน, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิอปรนฺตานุทิฏฺฐิวเสน จ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ ปริยาปนฺนาติ อนฺโตคธาฯ ตพฺภาโว จ ตทาพทฺเธนาติ วุตฺตํ ‘‘เอเตน อาพทฺธา’’ติฯ ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตปาฬิยา อาปนฺนตฺถํ ทสฺเสติฯ
อิทานิ ‘‘เกวฏฺโฏ วิยา’’ติอาทินาฯ เก อุทเก วฏฺฏติ ปริจรตีติ เกวฏฺโฏ, มจฺฉพนฺโธฯ กามํ เกวฏฺฏนฺเตวาสีปิ ปาฬิยํ วุตฺโต, โส ปน ตทนุคติโกวาติ ตถา วุตฺตํฯ ทสสหสฺสิโลกธาตูติ ชาติกฺเขตฺตํ สนฺธายาห ตตฺเถว ปฏิเวธสมฺภวโต, อญฺเญสญฺจ ตคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ อญฺญตฺถาปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา เอตฺถ ปริยาปนฺนา อนฺโตชาลีกตาวฯ โอฬาริกาติ ปากฏภาเวน ถูลาฯ ตสฺสาติ ปริตฺโตทกสฺสฯ
๑๔๗. ‘‘สพฺพทิฏฺฐีนํ สงฺคหิตตฺตา’’ติ เอเตน วาทสงฺคหเณน ปุคฺคลสงฺคโหติ ทสฺเสติฯ อตฺตโน…เป.… ทสฺเสนฺโตติ เทสนากุสลตาย ยถาวุตฺเตสุ ทิฏฺฐิคติกานํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนฏฺฐานภูเตสุ กตฺถจิปิ ภวาทีสุ อตฺตโน อนวโรธภาวํ ทสฺเสนฺโตฯ นยนฺตีติ สตฺเต อิจฺฉิตฏฺฐานมาวหนฺติ, ตํ ปน ตถาอากฑฺฒนวเสนาติ อาห ‘‘คีวายา’’ติอาทิฯ ‘‘เนตฺติสทิสตายา’’ติ อิมินา สทิสโวหารํ, อุปมาตทฺธิตํ วา ทสฺเสติฯ ‘‘สา หี’’ติอาทิ สทิสตาวิภาวนาฯ คีวายาติ เอตฺถ มหาชนานนฺติ สมฺพนฺธีนิทฺเทโส เนตีติ เอตฺถาปิ กมฺมภาเวน สมฺพชฺฌิตพฺโพ นี-สทฺทสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา, อาขฺยาตปโยเค จ พหุลํ สามิวจนสฺส กตฺตุกมฺมตฺถโชตกตฺตาฯ อสฺสาติ อเนน ภควตา, สา ภวเนตฺติ อุจฺฉินฺนาติ สมฺพนฺโธฯ ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาวาติ สามตฺถิยตฺถมาหฯ ชีวิตปริยาทาเน วุตฺเตเยว หิ ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาโว วุตฺโต นาม ตสฺเสว อทสฺสนสฺส ปธานการณตฺตาฯ ‘‘น ทกฺขนฺตี’’ติ เอตฺถ อนาคตวจนวเสน ปทสิทฺธิ ‘‘ยตฺร หิ นาม สาวโก เอวรูปํ ญสฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขิํ วา กริสฺสตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๒๘; สํ. นิ. ๒.๒๐๒) วิยาติ ทสฺเสติ ‘‘น ทกฺขิสฺสนฺตี’’ติ อิมินาฯ กิํ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺตี’’ติฯ อปณฺณตฺติกภาวนฺติ จ ธรมานกปณฺณตฺติยา เอว อปณฺณตฺติกภาวํ, อตีตปณฺณตฺติยา ปน ตถาคตปณฺณตฺติ
กาโยติ อตฺตภาโว, โย รูปารูปธมฺมสมูโหฯ เอวญฺหิสฺส อมฺพรุกฺขสทิสตา, ตทวยวานญฺจ รูปกฺขนฺธจกฺขายตนจกฺขุธาตาทีนํ อมฺพปกฺกสทิสตา ตนฺติ กายํฯ ปญฺจปกฺกทฺวาทสปกฺกอฏฺฐารสปกฺกปริมาณาติ ปญฺจปกฺกปริมาณา เอกา, ทฺวาทสปกฺกปริมาณา เอกา, อฏฺฐารสปกฺกปริมาณา เอกาติ ติวิธา ปกฺกมฺพผลปิณฺฑี วิยฯ ปิณฺโฑ เอตสฺสาติ ปิณฺฑี, ถวโกฯ ตทนฺวยานีติ วณฺฏานุคตานิ, เตนาห ‘‘ตํเยว วณฺฏํ อนุคตานี’’ติฯ
มณฺฑูกกณฺฏกวิสสมฺผสฺสนฺติ วิสวนฺตสฺส เภกวิเสสสฺส กณฺฏเกน, ตทญฺเญน จ วิเสน สมฺผสฺสํ, มณฺฑูกกณฺฏเก วิชฺชมานสฺส วิสสฺส สมฺผสฺสํ วาฯ สกณฺฏโก ชลจารี สตฺโต อิธ มณฺฑูโก นาม, โย ‘‘ปาสาณกจฺฉโป’’ติ โวหรนฺติ, ตสฺส นงฺคุฏฺเฐ อคฺคโกฏิยํ ฐิโต กณฺฏโกติปิ วทนฺติฯ เอกํ วิสมจฺฉกณฺฏกนฺติปิ เอเกฯ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ เอตฺถ จ วณฺฏจฺเฉเท วณฺฏูปนิพนฺธานํ อมฺพปกฺกานํ อมฺพรุกฺขโต วิจฺเฉโท วิย ภวเนตฺติจฺเฉเท ตทุปนิพนฺธานํ ขนฺธาทีนํ สนฺตานโต วิจฺเฉโทติ เอตฺตาวตาว ปาฬิยมาคตํ โอปมฺมํ, ตทวเสสํ ปน อตฺถโต ลทฺธเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๑๔๘. พุทฺธพลนฺติ พุทฺธานํ ญาณพลํฯ กถิตสุตฺตสฺส นามาติ เอตฺถ นาม-สทฺโท สมฺภาวเน นิปาโต, เตน ‘‘เอวมฺปิ นาม กถิตสุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตนเยน สุตฺตสฺส คุณํ สมฺภาเวติฯ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถฯ เตน หิ อธุนาว คณฺหาเปสฺสามิฯ น ปปญฺจํ กริสฺสามีติ โวสฺสคฺคํ กโรติฯ
ธมฺมปริยาเยติ ธมฺมเทสนาสงฺขาตาย ปาฬิยาฯ อิธตฺโถติ ทิฏฺฐธมฺมหิตํฯ ปรตฺโถติ สมฺปรายหิตํ, ตทุภยตฺโถ วาฯ ภาสิตตฺโถปิ ยุชฺชติ ‘‘ธมฺมชาล’’นฺติ เอตฺถ ตนฺติธมฺมสฺส คหิตตฺตาฯ อิหาติ อิธ สาสเนฯ นนฺติ นิปาตมตฺตํ ‘‘น นํ สุโต สมโณ โคตโม’’ติอาทีสุ วิยฯ นฺติ ธมฺมาติ ปาฬิธมฺมาฯ สพฺเพน สพฺพํ สงฺคณฺหนโต อตฺถสงฺขาตํ ชาลเมตฺถาติ อตฺถชาลํฯ ตถา ธมฺมชาลํ พฺรหฺมชาลํ ทิฏฺฐิชาลนฺติ เอตฺถาปิฯ สงฺคามํ วิชินาติ เอเตนาติ สงฺคามวิชโย, สงฺคาโม เจตฺถ ปญฺจหิ มาเรหิ สมาคมนํ อภิยุชฺฌนนฺติ อาห ‘‘เทวปุตฺตมารมฺปี’’ติอาทิฯ อตฺถสมฺปตฺติยา หิ อตฺถชาลํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา, สีลาทิอนวชฺชธมฺมนิทฺเทสโต ธมฺมชาลํฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ มคฺคผลนิพฺพานานํ วิภตฺตตฺตา พฺรหฺมชาลํฯ ทิฏฺฏิวิเวจนมุเขน สุญฺญตาปกาสเนน สมฺมาทิฏฺฐิยา วิภตฺตตฺตา ทิฏฺฐิชาลํฯ ติตฺถิยวาทนิมฺมทฺทนุปายตฺตา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ เอวมฺเปตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ
นิทานาวสานโตติ นิทานาวสานโตติ นิทานปริโยสาเน วุตฺตตฺตา นิทานาวสานภูตโต ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๑.๕, ๖) วจนโตฯ อาภิวิธิอวธิวจนญฺเหตํฯ อิทญฺจ ‘‘อโวจา’’ติ กิริยาสมฺพนฺธเนน วุตฺตํฯ ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณ’’นฺติ วจนโต ปน นิทานมฺปิ นิคมนํ วิย สุตฺตปริยาปนฺนเมวฯ อลพฺภ…เป.… คมฺภีรนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิเสสนํฯ
๑๔๙. ยถา อนตฺตมนา อตฺตโน อนตฺถจรตาย ปรมนา เวริมนา นาม โหนฺติ, ยถาห ธมฺมราชา ธมฺมปเท, อุทาเน จ –
‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;
มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติฯ (ธ. ป. ๔๒; อุทา. ๓๓);
น เอวมิเม อนตฺตมนา, อิเม ปน อตฺตโน อตฺถจรตาย อตฺตมนา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘สกมนา’’ติฯ สกมนตา จ ปีติยา คหิตจิตฺตตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘พุทฺธคตายา’’ติอาทินาฯ
อยํ ปน อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – อตฺตมนาติ สมตฺตมนา, อิมาย เทสนาย ปริปุณฺณมนสงฺกปฺปาติ อตฺโถฯ เทสนาวิลาโส เทสนาย วิชมฺภนํ, ตญฺจ เทสนากิจฺจนิปฺผาทกํ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ กรวีกสฺส รุตมิว มญฺชุมธุรสฺสโร ยสฺสาติ กรวีกรุตมญฺชู, เตนฯ อมตาภิเสกสทิเสนาติ กายจิตฺตทรถวูปสมกํ สพฺพสมฺภาราภิสงฺขตํ อุทกํ ทีฆายุกตาสํวตฺตนโต อมตํ นามฯ เตนาภิเสกสทิเสนฯ พฺรหฺมุโน สโร วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สโร ยสฺสาติพฺรหฺมสฺสโร, เตนฯ อภินนฺทตีติ ตณฺหายติ, เตนาห ‘‘ตณฺหายมฺปิ อาคโต’’ติฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ อภินนฺทนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ เสวนฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อุปคมเนปี’’ติฯ
ตถา อภินนฺทนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ อตฺถมาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉเนปี’’ติฯ อภินนฺทิตฺวาติ วุตฺโตเยวตฺโถ ‘‘อนุโมทิตฺวา’’ติ อิมินา ปกาสิโตติ สนฺธาย ‘‘อนุโมทเนปี’’ติ วุตฺตํฯ
อิมเมวตฺถํ ‘‘สุภาสิต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺทโต สุภาสิตํ, อตฺถโต สุลปิตํฯ สีลปฺปกาสเนน วา สุภาสิตํ, สุญฺญตาปกาสเนน สุลปิตํฯ ทิฏฺฐิวิภชเนน วา สุภาสิตํ, ตนฺนิพฺเพธกสพฺพญฺญุตญฺญาณวิภชเนน สุลปิตํฯ เอวํ อวณฺณวณฺณนิเสธนาทีหิปิ อิธ ทสฺสิตปฺปกาเรหิ โยเชตพฺพํฯ ตาทิโนติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมเปกฺขนาทีหิ ปญฺจหิ การเณหิ ตาทิภูตสฺสฯ อิมสฺส ปทสฺส วิตฺถาโร ‘‘อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, วนฺตาวีติ ตาที’’ติอาทินา (มหานิ. ๓๘) มหานิทฺเทเส วุตฺโต, โส อุปริ อฏฺฐกถายมฺปิ อาวิภวิสฺสติฯ กิญฺจาปิ ‘‘กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๗) ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตาย กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน วุตฺตตฺตา อิทํ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ นาม ภวติฯ พฺยากรณเมว หิ เวยฺยากรณํ, ตถาปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวเสน ปวตฺตํ สุตฺตํ สคาถกํ เจ, เคยฺยํ นาม ภวติฯ นิคฺคาถกํ, เจ องฺคนฺตรเหตุรหิตญฺจ, เวยฺยากรณํ นามฯ อิติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวเสน ปวตฺตสฺสาปิ เคยฺยสาธารณโต, องฺคนฺตรเหตุรหิตสฺส จ นิคฺคาถกภาวสฺเสว อนญฺญสาธารณโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาวมนเปกฺขิตฺวา นิคฺคาถกภาวเมว เวยฺยากรณเหตุตาย ทสฺเสนฺโต ‘‘นิคฺคาถกตฺตา หิ อิทํ เวยฺยากรณ’’นฺติ อาหฯ
กสฺมาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘ภญฺญมาเนติ หิ วุตฺต’’นฺติ อิมินาฯ อุภยสมฺพนฺธปทญฺเหตํ เหฏฺฐา, อุปริ จ สมฺพชฺฌนโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภญฺญมาเน’’ติ วตฺตมานกาลวเสน วุตฺตตฺตา น เกวลํ สุตฺตปริโยสาเนเยว, อถ โข ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสุ อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพาติฯ ยเทวํ สกเลปิ อิมสฺมิํ สุตฺเต ภญฺญมาเน อกมฺปิตฺถาติ อตฺโถเยว สมฺภวติ, น ปน ตสฺส ตสฺส ทิฏฺฐิคตสฺส ปริโยสาเน ปริโยสาเนติ อตฺโถติ? นายมนุโยโค กตฺถจิปิ น ปวิสติ สมฺภวมตฺเตเนว อนุยุญฺชนโต, อยํ ปน อตฺโถ น สมฺภวมตฺเตเนว วุตฺโต, อถ โข เทสนากาเล กมฺปนากาเรเนว อาจริยปรมฺปราภเตนฯ เตเนว หิ อากาเรนายมตฺโถ สงฺคีติมารุฬฺโห, ตถารุฬฺหนเยเนว จ สงฺคหกาเรน วุตฺโตติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ, อิตรถา อตกฺกาวจรสฺส อิมสฺสตฺถสฺส ตกฺกปริยาหตกถนํ อนุปปนฺนํ สิยาติฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘ธาตุกฺโขเภนา’’ติอาทีสุ อตฺโถ มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนาย (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๗๑) คเหตพฺโพฯ
อปเรสุปีติ ปิ-สทฺเทน ปารมิปวิจยนํ สมฺปิณฺเฑติฯ วุตฺตญฺหิ พุทฺธวํเส –
‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;
ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถา’’ติฯ (พุ. วํ. ๑๖๖);
ตถา สาสนปติฏฺฐานนฺตรธานาทโยปิฯ ตตฺถ สาสนปติฏฺฐาเน ตาว ภควโต เวฬุวนปฏิคฺคหเณ, มหามหินฺทตฺเถรสฺส มหาเมฆวนปฏิคฺคหเณ, มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส วินยปิฏกสชฺฌายเนติ เอวมาทีสุ สาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานีติ ปีติวสํ คตา นจฺจนฺตา วิย อยํ มหาปถวี กมฺปิตฺถฯ สาสนนฺตรธาเน ปน ‘‘อโห อีทิสสฺส สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธาน’’นฺติ โทมนสฺสปฺปตฺตา วิย ยถา ตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธาเนฯ วุตฺตญฺเหตมปทาเน –
‘‘ตทายํ ปถวี สพฺพา, อจลา สา จลาจลา;
สาคโร จ สโสโกว, วินที กรุณํ คิร’’นฺติฯ (อป. ๒.๕๔.๑๓๑);
โพธิมณฺฑูปสงฺกมเนติ วิสาขาปุณฺณมทิวเส ปฐมํ โพธิมณฺฑูปสงฺกมเนฯ ปํสุกูลคฺคหเณติ ปุณฺณํ นาม ทาสิํ ปารุปิตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตสฺส สาณมยปํสุกูลสฺส ตุมฺพมตฺเต ปาเณ วิธุนิตฺวา มหาอริยวํเส ฐตฺวา คหเณฯ ปํสุกูลโธวเนติ ตสฺเสว ปํสุกูลสฺส โธวเนฯ กาฬการามสุตฺตํ (อ. นิ. ๔.๒๔) องฺคุตฺตราคเม จตุกฺกนิปาเตฯ โคตมกสุตฺตมฺปิ (อ. นิ. ๓.๑๗๖) ตตฺเถว ติกนิปาเตฯ วีริยพเลนาติ มหาภินิกฺขมเน จกฺกวตฺติสิริปริจฺจาคเหตุภูตวีริยปฺปภาเวนฯ โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน –
‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ;
อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติฯ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒, ๒๓๗; อ. นิ. ๒.๕; ๘.๑๓; มหานิ. ๑๙๖; อวิทูเรนิทานกถา);
วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยานุภาเวนาติ ยถารหมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อจฺฉริยเวคาภิหตาติ วิมฺหยาวหกิริยานุภาวฆฏฺฏิตาฯ ปํสุกูลโธวเน ภควโต ปุญฺญเตเชนาติ วทนฺติฯ ปํสุกูลคฺคหเณ ยถา อจฺฉริยเวคาภิหตาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, ตํ ปน กทาจิ ปวตฺตตฺตา ‘‘อกาลกมฺปเนนา’’ติ ‘‘สกฺขิภาเวนา’’ติ ยถา ตํ มารวิชยกาเล (ชา. อฏฺฐ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา)ฯ สาธุการทาเนนาติ ปกรณานุรูปวเสน วุตฺตํ ยถา ตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสงฺคีติกาลาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๓.๓๐๑)ฯ
‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา อเนกตฺถปถวีกมฺปนทสฺสนมุเขน อิมสฺส สุตฺตสฺส มหานุภาวตาเยว ทสฺสิตาฯ ตตฺถ โชติวเนติ นนฺทวเนฯ ตญฺหิ สาสนสฺส ญาณาโลกสงฺขาตาย โชติยา ปาตุภูตฏฺฐานตฺตา โชติวนนฺติ วุจฺจตีติ วินยสํวณฺณนายํ วุตฺตํฯ ธมฺมนฺติ อนมตคฺคสุตฺตาทิธมฺมํฯ ปาจีนอมฺพลฏฺฐิกฏฺฐานนฺติ ปาจีนทิสาภาเค ตรุณมฺพรุกฺเขน ลกฺขิตฏฺฐานํฯ
เอวนฺติ ภควตา เทสิตกาลาทีสุ ปถวีกมฺปนมติทิสติฯ อเนกโสติ อเนกธาฯ สยมฺภุนา เทสิตสฺส พฺรหฺมชาลสฺส ยสฺส สุตฺตเสฏฺฐสฺสาติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ โยนิโสติ มิจฺฉาทิฏฺฐิปฺปหานสมฺมาทิฏฺฐิสมาทานาทินา ญาเยน อุปาเยน ปฏิปชฺชนฺตูติ อตฺโถฯ อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถาย ลีนตฺถวิภาวนาฯ
ปกรณนยวณฺณนา
‘‘อิโต ปรํ อาจริย-ธมฺมปาเลน ยา กตา;
สมุฏฺฐานาทิหาราทิ-วิวิธตฺถวิภาวนาฯ
น สา อมฺเหหุเปกฺเขยฺยา, อยญฺหิ ตพฺพิโสธนา;
ตสฺมา ตมฺปิ ปวกฺขาม, โสตูนํ ญาณวุฑฺฒิยาฯ
อยญฺหิ ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา – ปกรณนโยติ จ ตมฺพปณฺณิภาสาย วณฺณนานโยฯ ‘‘เนตฺติเปฏกปฺปกรเณ ธมฺมกถิกานํ โยชนานโยติปิ วทนฺตี’’ติ อภิธมฺมฏีกายํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปนายํ เทสนาย สมุฏฺฐานปโยชนภาชเนสุ, ปิณฺฑตฺเถสุ จ ปฐมํ นิทฺธาริเตสุ สุกรา, โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา –
สมุฏฺฐานํ
นิทฺธาเรตฺวาน ปณฺฑิโต, ตโต หาราทโย สํเสฯ
ตตฺถ สมุฏฺฐานํ นาม เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณมสาธารณนฺติ ทุวิธํ, ตถา สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรโตฯ ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานํ นาม ภควโต มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส โลกนาถสฺส เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ติวิธาวตฺถายปิ มหากรุณาย สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยาวเทว สทฺธมฺมเทสนาหตฺถทาเนหิ สํสารมโหฆโต สตฺตสนฺตารณตฺถํ ตทุปฺปตฺติโตฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณทสพลญาณาทโยปิ เทสนาย สาธารณมชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานํ นามฯ สพฺพญฺหิ เญยฺยธมฺมํ เตสํ เทเสตพฺพาการํ, สตฺตานํ อาสยานุสยาทิกญฺจ ยาถาวโต ชานนฺโต ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺรนยเทสนํ ปวตฺเตสิฯ พาหิรํ ปน สาธารณสมุฏฺฐานํ ทสสหสฺสิมหาพฺรหฺมปริวารสฺส สหมฺปติพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตทชฺเฌสนญฺหิ ปติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธมฺมสฺสามี ธมฺมเทสนาย อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ
อสาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ ยาย มหากรุณาย, เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยเมวฯ สามญฺญาวตฺถาย หิ สาธารณมฺปิ สมานํ มหากรุณาทิวิเสสาวตฺถาย อสาธารณํ ภวติ, พาหิรํ ปน อสาธารณสมุฏฺฐานํ วณฺณาวณฺณภณนนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อปิจ นินฺทาปสํสาสุ สตฺตานํ เวเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวมนาปตฺติฯ ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสนํ พาหิรมสาธารณสมุฏฺฐานเมว, ตถา นินฺทาปสํสาสุ ปฏิปชฺชนกฺกมสฺส, ปสํสาวิสยสฺส จ ขุทฺทกาทิวเสน อเนกวิธสฺส สีลสฺส, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส จ สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐาเน, ตทุตฺตริ จ อปฺปฏิหตจารตาย, ตถาคตสฺส จ กตฺถจิปิ ภวาทีสุ อปริยาปนฺนตาย สตฺตานมนวโพโธปิ พาหิรมสาธารณสมุฏฺฐานํฯ
ปโยชนมฺปิ สาธารณาสาธารณโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ วิมุตฺติรสตฺตา สพฺพายปิ ภควโต เทสนาย, เตเนวาห อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ ผลํ, ตํ อากงฺขิตพฺพตฺตา เทสนาย เทสกํ ปโยเชติ นามฯ อปิจ กุหนลปนาทินานาวิธมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ, ทิฏฺฐิสีเสน ปจฺจยาการวิภาวนํ, ฉผสฺสายตนวเสน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส, สพฺพทิฏฺฐิคตานํ อนวเสสปริยาทานํ, อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนญฺจ ปโยชนเมวฯ
ภาชนํ ปน เทสนาธิฏฺฐานํฯ เย หิ วณฺณาวณฺณนิมิตฺตอนุโรธวิโรธวนฺตจิตฺตา กุหนาทิวิวิธมิจฺฉาชีวนิรตา สสฺสตาทิทิฏฺฐิปงฺกนิมุคฺคา สีลกฺขนฺธาทีสุ อปริปูรการิโน อพุทฺธคุณวิเสสญาณา เวเนยฺยา, เต อิมิสฺสา เทสนาย ภาชนํฯ
ปิณฺฑตฺโถ ปน อิธ ลพฺภมานปเทหิ, สมุทาเยน จ สุตฺตปเทน ยถาสมฺภวํ สงฺคหิโต อตฺโถฯ อาฆาตาทีนํ อกรณียตาวจเนน หิ ทสฺสิตํ ปฏิญฺญานุรูปํ สมณสญฺญาย นิโยชนํ, ตถา ขนฺติโสรจฺจานุฏฺฐานํ, พฺรหฺมวิหารภาวนานุโยโค, สทฺธาปญฺญาสมาโยโค, สติสมฺปชญฺญาธิฏฺฐานํ, ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิ, ปริยุฏฺฐานานุสยปฺปหานํ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, โลกธมฺเมหิ อนุปเลโป จ –
ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน ทสฺสิตา สีลวิสุทฺธิ, ตาย จ หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติ, เมตฺตากรุณาสมงฺคิตา, วีติกฺกมปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, ทุจฺจริตสํกิเลสปฺปหานํ, วิรติตฺตยสิทฺธิ, ปิยมนาปครุภาวนียตานิปฺผตฺติ, ลาภสกฺการสิโลกสมุทาคโม, สมถวิปสฺสนานํ อธิฏฺฐานภาโว, อกุสลมูลตนุกรณํ, กุสลมูลโรปนํ, อุภยานตฺถทูรีกรณํ, ปริสาสุ วิสารทตา, อปฺปมาทวิหาโร, ปเรหิ ทุปฺปธํสิยตา, อวิปฺปฏิสาราทิสมงฺคิตา จ –
‘‘คมฺภีรา’’ติอาทิวจเนหิ
ตถา ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิวจเนหิ ทสฺสิตา จตุนฺนมริยสจฺจานํ อนุโพธปฏิโพธสิทฺธิ, วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานํ ตณฺหาวิชฺชาวิคโม, สทฺธมฺมฏฺฐิตินิมิตฺตปริคฺคโห, อาคมาธิคมสมฺปตฺติ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, ติวิธปญฺญาปริคฺคโห, สติสมฺปชญฺญานุฏฺฐานํ, สทฺธาปญฺญาสมาโยโค, วีริยสมตานุโยชนํ, สมถวิปสฺสนานิปฺผตฺติ จ –
‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ ปเทหิ ทสฺสิตา อวิชฺชาสิทฺธิ, ตถา ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ ปเทหิ ตณฺหาสิทฺธิ, ตทุภเยน จ นีวรณสญฺโญชนทฺวยสิทฺธิ, อนมตคฺคสํสารวฏฺฏานุปจฺเฉโท, ปุพฺพนฺตาหรณาปรนฺตานุสนฺธานานิ, อตีตปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน เหตุวิภาโค, อวิชฺชาตณฺหานํ อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ, อญฺญมญฺญูปการิตา, ปญฺญาวิมุตฺติเจโตวิมุตฺตีนํ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จ –
‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ ปเทน ทสฺสิตา สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตา, เตน จ ธมฺมานํ นิจฺจตาปฏิเสโธ, อนิจฺจตาปติฏฺฐาปนํ, ปรมตฺถโต การกาทิปฏิกฺเขโป, เอวํธมฺมตานิทฺเทโส, สุญฺญตาปกาสนํ สมตฺถนิรีห ปจฺจยลกฺขณวิภาวนญฺจ –
‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทินา
สกเลน ปน สุตฺตปเทน ทสฺสิโต อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ภควโต ตาทิภาโว, ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺฐาปนํ, กุสลธมฺมานํ อาทิภูตธมฺมทฺวยนิทฺเทโส สิกฺขตฺตยูปเทโส, อตฺตนฺตปาทิปุคฺคลจตุกฺกสิทฺธิ, กณฺหกณฺหวิปากาทิกมฺมจตุกฺกวิภาโค, จตุรปฺปมญฺญาวิสยนิทฺเทโส, สมุทยตฺถงฺคมาทิปญฺจกสฺส ยถาภูตาวโพโธ, ฉสารณียธมฺมวิภาวนา, ทสนาถกธมฺมปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทโย ยถาสมฺภวํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตพฺพา อตฺถา ปิณฺฑตฺโถฯ
โสฬสหารวณฺณนา
เทสนาหารวณฺณนา
อิทานิ ทุกฺขสจฺจํฯ ตณฺหา สมุทยสจฺจํฯ ตํ ปน ‘‘ปริตสฺสนาคหเณน ตณฺหาคตาน’’นฺติ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ จ ปเทหิ สมุทยคฺคหเณนญฺจ ปาฬิยํ สรูเปน คหิตเมวฯ อยํ ตาว สุตฺตนฺตนโยฯ
อภิธมฺเม ปน วิภงฺคปฺปกรเณ อาคตนเยน อาฆาตานนฺทาทิวจเนหิ, ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทิปเทหิ, จิตฺตปโทสวจเนน, สพฺพทิฏฺฐิคติกปเทหิ, กุสลากุสลคฺคหเณน, ภวคฺคหเณน, โสกาทิคฺคหเณน, ทิฏฺฐิคฺคหเณน, ตตฺถ ตตฺถ สมุทยคฺคหเณน จาติ สงฺเขปโต สพฺพโลกิยกุสลากุสลธมฺมวิภาวนปเทหิ คหิตา ธมฺมกิเลสา สมุทยสจฺจํฯ ตทุภเยสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํฯ ตสฺส ปน ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ ปจฺจตฺตํ นิพฺพุติวจเนน, อนุปาทาวิมุตฺติวจเนน จ ปาฬิยํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํฯ ตสฺสปิ ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ สมุทยาทีนิ ยถาภูตปฏิเวธนาปเทเสน ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทีนิ ยถาภูตปชานนปริยาเยน, ภวเนตฺติยา อุจฺเฉทวจเนน จ คหณํ เวทิตพฺพํฯ
ตตฺถ อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณนฺติ เอวํ จตุสจฺจวเสน, ยานิ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ, เตสญฺจ วเสน อิธ อสฺสาทาทโย เวทิตพฺพาฯ เวเนยฺยานํ ตาทิภาวาปตฺติอาทิ ผลํฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ปโยชนํฯ ตเทว ผลนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตทตฺถญฺหิ อิทํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํฯ อาฆาตาทีนมกรณียตา, อาฆาตาทิผลสฺส จ อนญฺญสนฺตานภาวิตา นินฺทาปสํสาสุ ยถาสภาวํ ปฏิชานนนิพฺเพฐนานีติ เอวํ ตํตํปโยชนาธิคมเหตุ อุปาโยฯ อาฆาตาทีนํ กรณปฏิเสธนาทิอปเทเสน อตฺถกาเมหิ ตโต จิตฺตํ สาธุกํ รกฺขิตพฺพนฺติ อยํ อาณารหสฺส ธมฺมราชสฺส อาณตฺตีติฯ อยํ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณผลูปายาณตฺติวเสน ฉพฺพิธธมฺมสนฺทสฺสนลกฺขโณ เทสนาหาโร นามฯ วุตฺตญฺจ –
‘‘อสฺสาทาทีนวตา
อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ
วิจยหารวณฺณนา
กปฺปนาภาเวปิ โวหารวเสน, อนุวาทวเสน จ ‘‘มม’’นฺติ วุตฺตํฯ นิยมาภาวโต วิกปฺปนตฺถํ วาคฺคหณํฯ ตํคุณสมงฺคิตาย, อภิมุขีกรณาย จ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนํฯ อญฺญภาวโต, ปฏิวิรุทฺธภาวโต จ ‘‘ปเร’’ติ วุตฺตํ, วณฺณปฏิปกฺขโต, อวณฺณนียโต จ ‘‘อวณฺณ’’นฺติ, พฺยตฺติวเสน, วิตฺถารวเสน จ ‘‘ภาเสยฺยุ’’นฺติ, ธารณสภาวโต, อธมฺมปฏิปกฺขโต จ ‘‘ธมฺมสฺสา’’ติ, ทิฏฺฐิสีเลหิ สํหตภาวโต, กิเลสานํ สงฺฆาตกรณโต จ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ, วุตฺตปฏินิทฺเทสโต, วจนุปนฺยาสโต จ ‘‘ตตฺรา’’ติ, สมฺมุขีภาวโต, ปุถุภาวโต จ ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ, จิตฺตสฺส หนนโต, อารมฺมณาภิฆาตโต จ ‘‘อาฆาโต’’ติ, อารมฺมเณ สงฺโกจวุตฺติยา อนภิมุขตาย, อตุฏฺฐาการตาย จ ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ, อารมฺมณจินฺตนโต, นิสฺสยโต จ ‘‘เจตโส’’ติ, อตฺถสฺส อสาธนโต, อนุ อนุ อนตฺถสาธนโต จ ‘‘อนภิรทฺธี’’ติ, การณานรหตฺตา, สตฺถุสาสเน
ฐิเตหิ
มมนฺติ สามินิทฺทิฏฺฐํ สพฺพนามปทํฯ วาติ วิกปฺปนนิทฺทิฏฺฐํ นิปาตปทํฯ ภิกฺขเวติ อาลปนนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ ปเรติ กตฺตุนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ อวณฺณนฺติ กมฺมนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ ภาเสยฺยุนฺติ กิริยานิทฺทิฏฺฐํ อาขฺยาตปทํฯ ธมฺมสฺส, สงฺฆสฺสาติ จ สามินิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ ตตฺราติ อาธารนิทฺทิฏฺฐํ สพฺพนามปทํฯ ตุมฺเหหีติ กตฺตุนิทฺทิฏฺฐํ สพฺพนามปทํฯ น-อิติ ปฏิเสธนิทฺทิฏฺฐํ นิปาตปทํฯ อาฆาโต, อปฺปจฺจโย, อนภิรทฺธีติ จ กมฺมนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ เจตโสติ สามินิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ กรณียาติ กิริยานิทฺทิฏฺฐํ นามปทนฺติฯ เอวํ ตสฺส ตสฺส ปทสฺส วิเสสตานิทสฺสเนน, พฺยญฺชนโส จ วิจยนํ ปทวิจโยฯ อติวิตฺถารภเยน ปน สกฺกาเยว อฏฺฐกถํ, ตสฺสา จ ลีนตฺถวิภาวนํ อนุคนฺตฺวา อยมตฺโถ วิญฺญุนา วิภาเวตุนฺติ น วิตฺถารยิมฺหฯ
‘‘ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ กุปิตา วา อนตฺตมนา วา, อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อนุมติปุจฺฉาฯ สตฺตาธิฏฺฐานา, อเนกาธิฏฺฐานา, ปรมตฺถวิสยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิสยาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถาสมฺภวํ ปุจฺฉาวิจยนํ ปุจฺฉาวิจโยฯ ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ, นิรวเสสํ, สอุตฺตรํ, โลกิยนฺติ เอวํ สพฺพสฺสาปิ วิสฺสชฺชนสฺส ยถารหํ วิจยนํ วิสฺสชฺชนาวิจโยฯ
‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ…เป.… น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ อิมาย ปฐมเทสนาย ‘‘มมํ วา…เป.… ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ อยํ ทุติยเทสนา สํสนฺทติฯ กสฺมา? ปฐมาย มโนปโทสํ นิวาเรตฺวา ทุติยาย ตตฺถาทีนวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ตถา อิมาย ทุติยเทสนาย ‘‘มมํ วา…เป.… อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถา’’ติ อยํ ตติยเทสนา สํสนฺทติฯ กสฺมา? ทุติยาย ตตฺถาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ตติยาย วจนตฺถสลฺลกฺขณมตฺเตปิ อสมตฺถภาวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ตถา อิมาย ตติยเทสนาย ‘‘มมํ วา…เป.… น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’’ติ อยํ จตุตฺถเทสนา สํสนฺทติฯ กสฺมา? ตติยาย มโนปโทสํ สพฺพถา นิวาเรตฺวา จตุตฺถาย อวณฺณฏฺฐาเน ปฏิปชฺชิตพฺพาการสฺส ทสฺสิตตฺตาติ อิมินา นเยน ปุพฺเพน อปรํ สํสนฺทิตฺวา วิจยนํ ปุพฺพาปรวิจโยฯ อสฺสาทวิจยาทโย วุตฺตนยาวฯ เตสํ ลกฺขณสนฺทสฺสนมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ
‘‘อปิ อนุคีติวิจโยติฯ อยํ ปทปญฺหาทิเอกาทสธมฺมวิจยนลกฺขโณ วิจยหาโร นามฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๒)ฯ
ยุตฺติหารสํวณฺณนา
มมนฺติ
สพฺเพน สพฺพํ อาฆาตาทีนมกรณํ ตาทิภาวาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมปฺปวตฺติสพฺภาวโตฯ ยสฺมิํ สนฺตาเน อาฆาตาทโย อุปฺปนฺนา, ตนฺนิมิตฺตกา อนฺตรายา ตสฺเสว สมฺปตฺติวิพนฺธาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ กมฺมานํ สนฺตานนฺตเรสุ อสงฺกมนโตฯ จิตฺตมภิภวิตฺวา อุปฺปนฺนา อาฆาตาทโย สุภาสิตทุพฺภาสิตสลฺลกฺขเณปิ อสมตฺถตาย ยุตฺติหาโร นาม ยถาห ‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๓)ฯ
ปทฏฺฐานหารวณฺณนา
วณฺณารหาวณฺณทุพฺพณฺณตานาเทยฺยวจนตาทิ วิปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ วณฺณารหวณฺณสุพฺพณฺณตาสทฺเธยฺยวจนตาทิ สมฺปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ ตถา อาฆาตาทโย นิรยาทิทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ อาฆาตาทีนมกรณํ สคฺคสมฺปตฺติยาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ ปาณาติปาตาทิปฏิวิรติ อริยสฺส สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานหาโร นามฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๔)ฯ
ลกฺขณหารวณฺณนา
อาฆาตาทิคฺคหเณน ลกฺขณหาโร นามฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๕)ฯ
จตุพฺยูหหารวณฺณนา
มมนฺติ อเนรุตฺตปทํ, ตถา วาติ จฯ ภิกฺขนสีลา ภิกฺขูฯ ปเรนฺติวิรุทฺธภาวมุปคจฺฉนฺตีติ ปรา, อญฺญตฺเถ ปเนตํ อเนรุตฺตปทนฺติ เอวมาทินา เนรุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ, ‘‘มม’’นฺติอาทิปาฬิปทานญฺจ อฏฺฐกถาวเสน, ตสฺสา ลีนตฺถวิภาวนีวเสน จ สุวิญฺเญยฺยตฺตา อติวิตฺถารภเยน น วิตฺถารยิมฺหฯ เย เต นินฺทาปสํสาหิ สมฺมากมฺปิตเจตสา มิจฺฉาชีวโต อโนรตา สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสิโน สีลาทิธมฺมกฺขนฺเธสุ อปฺปติฏฺฐิตา สมฺมาสมฺพุทฺธคุณรสสฺสาทวิมุขา เวเนยฺยา, เต กถํ นุ โข ยถาวุตฺตโทสวินิมุตฺตา อธิปฺปาโยฯ เอวมธิปฺเปตา ปุคฺคลา, เทสนาภาชนฏฺฐาเน จ ทสฺสิตา อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํฯ
ปุพฺพาปรานุสนฺธิ ปน ปทสนฺธิปทตฺถนิทฺเทสนิกฺเขปสุตฺตเทสนาสนฺธิวเสน ฉพฺพิธาฯ ตตฺถ ‘‘มม’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อวณฺณ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธติอาทินา ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิฯ ‘‘มม’’นฺติ วุตฺตสฺส ภควโต ‘‘อวณฺณ’’นฺติ วุตฺเตน ปเรหิ อุปวทิเตน อคุเณนสมฺพนฺโธติอาทินา ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิเทสนา สุปฺปิเยน ปริพฺพาชเกน วุตฺตอวณฺณานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิเทสนา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน วุตฺตวณฺณานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา’’ติอาทิเทสนา ภิกฺขูหิ วุตฺตวณฺณานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาติ เอวํ นานานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ตํตทนุสนฺธีหิ, เอกานุสนฺธิกสฺส จ ปุพฺพาปรภาเคหิ สมฺพนฺโธ นิทฺเทสสนฺธิฯ นิกฺเขปสนฺธิ ปน จตุพฺพิธสุตฺตนิกฺเขปวเสนฯ สุตฺตสนฺธิ จ ติวิธสุตฺตานุสนฺธิวเสน อฏฺฐกถายํ เอว วิจาริตา, อมฺเหหิ จ ปุพฺเพ สํวณฺณิตาฯ เอกิสฺสา เทสนาย เทสนานฺตเรหิ สทฺธิํ สํสนฺทนํ เทสนาสนฺธิ, สา ปเนวํ เวทิตพฺพา – ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว…เป.… น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ อยํ เทสนา ‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ ภิกฺขเว, กกเจน โจรา โอจรกา องฺคมงฺคานิ โอกนฺเตยฺยุํ, ตตฺรปิ โย มโน ปทูเสญฺญ, น เม โส เตน สาสนกโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๒) อิมาย เทสนาย สทฺธิํ สํสนฺทติฯ ‘‘ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนนฺตราโย’’ติ อยํ ‘‘กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู กมฺมปฏิสรณา กมฺมํ สตฺเต วิภชติ, ยทิทํ หีนปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๙-๒๙๗) อิมาย, ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห…เป.… อาชาเนยฺยาถา’’ติ อยํ –
‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โกโธ สหเต นร’’นฺติฯ (อ. นิ. ๗.๖๔; มหานิ. ๕, ๑๕๖, ๑๙๕); –
อิมาย, ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ…เป.… น เจตโส อุพฺพิลาวิตตฺตํ กรณีย’’นฺติ อยํ ‘‘ธมฺมาปิ โว ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ
‘‘ลุทฺโธ
อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นร’’นฺติฯ (อิติวุ. ๘๘; มหานิ. ๕, ๑๕๖; จูฬนิ. ๑๒๘) จ –
‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนาพทฺธา, มจฺฉาว กุมีนามุเข;
ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว มาตร’’นฺติฯ (อุทา. ๖๔; เนตฺติ. ๒๗, ๙๐; เปฏโก. ๑๔) จ –
อิมาย, ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ สีลมตฺตก’’นฺติ อยํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยมฺปิ โข พฺราหฺมณ ยญฺโญ ปุริเมหิ ยญฺเญหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๕๓) อิมาย ปฐมชฺฌานสฺส สีลโต มหปฺผลมหานิสํสตรตาวจเนน ฌานโต สีลสฺส อปฺปผลอปฺปานิสํสตรภาวทีปนโตฯ
‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทิเทสนา ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม สีลวา อริยสีเลน สมนฺนาคโต’’ติอาทิเทสนาย (ที. นิ. ๑.๓๐๔), ‘‘อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติอาทิเทสนา ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ’’ติอาทิเทสนาย, (ที. นิ. ๒.๖๗; ม. นิ. ๑.๒๘๑; ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗, ๘) คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมปฏิเวเธน หิ ญาณสฺส คมฺภีราทิภาโว วิญฺญายติฯ
‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิเทสนา ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา…เป.… อภิวทนฺติ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, อสสฺสโต, สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, เนวสสฺสโต จ นาสสฺสโต จ, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา จ นานนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทิเทสนาย (ม. นิ. ๓.๒๗)ฯ
ตถา
‘‘อจฺจี
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติฯ (สุ. นิ. ๑๐๘๐) –
อาทิเทสนาย จตุพฺยูหหาโร นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๖)ฯ
อาวตฺตหารวณฺณนา
อาฆาตาทีนมกรณียตาวจเนน ขนฺติโสรจฺจานุฏฺฐานํฯ ตตฺถ ขนฺติยา สทฺธาปญฺญาปราปการทุกฺขสหคตานํ สงฺคโห, ตถา โสรจฺเจน สีลสฺสฯ สทฺธาทิคฺคหเณน จ สทฺธินฺทฺริยาทิสกลโพธิปกฺขิยธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ สีลคฺคหเณน อวิปฺปฏิสาราทโย สพฺเพปิ สีลานิสํสธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน อปฺปมาทวิหาโร, เตน สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อาวตฺตติฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมคฺคหเณน มหาโพธิปกิตฺตนํฯ อนาวรณญาณปทฏฺฐานญฺหิ อาสวกฺขยญาณํ, อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานญฺจ อนาวรณญาณํ มหาโพธีติ วุจฺจติ, เตน ทสพลาทโย สพฺเพ พุทฺธคุณา อาวตฺตนฺติฯ สสฺสตาทิทิฏฺฐิคฺคหเณน ตณฺหาวิชฺชานํ สงฺคโห, ตาหิ อนมตคฺคํ สํสารวฏฺฏํ อาวตฺตติฯ เวทนานํ ยถาภูตํ สมุทยาทิปฏิเวธเนน ภควโต ปริญฺญาตฺตยวิสุทฺธิ, ตาย ปญฺญาปารมิมุเขน สพฺพาปิ ปารมิโย อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณน อโยนิโสมนสิการปริคฺคโห, เตน จ นว อโยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ เอตฺถ ตณฺหาคฺคหเณน นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติอาทิ สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติทสฺสนํ, เตน อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยํ อาวตฺตติฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ ยถาภูตํ ปชานเนน วิมุตฺติสมฺปทานิทฺเทโส, เตน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโย’’ติ ตณฺหาปหานํ วุตฺตํ, เตน ภควโต สกลสํกิเลสปฺปหานํ อาวตฺตตีติ อยํ เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวตฺตหาโร นามฯ ยถาห ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๗)ฯ
วิภตฺติหารวณฺณนา
อาฆาตานนฺทาทโย อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อโยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํฯ เยหิ ปน ธมฺเมหิ อาฆาตานนฺทาทีนํ อกรณํ อปฺปวตฺติ, เต อพฺยาปาทาทโย กุสลา ธมฺมา, เตสํ โยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํฯ เตสุ อาฆาตาทโยกามาวจราว, อพฺยาปาทาทโย จตุภูมกา, ตถา
‘‘เวทนาน’’นฺติ เอตฺถ เวทนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, สิยา กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา อรูปาวจรา, ตาสํ ผสฺโส ปทฏฺฐานํฯ เวทนานํ ยถาภูตํ เวทนานํ สมุทยาทิปฏิเวธนํ มคฺคญาณํ, อนุปาทาวิมุตฺติ จ ผลญาณํ, เตสํ ‘‘อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ธมฺมาทิวิภาโค เนตพฺโพฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติอาทีสุ อวิชฺชาตณฺหา อกุสลา กามาวจรา, ตาสุ อวิชฺชาย อาสวา, อโยนิโสมนสิกาโร เอว วา ปทฏฺฐานํฯ ตณฺหาย สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนํ ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ วิภตฺติหาโร นามฯ ยถาห ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ, ภูมิญฺจ วิภชฺชเต อยํ หาโร’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๘)ฯ
ปริวตฺตนหารวณฺณนา
อาฆาตาทีนมกรณํ ขนฺติโสรจฺจานิ อนุพฺรูเหตฺวา ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิยา อุภยหิตปฏิปตฺติมาวหติฯ อาฆาตาทโย ปน ปวตฺติยมานา ทุพฺพณฺณตํ, ทุกฺขเสยฺยํ, โภคหานิํ, อกิตฺติํ, ปเรหิ ทุรุปสงฺกมนตญฺจ นิปฺผาเทนฺตา นิรยาทีสุ มหาทุกฺขมาวหนฺติฯ ปาณาติปาตาทิปฏิวิรติ อวิปฺปฏิสาราทิกลฺยาณํ ปรมฺปรมาวหติฯ ปาณาติปาตาทิ ปน วิปฺปฏิสาราทิอกลฺยาณํ ปรมฺปรมาวหติฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ ญาณํ เวเนยฺยานํ ยถารหํ วิชฺชาภิญฺญาทิคุณวิเสสมาวหติ สพฺพญฺเญยฺยสฺส ยถาสภาวาวโพธโตฯ ตถา คมฺภีรตาทิวิเสสรหิตํ ปริวตฺตนหาโร นามฯ กิมาห ‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม, นิทฺทิฏฺเฐ ภาวิเต ปหีเน จา’’ติอาทิฯ
เววจนหารวณฺณนา
‘‘มมํ มม เม’’ติ ปริยายวจนํฯ ‘วา ยทิ จา’’ติ ปริยายวจนํฯ ‘‘ภิกฺขเว สมณา ตปสฺสิโน’’ติ ปริยายวจนํฯ ‘‘ปเร อญฺเญ ปฏิวิรุทฺธา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘อวณฺณํ อกิตฺติํ นินฺท’’นฺติ…เป.… นํฯ ‘‘ภาเสยฺยุํ ภเณยฺยุํ กเถยฺยุ’’นฺติ…เป.… นํฯ ‘‘ธมฺมสฺส วินยสฺส สตฺถุสาสนสฺสา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘สงฺฆสฺส สมูหสฺส คณสฺสา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘ตตฺร ตตฺถ เตสู’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘ตุมฺเหหิ โว ภวนฺเตหี’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘อาฆาโต โทโส พฺยาปาโท’’ติ…เป.… นํ ‘‘อปฺปจฺจโย โทมนสฺสํ เจตสิกทุกฺข’’นฺติ…เป.… นํฯ ‘‘เจตโส จิตฺตสฺส มนโส’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘อนภิรทฺธิ พฺยาปตฺติ มโนปโทโส’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘น โน อ มา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘กรณียา อุปฺปาเทตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา’’ติ ปริยายวจนํฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อยํ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ตํตํปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ เววจนหาโร นามฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุตฺเต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺสา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๑๐)ฯ
ปญฺญตฺติหารวณฺณนา
อาฆาโต
‘‘สมุทโย โหตี’’ติ ปภวปญฺญตฺติ, ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ, สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติ, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ, มคฺคสฺส ภาวนาปญฺญตฺติฯ ‘‘อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิสพฺพทิฏฺฐีนํ สงฺคหปญฺญตฺติฯ ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทิ ทุวิเธน ปรินิพฺพานปญฺญตฺตีติ เอวํ อาฆาตาทีนํ ปภวปญฺญตฺติปริญฺญาปญฺญตฺติอาทิวเสนฯ ตถา ‘‘อาฆาโต’’ติ พฺยาปาทสฺส เววจนปญฺญตฺติฯ ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ โทมนสฺสสฺสเววจนปญฺญตฺตีติอาทิวเสน จ ปญฺญตฺติเภโท วิภชฺชิตพฺโพติ อยํ เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปญฺญตฺตีหิ ปญฺญเปตพฺพาการวิภาวนลกฺขโณ ปญฺญตฺติหาโร นาม, เตน วุตฺตํ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปณฺณตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๑๑)ฯ
โอตรณหารวณฺณนา
อาฆาตคฺคหเณน สงฺขารกฺขนฺธสงฺคโห, ตถา อนภิรทฺธิคฺคหเณนฯ อปฺปจฺจยคฺคหเณน เวทนากฺขนฺธสงฺคโหติ อิทํ ขนฺธมุเขน โอตรณํฯ ตถา อาฆาตาทิคฺคหเณน ธมฺมายตนํ, ธมฺมธาตุ, ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ วา คหิตนฺติ อิทํ อายตนมุเขน, ธาตุมุเขน, สจฺจมุเขน จ โอตรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตรณํฯ อิมินาว นเยน อานนฺทาทีนมฺปิ ขนฺธาทิมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํฯ
ตถา สีลํ ปาณาติปาตาทีหิ วิรติเจตนา, อพฺยาปาทาทิเจตสิกธมฺมา จ, ปาณาติปาตาทโย เจตนาว, เตสํ, ตทุปการกธมฺมานญฺจ ลชฺชาทยาทีนํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนาทีสุ สงฺคหโต ปุริมนเยเนว ขนฺธาทิมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํฯ เอส นโย ญาณทิฏฺฐิเวทนาอวิชฺชาตณฺหาทิคฺคหเณสุปิฯ นิสฺสรณานุปาทาวิมุตฺติคฺคหเณสุ ปน อสงฺขตธาตุวเสนปิ ธาตุมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํ, ตถา ‘‘เวทนานํ…เป.… อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ เอเตน ภควโต สีลาทโย ปญฺจธมฺมกฺขนฺธา, สติปฏฺฐานาทโย จ โพธิปกฺขิยธมฺมา ปกาสิตา โหนฺตีติ ตํมุเขนปิ โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตาทีปเนน อนิจฺจตามุเขน โอตรณํ, ตถา เอวํธมฺมตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตรณํฯ อนิจฺจสฺส ทุกฺขานตฺตภาวโต อปฺปณิหิตมุเขน, สุญฺญตามุเขน โอตรณํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ โอตรณหาโร นามฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุอายตนา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๑๒)ฯ
โสธนหารวณฺณนา
‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ อารมฺโภฯ ‘‘ธมฺมสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหิ น อาฆาโต, น อปฺปจฺจโย, น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จฯ ทุติยนยาทีสุปิ เอเสว นโย, ตถา ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิ อารมฺโภฯ ‘‘กตม’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาฯ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทิ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ โน จ ปุจฺฉาสุทฺธิฯ ‘‘อิทํ โข’’ติอาทิ ปุจฺฉาสุทฺธิ เจว ปทสุทฺธิ จ, อารมฺภสุทฺธิฯ
ตถา โสธนหาโร นาม, วุตฺตมฺปิ จ ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห, คาถายํ ปุจฺฉิตายมารพฺภา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๑๓)ฯ
อธิฏฺฐานหารวณฺณนา
‘‘อวณฺณ’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํฯ ตมวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘มมํ วา’’ติฯ ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วาติ ปกฺเขปิ เอส นโยฯ ตถา ‘‘สีล’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํฯ ตมวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิฯ ‘‘อญฺเญว ธมฺมา’’ติอาทิ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตมวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทิ, ตถา ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํฯ ตมวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘สสฺสตวาทา’’ติอาทิฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถาเทสิตเมว สามญฺญวิเสสา นิทฺธาเรตพฺพาฯ อยํ สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนาวเสน ยถาเทสิตเมว สามญฺญวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ อธิฏฺฐานหาโร นาม, ยถาห ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺฐา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๑๔)ฯ
ปริกฺขารหารวณฺณนา
อาฆาตาทีนํ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ (ธ. ส. ๑๒๓๗; วิภ. ๙๐๙) เอกูนวีสติ อาฆาตวตฺถูนิ เหตุฯ อานนฺทาทีนํ อารมฺมณาภิสิเนโห เหตุฯ สีลสฺส หิริโอตฺตปฺปํ, อปฺปิจฺฉตาทโย จ เหตุฯ ‘‘คมฺภีรา’’ติอาทินา วุตฺตธมฺมสฺส สพฺพาปิ ปารมิโย เหตุฯ วิเสเสน ปญฺญาปารมีฯ ทิฏฺฐีนํ อสปฺปุริสูปนิสฺสโย, อสทฺธมฺมสฺสวนํ มิจฺฉาภินิเวเสน อโยนิโสมนสิกาโร จ อวิเสเสน เหตุฯ วิเสเสน ปน สสฺสตวาทาทีนํ อตีตชาติอนุสฺสรณาทิ เหตุฯ เวทนานํ อวิชฺชา, ตณฺหา, กมฺมาทิผสฺโส จ เหตุฯ อนุปาทาวิมุตฺติยา อริยมคฺโค เหตุฯ อญฺญาณสฺส อโยนิโสมนสิกาโร เหตุฯ ตณฺหาย สํโยชนิเยสุ อสฺสาทานุปสฺสนา เหตุฯ ผสฺสสฺส สฬายตนานิ เหตุฯ สฬายตนสฺส นามรูปํ เหตุ ปริกฺขารหาโร นาม, เตน วุตฺตํ ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ, ชนยนฺติปฺปจฺจยา ปรมฺปรโต’’ติอาทิฯ
สมาโรปนหารวณฺณนา
อาฆาตาทีนมกรณียตาวจเนน ขนฺติสมฺปทา ทสฺสิตา โหติฯ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทินา โสรจฺจสมฺปทาฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา ญาณสมฺปทาฯ ‘‘อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตญฺเญว นิพฺพุติ วิทิตา’’ติ, ‘‘เวทนานํ…เป.… ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ จ เอเตหิ สมาธิสมฺปทาย สทฺธิํ วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวสมฺปทา ทสฺสิตาฯ ตตฺถ ขนฺติสมฺปทา ปฏิสงฺขานพลสิทฺธิโต โสรจฺจสมฺปทาย ปทฏฺฐานํ, โสรจฺจสมฺปทา ปน อตฺถโต สีลเมว, สีลํ สมาธิสมฺปทาย ปทฏฺฐานํฯ สมาธิ ญาณสมฺปทาย ปทฏฺฐานนฺติ อยํ ปทฏฺฐานสมาโรปนาฯ
ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจนํ สีลสฺส ปริยายวิภาคทสฺสนํฯ สสฺสตวาทาทิวิภาคทสฺสนํ ปน ทิฏฺฐิยา ปริยายวจนนฺติ อยํ เววจนสมาโรปนาฯ
สีเลน วีติกฺกมปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, ทุจฺจริตสํกิเลสปฺปหานญฺจ สิชฺฌติฯ สมาธินา ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตณฺหาสํกิเลสปฺปหานญฺจ สิชฺฌติฯ ปญฺญาย ทิฏฺฐิสํกิเลสปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, อนุสยปฺปหานญฺจ สิชฺฌตีติ อยํ ปหานสมาโรปนาฯ
สีลาทิธมฺมกฺขนฺเธหิ สมถวิปสฺสนาภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ ปหานตฺตยสิทฺธิโตติ อยํ ภาวนาสมาโรปนาฯ อยํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานเววจนปหานภาวนาสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สมาโรปนหาโร นามฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา’’ติอาทิ, (เนตฺติ. ๔.๑๖) อยํ โสฬสหารโยชนาฯ
โสฬสหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจวิธนยวณฺณนา
นนฺทิยาวฏฺฏนยวณฺณนา
อาฆาตาทีนมกรณวจเนน
ตณฺหาคฺคหเณน เจตฺถ มายาสาเฐยฺยมานาติมานมทปมาทปาปิจฺฉตาปาปมิตฺตตาอหิริกาโนตฺตปฺปาทิวเสน สพฺโพปิ อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ ตถา อวิชฺชาคฺคหเณนปิ วิปรีตมนสิการโกธุปนาหมกฺขปฬาสอิสฺสามจฺฉริยสารมฺภ โทวจสฺสตา ภวทิฏฺฐิวิภวทิฏฺฐาทิวเสนฯ วุตฺตวิปริยาเยน ปน อมายาอสาเฐยฺยาทิวเสน, อวิปรีตมนสิการาทิวเสน จ สพฺโพปิ กุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ ตถา สมถปกฺขิยานํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ, วิปสฺสนาปกฺขิยานญฺจ อนิจฺจสญฺญาทีนํ วเสนาติ อยํ ตณฺหาวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขํ สุตฺตตฺถํ สมถวิปสฺสนาหิ จ โวทานปกฺขํ จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณสฺส นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส ภูมิฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จ, สมเถน วิปสฺสนาย โย เนตี’’ติอาทิฯ
ติปุกฺขลนยวณฺณนา
อาฆาตาทีนมกรณวจเนน อโทสสิทฺธิ, ตถา ปาณาติปาตผรุสวาจาหิ ปฏิวิรติวจเนนาปิฯ อานนฺทาทีนมกรณวจเนน ปน อโลภสิทฺธิ
เอตฺถ จายํ สจฺจโยชนา – โลโภ สมุทยสจฺจํ, สพฺพานิ วา กุสลากุสลมูลานิ, เตหิ ปน นิพฺพตฺตา เตสมธิฏฺฐานโคจรภูตา อุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เตสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา วิโมกฺขาทิกา มคฺคสจฺจนฺติฯ อยํ อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขํ, กุสลมูเลหิ จ โวทานปกฺขํ จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณสฺส ติปุกฺขลนยสฺส ภูมิฯ ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ,
เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหี’’ติอาทิฯ (เนตฺติ. ๔.๑๘);
สีหวิกฺกีฬิตนยวณฺณนา
อาฆาตานนฺทาทีนมกรณ-วจเนน สติสิทฺธิฯ มิจฺฉาชีวาปฏิวิรติวจเนน วีริยสิทฺธิฯ วีริเยน หิ กามพฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเก วิโนเทติ, วีริยสาธนญฺจ อาชีวปาริสุทฺธิสีลนฺติฯ ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน สติสิทฺธิฯ สติยา หิ สาวชฺชานวชฺโช ทิฏฺโฐ โหติฯ ตตฺถ จ อาทีนวานิสํเส สลฺลกฺเขตฺวา สาวชฺชํ ปหาย อนวชฺชํ สมาทาย วตฺตติฯ ตถา หิ สา ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา สมาธิปญฺญาสิทฺธิฯ ปญฺญวา หิ ยถาภูตาวโพโธ สมาหิโต จ ยถาภูตํ ปชานาตีติฯ
ตถา ‘‘นิจฺโจ ธุโว’’ติอาทินา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ‘‘อโรโค ปรํ มรณา, เอกนฺตสุขี อตฺตา, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต’’ติ จ เอวมาทีหิ อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาโสฯ ‘‘ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต’’ติอาทินา
เอตฺถ จายํ สจฺจโยชนา – สุภสญฺญาสุขสญฺญาหิ, จตูหิปิ วา วิปลฺลาเสหิ สมุทยสจฺจํ, เตสมธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เตสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา สติปฏฺฐานาทิกา มคฺคสจฺจนฺติฯ อยํ วิปลฺลาเสหิ สํกิเลสปกฺขํ, สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขํ จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณสฺส สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส ภูมิ, ยถาห ‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔.๑๙)ฯ
ทิสาโลจนองฺกุสนยทฺวยวณฺณนา
อิติ ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหารนยทฺวยมฺปิ สิทฺธเมว โหติฯ ตถา หิ อตฺถนยตฺตยทิสาภูตธมฺมานํ สมาโลจนเมว ทิสาโลจนนโยฯ เตสํ สมานยนเมว องฺกุสนโยฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน
ปญฺจวิธนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สาสนปฏฺฐานวณฺณนา
อิทํ
ปกรณนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถวิภาวนาฯ
พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ