๓. โอปมฺมวคฺโค
๑. กกจูปมสุตฺตวณฺณนา
๒๒๒. เอวํ เม สุตนฺติ กกจูปมสุตฺตํฯ ตตฺถ โมฬิยผคฺคุโนติ โมฬีติ จูฬา วุจฺจติฯ ยถาห –
‘‘เฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิตํ,
เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว;
รตนจงฺโกฏวเรน วาสโว,
สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหี’’ติฯ
สา โมฬิยผคฺคุโนติ สงฺขา อุทปาทิฯ ปพฺพชิตมฺปิ นํ เตเนว นาเมน สญฺชานนฺติฯ อติเวลนฺติ เวลํ อติกฺกมิตฺวาฯ ตตฺถ กาลเวลา, สีมเวลา, สีลเวลาติ ติวิธา เวลาฯ ‘‘ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ (ธมฺมปเท วคฺคานมุทฺทานํ, คาถานมุทฺทานํ; มหาว. ๑-๓) อยํ กาลเวลา นามฯ ‘‘ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี’’ติ (จูฬว. ๓๘๔; อุทา. ๔๕; อ. นิ. ๘.๑๙) อยํ สีมเวลา นามฯ ‘‘เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ (ธ. ส. ๒๙๙-๓๐๑) จ, ‘‘เวลา เจสา อวีติกฺกมนฏฺเฐนา’’ติ จ, อยํ สีลเวลา นามฯ ตํ ติวิธมฺปิ โส อติกฺกมิเยวฯ ภิกฺขุนิโย หิ โอวทิตุํ กาโล นาม อตฺถิ, โส อตฺถงฺคเตปิ สูริเย
สํสฏฺโฐติ มิสฺสีภูโต สมานสุขทุกฺโข หุตฺวาฯ สมฺมุขาติ ปุรโตฯ อวณฺณํ ภาสตีติ ตา ปน ปจนโกฏฺฏนาทีนิ กโรนฺติโย ทิสฺวา นตฺถิ อิมาสํ อนาปตฺติ นาม, อิมา ภิกฺขุนิโย อนาจารา ทุพฺพจา ปคพฺภาติ อคุณํ กเถติฯ อธิกรณมฺปิ กโรตีติ อิเมสํ ภิกฺขูนํ อิมา ภิกฺขุนิโย ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย อกฺขีนิ ทยฺหนฺติ, อิมสฺมิํ วิหาเร ปุปฺผปูชา วา อาสนโธวนปริภณฺฑกรณาทีนิ วา อิมาสํ วเสน วตฺตนฺติฯ กุลธีตโร เอตา ลชฺชินิโย
โมฬิยผคฺคุนสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ นตฺถิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อนาปตฺติ นามฯ นิจฺจกาลํ อิมสฺส ปริเวณทฺวารํ อสุญฺญํ ภิกฺขุนีหีติ อคุณํ กเถติฯ อธิกรณมฺปิ กโรนฺตีติ อิเมสํ ภิกฺขูนํ โมฬิยผคฺคุนตฺเถรสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย อกฺขีนิ ทยฺหนฺติฯ อิมสฺมิํ วิหาเร อญฺเญสํ วสนฏฺฐานํ โอโลเกตุมฺปิ น สกฺกาฯ วิหารํ อาคตภิกฺขุนิโย โอวาทํ วา ปฏิสนฺถารํ วา อุทฺเทสปทํ วา เถรเมว นิสฺสาย ลภนฺติ, กุลปุตฺตโก ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก, เอวรูปํ นาม ตุมฺเห อิทญฺจิทญฺจ วทถ, เอถ วินยธรานํ สนฺติเก วินิจฺฉยํ เทถาติ อธิกรณํ อากฑฺฒนฺติฯ
โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ เนว ปิยกมฺยตาย น เภทาธิปฺปาเยน, อตฺถกามตาย อโวจฯ เอกํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุสฺส เอวํ สํสฏฺฐสฺส วิหรโต อยโส อุปฺปชฺชิสฺสติฯ โส สาสนสฺสาปิ อวณฺโณเยวฯ อญฺเญน ปน กถิโต อยํ น โอรมิสฺสติ, ภควตา ธมฺมํ เทเสตฺวา โอวทิโต โอรมิสฺสตี’’ติ ตสฺส อตฺถกามตาย ภควนฺตํ เอตํ, ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ
๒๒๓. อามนฺเตหีติ ชานาเปหิฯ อามนฺเตตีติ ปกฺโกสติฯ
๒๒๔. สทฺธาติ ตสฺมาติ ยสฺมา ตฺวํ กุลปุตฺโต เจว สทฺธาปพฺพชิโต จ, ยสฺมา วา เต เอตาหิ สทฺธิํ สํสฏฺฐสฺส วิหรโต เย ตา อกฺโกสิสฺสนฺติ วา, ปหริสฺสนฺติ วา, เตสุ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, สํสคฺเค ปหีเน นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมาฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ อวณฺณภาสเนฯ เคหสิตาติ ปญฺจกามคุณนิสฺสิตาฯ ฉนฺทาติ ตณฺหาฉนฺทาปิ ปฏิฆฉนฺทาปิฯ วิปริณตนฺติ รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํฯ ทุฏฺฐมฺปิ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํฯ อิธ ปน ตณฺหาฉนฺทวเสน รตฺตมฺปิ วฏฺฏติ, ปฏิฆฉนฺทวเสน ทุฏฺฐมฺปิ วฏฺฏติฯ หิตานุกมฺปีติ หิเตน อนุกมฺปมาโน หิเตน ผรมาโนฯ น โทสนฺตโรติ น โทสจิตฺโต ภวิสฺสามิฯ
๒๒๕. อถ โข ภควาติ กสฺมา อารภิ? ผคฺคุนสฺส กิร เอตฺตกํ โอวาทํ สุตฺวาปิ, ‘‘ภิกฺขุนิสํสคฺคโต โอรมิสฺสามิ
ตตฺถ อาราธยิํสูติ คณฺหิํสุ ปูรยิํสุฯ เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมิํ สมเยฯ เอกาสนโภชนนฺติ เอกํ ปุเรภตฺตโภชนํฯ สูริยุคฺคมนโต หิ ยาว มชฺฌนฺหิกา สตฺตกฺขตฺตุํ ภุตฺตโภชนมฺปิ อิธ เอกาสนโภชนนฺเตว อธิปฺเปตํฯ อปฺปาพาธตนฺติ นิราพาธตํฯ อปฺปาตงฺกตนฺติ นิทฺทุกฺขตํฯ ลหุฏฺฐานนฺติ สรีรสฺส สลฺลหุกํ อุฏฺฐานํฯ พลนฺติ กายพลํฯ ผาสุวิหารนฺติ กายสฺส อนุสาสนี กรณียาติ ปุนปฺปุนํ สาสเน กตฺตพฺพํ นาโหสิฯ ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ มา กโรถา’’ติ สตุปฺปาทกรณียมตฺตเมว อโหสิฯ ตาวตฺตเกเนว เต กตฺตพฺพํ อกํสุ, ปหาตพฺพํ ปชหิํสุ, ปฐมโพธิยํ, ภิกฺขเว, สุพฺพจา ภิกฺขู อเหสุํ อสฺสวา โอวาทปฏิกราติฯ
อิทานิ เนสํ สุพฺพจภาวทีปิกํ อุปมํ อาหรนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุภูมิยนฺติ สมภูมิยํฯ ‘‘สุภูมฺยํ สุเขตฺเต วิหตขาณุเก พีชานิ ปติฏฺฐเปยฺยา’’ติ จตุมหาปเถติ ทฺวินฺนํ มหามคฺคานํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเนฯ อาชญฺญรโถติ วินีตอสฺสรโถฯ โอธสฺตปโตโทติ ยถา รถํ อภิรุหิตฺวา ฐิเตน สกฺกา โหติ คณฺหิตุํ, เอวํ อาลมฺพนํ นิสฺสาย ติริยโต ฐปิตปโตโทฯ โยคฺคาจริโยติ อสฺสาจริโยฯ สฺเวว อสฺสทมฺเม สาเรตีติ อสฺสทมฺมสารถิฯ เยนิจฺฉกนฺติ เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คติํ อิจฺฉติฯ สาเรยฺยาติ อุชุกํ ปุรโต เปเสยฺยฯ ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏินิวตฺเตยฺยฯ
เอวเมว โขติ ยถา หิ โส โยคฺคาจริโย เยน เยน มคฺเคน คมนํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อสฺสา อารุฬฺหาว โหนฺติฯ ยาย ยาย จ คติยา อิจฺฉติ, สา สา คติ คหิตาว โหติฯ รถํ เปเสตฺวา อสฺสา เนว วาเรตพฺพา น วิชฺฌิตพฺพา โหนฺติฯ เกวลํ เตสํ สเม ภูมิภาเค ขุเรสุ นิมิตฺตํ ฐเปตฺวา คมนเมว ปสฺสิตพฺพํ โหติฯ เอวํ มยฺหมฺปิ เตสุ ภิกฺขูสุ ปุนปฺปุนํ วตฺตพฺพํ นาโหสิฯ อิทํ กโรถ อิทํ มา กโรถาติ สตุปฺปาทนมตฺตเมว กตฺตพฺพํ โหติฯ เตหิปิ ตาวเทว กตฺตพฺพํ กตเมว โหติ, อกตฺตพฺพํ ชหิตเมวฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สุพฺพจา ยุตฺตยานปฏิภาคา เอลณฺเฑหีติ เอลณฺฑา กิร สาลทูสนา โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาหฯ วิโสเธยฺยาติ เอลณฺเฑ เจว อญฺญา จ วลฺลิโย ฉินฺทิตฺวา พหิ นีหรเณน โสเธยฺยฯ สุชาตาติ สุสณฺฐิตาฯ สมฺมา ปริหเรยฺยาติ มริยาทํ พนฺธิตฺวา อุทกาสิญฺจเนนปิ กาเลนกาลํ มูลมูเล วุทฺธิอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ
๒๒๖. อิทานิ อกฺขนฺติยา โทสํ ทสฺเสนฺโต ภูตปุพฺพนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวเทหิกาติ วิเทหรฏฺฐวาสิกสฺส ธีตาฯ อถ วา เวโทติ ปญฺญา วุจฺจติ, เวเทน อีหติ อิริยตีติ เวเทหิกา, ปณฺฑิตาติ อตฺโถฯ คหปตานีติ ฆรสามินีฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติโฆโสฯ โสรตาติ โสรจฺเจน สมนฺนาคตาฯ นิวาตาติ นิวาตวุตฺติฯ อุปสนฺตาติ นิพฺพุตาฯ ทกฺขาติ อนลสาติ อุฏฺฐาหิกา, สุสํวิหิตกมฺมนฺตาติ สุฏฺฐุ สํวิหิตกมฺมนฺตาฯ เอกา อนลสา โหติ, ยํ ยํ ปน ภาชนํ คณฺหาติ, ตํ ตํ ภินฺทติ วา ฉิทฺทํ วา กโรติ, อยํ น ตาทิสาติ ทสฺเสติฯ
ทิวา อุฏฺฐาสีติ ปาโตว กตฺตพฺพานิ เธนุทุหนาทิกมฺมานิ อกตฺวา อุสฺสูเร อุฏฺฐิตาฯ เห เช กาฬีติ อเร กาฬิฯ กิํ เช ทิวา อุฏฺฐาสีติ กิํ เต กิญฺจิ อผาสุกํ อตฺถิ, กิํ ทิวา อุฏฺฐาสีติ? โน วต เร กิญฺจีติ อเร ยทิ เต น กิญฺจิ อผาสุกํ อตฺถิ, เนว สีสํ รุชฺฌติ, น ปิฏฺฐิ, อถ กสฺมา ปาปิ ทาสิ ทิวา อุฏฺฐาสีติ กุปิตา อนตฺตมนา ภากุฏิมกาสิฯ ทิวาตรํ อุฏฺฐาสีติ ปุนทิวเส อุสฺสูรตรํ อุฏฺฐาสิฯ อนตฺตมนวาจนฺติ อเร ปาปิ ทาสิ อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ; กิํ อคฺคิํ สีโตติ มญฺญสิ, อิทานิ ตํ สิกฺขาเปสฺสามีติอาทีนิ วทมานา กุปิตวจนํ นิจฺฉาเรสิฯ
ปฏิวิสกานนฺติ สามนฺตเคหวาสีนํฯ อุชฺฌาเปสีติ อวชานาเปสิฯ จณฺฑีติ อโสรตา กิพฺพิสาฯ อิติ ยตฺตกา คุณา, ตโต ทิคุณา โทสา อุปฺปชฺชิํสุฯ คุณา นาม สณิกํ สณิกํ อาคจฺฉนฺติ; โทสา เอกทิวเสเนว ปตฺถฏา โหนฺติฯ โสรตโสรโตติ อติวิย โสรโต, โสตาปนฺโน ผุสนฺตีติ ผุสนฺตา ฆฏฺเฏนฺตา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ
อถ ภิกฺขุ โสรโตติ เวทิตพฺโพติ อถ อธิวาสนกฺขนฺติยํ ฐิโต ภิกฺขุ โสรโตติ เวทิตพฺโพฯ โย จีวร…เป.… ปริกฺขารเหตูติ โย เอตานิ จีวราทีนิ ปณีตปณีตานิ ลภนฺโต ปาทปริกมฺมปิฏฺฐิปริกมฺมาทีนิ เอกวจเนเนว กโรติฯ อลภมาโนติ ยถา ปุพฺเพ ลภติ, เอวํ อลภนฺโตฯ ธมฺมญฺเญว สกฺกโรนฺโตติ ธมฺมํเยว สกฺการํ สุกตการํ กโรนฺโตฯ ครุํ กโรนฺโตติ ครุภาริยํ กโรนฺโตฯ มาเนนฺโตติ มเนน ปิยํ กโรนฺโตฯ ปูเชนฺโตติ ปจฺจยปูชาย ปูเชนฺโตฯ อปจายมาโนติ ธมฺมํเยว อปจายมาโน อปจิติํ นีจวุตฺติํ ทสฺเสนฺโตฯ
๒๒๗. เอวํ อกฺขนฺติยา โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย อธิวาเสนฺติ, เต เอวํ อธิวาเสนฺตีติ ปญฺจ วจนปเถ ทสฺเสนฺโต ปญฺจิเม, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ กาเลนาติ ยุตฺตปตฺตกาเลนฯ ภูเตนาติ สตา วิชฺชมาเนนฯ สณฺเหนาติ สมฺมฏฺเฐน อตฺถสญฺหิเตนาติ อตฺถนิสฺสิเตน การณนิสฺสิเตนฯ อกาเลนาติอาทีนิ เตสํเยว ปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ เมตฺตจิตฺตาติ อุปฺปนฺนเมตฺตจิตฺตา หุตฺวาฯ โทสนฺตราติ ทุฏฺฐจิตฺตา, อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนโทสา หุตฺวาฯ ตตฺราติ เตสุ วจนปเถสุฯ ผริตฺวาติ อธิมุจฺจิตฺวาฯ ตทารมฺมณญฺจาติ กถํ ตทารมฺมณํ สพฺพาวนฺตํ โลกํ กโรติ? ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตํ ปุคฺคลํ เมตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวา ปุน ตสฺเสว เมตฺตจิตฺตสฺส อวเสสสตฺเต อารมฺมณํ กโรนฺโต สพฺพาวนฺตํ โลกํ ตทารมฺมณํ กโรติ นามฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถฯ ตทารมฺมณญฺจาติ ตสฺเสว เมตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวาฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ วิปุเลนาติ อเนกสตฺตารมฺมเณนฯ มหคฺคเตนาติ มหคฺคตภูมิเกนฯ อปฺปมาเณนาติ สุภาวิเตนฯ อเวเรนาติ นิทฺโทเสนฯ อพฺยาพชฺเฌนาติ นิทฺทุกฺเขนฯ ผริตฺวา วิหริสฺสามาติ เอวรูเปน เมตฺตาสหคเตน เจตสา ตญฺจ ปุคฺคลํ สพฺพญฺจ โลกํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหริสฺสามฯ
๒๒๘. อิทานิ ตทตฺถทีปิกํ อุปมํ อาหรนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปถวินฺติ นิปฺปถวิํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ ตตฺร ตตฺราติ วิกิเรยฺยาติ ปจฺฉิยา ปํสุํ อุทฺธริตฺวา โอฏฺฐุเภยฺยาติ เขฬํ ปาเตยฺยฯ อปถวิํ กเรยฺยาติ เอวํ กาเยน จ วาจาย จ ปโยคํ กตฺวาปิ สกฺกุเณยฺย อปถวิํ กาตุนฺติ? คมฺภีราติ พหลตฺเตน ทฺวิโยชนสตสหสฺสานิ จตฺตาริ จ นหุตานิ คมฺภีราฯ อปฺปเมยฺยาติ ติริยํ ปน อปริจฺฉินฺนาฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปถวี วิย หิ เมตฺตจิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กุทาลปิฏกํ คเหตฺวา อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส กุทาลปิฏเกน มหาปถวิํ อปถวิํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ โว ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโล เมตฺตจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กาตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ
๒๒๙. ทุติยอุปมายํ หลิทฺทินฺติ ยํกิญฺจิ ปีตกวณฺณํฯ นีลนฺติ กํสนีลํ วา ปลาสนีลํ วาฯ อรูปีติ อรูโป อรูปีติ วุตฺโตติ? สนิทสฺสนภาวปฏิกฺเขปโตฯ เตเนวาห ‘‘อนิทสฺสโน’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ รูปํ ลิขิตุํ, รูปปาตุภาวํ ทสฺเสตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘อรูปี’’ติ วุตฺโตฯ อนิทสฺสโนติ ทสฺสนสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส อนาปาโถฯ อุปมาสํสนฺทเน ปเนตฺถ อากาโส วิย เมตฺตจิตฺตํฯ ตุลิกปญฺจมา จตฺตาโร รงฺคชาตา วิย ปญฺจ วจนปถา, ตุลิกปญฺจเม รงฺเค คเหตฺวา อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส ตุลิกปญฺจเมหิ รงฺเคหิ อากาเส รูปปาตุภาวํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ โว ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโล เมตฺตจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กตฺวา โทสุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ
๒๓๐. ตติยอุปมายํ อาทิตฺตนฺติ ปชฺชลิตํฯ คมฺภีรา อปฺปเมยฺยาติ อิมิสฺสา คงฺคาย คมฺภีรฏฺฐานํ คาวุตมฺปิ อตฺถิ, อฑฺฒโยชนมฺปิ, โยชนมฺปิฯ ปุถุลํ ปนสฺสา เอวรูปํเยว, ทีฆโต ปน ปญฺจโยชนสตานิฯ สา กถํ คมฺภีรา อปฺปเมยฺยาติ? เอเตน ปโยเคน ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธเน อุทกํ วิย ตาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยโตฯ ฐิโตทกํ ปน เกนจิ อุปาเยน องฺคุลมตฺตํ วา อฑฺฒงฺคุลมตฺตํ วา เอวํ ตาเปตุํ สกฺกา ภเวยฺย, อยํ ปน น
๒๓๑. จตุตฺถอุปมายํ พิฬารภสฺตาติ พิฬารจมฺมปสิพฺพกาฯ สุมทฺทิตาติ สุฏฺฐุ มทฺทิตาฯ สุปริมทฺทิตาติ อนฺโต จ พหิ จ สมนฺตโต สุปริมทฺทิตาฯ ตูลินีติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานาฯ ฉินฺนสสฺสราติ ฉินฺนสสฺสรสทฺทาฯ ฉินฺนภพฺภราติ ฉินฺนภพฺภรสทฺทาฯ อุปมาสํสนฺทเน ปเนตฺถ พิฬารภสฺตา วิย เมตฺตจิตฺตํ, กฏฺฐกฐลํ อาทาย อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส กฏฺเฐน วา กฐเลน วา
๒๓๒. โอจรกาติ อวจรกา เหฏฺฐาจรกา, นีจกมฺมการกาติ อตฺโถฯ โย มโน ปทูเสยฺยาติ โย ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มโน ปทูเสยฺย, ตํ กกเจน โอกนฺตนํ นาธิวาเสยฺยฯ น เม โส เตน สาสนกโรติ โส เตน อนธิวาสเนน มยฺหํ โอวาทกโร น โหติฯ อาปตฺติ ปเนตฺถ นตฺถิฯ
๒๓๓. อณุํ วา ถูลํ วาติ อปฺปสาวชฺชํ วา มหาสาวชฺชํ วาฯ ยํ ตุมฺเห นาธิวาเสยฺยาถาติ โย ตุมฺเหหิ อธิวาเสตพฺโพ น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ โน เหตํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, อนธิวาเสตพฺพํ นาม วจนปถํ น ปสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ อิติ ภควา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต ยถานุสนฺธินา เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
กกจูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. เอวํ เม สุตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺตํฯ ตตฺถ คทฺเธ พาธยิํสูติ คทฺธพาธิโน, คทฺธพาธิโน ปุพฺพปุริสา อสฺสาติ คทฺธพาธิปุพฺโพ, ตสฺส คทฺธพาธิปุพฺพสฺส, คิชฺฌฆาตกกุลปฺปสุตสฺสาติ อตฺโถฯ สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกาฯ เต กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิธาฯ ตตฺถ ปญฺจานนฺตริยธมฺมา กมฺมนฺตรายิกา นามฯ ตถา ภิกฺขุนีทูสกกมฺมํ, ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺสฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา กิเลสนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกานํ ปฏิสนฺธิธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นามฯ อริยูปวาทธมฺมา อุปวาทนฺตรายิกา นาม, เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ สญฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกา นามฯ เตปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺฐาติ วา, น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ
ตตฺรายํ
เอวํ พฺยา โขติ เอวํ วิย โขฯ สมนุยุญฺชนฺตีติอาทีสุ กิํ ลทฺธิโก ตฺวํ, ลทฺธิํ วเทหีติ ปุจฺฉมานา สมนุยุญฺชนฺติ นามฯ ทิฏฺฐิํ ปติฏฺฐาเปนฺตา สมนุคฺคาหนฺติ นามฯ เกน การเณน เอวํ วทสีติ การณํ ปุจฺฉนฺตา สมนุภาสนฺติ นามฯ อฏฺฐิกงฺกลูปมาติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๔๒-๔๘) อฏฺฐิกงฺกลูปมา อปฺปสฺสาทฏฺเฐนฯ มํสเปสูปมา พหุสาธารณฏฺเฐนฯ ติณุกฺกูปมา อนุทหนฏฺเฐนฯ องฺคารกาสูปมา มหาภิตาปนฏฺเฐนฯ สุปินกูปมา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐนฯ ยาจิตกูปมา ตาวกาลิกฏฺเฐนฯ รุกฺขผลูปมา สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภญฺชนฏฺเฐนฯ อสิสูนูปมา อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนฯ สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ สปฺปสิรูปมา สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐนฯ ถามสาติ ทิฏฺฐิถาเมนฯ ปรามาสาติ ทิฏฺฐิปรามาเสนฯ อภินิวิสฺส โวหรตีติ อธิฏฺฐหิตฺวา โวหรติ ทีเปติ วาฯ
๒๓๕. ยโต โข เต ภิกฺขูติ ยทา เต ภิกฺขูฯ เอวํ พฺยา โข อหํ, ภนฺเต, ภควตาติ อิทํ เอส อตฺตโน อชฺฌาสเยน นตฺถีติ วตฺตุกาโมปิ ภควโต อานุภาเวน สมฺปฏิจฺฉติ, พุทฺธานํ กิร สมฺมุขา ทฺเว กถา กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ
๒๓๖. กสฺส โข นาม ตฺวํ โมฆปุริสาติ ตฺวํ โมฆปุริส กสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา มยา เอวํ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิฯ อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ อริฏฺโฐ กิร จินฺเตสิ – ‘‘ภควา มํ โมฆปุริโสติ วทติ, น โข ปน โมฆปุริสาติ วุตฺตมตฺตเกน มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย น โหติฯ อุปเสนมฺปิ หิ วงฺคนฺตปุตฺตํ, ‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, พาหุลฺลาย อาวตฺโต’ติ (มหาว. ๗๕) ภควา โมฆปุริสวาเทน โอวทิฯ เถโร อปรภาเค ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ฉ อภิญฺญา สจฺฉากาสิฯ อหมฺปิ ตถารูปํ วีริยํ ปคฺคณฺหิตฺวา มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา พนฺธนา ปวุตฺตสฺส ปณฺฑุปลาสสฺส วิย อวิรุฬฺหิภาวํ ทสฺเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ
อุสฺมีกโตปีติ โน เหตํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, เอวํลทฺธิกสฺส กุโต เอวรูปา ญาณุสฺมาติ? มคฺคผลานํ ปจฺจยสมตฺถาย ญาณุสฺมาย อุสฺมีกตภาวํ ปฏิกฺขิปนฺตา วทนฺติฯ มงฺกุภูโตติ นิตฺเตชภูโตฯ ปตฺตกฺขนฺโธติ ปติตกฺขนฺโธฯ อปฺปฏิภาโนติ กิญฺจิ ปฏิภานํ อปสฺสนฺโต ภินฺนปฏิภาโน เอวรูปมฺปิ นาม นิยฺยานิกสาสนํ ลภิตฺวา อวิรุฬฺหิธมฺโม กิรมฺหิ สมุคฺฆาติตปจฺจโย ชาโตติ อตฺตโน อภพฺพตํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกน ภูมิํ ขณมาโน นิสีทิฯ
ปญฺญายิสฺสสิ โขติ อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ อริฏฺโฐ กิร จินฺเตสิ – ‘‘ภควา มยฺหํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย ปจฺฉินฺโนติ วทติ, น โข ปน พุทฺธา สอุปนิสฺสยานํเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ, อนุปนิสฺสยานมฺปิ เทเสนฺติ, อหํ สตฺถุ สนฺติกา สุคโตวาทํ ลภิตฺวา อตฺตโน สมฺปตฺตูปคํ กุสลํ กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา โอวาทํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺโต ‘‘ปญฺญายิสฺสสี’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ, ตฺวํเยว, โมฆปุริส, อิมินา ปาปเกน ทิฏฺฐิคเตน นิรยาทีสุ ปญฺญายิสฺสสิ, มม สนฺติกา ตุยฺหํ สุคโตวาโท นาม นตฺถิ, น เม ตยา อตฺโถ, อิธาหํ ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉิสฺสามีติฯ
๒๓๗. อถ โข ภควาติ อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน ภควา ปริสํ โสเธติ, อริฏฺฐํ คณโต นิสฺสาเรติฯ สเจ หิ ปริสคตานํ กสฺสจิ เอวํ ภเวยฺย – ‘‘อยํ อริฏฺโฐ ภควตา อกถิตํ กเถตุํ กิํ สกฺขิสฺสติ, กจฺจิ นุ โข ปริสมชฺเฌ ภควตา กถาย สมารทฺธาย สหสา กถิต’’นฺติฯ เอวํ กถิตํ ปน น อริฏฺโฐว สุณาติ, อญฺเญนปิ สุตํ ภวิสฺสติฯ อถาปิสฺส สิยา ‘‘ยถา สตฺถา อริฏฺฐํ นิคฺคณฺหาติ, มมฺปิ เอวํ นิคฺคณฺเหยฺยาติ สุตฺวาปิ ตุณฺหีภาวํ อาปชฺเชยฺยา’’ติฯ ‘‘ตํ
อิทานิ อริฏฺฐสฺส ลทฺธิํ ปกาเสนฺโต โส วต, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญตฺเรว กาเมหีติอาทีสุ
๒๓๘. เอวํ ภควา อยํ อริฏฺโฐ ยถา นาม รชโก สุคนฺธานิปิ ทุคฺคนฺธานิปิ ชิณฺณานิปิ นวานิปิ สุทฺธานิปิ อสุทฺธานิปิ วตฺถานิ เอกโต ภณฺฑิกํ กโรติ, เอวเมว อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺเจติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริยาปุณนฺตีติ อุคฺคณฺหนฺติฯ สุตฺตนฺติอาทีสุ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา, สุตฺตนิปาเต มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตนาลกสุอาตุวฏฺฏกสุตฺตานิ, อญฺญมฺปิ จ สุตฺตนามกํ ตถาคตวจนํ สุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพมฺปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยนฺติ เวทิตพฺพํ, วิเสเสน สํยุตฺตเก สกโลปิ สคาถาวคฺโคฯ สกลํ อภิธมฺมปิฏกํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ, ยญฺจ อญฺญมฺปิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ พุทฺธวจนํ, ตํ เวยฺยากรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ธมฺมปทํ, เถรคาถา, เถริคาถา, สุตฺตนิปาเต โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา จ คาถาติ เวทิตพฺพาฯ โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา ทฺเวอสีติสุตฺตนฺตา อุทานนฺติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘วุตฺตญฺเหตํ ภควตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตา (อิติวุ. ๑,๒) ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา อิติวุตฺตกนฺติ เวทิตพฺพาฯ อปณฺณกชาตกาทีนิ ปณฺณาสาธิกานิ ปญฺจชาตกสตานิ ชาตกนฺติ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเท’’ติอาทินยปฺปวตฺตา (อ. นิ. ๔.๑๒๙) สพฺเพปิ อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตา อพฺภุตธมฺมนฺติ เวทิตพฺพาฯ จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลสมฺมาทิฏฺฐิสกฺกปญฺหสงฺขารภาชนิยมหาปุณฺณมสุตฺตาทโย สพฺเพปิ เวทญฺจ ตุฏฺฐิญฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา เวทลฺลนฺติ เวทิตพฺพาฯ
อตฺถํ น อุปปริกฺขนฺตีติ อตฺถตฺถํ การณตฺถํ น ปสฺสนฺติ น ปริคฺคณฺหนฺติฯ อนุปปริกฺขตนฺติ อนุปปริกฺขนฺตานํฯ น นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ น อุปฏฺฐหนฺติ น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ สมาธิ วิปสฺสนา มคฺโค ผลํ วฏฺฏํ วิวฏฺฏํ กถิตนฺติ เอวํ ชานิตุํ เต อุปารมฺภานิสํสา เจวาติ เต ปเรสํ วาเท โทสาโรปนานิสํสา อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา จาติ เอวํ วาทปโมกฺขานิสํสา, ปเรหิ สกวาเท โทเส อาโรปิเต ตํ โทสํ เอวํ โมเจสฺสามาติ อิมินาว การเณน ปริยาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ ตญฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ยสฺส จ มคฺคสฺส วา ผลสฺส วา อตฺถาย กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, ตญฺจสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคฺคาหิโน นานุโภนฺติฯ อปิจ ปรสฺส วาเท อุปารมฺภํ อาโรเปตุํ อตฺตโน วาทํ โมเจตุํ อสกฺโกนฺตาปิ ตญฺจ อตฺถํ นานุโภนฺติเยวฯ
๒๓๙. อลคทฺทตฺถิโกติ อาสิวิสอตฺถิโกฯ คโทติ หิ วิสสฺส นามํ, ตํ ตสฺส อลํ ปริปุณฺณํ อตฺถีติ อลคทฺโทฯ โภเคติ สรีเรฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ นิตฺถรณปริยตฺติวเสน อุคฺคณฺหนฺติฯ ติสฺโส หิ ปริยตฺติโย อลคทฺทปริยตฺติ นิตฺถรณปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติฯ
ตตฺถ โย พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา เอวํ จีวราทีนิ วา ลภิสฺสามิ, จตุปริสมชฺเฌ วา มํ ชานิสฺสนฺตีติ ลาภสกฺการเหตุ ปริยาปุณาติ, ตสฺส สา ปริยตฺติ อลคทฺทปริยตฺติ นามฯ เอวํ ปริยาปุณโต หิ พุทฺธวจนํ อปริยาปุณิตฺวา นิทฺโทกฺกมนํ วรตรํฯ
โย ปน พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สีลสฺส อาคตฏฺฐาเน สีลํ ปูเรตฺวา สมาธิสฺส อาคตฏฺฐาเน สมาธิคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิปสฺสนาย อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา มคฺคผลานํ อาคตฏฺฐาเน มคฺคํ ภาเวสฺสามิ ผลํ นิตฺถรณปริยตฺติ นาม โหติฯ
ขีณาสวสฺส ปน ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นามฯ ตสฺส หิ อปริญฺญาตํ อปฺปหีนํ อภาวิตํ อสจฺฉิกตํ วา นตฺถิฯ โส หิ ปริญฺญาตกฺขนฺโธ ปหีนกิเลโส ภาวิตมคฺโค สจฺฉิกตผโล, ตสฺมา พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺโต ตนฺติธารโก ปเวณิปาลโก วํสานุรกฺขโกว หุตฺวา อุคฺคณฺหาติฯ อิติสฺส สา ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ นาม โหติฯ
โย
นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ สีลาทีนํ อาคตฏฺฐาเนสุ อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ วิปสฺสนา, อิธ มคฺโค, อิธ ผลํ, อิธ วฏฺฏํ, อิธ วิวฏฺฏนฺติ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภนฺตีติ เยสํ มคฺคผลานํ อตฺถาย ปริยาปุณนฺติฯ สุคฺคหิตปริยตฺติํ นิสฺสาย มคฺคํ ภาเวตฺวา ผลํ สจฺฉิกโรนฺตา ตญฺจสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ อนุภวนฺติฯ ปรวาเท อุปารมฺภํ อาโรเปตุํ สกฺโกนฺตาปิ สกวาเท อาโรปิตํ โทสํ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ คเหตฺวา โมเจตุํ สกฺโกนฺตาปิ อนุโภนฺติเยวฯ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ สีลาทีนํ อาคตฏฺฐาเน สีลาทีนิ ปูเรนฺตานมฺปิ, ปเรสํ วาเท สหธมฺเมน อุปารมฺภํ อาโรเปนฺตานมฺปิ, สกวาทโต โทสํ หรนฺตานมฺปิ, อรหตฺตํ ปตฺวา ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมเทสนาย ปสนฺเนหิ อุปนีเต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตานมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติฯ
เอวํ ตสฺมา ติห, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ทุคฺคหิตปริยตฺติ ทุคฺคหิตอลคทฺโท วิย ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ, สุคฺคหิตปริยตฺติ สุคฺคหิตอลคทฺโท วิย ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตติ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ตถา นํ ธาเรยฺยาถาติ ตเถว นํ ธาเรยฺยาถ, เตเนว อตฺเถน คณฺเหยฺยาถฯ เย วา ปนาสฺสุ วิยตฺตา ภิกฺขูติ เย วา ปน อญฺเญ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปมหากจฺจานาทิกา พฺยตฺตา ปณฺฑิตา ภิกฺขู อสฺสุ, เต ปุจฺฉิตพฺพาฯ อริฏฺเฐน วิย ปน มม สาสเน น กลลํ วา กจวรํ วา ปกฺขิปิตพฺพํฯ
๒๔๐. กุลฺลูปมนฺติ กุลฺลสทิสํฯ นิตฺถรณตฺถายาติ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถายฯ อุทกณฺณวนฺติ ยญฺหิ มหนฺตํ อุทกณฺณวนฺติ มหนฺตํ ปุถุลํ คมฺภีรํ อุทกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สาสงฺกํ นาม ยตฺถ โจรานํ นิวุตฺโถกาโส ทิสฺสติฯ ฐิโตกาโส, นิสินฺโนกาโส, นิปนฺโนกาโส ทิสฺสติฯ สปฺปฏิภยํ นาม ยตฺถ โจเรหิ มนุสฺสา หตา ทิสฺสนฺติ, วิลุตฺตา ทิสฺสนฺติ, อาโกฏิตา ทิสฺสนฺติฯ อุตฺตรเสตูติ อุทกณฺณวสฺส อุปริ พทฺโธ เสตุฯ กุลฺลํ พนฺธิตฺวาติ กุลฺโล นาม ตรณตฺถาย กลาปํ กตฺวา พทฺโธฯ ปตฺถริตฺวา พทฺธา ปน ปทรจาฏิอาทโย อุฬุมฺโปติ วุจฺจนฺติฯ อุจฺจาเรตฺวาติ ฐเปตฺวาฯ กิจฺจการีติ ปตฺตการี ยุตฺตการี, ปติรูปการีติ อตฺโถฯ ธมฺมาปิ โว ปหาตพฺพาติ เอตฺถ ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนาฯ ภควา หิ สมเถปิ ฉนฺทราคํ ปชหาเปสิ, วิปสฺสนายปิฯ สมเถ ฉนฺทราคํ กตฺถ ปชหาเปสิ? ‘‘อิติ โข, อุทายิ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺสปิ ปหานํ วทามิ, ปสฺสสิ โน ตฺวํ, อุทายิ, ตํ สํโยชนํ อณุํ วา ถูลํ วา, ยสฺสาหํ โน ปหานํ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๕๖) เอตฺถ สมเถ ฉนฺทราคํ ปชหาเปสิฯ ‘‘อิมํ เจ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิํ เอวํ ปริสุทฺธํ เอวํ ปริโยทาตํ น อลฺลีเยถ น เกลาเยถ น ธนาเยถา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๑) เอตฺถ วิปสฺสนาย ฉนฺทราคํ ปชหาเปสิ
ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ภิกฺขเว, อหํ เอวรูเปสุ สนฺตปฺปณีเตสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทราคปฺปหานํ วทามิ, กิํ ปน อิมสฺมิํ อสทฺธมฺเม คามธมฺเม วสลธมฺเม ทุฏฺฐุลฺเล โอทกนฺติเก, ยตฺถ อยํ อริฏฺโฐ โมฆปุริโส นิทฺโทสสญฺญี ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราคํ นาลํ อนฺตรายายาติ วทติฯ อริฏฺเฐน วิย น ตุมฺเหหิ มยฺหํ สาสเน กลลํ วา กจวรํ วา ปกฺขิปิตพฺพนฺติ เอวํ ภควา อิมินาปิ โอวาเทน อริฏฺฐํเยว นิคฺคณฺหาติฯ
๒๔๑. อิทานิ ฉยิมานิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิฏฺฐานานีติ ทิฏฺฐิปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิยา อารมฺมณมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิยา ปจฺจโยปิฯ รูปํ เอตํ มมาติอาทีสุ เอตํ มมาติ ตณฺหาคฺคาโหฯ เอโสหมสฺมีติ มานคฺคาโหฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิคฺคาโหฯ เอวํ รูปารมฺมณา ตณฺหามานทิฏฺฐิโย กถิตา โหนฺติฯ รูปํ ปน อตฺตาติ น วตฺตพฺพํฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ทิฏฺฐํ รูปายตนํ, สุตํ สทฺทายตนํ มุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ, ตญฺหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุตนฺติ วุตฺตํฯ อวเสสานิ สตฺตายตนานิ วิญฺญาตํ นามฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ โลกสฺมิญฺหิ ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิฯ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิฯ ตตฺถ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ ปตฺตํ นามฯ ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นามฯ อปริเยสิตฺวา ปตฺตญฺจ, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตญฺจ มนสานุวิจริตํ นามฯ
อถ วา ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ ปตฺตฏฺเฐน ปตฺตํ นามฯ ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นามฯ อปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ มนสานุวิจริตํ นามฯ สพฺพํ วา เอตํ มนสา อนุวิจริตตฺตา มนสานุวิจริตํ นามฯ อิมินา วิญฺญาณารมฺมณา ตณฺหามานทิฏฺฐิโย กถิตา, เทสนาวิลาเสน เหฏฺฐา ทิฏฺฐาทิอารมฺมณวเสน วิญฺญาณํ ทสฺสิตํ ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ยมฺปิ เอตํ โส โลโกติอาทินา นเยน ปวตฺตํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ
โส โลโก โส อตฺตาติ ยา เอสา ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา ทิฏฺฐิ โลโก จ อตฺตา จาติ คณฺหาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส เปจฺจ ภวิสฺสามีติ โส อหํ ปรโลกํ คนฺตฺวา นิจฺโจ ภวิสฺสามิ, ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม ภวิสฺสามิ, สิเนรุมหาปถวีมหาสมุทฺทาทีหิ สสฺสตีหิ สมํ ตเถว ฐสฺสามิฯ ตมฺปิ เอตํ มมาติ ตมฺปิ
สุกฺกปกฺเข รูปํ เนตํ มมาติ รูเป ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหา ปฏิกฺขิตฺตาฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สมนุปสฺสตีติ อิมสฺส ปน ปทสฺส ตณฺหาสมนุปสฺสนา มานสมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา ญาณสมนุปสฺสนาติ จตสฺโส สมนุปสฺสนาติ อตฺโถฯ ตา กณฺหปกฺเข ติสฺสนฺนํ สมนุปสฺสนานํ, สุกฺกปกฺเข ญาณสมนุปสฺสนาย วเสน เวทิตพฺพาฯ อสติ น ปริตสฺสตีติ อวิชฺชมาเน ภยปริตสฺสนาย ตณฺหาปริตสฺสนาย วา น ปริตสฺสติฯ อิมินา ภควา อชฺฌตฺตกฺขนฺธวินาเส อปริตสฺสมานํ ขีณาสวํ ทสฺเสนฺโต เทสนํ มตฺถกํ ปาเปสิฯ
๒๔๒. เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขูติ เอวํ ภควตา วุตฺเต อญฺญตโร อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ – ‘‘ภควตา อชฺฌตฺตกฺขนฺธวินาเส อปริตสฺสนฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตฺวา เทสนา นิฏฺฐาปิตา, อชฺฌตฺตํ อปริตสฺสนฺเต โข ปน สติ อชฺฌตฺตํ ปริตสฺสเกน พหิทฺธา ปริกฺขารวินาเส ปริตสฺสเกน อปริตสฺสเกน จาปิ ภวิตพฺพํฯ อิติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ อยํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ภควนฺตํ เอตทโวจฯ พหิทฺธา อสตีติ พหิทฺธา ปริกฺขารวินาเสฯ อหุ วต เมติ อโหสิ วต เม ภทฺทกํ ยานํ วาหนํ หิรญฺญํ สุวณฺณนฺติ อตฺโถฯ ตํ วต เม นตฺถีติ ตํ วต อิทานิ มยฺหํ นตฺถิ, ราชูหิ วา โจเรหิ วา หฏํ, อคฺคินา วา ทฑฺฒํ, อุทเกน วา วุฬฺหํ, ปริโภเคน สิยา วต เมติ ภเวยฺย วต มยฺหํ ยานํ วาหนํ หิรญฺญํ สุวณฺณํ สาลิ วีหิ ยโว โคธุโมฯ ตํ วตาหํ น ลภามีติ ตมหํ อลภมาโน ตทนุจฺฉวิกํ กมฺมํ อกตฺวา นิสินฺนตฺตา อิทานิ น ลภามีติ โสจติ, อยํ อคาริยโสจนา, อนคาริยสฺส ปตฺตจีวราทีนํ วเสน เวทิตพฺพาฯ
อปริตสฺสนาวาเร น เอวํ โหตีติ เยหิ กิเลเสหิ เอวํ ภเวยฺย, เตสํ ปหีนตฺตา น เอวํ โหติฯ ทิฏฺฐิฏฺฐานาธิฏฺฐานปริยุฏฺฐานาภินิเวสานุสยานนฺติ สพฺพสงฺขารสมถายาติ นิพฺพานตฺถายฯ นิพฺพานญฺหิ อาคมฺม สพฺพสงฺขาราอิญฺชิตานิ, สพฺพสงฺขารจลนานิ สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ, ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ วุจฺจติฯ ตเทว จ อาคมฺม ขนฺธูปธิ กิเลสูปธิ อภิสงฺขารูปธิ, ปญฺจกามคุณูปธีติ อิเม อุปธโย ปฏินิสฺสชฺชิยนฺติ, ตณฺหา ขียติ วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ, ‘‘สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ’’ติ วุจฺจติฯ นิพฺพานายาติ อยํ ปนสฺส สรูปนิทฺเทโส, อิติ สพฺเพเหว อิเมหิ ปเทหิ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถาย ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสาติ อยมตฺโถ ทีปิโตฯ ตสฺเสวํ โหตีติ ตสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ นามสฺสุ, วินสฺสิสฺสามิ นามสฺสุ, นาสฺสุ นาม ภวิสฺสามีติ เอวํ โหติฯ ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตํ กตฺวา เทสิยมานํ ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ตาโส อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ตาโส เหโส, ภิกฺขเว, อสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕๕)ฯ
๒๔๓. เอตฺตาวตา ตํ, ภิกฺขเว, ปริคฺคหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริคฺคหนฺติ พหิทฺธา ปริกฺขารํฯ ปริคฺคณฺเหยฺยาถาติ ยถา วิญฺญู มนุสฺโส ปริคฺคณฺเหยฺย อหมฺปิ โข ตํ, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, ตุมฺเหปิ น ปสฺสถ, อหมฺปิ น ปสฺสามิ, อิติ เอวรูโป ปริคฺคโห นตฺถีติ ทสฺเสติฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๒๔๔. เอวํ ติโกฏิกํ สุญฺญตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌตฺตกฺขนฺเธ อตฺตาติ พหิทฺธา ปริกฺขาเร อตฺตนิยนฺติ กตฺวา ทฺวิโกฏิกํ ทสฺเสนฺโต อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สตีติอาทิมาห สจฺจโตติ ภูตโต, เถตโตติ ตถโต ถิรโต วาฯ
อิทานิ อิเม ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ เอวํ ติปริวฏฺฏวเสน อคฺคณฺหนฺโต อยํ อริฏฺโฐ วิย มยฺหํ สาสเน กลลํ กจวรํ ปกฺขิปตีติ ทสฺเสนฺโต ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนิจฺจํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, ยสฺมา หุตฺวา น โหติ, ตสฺมา อนิจฺจํฯ อุปฺปาทวยวตฺติโต วิปริณามตาวกาลิกนิจฺจปฏิกฺเขปฏฺเฐน วาติ จตูหิ การเณหิ อนิจฺจํฯ ทุกฺขํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขํ, สนฺตาปทุกฺขมทุกฺขวตฺถุกสุขปฏิกฺเขปฏฺเฐน วาติ จตูหิ การเณหิ ทุกฺขํฯ วิปริณามธมฺมนฺติ ภวสงฺกนฺติอุปคมนสภาวํ ปกติภาววิชหนสภาวํฯ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ ยุตฺตํ นุ โข ตํ อิเมสํ ติณฺณํ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหานํ วเสน อหํ มมาติ เอวํ คเหตุํฯ โน เหตํ, ภนฺเตติ อิมินา เต ภิกฺขู อวสวตฺตนากาเรน รูปํ, ภนฺเต, อนตฺตาติ ปฏิชานนฺติฯ สุญฺญอสฺสามิกอนิสฺสรอตฺตปฏิกฺเขปฏฺเฐน วาติ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ
ภควา ฉฉกฺกสุตฺเต อนตฺตลกฺขณสุตฺเต ทุกฺขวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสติฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา, ยทนตฺตา ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๗๖) อิมสฺมิํ อรหตฺตสุตฺเต อุภยวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสติฯ กสฺมา? อนิจฺจํ ทุกฺขญฺจ ปากฏํฯ อนตฺตาติ น ปากฏํฯ
ปริโภคภาชนาทีสุ หิ ภินฺเนสุ อโห อนิจฺจนฺติ วทนฺติ, อโห อนตฺตาติ วตฺตา นาม นตฺถิฯ สรีเร คณฺฑปิฬกาทีสุ วา อุฏฺฐิตาสุ กณฺฏเกน วา วิทฺธา อโห ทุกฺขนฺติ วทนฺติ, อโห อนตฺตาติ ปน วตฺตา นาม นตฺถิฯ กสฺมา? อิทญฺหิ อนตฺตลกฺขณํ นาม อวิภูตํ ทุทฺทสํ ทุปฺปญฺญาปนํฯ เตน ตํ ภควา อนิจฺจวเสน วา ทุกฺขวเสน วา อุภยวเสน วา ทสฺเสติฯ ตยิทํ อิมสฺมิมฺปิ เตปริวฏฺเฏ อนิจฺจทุกฺขวเสเนว ทสฺสิตํฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
ตสฺมา ติห, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, ยสฺมา เอตรหิ อญฺญทาปิ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ยํกิญฺจิ รูปนฺติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส วิตฺถาริตาเนวฯ
๒๔๕. นิพฺพินฺทตีติ อุกฺกณฺฐติฯ เอตฺถ จ นิพฺพิทาติ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา อธิปฺเปตาฯ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนาย หิ พหูนิ นามานิฯ เอสา หิ กตฺถจิ สญฺญคฺคนฺติ วุตฺตาฯ กตฺถจิ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติฯ กตฺถจิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติฯ กตฺถจิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ
ตตฺถ โปฏฺฐปาทสุตฺเต ตาว ‘‘สญฺญา โข, โปฏฺฐปาท, ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ญาณ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๔๑๖) เอวํ สญฺญคฺคนฺติ วุตฺตาฯ สุสิมสุตฺเต ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ วุตฺตาฯ ทสุตฺตรสุตฺเต ‘‘ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิปธานิยงฺค’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๕๙) เอวํ ปาริสุทฺธิปทานิยงฺคนฺติ วุตฺตาฯ รถวินีเต ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๗) เอวํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตาฯ สฬายตนวิภงฺเค ‘‘อตมฺมยตํ, ภิกฺขเว, นิสฺสาย อตมฺมยตํ อาคมฺม ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา, ตํ นิสฺสาย ตํ อาคมฺม เอวเมติสฺสา ปหานํ โหติ, เอวเมติสฺสา สมติกฺกโม โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๑๐) เอวํ ตมฺมยตาปริยาทานนฺติ วุตฺตาฯ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา, ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา, ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๔) เอวํ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตาฯ ปฏฺฐาเน ‘‘อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๑.๔๑๗) เอวํ ทฺวีหิ นาเมหิ วุตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน อลคทฺทสุตฺเต นิพฺพินฺทตีติ นิพฺพิทานาเมน อาคตาฯ
นิพฺพิทา วิรชฺชตีติ เอตฺถ วิราโคติ มคฺโค วิราคา วิมุจฺจตีติ เอตฺถ วิราเคน มคฺเคน วิมุจฺจตีติ ผลํ กถิตํฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตีติ อิธ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ
เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ มหาขีณาสวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ยถาภูเตหิ ปญฺจหิ การเณหิ นามํ คณฺหนฺโต อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ อวิชฺชาติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชาฯ อยญฺหิ ทุรุกฺขิปนฏฺเฐน ปลิโฆติ วุจฺจติฯ เตเนส ตสฺส อุกฺขิตฺตตฺตา อุกฺขิตฺตปลิโฆติ วุตฺโตฯ ตาลาวตฺถุกตาติ สีสจฺฉินฺนตาโล วิย กตา, สมูลํ วา ตาลํ อุทฺธริตฺวา ตาลสฺส วตฺถุ วิย กตา, ยถา ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปุน โส ตาโล น ปญฺญายติ, เอวํ ปุน อปญฺญตฺติภาวํ โปโนพฺภวิโกติ ปุนพฺภวทายโกฯ ชาติสํสาโรติอาทีสุ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน จ เอวํ ลทฺธนามานํ ปุนพฺภวขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโรฯ โส หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติกรณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตตฺตา ปริกฺขาติ วุจฺจติ, เตเนส ตสฺสา สํกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา สํกิณฺณปริกฺโขติ ตณฺหาติ เอสิกาติ วุจฺจติฯ เตเนส ตสฺสา อพฺพูฬฺหตฺตา ลุญฺจิตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา อพฺพูฬฺเหสิโกติ วุตฺโตฯ โอรมฺภาคิยานีติ โอรํ ภชนกานิ กามภเว อุปปตฺติปจฺจยานิฯ เอตานิ หิ กวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ฐิตตฺตา อคฺคฬาติ วุจฺจนฺติฯ เตเนส เตสํ นิรากตตฺตา ภินฺนตฺตา นิรคฺคโฬติ วุตฺโตฯ อริโยติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธฯ ปนฺนทฺธโชติ ปติตมานทฺธโชฯ ปนฺนภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารปญฺจกามคุณภารา ปนฺนา โอโรหิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโรฯ อปิจ อิธ มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา ปนฺนภาโรติ อธิปฺเปโตฯ วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโตฯ อิธ ปน มานสํโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตา วิสํยุตฺโตติ อธิปฺเปโตฯ อสฺมิมาโนติ รูเป อสฺมีติ มาโน, เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ อสฺมีติ มาโนฯ
เอตฺตาวตา ภควตา มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา วิหรโต ขีณาสวสฺส กาโล ทสฺสิโตฯ ยถา หิ ทฺเว นครานิ เอกํ โจรนครํ, เอกํ เขมนครํฯ อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ ภเวยฺย – ‘‘ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺฐติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติ, โจรนครํ อนครํ กริสฺสามี’’ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สทฺวารพาหกํ กวาฏํ ฉินฺทิตฺวา ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริกฺขํ สํกิริตฺวา นครโสภนตฺถาย อุสฺสิเต ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ญาติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภุญฺเชยฺย, เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโรฯ ตสฺเสวํ โหติ, ‘‘ยาว สกฺกายวฏฺฏํ วตฺตติ, ตาว ทฺวตฺติํสกมฺมการณอฏฺฐนวุติโรคปญฺจวีสติมหาภเยหิ ปริมุจฺจนํ นตฺถี’’ติฯ โส มหาโยโธ วิย สนฺนาหํ สีลสนฺนาหํ กตฺวา, ปญฺญาขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน เอสิกตฺถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตณฺเหสิกํ ลุญฺจิตฺวา, โส โยโธ สทฺวารพาหกํ นครกวาฏํ
๒๔๖. อิทานิ เอวํ วิมุตฺตจิตฺตสฺส ขีณาสวสฺส ปเรหิ อนธิคมนียวิญฺญาณตํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โขติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนฺเวสนฺติ อนฺเวสนฺตา คเวสนฺตาฯ อิทํ นิสฺสิตนฺติ อิทํ นาม นิสฺสิตํฯ ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ สตฺโตปิ ตถาคโตติ อธิปฺเปโต, อุตฺตมปุคฺคโล ขีณาสโวปิฯ อนนุวิชฺโชติ อสํวิชฺชมาโน วา อวินฺเทยฺโย วาฯ ตถาคโตติ หิ สตฺเต คหิเต อสํวิชฺชมาโนติ อตฺโถ วฏฺฏติ, ขีณาสเว คหิเต อวินฺเทยฺโยติ อตฺโถ วฏฺฏติฯ
ตตฺถ ปุริมนเย อยมธิปฺปาโย – ภิกฺขเว, อหํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ธรมานกํเยว ขีณาสวํ ตถาคโต สตฺโต ปุคฺคโลติ น ปญฺญเปมิฯ อปฺปฏิสนฺธิกํ ปน ปรินิพฺพุตํ ขีณาสวํ สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา กิํ ปญฺญเปสฺสามิ? อนนุวิชฺโช ตถาคโตฯ น หิ ปรมตฺถโต สตฺโต นาม โกจิ อตฺถิ, ตสฺส อวิชฺชมานสฺส อิทํ นิสฺสิตํ วิญฺญาณนฺติ อนฺเวสนฺตาปิ กิํ อธิคจฺฉิสฺสนฺติ? กถํ ปฏิลภิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยนเย อยมธิปฺปาโย – ภิกฺขเว, อหํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ธรมานกํเยว ขีณาสวํ วิญฺญาณวเสน อินฺทาทีหิ อวินฺทิยํ วทามิฯ น หิ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อนฺเวสนฺตาปิ ขีณาสวสฺส วิปสฺสนาจิตฺตํ วา มคฺคจิตฺตํ วา ผลจิตฺตํ วา, อิทํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย วตฺตตีติ ชานิตุํ สกฺโกนฺติฯ เต อปฺปฏิสนฺธิกสฺส ปรินิพฺพุตสฺส กิํ ชานิสฺสนฺตีติ?
อสตาติ อสนฺเตนฯ ตุจฺฉาติ ตุจฺฉเกนฯ มุสาติ มุสาวาเทนฯ อภูเตนาติ ยํ นตฺถิ, เตนฯ อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อภิอาจิกฺขนฺติ, อภิภวิตฺวา วทนฺติฯ เวนยิโกติ วินยติ วินาเสตีติ วินโย, โส เอว เวนยิโก, สตฺตวินาสโกติ ยถา จาหํ น, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เยน วากาเรน อหํ น สตฺตวินาสโกฯ ยถา จาหํ น วทามีติ เยน วา
ปุพฺเพ จาติ ปุพฺเพ มหาโพธิมณฺฑมฺหิเยว จฯ เอตรหิ จาติ เอตรหิ ธมฺมเทสนายญฺจฯ ทุกฺขญฺเจว ปญฺญเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธนฺติ ธมฺมจกฺกํ อปฺปวตฺเตตฺวา โพธิมณฺเฑ วิหรนฺโตปิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ จตุสจฺจเมว ปญฺญเปมีติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ ทุกฺขคฺคหเณน ตสฺส มูลภูโต สมุทโย, นิโรธคฺคหเณน ตํสมฺปาปโก มคฺโค คหิโตว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺร เจติ ตสฺมิํ จตุสจฺจปฺปกาสเนฯ ปเรติ สจฺจานิ อาชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถปุคฺคลาฯ อกฺโกสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติฯ ปริภาสนฺตีติ วาจาย ปริภาสนฺติฯ โรเสนฺติ วิเหเสนฺตีติ โรเสสฺสาม วิเหเสสฺสามาติ อธิปฺปาเยน ฆฏฺเฏนฺติ ทุกฺขาเปนฺติฯ ตตฺราติ เตสุ อกฺโกสาทีสุ, เตสุ วา ปรปุคฺคเลสุฯ อาฆาโตติ โกโปฯ อปฺปจฺจโยติ โทมนสฺสํฯ อนภิรทฺธีติ อตุฏฺฐิฯ
ตตฺร เจติ จตุสจฺจปฺปกาสเนเยวฯ ปเรติ จตุสจฺจปฺปกาสนํ อาชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถปุคฺคลาฯ อานนฺโทติ อานนฺทปีติฯ อุปฺปิลาวิตตฺตนฺติ อุปฺปิลาปนปีติฯ ตตฺร เจติ จตุสจฺจปฺปกาสนมฺหิเยวฯ ตตฺราติ สกฺการาทีสุฯ ยํ โข อิทํ ปุพฺเพ ปริญฺญาตนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ปุพฺเพ โพธิมณฺเฑ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาตํฯ ตตฺถเมติ ตสฺมิํ ขนฺธปญฺจเก อิเมฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ตตฺราปิ ตถาคตสฺส อิเม สกฺการา มยิ กรียนฺตีติ วา อหํ เอเต อนุภวามีติ วา น โหติฯ ปุพฺเพ ปริญฺญาตกฺขนฺธปญฺจกํเยว เอเต สกฺกาเร อนุโภตีติ เอตฺตกเมว โหตีติฯ ตสฺมาติ
๒๔๗. ตสฺมา ติห ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากนฺติ ยสฺมา อตฺตนิเยปิ ฉนฺทราคปฺปหานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ยํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถาติ อตฺโถฯ ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺยาติ ยถา ยถา อิจฺเฉยฺย ตถา ตถา กเรยฺยฯ น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วาติ, ภนฺเต, เอตํ ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ อมฺหากํ เนว อตฺตา น อมฺหากํ รูปํ น วิญฺญาณนฺติ วทนฺติฯ อตฺตนิยํ วาติ อมฺหากํ จีวราทิปริกฺขาโรปิ น โหตีติ อตฺโถฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถาติ ภควา, ขนฺธปญฺจกํเยว น ตุมฺหากนฺติ ทสฺเสตฺวา ปชหาเปติ, ตญฺจ โข น อุปฺปาเฏตฺวา, ลุญฺจิตฺวา วาฯ ฉนฺทราควินเยน ปเนตํ ปชหาเปติฯ
๒๔๘. เอวํ สฺวากฺขาโตติ เอตฺถ ติปริวฏฺฏโต ปฏฺฐาย ยาว อิมํ ฐานํ อาหริตุมฺปิ วฏฺฏติ, ปฏิโลเมน เปมมตฺตเกน สคฺคปรายณโต ปฏฺฐาย ยาว อิมํ ฐานํ อาหริตุมฺปิ วฏฺฏติฯ สฺวากฺขาโตติ สุกถิโตฯ สุกถิตตฺตา เอว อุตฺตาโน วิวโฏ ปกาสิโตฯ ฉินฺนปิโลติโกติ ปิโลติกา วุจฺจติ ฉินฺนํ ภินฺนํ ตตฺถ ตตฺถ สิพฺพิตํ คณฺฐิกตํ ชิณฺณํ วตฺถํ, ตํ ยสฺส นตฺถิ, อฏฺฐหตฺถํ วา นวหตฺถํ วา อหตสาฏกํ นิวตฺโถ, โส ฉินฺนปิโลติโก นามฯ อยมฺปิ ธมฺโม ตาทิโส, น เหตฺถ โกหญฺญาทิวเสน ฉินฺนภินฺนสิพฺพิตคณฺฐิกตภาโว อตฺถิฯ อปิจ กจวโร ปิโลติโกติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิญฺจ สาสเน สมณกจวรํ นาม ปติฏฺฐาตุํ น ลภติฯ เตเนวาห –
‘‘การณฺฑวํ นิทฺธมถ, กสมฺพุญฺจาปกสฺสถ;
ตโต ปลาเป วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเนฯ
นิทฺธมิตฺวาน ปาปิจฺเฉ, ปาปอาจารโคจเร;
สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา;
ตโต สมคฺคา นิปกา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา’’ติฯ (สุ. นิ. ๒๘๓-๒๘๕);
อิติ สมณกจวรสฺส ฉินฺนตฺตาปิ อยํ ธมฺโม ฉินฺนปิโลติโก นาม โหติฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติ เตสํ วฏฺฏํ อปญฺญตฺติภาวํ คตํ นิปฺปญฺญตฺติกํ ชาตํฯ เอวรูโป มหาขีณาสโว เอวํ สฺวากฺขาเต สาสเนเยว อุปฺปชฺชติฯ ยถา จ ขีณาสโว, เอวํ อนาคามิอาทโยปิฯ
ตตฺถ ธมฺมานุสาริโน สทฺธานุสาริโนติ อิเม ทฺเว โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐา โหนฺติฯ ยถาห – ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญาวาหิํ ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี, ผเล ฐิโต ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ กตโม จ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหิํ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารีฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สทฺธานุสารี, ผเล ฐิโต สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. ๓๐)ฯ เยสํ มยิ สทฺธามตฺตํ เปมมตฺตนฺติ อิมินา เยสํ อญฺโญ อริยธมฺโม นตฺถิ, ตถาคเต ปน สทฺธามตฺตํ เปมมตฺตเมว โหติฯ เต วิปสฺสกปุคฺคลา อธิปฺเปตาฯ วิปสฺสกภิกฺขูนญฺหิ เอวํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนานํ ทสพเล เอกา สทฺธา เอกํ เปมํ อุปฺปชฺชติฯ ตาย สทฺธาย เตน เปเมน หตฺเถ คเหตฺวา สคฺเค ฐปิตา วิย โหนฺติ, นิยตคติกา กิร เอเตฯ โปราณกตฺเถรา ปน เอวรูปํ ภิกฺขุํ จูฬโสตาปนฺโนติ วทนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. วมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. เอวํ เม สุตนฺติ วมฺมิกสุตฺตํฯ ตตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํฯ กุมารกสฺสโปติ ตสฺส นามํฯ กุมารกาเล ปพฺพชิตตฺตา ปน ภควตา, ‘‘กสฺสปํ ปกฺโกสถ, อิทํ ผลํ วา ขาทนียํ วา กสฺสปสฺส เทถา’’ติ วุตฺเต, กตรสฺส กสฺสปสฺสาติ กุมารกสฺสปสฺสาติ เอวํ คหิตนามตฺตา ตโต ปฏฺฐาย วุฑฺฒกาเลปิ ‘‘กุมารกสฺสโป’’ ตฺเวว
เถโร
ตทา กิร ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต สาสเน โอสกฺกนฺเต ปญฺจ ภิกฺขู นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อภิรุยฺห สมณธมฺมํ อกํสุฯ สงฺฆตฺเถโร ตติยทิวเส อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อนุเถโร จตุตฺถทิวเส อนาคามี อโหสิฯ อิตเร ตโย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺติํ อนุโภนฺตานํ เอโก ตกฺกสิลายํ ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปุกฺกุสาติ นาม ราชา หุตฺวา ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา ราชคหํ คจฺฉนฺโต กุมฺภการสาลายํ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺโตฯ เอโก เอกสฺมิํ สมุทฺทปฏฺฏเน กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา นาวํ อารุยฺห ภินฺนนาโว ทารุจีรานิ นิวาเสตฺวา ลาภสมฺปตฺติํ ปตฺโต, ‘‘อหํ อรหา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา, ‘‘น ตฺวํ อรหา, คจฺฉ สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉา’’ติ อตฺถกามาย เทวตาย โจทิโต ตถา กตฺวา อรหตฺตผลํ ปตฺโตฯ
เอโก
อนฺธวเนติ เอวํนามเก วเนฯ ตํ กิร วนํ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ กาเล อวิชหิตนามํ อนฺธวนํตฺเวว ปญฺญายติฯ ตตฺรายํ ปญฺญตฺติวิภาวนา – อปฺปายุกพุทฺธานญฺหิ สรีรธาตุ น เอกคฺฆนา โหติฯ อธิฏฺฐานานุภาเวน วิปฺปกิริยติฯ เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา, – ‘‘อหํ น จิรฏฺฐิติโก, อปฺปเกหิ สตฺเตหิ อหํ ทิฏฺโฐ, เยหิ น ทิฏฺโฐ, เตว พหุตรา, เต เม ธาตุโย อาทาย ตตฺถ ตตฺถ ปูเชนฺตา สคฺคปรายณา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ปรินิพฺพานกาเล, ‘‘อตฺตโน สรีรํ วิปฺปกิริยตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ทีฆายุกพุทฺธานํ ปน สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนํ ธาตุสรีรํ ติฏฺฐติฯ
กสฺสปสฺสาปิ ภควโต ตเถว อฏฺฐาสิฯ ตโต มหาชนา สนฺนิปติตฺวา, ‘‘ธาตุโย เอกคฺฆนา น สกฺกา วิโยเชตุํ, กิํ กริสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา เอกคฺฆนเมว เจติยํ กริสฺสาม, กิตฺตกํ ปน โหตุ ตนฺติ อาหํสุฯ เอเก สตฺตโยชนิยนฺติ อาหํสุฯ เอตํ อติมหนฺตํ, อนาคเต ชคฺคิตุํ น สกฺกา, ฉโยชนํ โหตุ, ปญฺจโยชนํ… จตุโยชนํ… ติโยชนํ… ทฺวิโยชนํ… เอกโยชนํ โหตูติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา อิฏฺฐกา กีทิสา โหนฺตูติ พาหิรนฺเต อิฏฺฐกา รตฺตสุวณฺณมยา เอกคฺฆนา สตสหสฺสคฺฆนิกา โหนฺตุ, อพฺภนฺตริมนฺเต ปญฺญาสสหสฺสคฺฆนิกาฯ หริตาลมโนสิลาหิ มตฺติกากิจฺจํ กยิรตุ, เตเลน อุทกกิจฺจนฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา จตฺตาริ มุขานิ จตุธา วิภชิํสุฯ ราชา เอกํ มุขํ คณฺหิ, ราชปุตฺโต ปถวินฺทรกุมาโร
ตตฺถ ธนสมฺปนฺนตาย ราชาปิ สุวณฺณํ นีหราเปตฺวา อตฺตนา คหิตมุเข กมฺมํ อารภิ, อุปราชาปิ, เสนาปติปิฯ เสฏฺฐินา คหิตมุเข ปน กมฺมํ โอลียติฯ ตโต ยโสรโต นาม เอโก อุปาสโก เตปิฏโก ภาณโก อนาคามี อริยสาวโก, โส กมฺมํ โอลียตีติ ญตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ
เจติเย กมฺมํ นิฏฺฐิตนฺติ เจติยฏฺฐานโต ปณฺณํ ปหิณิํสุ – ‘‘นิฏฺฐิตํ กมฺมํ อาจริโย อาคนฺตฺวา เจติยํ วนฺทตู’’ติฯ โสปิ ปณฺณํ ปหิณิ – ‘‘มยา สกลชมฺพุทีโป สมาทปิโต, ยํ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา กมฺมํ นิฏฺฐาเปนฺตู’’ติฯ ทฺเวปิ ปณฺณานิ อนฺตรามคฺเค สมาคมิํสุฯ อาจริยสฺส ปณฺณโต ปน เจติยฏฺฐานโต ปณฺณํ ปฐมตรํ อาจริยสฺส หตฺถํ อคมาสิฯ โส ปณฺณํ วาเจตฺวา เจติยํ วนฺทิสฺสามีติ เอกโกว นิกฺขมิฯ อนฺตรามคฺเค อฏวิยํ ปญฺจ โจรสตานิ อุฏฺฐหิํสุฯ ตตฺเรกจฺเจ ตํ ทิสฺวา อิมินา สกลชมฺพุทีปโต หิรญฺญสุวณฺณํ สมฺปิณฺฑิตํ, นิธิกุมฺภี โน ปวฏฺฏมานา อาคตาติ อวเสสานํ อาโรเจตฺวา ตํ อคฺคเหสุํฯ กสฺมา ตาตา, มํ คณฺหถาติ? ตยา สกลชมฺพุทีปโต สพฺพํ หิรญฺญสุวณฺณํ สมฺปิณฺฑิตํ, อมฺหากมฺปิ โถกํ โถกํ เทหีติฯ กิํ ตุมฺเห น ชานาถ, กสฺสโป ภควา ปรินิพฺพุโต, ตสฺส โยชนิกํ รตนเจติยํ กยิรติ, ตทตฺถาย มยา สมาทปิตํ, โน อตฺตโน อตฺถายฯ ตํ ตํ ลทฺธลทฺธฏฺฐานโต ตตฺเถว เปสิตํ, มยฺหํ ปน นิวตฺถสาฏกมตฺตํ ฐเปตฺวา อญฺญํ วิตฺตํ กากณิกมฺปิ นตฺถีติฯ
เอเก, ‘‘เอวเมตํ วิสฺสเชถ อาจริย’’นฺติ อาหํสุฯ เอเก, ‘‘อยํ ราชปูชิโต อมจฺจปูชิโต
เตสํ
อญฺญตรา เทวตาติ นามโคตฺตวเสน อปากฏา เอกา เทวตาติ อตฺโถฯ ‘‘อภิชานาติ โน, ภนฺเต, ภควา อหุญาตญฺญตรสฺส มเหสกฺขสฺส สํขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติํ ภาสิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๖๕) เอตฺถ ปน อภิญฺญาโต สกฺโกปิ เทวราชา อญฺญตโรติ วุตฺโตฯ เทวตาติ จ อิทํ เทวานมฺปิ เทวธีตานมฺปิ สาธารณวจนํฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ เทโว อธิปฺเปโตฯ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ – ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺข’’นฺติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. ๘.๒๐) ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๐๐) เอวมาทีสุ สุนฺทเรฯ
‘‘โก
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ (วิ. ว. ๘๕๗) –
เอวมาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. ๑๕) อพฺภนุโมทเนฯ อิธ ปน ขเยฯ เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ ปริกฺขีณาย อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเปฯ วณฺณสทฺโท ปน ฉวิ-ถุติ-กุลวคฺคการณ-สณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ, ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยาฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ (ม. นิ. ๒.๗๗) เอวมาทีสุ ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑๑๕) กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓๔) การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๓๘) สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. ๖๐๒) ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนฯ โส อิธ ฉวิยํ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปฉวิอิฏฺฐวณฺณา, มนาปวณฺณาติ วุตฺตํ โหติฯ เทวตา หิ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉมานา ปกติวณฺณํ ปกติอิทฺธิํ ปชหิตฺวา โอฬาริกํ อตฺตภาวํ กตฺวา อติเรกวณฺณํ อติเรกอิทฺธิํ มาเปตฺวา นฏสมชฺชาทีนิ คจฺฉนฺตา มนุสฺสา วิย อภิสงฺขเตน กาเยน อาคจฺฉนฺติฯ อยมฺปิ เทวปุตฺโต ตเถว อาคโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติฯ
เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสส-เยภูยฺย-อพฺยามิสฺสานติเรกทฬฺหตฺถ-วิสํโยคาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส, ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ (ปารา. ๑) เอวมาทีสุ อนวเสสตฺตมตฺโถฯ ‘‘เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อุปสงฺกมิสฺสนฺตี’’ติ เอวมาทีสุ เยภุยฺยตาฯ ‘‘เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๒๕) เอวมาทีสุ อพฺยามิสฺสตาฯ ‘‘เกวลํ สทฺธามตฺตกํ นูน อยมายสฺมา’’ติ (มหาว. ๒๔๔) เอวมาทีสุ อนติเรกตาฯ ‘‘อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส พาหิโย นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ สงฺฆเภทาย ฐิโต’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๓) เอวมาทีสุ ทฬฺหตฺถตา
กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหน-โวหาร-กาล-ปญฺญตฺติ- เกวลกปฺปํ อนฺธวนนฺติ เอตฺถ อนวเสสํ สมนฺตโต อนฺธวนนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
โอภาเสตฺวาติ วตฺถาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย จ สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ เอกสฺมิํ อนฺเต, เอกสฺมิํ โอกาเส อฏฺฐาสิฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขู’’ติอาทิวจนมโวจฯ กสฺมา ปนายํ อวนฺทิตฺวา สมณโวหาเรเนว กเถตีติ? สมณสญฺญาสมุทาจาเรเนวฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อยํ อนฺตรา กามาวจเร วสิฯ อหํ ปน อสฺมิ ตโต กาลโต ปฏฺฐาย พฺรหฺมจารี’’ติ สมณสญฺญาวสฺส สมุทาจรติ, ตสฺมา อวนฺทิตฺวา สมณโวหาเรเนว กเถติฯ ปุพฺพสหาโย กิเรโส เทวปุตฺโต เถรสฺสฯ กุโต ปฏฺฐายาติ? กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาลโต ปฏฺฐายฯ โย หิ ปุพฺพโยเค อาคเตสุ ปญฺจสุ สหาเยสุ อนุเถโร จตุตฺถทิวเส อนาคามี อโหสีติ วุตฺโต, อยํ โสฯ ตทา กิร เตสุ สงฺฆตฺเถรสฺส อรหตฺเตเนว สทฺธิํ อภิญฺญา อาคมิํสุฯ โส, ‘‘มยฺหํ กิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาทาย อาคนฺตฺวา, ‘‘อิมํ, อาวุโส, ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา อปฺปมตฺตา สมณธมฺมํ กโรถา’’ติ อาหฯ อิตเร อาหํสุ – ‘‘น, อาวุโส, อมฺหากํ เอวํ กติกา อตฺถิ – ‘โย ปฐมํ
ปุนทิวเส อนุเถโร อนาคามิผลํ สจฺฉกาสิ, ตสฺส อภิญฺญาโย อาคมิํสุฯ โสปิ ตเถว ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา เตหิ ปฏิกฺขิตฺโต ยถาผาสุกํ คนฺตฺวา อายุปริโยสาเน สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺติฯ โส สุทฺธาวาเส ฐตฺวา เต สหาเย โอโลเกนฺโต, เอโก ตทาว ปรินิพฺพุโต, เอโก อธุนา ภควโต สนฺติเก อริยภูมิํ ปตฺโต, เอโก ลาภสกฺการํ นิสฺสาย, ‘‘อหํ อรหา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สุปฺปารกปฏฺฏเน วสตีติ ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘น ตฺวํ อรหา, น อรหตฺตมคฺคํ ปฏิปนฺโน, คจฺฉ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณาหี’’ติ อุยฺโยเชสิฯ โสปิ อนฺตรฆเร ภควนฺตํ โอวาทํ ยาจิตฺวา, ‘‘ตสฺมา ติห เต พาหิย เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ โหตู’’ติ (อุทา. ๑๐) ภควตา สํขิตฺเตน โอวทิโต อริยภูมิํ สมฺปาปุณิฯ
ตโต อญฺโญ เอโก อตฺถิ, โส กุหินฺติ โอโลเกนฺโต อนฺธวเน เสกฺขปฏิปทํ ปูรยมาโน วิหรตีติ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สหายกสฺส สนฺติเก คมิสฺสามีติ, คจฺฉนฺเตน ปน ตุจฺฉหตฺเถน อคนฺตฺวา กิญฺจิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ, สหาโย โข ปน เม นิรามิโส ปพฺพตมตฺถเก วสนฺโต มยา อากาเส ฐตฺวา ทินฺนํ ปิณฺฑปาตมฺปิ อปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ, อิทานิ อามิสปณฺณาการํ กิํ คณฺหิสฺสติ? ธมฺมปณฺณาการํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ พฺรหฺมโลเก ฐิโตว รตนาวฬิํ คนฺเถนฺโต วิย ปนฺนรส ปญฺเห วิภชิตฺวา ตํ ธมฺมปณฺณาการํ อาทาย อาคนฺตฺวา สหายสฺส อวิทูเร ฐตฺวา อตฺตโน สมณสญฺญาสมุทาจารวเสน ตํ อนภิวาเทตฺวาว, ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขู’’ติ อาลปิตฺวา อยํ วมฺมิโกติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตุริตาลปนวเสน ภิกฺขุ ภิกฺขูติ อาเมฑิตํ เวทิตพฺพํฯ ยถา วา เอกเนว ติลเกน นลาฏํ น โสภติ, ตํ ปริวาเรตฺวา อญฺเญสุปิ ทินฺเนสุ ผุลฺลิตมณฺฑิตํ วิย โสภติ, เอวํ เอเกเนว ปเทน วจนํ น โสภติ
อยํ วมฺมิโกติ ปุรโต ฐิโต วมฺมิโก นาม นตฺถิ, เทสนาวเสน ปน ปุรโต ฐิตํ ทสฺเสนฺโต วิย อยนฺติ อาหฯ ลงฺคินฺติ สตฺถํ อาทาย ขณนฺโต ปลิฆํ อทฺทสฯ อุกฺขิป ลงฺคิํ อภิกฺขณ สุเมธาติ ตาต, ปณฺฑิต, ลงฺคี นาม รตฺติํ ธูมายติ ทิวา ปชฺชลติฯ อุกฺขิเปต ปรํ ปรโต ขณาติฯ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุทฺธุมายิกนฺติ มณฺฑูกํฯ จงฺกวารนฺติ ขารปริสฺสาวนํฯ กุมฺมนฺติ กจฺฉปํฯ อสิสูนนฺติ มํสจฺเฉทกํ อสิญฺเจว อธิกุฏฺฏนญฺจฯ มํสเปสินฺติ นิสทโปตปฺปมาณํ อลฺลมํสปิณฺฑํฯ นาคนฺติ สุมนปุปฺผกลาปสทิสํ มหาผณํ ติวิธโสวตฺถิกปริกฺขิตฺตํ อหินาคํ อทฺทสฯ มา นาคํ ฆฏฺเฏสีติ ทณฺฑกโกฏิยา วา วลฺลิโกฏิยา วา ปํสุจุณฺณํ วา ปน ขิปมาโน มา นาคํ ฆฏฺฏยิฯ นโม กโรหิ นาคสฺสาติ อุปริวาตโต อปคมฺม สุทฺธวตฺถํ นิวาเสตฺวา นาคสฺส นมกฺการํ กโรหิฯ นาเคน อธิสยิตํ ธนํ นาม ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ขาทโต น ขียติ, นาโค เต อธิสยิตํ ธนํ ทสฺสติ, ตสฺมา นโม กโรหิ นาคสฺสาติฯ อิโต วา ปน สุตฺวาติ ยถา ทุกฺขกฺขนฺเธ อิโตติ สาสเน นิสฺสกํ, น ตถา อิธฯ อิธ ปน เทวปุตฺเต นิสฺสกฺกํ, ตสฺมา อิโต วา ปนาติ มม วา ปน สนฺติกา สุตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
๒๕๑. จาตุมฺมหาภูติกสฺสาติ จตุมหาภูตมยสฺสฯ กายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ สรีรสฺส นามํฯ ยเถว หิ พาหิรโก วมฺมิโก, วมตีติ วนฺตโกติ วนฺตุสฺสโยติ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ จตูหิ การเณหิ วมฺมิโกติ วุจฺจติฯ โส หิ อหิมงฺคุสอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกน อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ
มาตาเปตฺติกสมฺภวสฺสาติ มาติโต จ ปิติโต จ นิพฺพตฺเตน มาตาเปตฺติเกน สุกฺกโสณิเตน สมฺภูตสฺสฯ โอทนกุมฺมาสูปจยสฺสาติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิตสฺส วฑฺฒิตสฺสฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺสาติ เอตฺถ อยํ กาโย หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโมฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโมฯ องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโมฯ ทหรกาเล
ทิวา กมฺมนฺเตติ ทิวา กตฺตพฺพกมฺมนฺเตฯ ธูมายนาติ เอตฺถ อยํ ธูมสทฺโท โกเธ ตณฺหาย วิตกฺเก ปญฺจสุ กามคุเณสุ ธมฺมเทสนาย ปกติธูเมติ อิเมสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ ‘‘โกโธ ธูโม ภสฺมนิโมสวชฺช’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๖๕) เอตฺถ หิ โกเธ วตฺตติฯ ‘‘อิจฺฉาธูมายิตา สตฺตา’’ติ
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา,
ภยญฺจ เมตํ ติมูลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตา;
หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติฯ (ชา. ๑.๖.๑๔) –
เอตฺถ ปญฺจกามคุเณสุฯ ‘‘ธูมํ กตฺตา โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๔๙) เอตฺถ ธมฺมเทสนายฯ ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาณํ, ธูโม ปญฺญาณมคฺคิโน’’ติ (สํ. นิ. ๑.๗๒) เอตฺถ ปกติธูเมฯ อิธ ปนายํ วิตกฺเก อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘อยํ รตฺติํ ธูมายนา’’ติฯ
ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ตถาคโต หิ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ นามฯ ยถาห – ‘‘สตฺตนฺนํ โข, ภิกฺขุ, ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณฯ กตเมสํ สตฺตนฺนํ? ราโค พาหิโต โหติ, โทโส… โมโห… มาโน… สกฺกายทิฏฺฐิ… วิจิกิจฺฉา… สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติฯ อิเมสํ ภิกฺขุ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ’’ติ (จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๘)ฯ สุเมโธติ สุนฺทรปญฺโญฯ เสกฺขสฺสาติ เอตฺถ สิกฺขตีติ
ปญฺญาย อธิวจนนฺติ โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย เอตํ อธิวจนํ, น อาวุธสตฺถสฺสฯ วีริยารมฺภสฺสาติ กายิกเจตสิกวีริยสฺสฯ ตํ ปญฺญาคติกเมว โหติฯ โลกิยาย ปญฺญาย โลกิยํ, โลกุตฺตราย ปญฺญาย โลกุตฺตรํฯ เอตฺถ ปนายํ อตฺถทีปนา –
เอโก กิร ชานปโท พฺราหฺมโณ ปาโตว มาณวเกหิ สทฺธิํ คามโต นิกฺขมฺม ทิวสํ อรญฺเญ มนฺเต วาเจตฺวา สายํ คามํ อาคจฺฉติฯ อนฺตรามคฺเค จ เอโก วมฺมิโก อตฺถิฯ โส รตฺติํ
ลงฺคีติ โข, ภิกฺขูติ กสฺมา ภควา อวิชฺชํ ลงฺคีติ กตฺวา ทสฺเสสีติ? ยถา หิ นครสฺส ทฺวารํ ปิธาย ปลิเฆ โยชิเต มหาชนสฺส คมนํ ปจฺฉิชฺชติ, เย นครสฺส อนฺโต, เต อนฺโตเยว โหนฺติฯ เย พหิ, เต พหิเยวฯ เอวเมว ยสฺส ญาณมุเข อวิชฺชาลงฺคี ปตติ, ตสฺส นิพฺพานสมฺปาปกํ ญาณคมนํ ปจฺฉิชฺชติ, ตสฺมา อวิชฺชํ ลงฺคีติ ปชห อวิชฺชนฺติ เอตฺถ กมฺมฏฺฐานอุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน อวิชฺชาปหานํ กถิตํฯ
อุทฺธุมายิกาติ โข, ภิกฺขูติ เอตฺถ อุทฺธุมายิกมณฺฑูโก นาม โน มหนฺโต, นขปิฏฺฐิปฺปมาโณ โหติ, ปุราณปณฺณนฺตเร วา คจฺฉนฺตเร วา วลฺลิอนฺตเร วา วสติฯ โส ทณฺฑโกฏิยา วา วลฺลิโกฏิยา วา ปํสุจุณฺณเกน วา ฆฏฺฏิโต อายมิตฺวา มหนฺโต ปริมณฺฑโล เพลุวปกฺกปฺปมาโณ หุตฺวา จตฺตาโร ปาเท อากาสคเต กตฺวา ปจฺฉินฺนคมโน หุตฺวา อมิตฺตวสํ ยาติ, กากกุลลาทิภตฺตเมว โหติฯ เอวเมว อยํ โกโธ ปฐมํ อุปฺปชฺชนฺโต จิตฺตาวิลมตฺตโกว โหติฯ ตสฺมิํ ขเณ อนิคฺคหิโต วฑฺฒิตฺวา มุขวิกุลนํ ปาเปติฯ ตทา อนิคฺคหิโต หนุสญฺโจปนํ ปาเปติฯ ตทา อนิคฺคหิโต ผรุสวาจานิจฺฉารณํ ปาเปติฯ ตทา อนิคฺคหิโต ทิสาวิโลกนํ ปาเปติฯ ตทา อนิคฺคหิโต อากฑฺฒนปริกฑฺฒนํ ปาเปติฯ ตทา อนิคฺคหิโต ปาณินา เลฑฺฑุทณฺฑสตฺถปรามสนํ ปาเปติฯ ตทา อนิคฺคหิโต ทณฺฑสตฺถาภินิปาตํ ปาเปติ ปชห โกธูปายาสนฺติ เอตฺถ ปฏิสงฺขานปฺปหานํ กถิตํฯ
ทฺวิธาปโถติ เอตฺถ, ยถา ปุริโส สธโน สโภโค กนฺตารทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน ทฺเวธาปถํ ปตฺวา, ‘‘อิมินา นุ โข คนฺตพฺพํ, อิมินา คนฺตพฺพ’’นฺติ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ติฏฺฐติ, อถ นํ โจรา อุฏฺฐหิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติ, เอวเมว โข มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขุ พุทฺธาทีสุ กงฺขาย อุปฺปนฺนาย กมฺมฏฺฐานํ ปชห วิจิกิจฺฉนฺติ เอตฺถ กมฺมฏฺฐานอุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน วิจิกิจฺฉาปหานํ กถิตํฯ
จงฺควารนฺติ เอตฺถ, ยถา รชเกหิ ขารปริสฺสาวนมฺหิ อุทเก ปกฺขิตฺเต เอโก อุทกฆโฏ ทฺเวปิ ทสปิ วีสติปิ ฆฏสตมฺปิ ปคฺฆรติเยว, ปสฏมตฺตมฺปิ อุทกํ น ติฏฺฐติ, เอวเมว นีวรณสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อพฺภนฺตเร กุสลธมฺโม น ติฏฺฐติฯ เตนาห ภควา – ‘‘จงฺควารนฺติ โข, ภิกฺขุ, ปญฺจนฺเนตํ นีวรณานํ อธิวจน’’นฺติฯ ปชห ปญฺจนีวรเณติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน นีวรณปฺปหานํ กถิตํฯ
กุมฺโมติ เอตฺถ, ยถา กจฺฉปสฺส จตฺตาโร ปาทา สีสนฺติ ปญฺเจว องฺคานิ โหนฺติ, เอวเมว สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา คยฺหมานา ปญฺเจว ขนฺธา ภวนฺติฯ เตนาห ภควา – ‘‘กุมฺโมติ โข, ภิกฺขุ, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติฯ ปชห ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธติ เอตฺถ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราคปฺปหานํ กถิตํฯ
อสิสูนาติ ปชห ปญฺจ กามคุเณติ เอตฺถ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราคปฺปหานํ กถิตํฯ
มํสเปสีติ โข, ภิกฺขูติ เอตฺถ อยํ มํสเปสิ นาม พหุชนปตฺถิตา ขตฺติยาทโย มนุสฺสาปิ นํ ปตฺเถนฺติ กากาทโย ติรจฺฉานาปิฯ อิเม หิ สตฺตา อวิชฺชาย สมฺมตฺตา นนฺทิราคํ อุปคมฺม วฏฺฏํ วฑฺเฒนฺติฯ ยถา วา มํสเปสิ ฐปิตฐปิตฏฺฐาเน ลคฺคติ, เอวมิเม สตฺตา นนฺทิราคพทฺธา วฏฺเฏ ลคฺคนฺติ, ทุกฺขํ ปตฺวาปิ น อุกฺกณฺฐนฺติ ปชห นนฺทีราคนฺติ เอตฺถ จตุตฺถมคฺเคน นนฺทีราคปฺปหานํ กถิตํฯ
นาโคติ โข, ภิกฺขุ, ขีณาสวสฺเสตํ ภิกฺขุโน อธิวจนนฺติ เอตฺถ เยนตฺเถน ขีณาสโว นาโคติ วุจฺจติ, โส อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๖๓) ปกาสิโต เอวฯ นโม กโรหิ นาคสฺสาติ ขีณาสวสฺส พุทฺธนาคสฺส, ‘‘พุทฺโธ อยเมตสฺส อตฺโถติ อยํ เอตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถฯ อิติ ภควา รตนราสิมฺหิ มณิกูฏํ คณฺหนฺโต วิย ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
วมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. รถวินีตสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. เอวํ เม สุตนฺติ รถวินีตสุตฺตํฯ ตตฺถ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเร, ตญฺหิ มนฺธาตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติ วุจฺจติฯ อญฺเญเปตฺถ ปกาเร วณฺณยนฺติฯ กิํ เตหิ? นามเมตํ ตสฺส นครสฺสฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺญํ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ, เตสํ วสนฺตวนํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปติ เวฬุวนนฺติ ตสฺส อุยฺยานสฺส นามํ, ตํ กิร เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ อฏฺฐารสหตฺเถน จ ปากาเรน, โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตํ นีโลภาสํ มโนรมํ, เตน เวฬุวนนฺติ วุจฺจติฯ กลนฺทกานญฺเจตฺถ นิวาปํ อทํสุ, เตน กลนฺทกนิวาโปติ วุจฺจติฯ
ปุพฺเพ กิร อญฺญตโร ราชา ตตฺถ อุยฺยานกีฬนตฺถํ อาคโต กลนฺทกนิวาปนฺติ สงฺขฺยํ คตํฯ กลนฺทกาติ กาฬกานํ นามํฯ
ชาติภูมิกาติ ชาติภูมิวาสิโนฯ ตตฺถ ชาติภูมีติ ชาตฏฺฐานํฯ ตํ โข ปเนตํ เนว โกสลมหาราชาทีนํ น จงฺกีพฺราหมณาทีนํ น สกฺกสุยามสนฺตุสิตาทีนํ น อสีติมหาสาวกาทีนํ น อญฺเญสํ สตฺตานํ ชาตฏฺฐานํ ‘‘ชาติภูมี’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส ปน ชาตทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกทฺธชมาลาวิปฺปกิณฺณกุสุมวาสจุณฺณคนฺธสุคนฺธา สพฺพปาลิผุลฺลมิว นนฺทนวนํ วิโรจมานา ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถ, ชจฺจนฺธาทีนญฺจ
ธมฺมครุภาววณฺณนา
วสฺสํวุฏฺฐาติ เตมาสํ วสฺสํวุฏฺฐา ปวาริตปวารณา หุตฺวาฯ ภควา เอตทโวจาติ ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนีย’’นฺติอาทีหิ วจเนหิ อาคนฺตุกปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอตํ, ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนมโวจฯ เต กิร ภิกฺขุ, – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิตฺถ อปฺปกิลมเถน อทฺธานํ อาคตา, น จ ปิณฺฑเกน กิลมิตฺถ, กุโต จ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาคจฺฉถา’’ติ ปฏิสนฺถารวเสน ปุจฺฉิตา – ‘‘ภควา สากิยชนปเท กปิลวตฺถาหารโต ชาติภูมิโต อาคจฺฉามา’’ติ อาหํสุฯ อถ ภควา เนว สุทฺโธทนมหาราชสฺส, น สกฺโกทนสฺส, น สุกฺโกทนสฺส, น โธโตทนสฺส, น อมิโตทนสฺส, น อมิตฺตาย เทวิยา, น มหาปชาปติยา, น สกลสฺส สากิยมณฺฑลสฺส อาโรคฺยํ ปุจฺฉิฯ อถ โข อตฺตนา จ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ปรญฺจ ตตฺถ สมาทเปตารํ
กสฺมา
อมฺหากํเยว ภควา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย เชตวนโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ นิกฺขมิฯ โกสลมหาราชอนาถปิณฺฑิกาทโย นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิํสุฯ อนาถปิณฺฑิโก ฆรํ อาคนฺตฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต นิสีทิฯ อถ นํ ปุณฺณา นาม ทาสี โทมนสฺสปฺปตฺโตสิ สามีติ อาหฯ ‘‘อาม เช, สตฺถารํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิํ, อถ เม อิมํ
‘‘ปุณฺเณ ปูเรสิ สทฺธมฺมํ, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;
ปริปุณฺณาย ปญฺญาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสี’’ติฯ (เถรีคา. ๓);
คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา อภิญฺญาตา สาวิกา อโหสีติฯ เอวํ ธมฺมครุโน ตถาคตาฯ
นนฺทกตฺเถเร
ตตฺถ โย สยํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ ลาภี โหติ, ปรํ ตตฺถ น โอวทติ น อนุสาสติ อายสฺมา พากุโล
โย ปน ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อลาภี, ปรํ เตหิ โอวทติ เตน กตวตฺตสาทิยนตฺถํ อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต วิย, อยํ ปรหิตาย ปฏิปนฺโน
โย อตฺตนาปิ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ อลาภี, ปรมฺปิ เตหิ น โอวทติ, ลาฬุทายี วิย, อยํ เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน น ปรหิตาย, เอวรูปมฺปิ น ปุจฺฉติฯ กสฺมา? อสฺส อนฺโต กิเลสา ผรสุเฉชฺชา วิย มหนฺตาติฯ
โย ปน สยํ ทสนฺนํ กถาวตฺถูนํ ลาภี, ปรมฺปิ เตหิ โอวทติ, อยํ อตฺตหิตาย เจว ปรหิตาย จ ปฏิปนฺโน นาม สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปาทโย อสีติมหาเถรา วิย, เอวรูปํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉติฯ กสฺมา? มยฺหํ สาสนสฺส วุฑฺฒิปกฺเข ฐิโตติฯ อิธาปิ เอวรูปเมว ปุจฺฉนฺโต – ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ
เอวํ ภควตา ปุฏฺฐานํ ปน เตสํ ภิกฺขูนํ ภควา อตฺตโน ชาติภูมิยํ อุภยหิตาย ปฏิปนฺนํ ปุณฺโณ นาม, ภนฺเต, อายสฺมาติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ ปุณฺโณติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ มนฺตาณิยา ปน โส ปุตฺโต, ตสฺมา มนฺตาณิปุตฺโตติ วุจฺจติฯ สมฺภาวิโตติ คุณสมฺภาวนาย สมฺภาวิโตฯ
อปฺปิจฺฉตาทิวณฺณนา
อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวิรหิโต นิอิจฺโฉ นิตฺตณฺโหฯ เอตฺถ หิ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ น หิ ตสฺส อนฺโต อณุมตฺตาปิ ปาปิกา อิจฺฉา นาม อตฺถิฯ ขีณาสโว เหส สพฺพโส ปหีนตณฺโหฯ อปิเจตฺถ อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา อปฺปิจฺฉตาติ อยํ เภโท เวทิตพฺโพฯ
ตตฺถ อตฺริจฺฉตา นามฯ ตาย สมนฺนาคตสฺส เอกภาเชน ปกฺกปูโวปิ อตฺตโน ปตฺเต ปติโต น สุปกฺโก วิย ขุทฺทโก วิย จ ขายติฯ สฺเวว ปรสฺส ปตฺเต ปกฺขิตฺโต สุปกฺโก วิย มหนฺโต วิย จ ขายติฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา ปาปิจฺฉตา นาม, สา, ‘‘อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม อาคตาเยว, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โกหญฺเญ ปติฏฺฐาติฯ สนฺตคุณสมฺภาวนา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา มหิจฺฉตา นามฯ สาปิ, ‘‘อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ (วิภ. ๘๕๑) อิมินา นเยน อาคตาเยว, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทุสฺสนฺตปฺปโย โหติ, วิชาตมาตาปิสฺส จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธ
สกเฏน ปจฺจยํ เทตุ, ตโยเปเต อตปฺปยา’’ติฯ
สนฺตคุณนิคูหนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺญุตา อปฺปิจฺฉตา นาม, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อตฺตนิ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย, ‘‘สทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ น อิจฺฉติฯ สีลวา, ปวิวิตฺโต, พหุสฺสุโต, อารทฺธวีริโย, สมาธิสมฺปนฺโน, ปญฺญวา, ขีณาสโว สมาโน ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ น อิจฺฉติ, เสยฺยถาปิ มชฺฌนฺติกตฺเถโรฯ
เถโร กิร มหาขีณาสโว อโหสิ, ปตฺตจีวรํ ปนสฺส ปาทมตฺตเมว อคฺฆติ, โส อโสกสฺส ธมฺมรญฺโญ วิหารมหทิวเส สงฺฆตฺเถโร อโหสิฯ อถสฺส อติลูขภาวํ ทิสฺวา มนุสฺสา, ‘‘ภนฺเต, โถกํ พหิ โหถา’’ติ อาหํสุฯ เถโร, ‘‘มาทิเส ขีณาสเว รญฺโญ สงฺคหํ อกโรนฺเต อญฺโญ โก กริสฺสตี’’ติ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สงฺฆตฺเถรสฺส อุกฺขิตฺตปิณฺฑํ คณฺหนฺโตเยว อุมฺมุชฺชิฯ เอวํ ขีณาสโว สมาโน, ‘‘ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ น อิจฺฉติฯ เอวํ อปฺปิจฺโฉ ปน ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ลาภํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ
อปโรปิ จตุพฺพิโธ อปฺปิจฺโฉ – ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ อธิคมอปฺปิจฺโฉติฯ ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ นาม, โส ทายกสฺส วสํ ชานาติ, เทยฺยธมฺมสฺส วสํ ชานาติ, อตฺตโน ถามํ ชานาติฯ ยทิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ญตฺวา ปมาเณเนว คณฺหาติฯ
ธุตงฺคสมาทานสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวํ นชานาเปตุกาโม ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ นามฯ ตสฺส วิภาวนตฺถํ
‘‘สุสาเน สฏฺฐิ วสฺสานิ, อพฺโพกิณฺณํ วสามหํ;
ทุติโย มํ น ชาเนยฺย, อโห โสสานิกุตฺตโม’’ติฯ
เจติยปพฺพเต ทฺเวภาติยตฺเถรา วสิํสุฯ เตสุ กนิฏฺโฐ อุปฏฺฐาเกน เปสิตา อุจฺฉุขณฺฑิกา คเหตฺวา เชฏฺฐสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ปริโภคํ, ภนฺเต, กโรถาติฯ เถรสฺส จ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มุขํ วิกฺขาลนกาโล อโหสิฯ โส อลํ, อาวุโสติ อาหฯ กจฺจิ, ภนฺเต, เอกาสนิกตฺถาติฯ อาหราวุโส, อุจฺฉุขณฺฑิกาติ ปญฺญาส วสฺสานิ เอกาสนิโก สมาโนปิ ธุตงฺคํ นิคูหมาโน ปริโภคํ กตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ปุน ธุตงฺคํ อธิฏฺฐาย คโตฯ
โย ปน สาเกตกติสฺสตฺเถโร วิย พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ นามฯ เถโร กิร ขโณ นตฺถีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาสุ โอกาสํ อกโรนฺโต มรณกฺขยํ, ภนฺเต, ลภิสฺสถาติ โจทิโต คณํ วิสฺสชฺเชตฺวา กณิการวาลิกสมุทฺทวิหารํ คโตฯ ตตฺถ อนฺโตวสฺสํ เถรนวมชฺฌิมานํ อุปกาโร หุตฺวา
โย ปน โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร หุตฺวา โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมอปฺปิจฺโฉ
อายสฺมา ปน ปุณฺโณ อตฺริจฺฉตํ ปาปิจฺฉตํ มหิจฺฉตญฺจ ปหาย สพฺพโส อิจฺฉาปฏิปกฺขภูตาย อโลภสงฺขาตาย ปริสุทฺธาย อปฺปิจฺฉตาย สมนฺนาคตตฺตา อปฺปิจฺโฉ นาม อโหสิฯ ภิกฺขูนมฺปิ, ‘‘อาวุโส, อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตาติ อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ เตสุ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา เอวรูปํ อปฺปิจฺฉตํ สมาทาย วตฺติตพฺพนฺติ อปฺปิจฺฉกถํ กเถสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉกถญฺจ ภิกฺขูนํ กตฺตา’’ติฯ
ทฺวาทสวิธสนฺโตสวณฺณนา
อิทานิ อตฺตนา จ สนฺตุฏฺโฐติอาทีสุ วิเสสตฺถเมว ทีปยิสฺสามฯ โยชนา ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ สนฺตุฏฺโฐติ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโตฯ โส ปเนส สนฺโตโส ทฺวาทสวิโธ โหติฯ เสยฺยถิทํ, จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุฯ ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณนาฯ
อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วาฯ โส เตเนว ยาเปติ อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ โย ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต วา, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร ปณีตปจฺจยลาภี โหติ, โส ปฏฺฏจีวราทีนํ อญฺญตรํ มหคฺฆจีวรํ พหูนิ วา ปน จีวรานิ ลภิตฺวา อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ อิทํ อปฺปลาภานํ โหตูติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ วา ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภิคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย วา จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน เนว โสมนสฺสํ น ปฏิฆํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถารเกนาปิ ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร มหาปุญฺโญ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภิคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ โยปิ, ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต ปาปวิตกฺกา ปาตุภวนฺตี’’ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ, โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมฺปิสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ลภติ, เตเนว สนฺตุสฺสติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร มหาปุญฺโญ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภิคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาภตเกน เยน เกนจิ ยาเปนฺโตปิ ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิเมสํ ปน ปจฺเจกํ ปจฺจเยสุ ติณฺณํ ติณฺณํ สนฺโตสานํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโสว อคฺโคฯ อายสฺมา ปุณฺโณ เอเกกสฺมิํ ปจฺจเย อิเมหิ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺโฐ อโหสิฯ สนฺตุฏฺฐิกถญฺจาติ ภิกฺขูนมฺปิ จ อิมํ สนฺตุฏฺฐิกถํ กตฺตาว อโหสิฯ
ติวิธปวิเวกวณฺณนา
ปวิวิตฺโตติ กายปวิเวโก นามฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปน จิตฺตปวิเวโก นามฯ นิพฺพานํ อุปธิปวิเวโก นามฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ – ‘‘กายปวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํฯ จิตฺตปวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. ๕๗)ฯ ปวิเวกกถนฺติ ภิกฺขูนมฺปิ จ อิมํ ปวิเวกกถํ กตฺตาฯ
ปญฺจวิธสํสคฺควณฺณนา
อสํสฏฺโฐติ สวนสํสคฺโค นามฯ โส อนิตฺถิคนฺธปจฺเจกโพธิสตฺตสฺส จ ปญฺจคฺคฬเลณวาสีติสฺสทหรสฺส จ วเสน เวทิตพฺโพ –
ทหโร กิร อากาเสน คจฺฉนฺโต คิริคามวาสิกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมารีหิ สทฺธิํ ปทุมสรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา ปทุมานิ จ ปิลนฺธิตฺวา มธุรสฺสเรน คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา กามราเคน วิทฺโธ วิเสสา ปริหายิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุณิฯ อิธ ภิกฺขุ น เหว โข สุณาติ, อปิจ โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํฯ โส ตํ ทิสฺวา สํสีทติ วิสีทติ น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ ทสฺสนสํสคฺโค นามฯ โส เอวํ เวทิตพฺโพ –
เอโก กิร ทหโร กาลทีฆวาปิทฺวารวิหารํ อุทฺเทสตฺถาย คโตฯ อาจริโย ตสฺส อนฺตรายํ ทิสฺวา โอกาสํ น กโรติฯ โส ปุนปฺปุนฺนํ อนุพนฺธติฯ อาจริโย สเจ อนฺโตคาเม น จริสฺสสิฯ ทสฺสามิ เต อุทฺเทสนฺติ อาหฯ โส สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุทฺเทเส นิฏฺฐิเต อาจริยํ วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺโต อาจริโย เม อิมสฺมิํ คาเม จริตุํ น เทติ, กิํ นุ โข การณนฺติ จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปาวิสิ, เอกา กุลธีตา ปีตกวตฺถํ นิวาเสตฺวา เคเห ฐิตา ทหรํ ทิสฺวา สญฺชาตราคา อุฬุงฺเกน ยาคุํ อาหริตฺวา ตสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา นิวตฺติตฺวา มญฺจเก นิปชฺชิฯ อถ นํ มาตาปิตโร
มาตาปิตโร คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, นาสกฺขิมฺหา ทหรํ นิวตฺเตตุํ, ยํ อญฺญํ สามิกํ อิจฺฉสิ, ตํ ลภิสฺสสิ, อุฏฺเฐหิ ขาท จ ปิว จา’’ติ อาหํสุฯ สา อนิจฺฉนฺตี สตฺตาหํ นิราหารา หุตฺวา กาลมกาสิฯ มาตาปิตโร ตสฺสา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ตํ ปีตกวตฺถํ ธุรวิหาเร ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุ, ภิกฺขู
อญฺญมญฺญํ สมุลฺลปนสํสคฺโค นามฯ ภิกฺขุโน ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ, ภิกฺขุนิยา วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกํ คเหตฺวา ปริโภคกรณวเสน อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นามฯ โส เอวํ เวทิตพฺโพ – มริจวฏฺฏิวิหารมเห กิร ภิกฺขูนํ สตสหสฺสํ ภิกฺขุนีนํ นวุติสหสฺสานิ เอว อเหสุํฯ เอโก สามเณโร อุณฺหยาคุํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต สกิํ จีวรกณฺเณ ฐเปสิ, สกิํ ภูมิยํฯ เอกา สามเณรี ทิสฺวา เอตฺถ ปตฺตํ ฐเปตฺวา ยาหีติ ถาลกํ อทาสิฯ เต อปรภาเค เอกสฺมิํ ภเย อุปฺปนฺเน ปรสมุทฺทํ อคมํสุฯ เตสุ ภิกฺขุนี ปุเรตรํ อคมาสิฯ สา, ‘‘เอโก กิร สีหฬภิกฺขุ อาคโต’’ติ สุตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสินฺนา, – ‘‘ภนฺเต, มริจวฏฺฏิวิหารมหกาเล ตุมฺเห กติวสฺสา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตทาหํ สตฺตวสฺสิกสามเณโรฯ ตฺวํ ปน กติวสฺสาติ? อหํ สตฺตวสฺสิกสามเณรีเยว เอกสฺส
หตฺถคาหาทิวเสน ปน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นามฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติฯ เตสํ ปิฏฺฐิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติฯ ตตฺเรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต เอกิสฺสา ทหรภิกฺขุนิยา กายํ ฉุปิฯ สา ตํ หตฺถํ คเหตฺวา อตฺตโน อุรสฺมิํ ฐเปสิ, เอตฺตเกน สํสคฺเคน ทฺเวปิ วิพฺภมิตฺวา คิหิภาวํ ปตฺตาฯ
คาหคาหกาทิวณฺณนา
อิเมสุ
ตตฺถ ยํ ภิกฺขุํ มนุสฺสาปิ อามิเสน อุปลาเปตฺวา คหณวเสน อุปสงฺกมนฺติ, ภิกฺขุปิ ปุปฺผผลาทีหิ คาหคาหโก นามฯ ยํ ปน มนุสฺสา วุตฺตนเยน อุปสงฺกมนฺติ, ภิกฺขุ ทกฺขิเณยฺยวเสน อุปสงฺกมติ, อยํ คาหมุตฺตโก นามฯ ยสฺส มนุสฺสา ทกฺขิเณยฺยวเสน จตฺตาโร ปจฺจเย เทนฺติ, ภิกฺขุ ปุปฺผผลาทีหิ อุปลาเปตฺวา คหณวเสน อุปสงฺกมติ, อยํ มุตฺตคาหโก นามฯ ยสฺส มนุสฺสาปิ ทกฺขิเณยฺยวเสน จตฺตาโร ปจฺจเย เทนฺติ, ภิกฺขุปิ จูฬปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร วิย ทกฺขิเณยฺยวเสน ปริภุญฺชติ, อยํ มุตฺตมุตฺตโก นามฯ
เถรํ กิร เอกา อุปาสิกา ทฺวาทส วสฺสานิ อุปฏฺฐหิฯ เอกทิวสํ ตสฺมิํ คาเม อคฺคิ อุฏฺฐหิตฺวา เคหานิ ฌาเปสิฯ อญฺเญสํ กุลูปกภิกฺขู อาคนฺตฺวา
อารทฺธวีริโยติ อารทฺธวีริโย นามฯ เถโร จ ตาทิโส อโหสิฯ ภิกฺขูนมฺปิ ตเถว วีริยารมฺภกถํ กตฺตา อโหสิฯ
สีลสมฺปนฺโนติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรญาณํฯ วิมุตฺตีติ อริยผลํฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ เถโร สยมฺปิ สีลาทีหิ สมฺปนฺโน อโหสิ ภิกฺขูนมฺปิ สีลาทิกถํ โอวาทโกฯ ยถา ปน เอโก โอวทติเยว, สุขุมํ อตฺถํ ปริวตฺเตตฺวา ชานาเปตุํ น สกฺโกติฯ น เอวํ เถโรฯ เถโร ปน ตานิ ทส กถาวตฺถูนิ วิญฺญาเปตีติ วิญฺญาปโกฯ เอโก วิญฺญาเปตุํ สกฺโกติ, การณํ ทสฺเสตุํ น สกฺโกติฯ เถโร การณมฺปิ สนฺทสฺเสตีติ สนฺทสฺสโกฯ เอโก วิชฺชมานํ การณํ ทสฺเสติ, คาเหตุํ ปน น สกฺโกติฯ เถโร คาเหตุมฺปิ สกฺโกตีติ สมาทปโกฯ เอวํ สมาทเปตฺวา สมุตฺเตชโกฯ อุสฺสาหชาเต วณฺณํ วตฺวา สมฺปหํเสตีติ สมฺปหํสโกฯ
ปญฺจลาภวณฺณนา
๒๕๓. สุลทฺธลาภาติ อญฺเญสมฺปิ มนุสฺสตฺตภาวปพฺพชฺชาทิคุณลาภา นาม โหนฺติฯ อายสฺมโต ปน ปุณฺณสฺส สุลทฺธลาภา เอเต, ยสฺส สตฺถุ สมฺมุขา เอวํ วณฺโณ อพฺภุคฺคโตติ อตฺโถฯ อปิจ อปณฺฑิเตหิ วณฺณกถนํ นาม น ตถา ลาโภ, ปณฺฑิเตหิ วณฺณกถนํ ปน ลาโภฯ คิหี หิ วา วณฺณกถนํ น ตถา ลาโภ, คิหี หิ ‘‘วณฺณํ กเถสฺสามี’’ติ, ‘‘อมฺหากํ อยฺโย สณฺโห สขิโล สุขสมฺภาโส, วิหารํ อาคตานํ ยาคุภตฺตผาณิตาทีหิ สงฺคหํ กโรตี’’ติ กเถนฺโต อวณฺณเมว กเถติฯ ‘‘อวณฺณํ กเถสฺสามี’’ติ ‘‘อยํ เถโร มนฺทมนฺโท วิย อพลพโล วิย ภากุฏิกภากุฏิโก วิย นตฺถิ อิมินา สทฺธิํ วิสฺสาโส’’ติ กเถนฺโต วณฺณเมว กเถติฯ สพฺรหฺมจารีหิปิ สตฺถุ ปรมฺมุขา อนุมสฺส อนุมสฺสาติ ทส กถาวตฺถูนิ อนุปวิสิตฺวา อนุปวิสิตฺวาฯ ตญฺจ สตฺถา อพฺภนุโมทตีติ ตญฺจสฺส วณฺณํ เอวเมตํ อปฺปิจฺโฉ จ โส ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ จ โส ภิกฺขูติ อนุโมทติฯ อิติ วิญฺญูหิ วณฺณภาสนํ เอโก ลาโภ, สพฺรหฺมจารีหิ เอโก, สตฺถุ สมฺมุขา เอโก, อนุมสฺส อนุมสฺส เอโก, สตฺถารา อพฺภนุโมทนํ เอโกติ อิเม ปญฺจ ลาเภ สนฺธาย ‘‘สุลทฺธลาภา’’ติ อาหฯ กทาจีติ กิสฺมิญฺจิเทว กาเลฯ กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อปฺเปว นาม สิยา โกจิเทว กถาสลฺลาโปติ อปิ นาม โกจิ กถาสมุทาจาโรปิ ภเวยฺยฯ เถเรน กิร อายสฺมา ปุณฺโณ เนว ทิฏฺฐปุพฺโพ, นสฺส ธมฺมกถา สุตปุพฺพาฯ อิติ โส ตสฺส ทสฺสนมฺปิ ธมฺมกถมฺปิ ปตฺถยมาโน เอวมาหฯ
จาริกาทิวณฺณนา
๒๕๔. ยถาภิรนฺตนฺติ จาริกํ จรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโตฯ จาริกา จ นาเมสา ภควโต ทุวิธา โหติ ตุริตจาริกา จ, อตุริตจาริกา จฯ
ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นามฯ สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพาฯ ภควา หิ มหากสฺสปํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต มุหุตฺเตน ติคาวุตํ มคฺคํ อคมาสิ, อาฬวกสฺสตฺถาย ติํสโยชนํ, ตถา องฺคุลิมาลสฺส
เอกทิวสํ กิร เถโร, ‘‘ติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ, ภนฺเต, คจฺฉามี’’ติ อาหฯ ภควา, ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, วีสติสหสฺสานํ ฉฬภิญฺญานํ อาโรเจหิ – ‘ภควา วนวาสีติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’’ติฯ ตโต ทุติยทิวเส วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต อากาเส อุปฺปติตฺวา วีสโยชนสตมตฺถเก ตสฺส โคจรคามทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิฯ กมฺมนฺตํ คจฺฉมานา มนุสฺสา ทิสฺวา, ‘‘สตฺถา, โภ, อาคโต, มา กมฺมนฺตํ อคมิตฺถา’’ติ วตฺวา อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ปานวตฺตํ กโรนฺตา, ‘‘กุหิํ, ภนฺเต, ภควา คจฺฉตี’’ติ ทหรภิกฺขู ปุจฺฉิํสุฯ อุปาสกา, น ภควา อญฺญตฺถ คจฺฉติ, อิเธว ติสฺสสามเณรสฺส ทสฺสนตฺถาย อาคโตติ
อถ
โส อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภควโต วตฺตมกาสิฯ อถ นํ ภควา, ‘‘กตโร เต, ติสฺส, จงฺกโม’’ติ ตุริตจาริกา นามฯ
ยํ ปน คามนิคมปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนฑฺฒโยชนวเสน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นามฯ อิมํ ปน จาริกํ จรนฺโต ภควา มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมิํ จรติฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ, อนฺติมมณฺฑลํ ติโยชนสติกํฯ ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกาโม โหติ, มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร นิกฺขมติฯ สมนฺตา โยชนสตํ เอกโกลาหลํ อโหสิ, ปุริมํ ปุริมํ อาคตา นิมนฺเตตุํ ลภนฺติ; อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร มหามณฺฑเล
สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหติ, มหาปวารณาย อปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย ปวาเรตฺวา มิคสิรสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร นิกฺขมิตฺวา มชฺฌิมมณฺฑลํ โอสรติฯ อญฺเญนปิ การเณน มชฺฌิมมณฺฑเล จาริกํ จริตุกาโม จตุมาสํ วสิตฺวาว นิกฺขมติฯ วุตฺตนเยเนว อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร มชฺฌิมมณฺฑเล โอสรติฯ ภควา ปุริมนเยเนว โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต อฏฺฐหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติฯ
สเจ ปน จตุมาสํ วุฏฺฐวสฺสสฺสาปิ ภควโต เวเนยฺยสตฺตา อปริปกฺกินฺทฺริยา โหนฺติ, เตสํ อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน
อปิจ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ – ชงฺฆาวิหารวเสน สรีรผาสุกตฺถาย, อตฺถุปฺปตฺติกาลํ อภิกงฺขนตฺถาย, ภิขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาปนตฺถาย, ตตฺถ ตตฺถ ปริปากคตินฺทฺริเย โพธเนยฺยสตฺเต โพธนตฺถายาติฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ – พุทฺธํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, ธมฺมํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, มหตา ธมฺมวสฺเสน จตสฺโส ปริสา สนฺตปฺเปสฺสามีติ วาติ อตุริตจาริกา, สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ทุวิธา โหติ นิพทฺธจาริกา, อนิพทฺธจาริกา
เสนาสนํ สํสาเมตฺวาติ เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวาฯ ตํ ปน ปฏิสาเมนฺโต เถโร น จูฬปตฺตมหาปตฺต-จูฬถาลกมหาถาลก-ปฏฺฏุณฺณจีวร-ทุกูลจีวราทีนํ ภณฺฑิกํ กตฺวา สปฺปิเตลาทีนํ วา ปน ฆเฏ ปูราเปตฺวา คพฺเภ นิทหิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย กุญฺจิกมุทฺทิกาทีนิ โยชาเปสิฯ ‘‘สเจ น โหติ ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา อุปาสโก วา, จตูสุ ปาสาเณสุ มญฺเจ มญฺจํ อาโรเปตฺวา ปีเฐ ปีฐํ อาโรเปตฺวา จีวรวํเส วา จีวรรชฺชุยา วา อุปริ ปุญฺชํ กตฺวา ทฺวารวาตปานํ ถเกตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๑) วจนโต ปน เนวาสิกํ ภิกฺขุํ อาปุจฺฉนมตฺตเกเนว ปฏิสาเมสิฯ
เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามีติ สตฺถุ ทสฺสนกาโม หุตฺวา เยน ทิสาภาเคน สาวตฺถิ เตน ปกฺกามิฯ ปกฺกมนฺโต จ น สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรจาเปตฺวา สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีนิ คาหาเปตฺวา ปกฺกนฺโตฯ ยูถํ ปหาย นิกฺขนฺโต ปน มตฺตหตฺถี วิย, อสหายกิจฺโจ สีโห วิย, ปตฺตจีวรมตฺตํ อาทาย เอกโกว ปกฺกามิฯ กสฺมา ปเนส ปญฺจสเตหิ อตฺตโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ ราชคหํ อคนฺตฺวา อิทานิ นิกฺขนฺโตติ? ราชคหํ กปิลวตฺถุโต ทูรํ สฏฺฐิโยชนานิ, สาวตฺถิ ปน ปญฺจทสฯ สตฺถา ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ อาคนฺตฺวา สาวตฺถิยํ วิหรติ, อิทานิ อาสนฺโน ชาโตติ สุตฺวา นิกฺขมีติ อการณเมตํฯ พุทฺธานํ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต หิ เอส โยชนสหสฺสมฺปิ คจฺเฉยฺย, ตทา
จาริกํ จรมาโนติ เอตฺถ กิญฺจาปิ อยํ จาริกา นาม มหาชนสงฺคหตฺถํ พุทฺธานํเยว ลพฺภติ, พุทฺเธ อุปาทาย ปน รุฬฺหีสทฺเทน สาวกานมฺปิ วุจฺจติ กิลญฺชาทีหิ กตํ พีชนมฺปิ ตาลวณฺฏํ วิยฯ เยน ภควาติ สาวตฺถิยา อวิทูเร เอกสฺมิํ คามเก ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ เชตวนํ ปวิสิตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา ปานียํ วา ปานกํ วา ปิวิตฺวา โถกํ วิสฺสมิตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ จิตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา อุชุกํ คนฺธกุฏิปริเวณเมว อคมาสิฯ เถรสฺส หิ สตฺถารํ ทฏฺฐุกามสฺส อญฺเญน ภิกฺขุนา กิจฺจํ นตฺถิฯ ตสฺมา ราหุลํ วา อานนฺทํ วา คเหตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ เอวมฺปิ จิตฺตํ น อุปฺปาเทสิฯ
เถโร หิ สยเมว พุทฺธสาสเน วลฺลโภ รญฺโญ สงฺคามวิชยมหาโยโธ วิยฯ ยถา หิ ตาทิสสฺส โยธสฺส ราชานํ ทฏฺฐุกามสฺส อญฺญํ เสวิตฺวา ทสฺสนกมฺมํ นาม นตฺถิ; วลฺลภตาย สยเมว ปสฺสติฯ เอวํ เถโรปิ พุทฺธสาสเน วลฺลโภ, ตสฺส อญฺญํ เสวิตฺวา สตฺถุทสฺสนกิจฺจํ นตฺถีติ ปาเท โธวิตฺวา ปาทปุญฺฉนมฺหิ ปุญฺฉิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ ภควาปิ ‘‘ปจฺจูสกาเลเยว มนฺตาณิปุตฺโต อาคมิสฺสตี’’ติ อทฺทสฯ ตสฺมา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา สูจิฆฏิกํ อทตฺวาว ทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา อุฏฺฐาย นิสีทิฯ เถโร กวาฏํ ปณาเมตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ธมฺมิยา กถายาติ ภควา ธมฺมิํ กถํ กเถนฺโต จูฬโคสิงฺคสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๓๒๕ อาทโย) ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ สามคฺคิรสานิสํสํ กเถสิ; เสกฺขสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๒๒ อาทโย) อาวสถานิสํสํ, ฆฏิการสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๒๘๒ อาทโย) สติปฏิลาภิกํ ปุพฺเพนิวาสปฺปฏิสํยุตฺตกถํ; รฏฺฐปาลสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๐๔) จตฺตาโร
เยน อนฺธวนนฺติ ตทา กิร ปจฺฉาภตฺเต เชตวนํ อากิณฺณํ โหติ, พหู ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย เชตวนํ โอสรนฺติ; รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ขนฺธาวารฏฺฐานํ วิย โหติ, น สกฺกา ปวิเวกํ ลภิตุํฯ อนฺธวนํ ปน ปธานฆรสทิสํ ปวิวิตฺตํ, ตสฺมา เยนนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิฯ กสฺมา ปน มหาเถเร น อทฺทส? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา มหาเถเร ทิสฺวา ปุน ทสพลํ ปสฺสิสฺสามิ, เอวํ มหาเถรานํ เอกํ อุปฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, สตฺถุ ทฺเว ภวิสฺสนฺติ, ตโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มม วสนฏฺฐานเมว คมิสฺสามี’’ติฯ
สตฺตวิสุทฺธิปญฺหวณฺณนา
๒๕๖. อภิณฺหํ กิตฺตยมาโน อโหสีติ ปุนปฺปุนํ วณฺณํ กิตฺตยมาโน วิหาสิฯ เถโร กิร ตโต ปฏฺฐาย ทิวเส ทิวเส สงฺฆมชฺเฌ ‘‘ปุณฺโณ กิร นาม มนฺตาณิปุตฺโต จตูหิ ปริสาหิ สทฺธิํ อสํสฏฺโฐ, โส ทสพลสฺส ทสฺสนตฺถาย อาคมิสฺสติ; กจฺจิ นุ โข มํ อทิสฺวาว คมิสฺสตี’’ติ เถรนวมชฺฌิมานํ สติกรณตฺถํ อายสฺมโต ปุณฺณสฺส คุณํ ภาสติฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มหลฺลกภิกฺขู นาม น สพฺพกาลํ อนฺโตวิหาเร โหนฺติ; คุณกถาย ปนสฺส กถิตาย โย จ นํ ภิกฺขุํ ปสฺสิสฺสติ; โส อาคนฺตฺวา อาโรเจสฺสตี’’ติฯ อถายํ เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริโก ตํ อายสฺมนฺตํ มนฺตาณิปุตฺตํ ปตฺตจีวรมาทาย คนฺธกุฏิํ ปวิสนฺตํ อทฺทสฯ กถํ ปน นํ เอส อญฺญาสีติ? ปุณฺณ, ปุณฺณาติ วตฺวา กเถนฺตสฺส ภควโต ธมฺมกถาย อญฺญาสิ – ‘‘อยํ โส เถโร, ยสฺส เม อุปชฺฌาโย อภิณฺหํ กิตฺตยมาโน โหตี’’ติฯ อิติ โส อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิฯ นิสีทนํ อาทายาติ นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจติ อวายิมํฯ เถโร ปน จมฺมขณฺฑํ คเหตฺวา อคมาสิฯ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโตติ สีสานุโลกีติ โย อุนฺนตฏฺฐาเน ปิฏฺฐิํ ปสฺสนฺโต ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิฯ
ตตฺถ อายสฺมาปิ ปุณฺโณ อุทิจฺจพฺราหฺมณชจฺโจ, สาริปุตฺตตฺเถโรปิฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ สุวณฺณวณฺโณ, สาริปุตฺตตฺเถโรปิฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาปนฺโน, สาริปุตฺตตฺเถโรปิฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโน, สาริปุตฺตตฺเถโรปิ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกมสงฺขฺเยยฺยํฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต มหาขีณาสโว, สาริปุตฺตตฺเถโรปิฯ อิติ เอกํ กนกคุหํ ปวิฏฺฐา ทฺเว สีหา วิย, เอกํ วิชมฺภนภูมิํ โอติณฺณา ทฺเว พฺยคฺฆา วิย, เอกํ สุปุปฺผิตสาลวนํ ปวิฏฺฐา ทฺเว ฉทฺทนฺตนาคราชาโน วิย, เอกํ สิมฺพลิวนํ ปวิฏฺฐา ทฺเว สุปณฺณราชาโน วิย, เอกํ นรวาหนยานํ อภิรุฬฺหา ทฺเว เวสฺสวณา วิย, เอกํ ปณฺฑุกมฺพลสิลํ อภินิสินฺนา ทฺเว สกฺกา วิย, เอกวิมานพฺภนฺตรคตา ทฺเว หาริตมหาพฺรหฺมาโน วิย จ เต ทฺเวปิ พฺราหฺมณชจฺจา ทฺเวปิ สุวณฺณวณฺณา ทฺเวปิ สมาปตฺติลาภิโน ทฺเวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา ทฺเวปิ ปฏิสมฺภิทาปตฺตา มหาขีณาสวา เอกํ วนสณฺฑํ อนุปวิฏฺฐา ตํ วนฏฺฐานํ โสภยิํสุฯ
ภควติ โน, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ, อาวุโส, กิํ อมฺหากํ ภควโต สนฺติเก อายสฺมตา พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ? อิทํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ตสฺส ภควติ พฺรหฺมจริยวาสํ ชานนฺโตปิ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉิฯ ปุริมกถาย หิ อปฺปติฏฺฐิตาย ปจฺฉิมกถา น ชายติ, ตสฺมา เอวํ ปุจฺฉิฯ เถโร อนุชานนฺโต ‘‘เอวมาวุโส’’ติ อาหฯ อถสฺส ปญฺหวิสฺสชฺชนํ โสตุกาโม อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘กิํ นุ โข อาวุโส สีลวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ ปฏิปาฏิยา สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิฯ ตาสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ อายสฺมา ปน ปุณฺโณ
กิมตฺถํ จรหาวุโสติ ยทิ สีลวิสุทฺธิอาทีนํ อตฺถาย พฺรหฺมจริยํ น วุสฺสติ, อถ กิมตฺถํ วุสฺสตีติ ปุจฺฉิฯ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโสติ เอตฺถ อนุปาทาปรินิพฺพานํ นาม อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํฯ ทฺเวธา อุปาทานานิ คหณูปาทานญฺจ ปจฺจยูปาทานญฺจฯ คหณูปาทานํ นาม กามุปาทานาทิกํ จตุพฺพิธํ, ปจฺจยูปาทานํ นาม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวํ วุตฺตปจฺจยาฯ ตตฺถ คหณูปาทานวาทิโน อาจริยา อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ จตูสุ อุปาทาเนสุ อญฺญตเรนาปิ กญฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺตํ อรหตฺตผลํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ กเถนฺติฯ ตญฺหิ น จ อุปาทานสมฺปยุตฺตํ หุตฺวา กญฺจิ ธมฺมํ อุปาทิยติ, กิเลสานญฺจ ปรินิพฺพุตนฺเต ชาตตฺตา ปรินิพฺพานนฺติ วุจฺจติฯ ปจฺจยูปาทานวาทิโน ปน อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํฯ ปจฺจยวเสน อนุปฺปนฺนํ อสงฺขตํ อมตธาตุเมว อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ กเถนฺติฯ อยํ อนฺโต, อยํ โกฏิ, อยํ นิฏฺฐาฯ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํ ปตฺตสฺส หิ พฺรหฺมจริยวาโส มตฺถกํ ปตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา เถโร ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ อนุยุญฺชนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, สีลวิสุทฺธิ อนุปาทาปรินิพฺพาน’’นฺติ ปุน ปุจฺฉํ อารภิฯ
๒๕๘. เถโรปิ สพฺพปริวตฺเตสุ ตเถว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริโยสาเน โทสํ ทสฺเสนฺโต สีลวิสุทฺธิํ เจ, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปญฺญเปยฺยาติ ยทิ ปญฺญเปยฺยฯ สอุปาทานํเยว สมานํ อนุปาทาปรินิพฺพานํ ปญฺญเปยฺยาติ สงฺคหณธมฺมเมว นิคฺคหณธมฺมํ สปฺปจฺจยธมฺมเมว อปฺปจฺจยธมฺมํ สงฺขตธมฺมเมว อสงฺขตธมฺมนฺติ ปญฺญเปยฺยาติ อตฺโถฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ ปน สปฺปจฺจยธมฺมเมว อปฺปจฺจยธมฺมํ สงฺขตธมฺมเมว อสงฺขตธมฺมนฺติ ปญฺญเปยฺยาติ อยเมว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปุถุชฺชโน หิ, อาวุโสติ เอตฺถ วฏฺฏานุคโต โลกิยพาลปุถุชฺชโน ทฏฺฐพฺโพฯ โส หิ จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตสฺสาปิ อภาวโต สพฺพโส อญฺญตฺร อิเมหิ ธมฺเมหิฯ เตน หีติ เยน การเณน เอกจฺเจ ปณฺฑิตา อุปมาย อตฺถํ ชานนฺติ, เตน การเณน อุปมํ เต กริสฺสามีติ
สตฺตรถวินีตวณฺณนา
๒๕๙. สตฺต รถวินีตานีติ วินีตอสฺสาชานิยยุตฺเต สตฺต รเถฯ ยาวเทว, จิตฺตวิสุทฺธตฺถาติ จิตฺตวิสุทฺธตฺถาติ นิสฺสกฺกวจนเมตํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ, ยาวเทว, จิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาตา อตฺถา, ตาว อยํ สีลวิสุทฺธิ นาม อิจฺฉิตพฺพาฯ ยา ปน อยํ จิตฺตวิสุทฺธิ, เอสา สีลวิสุทฺธิยา อตฺโถ, อยํ โกฏิ, อิทํ ปริโยสานํ, จิตฺตวิสุทฺธิยํ ฐิตสฺส หิ สีลวิสุทฺธิกิจฺจํ กตํ นาม โหตีติฯ เอส นโย สพฺพปเทสุฯ
อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ราชา ปเสนทิ โกสโล วิย หิ ชรามรณภีรุโก โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพฯ สาวตฺถินครํ วิย สกฺกายนครํ, สาเกตนครํ วิย นิพฺพานนครํ, รญฺโญ สาเกเต วฑฺฒิอาวหสฺส สีฆํ คนฺตฺวา ปาปุณิตพฺพสฺส อจฺจายิกสฺส กิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโล วิย โยคิโน อนภิสเมตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยกิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโลฯ สตฺต รถวินีตานิ วิย สตฺต วิสุทฺธิโย, ปฐมํ รถวินีตํ อารุฬฺหกาโล วิย สีลวิสุทฺธิยํ ฐิตกาโล, ปฐมรถวินีตาทีหิ ทุติยาทีนิ อารุฬฺหกาโล วิย สีลวิสุทฺธิอาทีหิ จิตฺตวิสุทฺธิอาทีสุ ฐิตกาโลฯ สตฺตเมน รถวินีเตน สาเกเต อนฺเตปุรทฺวาเร โอรุยฺห อุปริปาสาเท ญาติมิตฺตคณปริวุตสฺส สุรสโภชนปริโภคกาโล วิย โยคิโน ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ธมฺมวรปาสาทํ อารุยฺห ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมปริวารสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิโรธสยเน นิสินฺนสฺส โลกุตฺตรสุขานุภวนกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ
อิติ อายสฺมนฺตํ ปุณฺณํ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิฯ อายสฺมา ปุณฺโณ ทส กถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสิฯ เอวํ ปุจฺฉนฺโต ปน ธมฺมเสนาปติ กิํ ชานิตฺวา ปุจฺฉิ, อุทาหุ อชานิตฺวา? ติตฺถกุสโล วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมิํ ปุจฺฉิ, อุทาหุ อติตฺถกุสโล หุตฺวา อวิสยสฺมิํ? ปุณฺณตฺเถโรปิ จ กิํ ชานิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, อุทาหุ อชานิตฺวา? ติตฺถกุสโล วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมิํ วิสฺสชฺเชสิ, อุทาหุ อติตฺถกุสโล หุตฺวา อวิสเยติ? ชานิตฺวา ติตฺถกุสโล หุตฺวา วิสเย ปุจฺฉีติ หิ วทมาโน ธมฺมเสนาปติํเยว วเทยฺยฯ ชานิตฺวา ติตฺถกุสโล หุตฺวา
วิสุทฺธีสุ
๒๖๐. โก นาโม อายสฺมาติ น เถโร ตสฺส นามํ น ชานาติฯ ชานนฺโตเยว ปน สมฺโมทิตุํ ลภิสฺสามีติ ปุจฺฉิฯ กถญฺจ ปนายสฺมนฺตนฺติ อิทํ ปน เถโร สมฺโมทมาโน อาหฯ มนฺตาณิปุตฺโตติ มนฺตาณิยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา สุตวตา สาวเกน พฺยากาตพฺพา, เอวเมว พฺยากตาติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ อนุมสฺส อนุมสฺสาติ ทส กถาวตฺถูนิ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวาฯ เจลณฺฑุปเกนาติ เอตฺถ เจลํ วุจฺจติ วตฺถํ, อณฺฑุปกํ จุมฺพฏกํฯ วตฺถจุมฺพฏกํ สีเส กตฺวา อายสฺมนฺตํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา ปริหรนฺตาปิ สพฺรหฺมจารี ทสฺสนาย ลเภยฺยุํ, เอวํ ลทฺธทสฺสนมฺปิ เตสํ ลาภาเยวาติ อฏฺฐานปริกปฺเปน อภิณฺหทสฺสนสฺส อุปายํ ทสฺเสสิฯ เอวํ อปริหรนฺเตน หิ ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุกาเมน ธมฺมํ วา โสตุกาเมน ‘‘เถโร กตฺถ ฐิโต กตฺถ นิสินฺโน’’ติ
สาริปุตฺโตติ จ ปน มนฺติ สาริยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ จ ปน เอวํ มํ สพฺรหฺมจารี ชานนฺติฯ สตฺถุกปฺเปนาติ สตฺถุสทิเสนฯ อิติ เอกปเทเนว อายสฺมา
เอตฺตกมฺปิ โน นปฺปฏิภาเสยฺยาติ ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส อปฺปฏิภานํ นาม นตฺถิฯ ยา ปนายํ อุปมา อาหฏา, ตํ น อาหเรยฺยาม, อตฺถเมว กเถยฺยามฯ อุปมา หิ อชานนฺตานํ อาหรียตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐกถายํ ปน อิทมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปมา นาม พุทฺธานมฺปิ สนฺติเก อาหรียติ, เถรํ ปเนส อปจายมาโน เอวมาหาติฯ
อนุมสฺส อนุมสฺส ปุจฺฉิตาติ ทส กถาวตฺถูนิ โอคาเหตฺวา โอคาเหตฺวา ปุจฺฉิตาฯ กิํ ปน ปญฺหสฺส ปุจฺฉนํ ภาริยํ, อุทาหุ วิสฺสชฺชนนฺติ? อุคฺคเหตฺวา ปุจฺฉนํ โน ภาริยํ, วิสฺสชฺชนํ ปน ภาริยํฯ สเหตุกํ วา สการณํ กตฺวา ปุจฺฉนมฺปิ วิสฺสชฺชนมฺปิ ภาริยเมวฯ สมนุโมทิํสูติ สมจิตฺตา หุตฺวา อนุโมทิํสุฯ อิติ ยถานุสนฺธินาว เทสนา นิฏฺฐิตาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
รถวินีตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. นิวาปสุตฺตวณฺณนา
๒๖๑. เอวํ เม สุตนฺติ นิวาปสุตฺตํฯ ตตฺถ เนวาปิโกติ โย มิคานํ คหณตฺถาย อรญฺเญ ติณพีชานิ วปติ ‘‘อิทํ ติณํ นิวาปนฺติ วปฺปํฯ นิวุตฺตนฺติ วปิตํฯ มิคชาตาติ มิคฆฏาฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวาฯ มุจฺฉิตาติ ตณฺหามุจฺฉนาย มุจฺฉิตา, ตณฺหาย หทยํ ปวิสิตฺวา มุจฺฉนาการํ ปาปิตาติ มทํ อาปชฺชิสฺสนฺตีติ มานมทํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ ปมาทนฺติ วิสฺสฏฺฐสติภาวํฯ ยถากามกรณียา ภวิสฺสนฺตีติ ยถา อิจฺฉิสฺสาม, ตถา กาตพฺพา ภวิสฺสนฺติฯ อิมสฺมิํ นิวาเปติ อิมสฺมิํ นิวาปฏฺฐาเนฯ เอกํ กิร นิวาปติณํ นาม อตฺถิ นิทาฆภทฺทกํ, ตํ ยถา ยถา นิทาโฆ โหติ, ตถา ตถา นีวารวนํ วิย เมฆมาลา วิย จ เอกคฺฆนํ โหติ, ตํ ลุทฺทกา เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน กสิตฺวา วปิตฺวา วติํ กตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา รกฺขนฺติฯ อถ ยทา มหานิทาเฆ สพฺพติณานิ สุกฺขานิ โหนฺติ, ชิวฺหาเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ ทุลฺลภํ โหติ, ตทา มิคชาตา สุกฺขติณานิ เจว ปุราณปณฺณานิ จ ขาทนฺตา กมฺปมานา วิย วิจรนฺตา นิวาปติณสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา วธพนฺธนาทีนิ อคณยิตฺวา วติํ อชฺโฌตฺถรนฺตา ปวิสนฺติฯ เตสญฺหิ นิวาปติณํ อติวิย ปิยํ โหติ มนาปํฯ เนวาปิโก เต ทิสฺวา ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ ปมตฺโต วิย โหติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ติฏฺฐติฯ อนฺโตนิวาปฏฺฐาเน ตหิํ ตหิํ อุทกอาวาฏกาปิ โหนฺติ, มิคา วิวฏทฺวาเรน ปวิสิตฺวา ขาทิตมตฺตกํ ปิวิตมตฺตกเมว กตฺวา ปกฺกมนฺติ, ปุนทิวเส กิญฺจิ น กโรนฺตีติ กณฺเณ จาลยมานา ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา อตรมานา คจฺฉนฺติ, ปุนทิวเส โกจิ กิญฺจิ กตฺตา นตฺถีติ ยาวทตฺถํ ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา มณฺฑลคุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชนฺติฯ ลุทฺทกา เตสํ ปมตฺตภาวํ ชานิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย สมฺปริวาเรตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย โกฏฺเฏตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ เต ตสฺมิํ นิวาเป เนวาปิกสฺส ยถากามกรณียา ภวนฺติฯ
๒๖๒. ตตฺร, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เตสุ มิคชาเตสุฯ ปฐมา มิคชาตาติ, มิคชาตา ปฐมทุติยา นาม นตฺถิฯ ภควา ปน อาคตปฏิปาฏิวเสน กปฺเปตฺวา ปฐมา, ทุติยา, ตติยา อิทฺธานุภาวาติ ยถากามํ กตฺตพฺพภาวโต; วสีภาโวเยว หิ เอตฺถ อิทฺธีติ จ อานุภาโวติ จ อธิปฺเปโตฯ
๒๖๓. ภยโภคาติ พลวีริยนฺติ อปราปรํ สญฺจรณวาโยธาตุ, สา ปริหายีติ อตฺโถฯ
๒๖๔. อุปนิสฺสาย อาสยํ กปฺเปยฺยามาติ อนฺโต นิปชฺชิตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, พาหิรโต อาคนฺตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, มยํ ปน อมุํ นิวาปฏฺฐานํ นิสฺสาย เอกมนฺเต อาสยํ กปฺเปยฺยามาติ จินฺตยิํสุฯ อุปนิสฺสาย อาสยํ กปฺปยิํสูติ ลุทฺทกา นาม น สพฺพกาลํ อปฺปมตฺตา โหนฺติฯ มยํ ตตฺถ ตตฺถ มณฺฑลคุมฺเพสุ เจว วติปาเทสุ จ นิปชฺชิตฺวา เอเตสุ มุขโธวนตฺถํ วา อาหารกิจฺจกรณตฺถํ วา ปกฺกนฺเตสุ นิวาปวตฺถุํ ปวิสิตฺวา ขาทิตมตฺตํ กตฺวา อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ ปวิสิสฺสามาติ นิวาปวตฺถุํ อุปนิสฺสาย คหเนสุ คุมฺพวติปาทาทีสุ อาสยํ กปฺปยิํสุฯ ภุญฺชิํสูติ วุตฺตนเยน ลุทฺทกานํ ปมาทกาลํ ญตฺวา สีฆํ สีฆํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิํสุฯ เกตพิโนติ สิกฺขิตเกราฏิกาฯ อิทฺธิมนฺตาติ อิทฺธิมนฺโต วิยฯ ปรชนาติ ยกฺขาฯ อิเม น มิคชาตาติฯ อาคติํ วา คติํ วาติ อิมินา นาม ฐาเนน อาคจฺฉนฺติ, อมุตฺร คจฺฉนฺตีติ อิทํ เนสํ น ชานามฯ ทณฺฑวากราหีติ ทณฺฑวากรชาเลหิฯ สมนฺตา สปฺปเทสํ อนุปริวาเรสุนฺติ อติมายาวิโน เอเต, น ทูรํ คมิสฺสนฺติ, สนฺติเกเยว นิปนฺนา ภวิสฺสนฺตีติ นิวาปกฺเขตฺตสฺส สมนฺตา สปฺปเทสํ มหนฺตํ โอกาสํ อนุปริวาเรสุํฯ อทฺทสํสูติ เอวํ ปริวาเรตฺวา วากรชาลํ สมนฺตโต จาเลตฺวา โอโลเกนฺตา อทฺทสํสุฯ ยตฺถ เตติ ยสฺมิํ ฐาเน เต คาหํ อคมํสุ, ตํ ฐานํ อทฺทสํสูติ อตฺโถฯ
๒๖๕. ยํนูน มยํ ยตฺถ อคตีติ เต กิร เอวํ จินฺตยิํสุ – ‘‘อนฺโต นิปชฺชิตฺวา อนฺโต ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, พาหิรโต อาคนฺตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ สนฺติเก วสิตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, เตปิ หิ วากรชาเลน ปริกฺขิปิตฺวา คหิตาเยวา’’ติ, เตน เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูน มยํ ยตฺถ เนวาปิกสฺส จ เนวาปิกปริสาย จ อคติ อวิสโย, ตตฺถ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปยฺยามา’’ติฯ อญฺเญ ฆฏฺเฏสฺสนฺตีติ ตโต ตโต ทูรตรวาสิโน อญฺเญ ฆฏฺเฏสฺสนฺติฯ เต ฆฏฺฏิตา อญฺเญติ เตปิ ฆฏฺฏิตา อญฺเญ ตโต เอวํ อิมํ นิวาปํ นิวุตฺตํ สพฺพโส มิคชาตา ปริมุจฺจิสฺสนฺตีติ เอวํ อิมํ อมฺเหหิ นิวุตฺตํ นิวาปํ สพฺเพ มิคฆฏา มิคสงฺฆา วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ ปริจฺจชิสฺสนฺติฯ อชฺฌุเปกฺเขยฺยามาติ เตสํ คหเณ อพฺยาวฏา ภเวยฺยามาติ; ยถา ตถา อาคจฺฉนฺเตสุ หิ ตรุณโปตโก วา มหลฺลโก วา ทุพฺพโล วา ยูถปริหีโน วา สกฺกา โหนฺติ ลทฺธุํ, อนาคจฺฉนฺเตสุ กิญฺจิ นตฺถิฯ อชฺฌุเปกฺขิํสุ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ จินฺเตตฺวา อพฺยาวฏาว อเหสุํฯ
๒๖๗. อมุํ นิวาปํ นิวุตฺตํ มารสฺส อมูนิ จ โลกามิสานีติ เอตฺถ นิวาโปติ วา โลกามิสานีติ วา วฏฺฏามิสภูตานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานเมตํ อธิวจนํฯ มาโร น จ พีชานิ วิย กามคุเณ วเปนฺโต อาหิณฺฑติ, กามคุณคิทฺธานํ ปน อุปริ วสํ วตฺเตติ, ตสฺมา กามคุณา มารสฺส นิวาปา นาม โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อมุํ นิวาปํ นิวุตฺตํ มารสฺสา’’ติฯ น ปริมุจฺจิํสุ มารสฺส อิทฺธานุภาวาติ มารสฺส วสํ คตา อเหสุํ, ยถากามกรณียาฯ อยํ สปุตฺตภริยปพฺพชฺชาย อาคตอุปมาฯ
๒๖๘. เจโตวิมุตฺติ ปริหายีติ เอตฺถ เจโตวิมุตฺติ นาม อรญฺเญ วสิสฺสามาติ อุปฺปนฺนอชฺฌาสโย; โส ปริหายีติ อตฺโถฯ ตถูปเม อหํ อิเม ทุติเยติ อยํ พฺราหฺมณธมฺมิกปพฺพชฺชาย อุปมาฯ พฺราหฺมณา หิ อฏฺฐจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา วฏฺฏุปจฺเฉทภเยน ปเวณิํ ฆฏยิสฺสามาติ ธนํ ปริเยสิตฺวา ภริยํ คเหตฺวา อคารมชฺเฌ วสนฺตา เอกสฺมิํ ปุตฺเต ชาเต ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต ชาโต วฏฺฏํ น อุจฺฉินฺนํ ปเวณิ ฆฏิตา’’ติ ปุน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺติ วา ตเมว วา ส’กลตฺตวาสํ วสนฺติฯ
๒๖๙. เอวญฺหิ เต, ภิกฺขเว, ตติยาปิ สมณพฺราหฺมณา น ปริมุจฺจิํสูติ ปุริมา วิย เตปิ มารสฺส อิทฺธานุภาวา น มุจฺจิํสุ; ยถากามกรณียาว อเหสุํฯ กิํ ปน เต อกํสูติ? คามนิคมราชธานิโย โอสริตฺวา เตสุ เตสุ อารามอุยฺยานฏฺฐาเนสุ อสฺสมํ มาเปตฺวา นิวสนฺตา กุลทารเก หตฺถิอสฺสรถสิปฺปาทีนิ นานปฺปการานิ สิปฺปานิ สิกฺขาเปสุํฯ อิติ เต วากรชาเลน ตติยา มิคชาตา วิย มารสฺส ปาปิมโต
๒๗๐. ตถูปเม อหํ อิเม จตุตฺเถติ อยํ อิมสฺส สาสนสฺส อุปมา อาหฏาฯ
๒๗๑. อนฺธมกาสิ มารนฺติ น มารสฺส อกฺขีนิ ภินฺทิฯ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ปน ภิกฺขุโน อิมํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย จิตฺตํ วตฺตตีติ มาโร ปสฺสิตุํ น สกฺโกติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนฺธมกาสิ มาร’’นฺติฯ อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุนฺติ เตเนว ปริยาเยน ยถา มารสฺส จกฺขุ อปทํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโตติ เตเนว ปริยาเยน มารสฺส ปาปิมโต อทสฺสนํ คโตฯ น หิ โส อตฺตโน มํสจกฺขุนา ตสฺส วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ญาณสรีรํ ทฏฺฐุํ สกฺโกติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทิสฺวา จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก สตฺตวิสตฺตภาเวน วิสตฺติกาติ เอวํ สงฺขํ คตํฯ อถ วา ‘‘วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิปุลาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ’’ติ (มหานิ. ๓; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๒, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๔) วิสตฺติกาฯ เอวํ วิสตฺติกาติ สงฺขํ คตํ ตณฺหํ ติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อุตฺติณฺโณฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺโณ โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
นิวาปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา
๒๗๒. เอวํ เม สุตนฺติ ปาสราสิสุตฺตํฯ ตตฺถ สาธุ มยํ, อาวุโสติ อายาจนฺตา ภณนฺติฯ เอเต กิร ปญฺจสตา ภิกฺขู ชนปทวาสิโน ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตาฯ สตฺถุทสฺสนํ ปน เอเตหิ ลทฺธํ, ธมฺมิํ กถํ น ตาว สุณนฺติฯ เต สตฺถุคารเวน ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต
‘‘อาสีวิโส ยถา โฆโร, มิคราชาว เกสรี;
นาโคว กุญฺชโร ทนฺตี, เอวํ พุทฺธา ทุราสทา’’ติฯ
เอวํ
อปฺเปว นามาติ อปิ นาม ลเภยฺยาถฯ กสฺมา ปน เถโร เต ภิกฺขู ‘‘รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมํ อุปสงฺกเมยฺยาถา’’ติ อาห? ปากฏกิริยตายฯ ทสพลสฺส หิ กิริยา เถรสฺส ปากฏา โหติ; ชานาติ เถโร, ‘‘อชฺช สตฺถา เชตวเน วสิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กริสฺสติ; อชฺช ปุพฺพาราเม วสิตฺวา เชตวเน ทิวาวิหารํ กริสฺสติ; อชฺช เอกโกว ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสติ; อชฺช ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อิมสฺมิํ กาเล ชนปทจาริกํ นิกฺขมิสฺสตี’’ติฯ กิํ ปนสฺส เอวํ ชานนตฺถํ เจโตปริยญาณํ อตฺถีติ? นตฺถิฯ อนุมานพุทฺธิยา ปน กตกิริยาย นยคฺคาเหน ชานาติฯ ยญฺหิ ทิวสํ ภควา เชตวเน วสิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กาตุกาโม โหติ, ตทา เสนาสนปริกฺขารภณฺฑานํ ปฏิสามนาการํ ทสฺเสติ, เถโร สมฺมชฺชนิสงฺการฉฑฺฑนกาทีนิ ปฏิสาเมติฯ ปุพฺพาราเม วสิตฺวา เชตวนํ ทิวาวิหาราย อาคมนกาเลปิ เอเสว นโยฯ
ยทา
ภควา ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ อนิพทฺธวาโส อโหสิ, ปจฺฉา ปญฺจวีสติ วสฺสานิ อพฺโพกิณฺณํ สาวตฺถิํเยว อุปนิสฺสาย วสนฺโต เอกทิวเส
มิคารมาตุปาสาโทติ วิสาขาย ปาสาโทฯ สา หิ มิคาเรน เสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ตสฺมิํ กิร ปาสาเท ทฺวินฺนํ มหาสาวกานํ สิริคพฺภานํ
ปริสิญฺจิตุนฺติ โย หิ จุณฺณมตฺติกาทีหิ คตฺตานิ อุพฺพฏฺเฏนฺโต มลฺลกมุฏฺฐาทีหิ วา ฆํสนฺโต นฺหายติ, โส นฺหายตีติ วุจฺจติฯ โย ตถา อกตฺวา ปกติยาว นฺหายติ, โส ปริสิญฺจตีติ วุจฺจติฯ ภควโตปิ สรีเร ตถา หริตพฺพํ รโชชลฺลํ นาม น อุปลิมฺปติ, อุตุคฺคหณตฺถํ ปน ภควา เกวลํ อุทกํ โอตรติฯ เตนาห – ‘‘คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุ’’นฺติฯ ปุพฺพโกฏฺฐโกติ ปาจีนโกฏฺฐโกฯ
สาวตฺถิยํ
จตฺตาริ หิ อจลเจติยฏฺฐานานิ นาม มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺฐานํ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฏฺฐานํ สงฺกสฺสนครทฺวาเร เทโวโรหณกาเล โสปานสฺส ปติฏฺฐฏฺฐานํ มญฺจปาทฏฺฐานนฺติฯ อยํ ปน ปุพฺพโกฏฺฐโก กสฺสปทสพลสฺส วีสติอุสภวิหารกาเล ปาจีนทฺวาเร โกฏฺฐโก อโหสิฯ โส อิทานิปิ ปุพฺพโกฏฺฐโกตฺเวว ปญฺญายติฯ กสฺสปทสพลสฺส กาเล อจิรวตี นครํ ปริกฺขิปิตฺวา สนฺทมานา ปุพฺพโกฏฺฐกํ ปตฺวา อุทเกน ภินฺทิตฺวา มหนฺตํ อุทกรหทํ มาเปสิ สมติตฺถํ อนุปุพฺพคมฺภีรํฯ ตตฺถ เอกํ รญฺโญ นฺหานติตฺถํ, เอกํ นาครานํ, เอกํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส, เอกํ พุทฺธานนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกานิ นฺหานติตฺถานิ โหนฺติ รมณียานิ วิปฺปกิณฺณรชตปฏฺฏสทิสวาลิกานิฯ อิติ ภควา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ เยน อยํ เอวรูโป
เอวํ
๒๗๓. คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโนติ ปกติภาวํ คมยมาโน นิรุทกานิ กุรุมาโน, สุกฺขาปยมาโนติ อตฺโถฯ โสทเกน คตฺเตน จีวรํ ปารุปนฺตสฺส หิ จีวเร กณฺณิกา อุฏฺฐหนฺติ, ปริกฺขารภณฺฑํ ทุสฺสติฯ พุทฺธานํ ปน สรีเร รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ; ปทุมปตฺเต ปกฺขิตฺตอุทกพินฺทุ วิย อุทกํ วินิวตฺเตตฺวา คจฺฉติ, เอวํ
ตตฺถ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ภควโต สมฺมุขา ธมฺมิํ กถํ โสสฺสามาติ ตํ อสฺสมํ คตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ, เตสุ การุญฺญํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺมิยา กถายาติ ทสสุ ปารมิตาสุ อญฺญตราย อาคมยมาโนติ โอโลกยมาโนฯ อหํ พุทฺโธติ สหสา อปฺปวิสิตฺวา ยาว สา กถา นิฏฺฐาติ, ตาว อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ อคฺคฬํ อาโกเฏสีติ อคฺคนเขน กวาเฏ สญฺญํ อทาสิฯ วิวริํสูติ โสตํ โอทหิตฺวาว นิสินฺนตฺตา ตงฺขณํเยว อาคนฺตฺวา วิวริํสุฯ
ปญฺญตฺเต อาสเนติ พุทฺธกาเล กิร ยตฺถ ยตฺถ เอโกปิ ภิกฺขุ วิหรติ, สพฺพตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติฯ กสฺมา? ภควา กิร อตฺตโน สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน วิหรนฺเต มนสิ กโรติ ‘‘อสุโก มยฺหํ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คโต, สกฺขิสฺสติ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ โน วา’’ติฯ อถ นํ ปสฺสติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อกุสลวิตกฺเก วิตกฺกยมานํ, ตโต ‘‘กถญฺหิ นาม มาทิสสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺตํ อิมํ กุลปุตฺตํ อกุสลวิตกฺกา อภิภวิตฺวา อนมตคฺเค วฏฺฏทุกฺเข สํสาเรสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ ตตฺเถว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ กุลปุตฺตํ โอวทิตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา ปุน อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อเถวํ โอวทิยมานา เต ภิกฺขู จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา
กาย นุตฺถาติ กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถาติ อตฺโถฯ ‘‘กาย เนตฺถา’’ติปิ ปาฬิ, ตสฺสา กตมาย นุ เอตฺถาติ อตฺโถฯ ‘‘กาย โนตฺถา’’ติปิ ปาฬิ, ตสฺสาปิ ปุริโมเยว อตฺโถฯ อนฺตรา กถาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ อนฺตรา อญฺญา เอกา กถาฯ วิปฺปกตาติ มม อาคมนปจฺจยา อปรินิฏฺฐิตา สิขํ อปฺปตฺตาฯ อถ ภควา อนุปฺปตฺโตติ ธมฺมี วา กถาติ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตา วา ธมฺมี กถาฯ อริโย วา ตุณฺหีภาโวติ เอตฺถ ปน ทุติยชฺฌานมฺปิ อริโย ตุณฺหีภาโว มูลกมฺมฏฺฐานมฺปิฯ ตสฺมา ตํ ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺโนปิ, มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ อริเยน ตุณฺหีภาเวน นิสินฺโนติ เวทิตพฺโพฯ
๒๗๔. ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนาติ โก อนุสนฺธิ? เต ภิกฺขู สมฺมุขา ธมฺมิํ กถํ โสสฺสามาติ เถรสฺส ภารํ อกํสุ, เถโร เตสํ อสฺสมคมนมกาสิฯ เต ตตฺถ นิสีทิตฺวา อติรจฺฉานกถิกา หุตฺวา ธมฺมิยา กถาย นิสีทิํสุฯ อถ ภควา ‘‘อยํ ตุมฺหากํ ปริเยสนา อริยปริเยสนา นามา’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ กตมา จ, ภิกฺขเว, อนริยปริเยสนาติ เอตฺถ ยถา มคฺคกุสโล ปุริโส ปฐมํ วชฺเชตพฺพํ อปายมคฺคํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ วทติฯ เอวํ ภควา เทสนากุสลตาย ปฐมํ วชฺเชตพฺพํ อนริยปริเยสนํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา อิตรํ อาจิกฺขิสฺสามีติ อุทฺเทสานุกฺกมํ ภินฺทิตฺวา เอวมาหฯ ชาติธมฺโมติ ชราธมฺโมติ ชีรณสภาโวฯ พฺยาธิธมฺโมติ พฺยาธิสภาโวฯ มรณธมฺโมติ มรณสภาโวฯ โสกธมฺโมติ โสจนกสภาโวฯ สํกิเลสธมฺโมติ สํกิลิสฺสนสภาโวฯ
ปุตฺตภริยนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ ปน ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ ยํกิญฺจิ โวหารูปคํ โลหมาสกาทิฯ ชาติธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโยติ เอเต ปญฺจกามคุณูปธโย นาม โหนฺติ, เต สพฺเพปิ ชาติธมฺมาติ ทสฺเสติฯ พฺยาธิธมฺมวาราทีสุ ชาตรูปรชตํ น คหิตํ, น เหตสฺส สีสโรคาทโย พฺยาธโย นาม โหนฺติ, น สตฺตานํ วิย จุติสงฺขาตํ มรณํ, น โสโก อุปฺปชฺชติฯ อยาทีหิ ปน สํกิเลเสหิ สํกิลิสฺสตีติ สํกิเลสธมฺมวาเร คหิตํฯ ตถา อุตุสมุฏฺฐานตฺตา ชาติธมฺมวาเรฯ มลํ คเหตฺวา ชีรณโต ชราธมฺมวาเร จฯ
๒๗๕. อยํ , ภิกฺขเว, อริยา ปริเยสนาติ, ภิกฺขเว, อยํ นิทฺโทสตายปิ อริเยหิ ปริเยสิตพฺพตายปิ อริยปริเยสนาติ เวทิตพฺพาฯ
๒๗๖. อหมฺปิ สุทํ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? มูลโต ปฏฺฐาย มหาภินิกฺขมนํ ทสฺเสตุํฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อหมฺปิ ปุพฺเพ อนริยปริเยสนํ ปริเยสิํฯ สฺวาหํ ตํ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตฯ ปญฺจวคฺคิยาปิ อนริยปริเยสนํ ปริเยสิํสุฯ เต ตํ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิตฺวา ขีณาสวภูมิํ ปตฺตาฯ ตุมฺเหปิ มม เจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหาฯ อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา’’ติ มูลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน มหาภินิกฺขมนํ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ
๒๗๗. ตตฺถ ทหโรว สมาโนติ ตรุโณว สมาโนฯ สุสุกาฬเกโสติ สุฏฺฐุ กาฬเกโส, อญฺชนวณฺณเกโสว หุตฺวาติ อตฺโถฯ ภทฺเรนาติ ภทฺทเกนฯ ปฐเมน วยสาติ ติณฺณํ วยานํ ปฐมวเยนฯ อกามกานนฺติ อนิจฺฉมานานํ, อนาทรตฺเถ สามิวจนํฯ อสฺสูนิ มุเข เอเตสนฺติ อสฺสุมุขา; เตสํ อสฺสุมุขานํ, อสฺสุกิลินฺนมุขานนฺติ อตฺโถฯ รุทนฺตานนฺติ กนฺทิตฺวา โรทมานานํฯ กิํ กุสลคเวสีติ กิํ กุสลนฺติ คเวสมาโนฯ อนุตฺตรํ สนฺติวรปทนฺติ อุตฺตมํ สนฺติสงฺขาตํ วรปทํ, นิพฺพานํ ปริเยสมาโนติ อตฺโถฯ เยน อาฬาโร กาลาโมติ เอตฺถ อาฬาโรติ ตสฺส นามํ, ทีฆปิงฺคโล กิเรโสฯ เตนสฺส อาฬาโรติ นามํ อโหสิฯ กาลาโมติ โคตฺตํฯ วิหรตายสฺมาติ วิหรตุ อายสฺมาฯ ยตฺถ วิญฺญู ปุริโสติ ยสฺมิํ ธมฺเม ปณฺฑิโต ปุริโสฯ สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยสมยํฯ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ปฏิลภิตฺวา วิหเรยฺยฯ เอตฺตาวตา เตน โอกาโส กโต โหติฯ ตํ ธมฺมนฺติ ตํ เตสํ สมยํ ตนฺติํฯ ปริยาปุณินฺติ สุตฺวาว อุคฺคณฺหิํฯ
โอฏฺฐปหตมตฺเตนาติ เตน วุตฺตสฺส ปฏิคฺคหณตฺถํ โอฏฺฐปหรณมตฺเตน; อปราปรํ กตฺวา โอฏฺฐสญฺจรณมตฺตเกนาติ อตฺโถฯ ลปิตลาปนมตฺเตนาติ เตน ลปิตสฺส ปฏิลาปนมตฺตเกนฯ ญาณวาทนฺติ ชานามีติ วาทํ เถรวาทนฺติ ถิรภาววาทํ, เถโร อหเมตฺถาติ เอตํ วจนํฯ อหญฺเจว อญฺเญ จาติ น เกวลํ อหํ, อญฺเญปิ พหู เอวํ วทนฺติฯ เกวลํ สทฺธามตฺตเกนาติ ปญฺญาย อสจฺฉิกตฺวา สุทฺเธน สทฺธามตฺตเกเนวฯ โพธิสตฺโต กิร วาจาย ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺโตเยว, ‘‘น
อากิญฺจญฺญายตนํ ปเวเทสีติ อากิญฺจญฺญายตนปริโยสานา สตฺต สมาปตฺติโย มํ ชานาเปสิฯ สทฺธาติ อิมาสํ สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ นิพฺพตฺตนตฺถาย สทฺธาฯ วีริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปทเหยฺยนฺติ ปโยคํ กเรยฺยํฯ นจิรสฺเสว ตํ ธมฺมํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ โพธิสตฺโต กิร วีริยํ ปคฺคเหตฺวา กติปาหญฺเญว สตฺต สุวณฺณนิสฺเสณิโย ปสาเรนฺโต วิย สตฺต สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ; ตสฺมา เอวมาหฯ
ลาภา โน, อาวุโสติ อนุสูยโก กิเรส กาลาโมฯ ตสฺมา ‘‘อยํ อธุนาคโต, กินฺติ กตฺวา อิมํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี’’ติ อุสูยํ อกตฺวา ปสนฺโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต เอวมาหฯ อุโภว สนฺตา อิมํ คณํ ปริหรามาติ ‘‘มหา อยํ คโณ, ทฺเวปิ ชนา ปริหรามา’’ติ วตฺวา คณสฺส สญฺญํ อทาสิ, ‘‘อหมฺปิ สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภี, มหาปุริโสปิ สตฺตนฺนเมว อุฬารายาติ อุตฺตมายฯ ปูชายาติ กาลามสฺส กิร อุปฏฺฐากา อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ คนฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติฯ กาลาโม – ‘‘คจฺฉถ, มหาปุริสํ ปูเชถา’’ติ วทติฯ เต ตํ ปูเชตฺวา ยํ อวสิฏฺฐํ โหติ, เตน กาลามํ ปูเชนฺติฯ มหคฺฆานิ มญฺจปีฐานิ อาหรนฺติ; ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทาเปตฺวา ยทิ อวสิฏฺฐํ โหติ, อตฺตนา คณฺหาติฯ คตคตฏฺฐาเน วรเสนาสนํ โพธิสตฺตสฺส ชคฺคาเปตฺวา เสสกํ อตฺตนา คณฺหาติฯ เอวํ อุฬาราย ปูชาย ปูเชสิฯ นายํ ธมฺโม นิพฺพิทายาติอาทีสุ อยํ สตฺตสมาปตฺติธมฺโม เนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย, น วิรชฺชนตฺถาย, น ราคาทินิโรธตฺถาย, น
ยาวเทว อากิญฺจญฺญายตนูปปตฺติยาติ ยาว สฏฺฐิกปฺปสหสฺสายุปริมาเณ อากิญฺจญฺญายตนภเว อุปปตฺติ, ตาวเทว สํวตฺตติ, น ตโต อุทฺธํฯ เอวมยํ ปุนราวตฺตนธมฺโมเยว; ยญฺจ ฐานํ ปาเปติ, ตํ ชาติชรามรเณหิ อปริมุตฺตเมว มจฺจุปาสปริกฺขิตฺตเมวาติฯ ตโต ปฏฺฐาย จ ปน มหาสตฺโต ยถา นาม ฉาตชฺฌตฺตปุริโส มนุญฺญโภชนํ อนลงฺกริตฺวาติ อลํ อิมินา, อลํ อิมินาติ ปุนปฺปุนํ อลงฺกริตฺวาฯ นิพฺพิชฺชาติ นิพฺพินฺทิตฺวาฯ อปกฺกมินฺติ อคมาสิํฯ
๒๗๘. น โข ราโม อิมํ ธมฺมนฺติ อิธาปิ โพธิสตฺโต ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺโตเยว อญฺญาสิ – ‘‘นายํ อฏฺฐสมาปตฺติธมฺโม อุทกสฺส วาจาย อุคฺคหิตมตฺโตว, อทฺธา ปเนส
๒๗๙. เยน อุรุเวลา เสนานิคโมติ เอตฺถ อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถฯ อถ วา อุรูติ วาลิกา วุจฺจติ; เวลาติ มริยาทา, เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ทสสหสฺสา กุลปุตฺตา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํ ปเทเส วิหรนฺตา เอกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘กายกมฺมวจีกมฺมานิ นาม ปเรสมฺปิ ปากฏานิ โหนฺติ, มโนกมฺมํ ปน อปากฏํฯ ตสฺมา โย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหิํสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกติ, ตสฺส อญฺโญ โจทโก ‘‘อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ’’ติฯ ตเมว สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ วา อุรูติ วาลิกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทาฯ เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ
เสนานิคโมติ เสนานิคโมติ วุจฺจติฯ ‘‘เสนานิ-คาโม’’ติปิ ปาโฐฯ เสนานี นาม สุชาตาย ปิตา, ตสฺส คาโมติ อตฺโถฯ ตทวสรินฺติ ตตฺถ โอสริํฯ รมณียํ ภูมิภาคนฺติ สุปุปฺผิตนานปฺปการชลชถลชปุปฺผวิจิตฺตํ มโนรมฺมํ ภูมิภาคํฯ ปาสาทิกญฺจ วนสณฺฑนฺติ โมรปิญฺฉกลาปสทิสํ ปสาทชนนวนสณฺฑญฺจ อทฺทสํฯ นทิญฺจ สนฺทนฺตินฺติ สนฺทมานญฺจ มณิกฺขนฺธสทิสํ วิมลนีลสีตลสลิลํ เนรญฺชรํ นทิํ อทฺทสํฯ เสตกนฺติ ปริสุทฺธํ นิกฺกทฺทมํฯ สุปติตฺถนฺติ อนุปุพฺพคมฺภีเรหิ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิ อุเปตํฯ รมณียนฺติ รชตปฏฺฏสทิสํ สมนฺตา จ โคจรคามนฺติ ตสฺส ปเทสสฺส สมนฺตา อวิทูเร คมนาคมนสมฺปนฺนํ สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ สุลภปิณฺฑํ โคจรคามญฺจ อทฺทสํฯ อลํ วตาติ สมตฺถํ วตฯ ตตฺเถว นิสีทินฺติ โพธิปลฺลงฺเก นิสชฺชํ สนฺธายาหฯ อุปริสุตฺตสฺมิญฺหิ ตตฺเถวาติ ทุกฺกรการิกฏฺฐานํ อธิปฺเปตํ, อิธ ปน โพธิปลฺลงฺโกฯ เตนาห – ‘‘ตตฺเถว นิสีทิ’’นฺติฯ อลมิทํ ปธานายาติ อิทํ ฐานํ ปธานตฺถาย สมตฺถนฺติ เอวํ จินฺเตตฺวา นิสีทินฺติ อตฺโถฯ
๒๘๐. อชฺฌคมนฺติ อธิคจฺฉิํ ปฏิลภิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนนฺติ สพฺพธมฺมทสฺสนสมตฺถญฺจ เม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทปาทิฯ อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ มยฺหํ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อกุปฺปตาย จ อกุปฺปารมฺมณตาย จ อกุปฺปา, สา หิ ราคาทีหิ น กุปฺปตีติ อกุปฺปตายปิ อกุปฺปา, อกุปฺปํ นิพฺพานมสฺสารมฺมณนฺติปิ อกุปฺปาฯ อยมนฺติมา ชาตีติ อยํ สพฺพปจฺฉิมา ชาติฯ นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิทานิ เม ปุน ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ เม อุปฺปนฺนนฺติ ทสฺเสติฯ
๒๘๑. อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโมฯ คมฺภีโรติ อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ, น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํฯ ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ, ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํฯ สนฺโตติ นิพฺพุโตฯ ปณีโตติ อตปฺปโกฯ อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ โอคาหิตพฺโพ น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพฯ นิปุโณติ สณฺโหฯ ปณฺฑิตเวทนีโยติ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพฯ อาลยรามาติ อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามาฯ อาลเยสุ รตาติ อาลยรตาฯ อาลเยสุ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตาฯ ยเถว หิ สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ ราชา ตาย ตาย สมฺปตฺติยา รมติ, สมฺมุทิโต อาโมทิตปโมทิโต โหติ, น
ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ฐานํ สนฺธาย ‘‘ยํ อิท’’นฺติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สนฺธาย ‘‘โย อย’’นฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา; อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา; อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ สงฺขาราทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมวฯ ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ; ตสฺมา สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติฯ สา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํฯ โส มมสฺส กิลมโถติ ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา อสฺสาติ อตฺโถฯ กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺเต ปน อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิฯ อปิสฺสูติ อนุพฺรูหนตฺเถ นิปาโต, โส ‘‘น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู’’ติ ทีเปติฯ มนฺติ มมฯ อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยาฯ ปฏิภํสูติ ปฏิภานสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุํ; ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสุฯ
กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทายฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฺปฏิปทาว โหนฺติฯ ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ หลนฺติ เอตฺถ ห-กาโร นิปาตมตฺโต, อลนฺติ อตฺโถฯ ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํ, เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส อลํ เทสิตุํ, ปริยตฺตํ เทสิตุํ, โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสปริผุฏฺเฐหิ ราคโทสานุคเตหิ วาฯ
ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํฯ ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺฐิราเคน จ รตฺตาฯ น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น ปสฺสิสฺสนฺติ, เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ เอวํ คาหาเปตุํฯ ตโมขนฺเธน อาวุฏาติ อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถตาฯ
๒๘๒. อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ติณฺโณ ตาเรสฺสามิฯ
‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;
สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตารยิสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ (พุ. วํ. ๒.๕๖) –
ปตฺถนํ
‘‘อยญฺจ ธมฺโม ปถวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิโต
อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิฯ ชานาติ หิ ภควา – ‘‘มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มํ มหาพฺรหฺมา ธมฺมเทสนํ ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต ‘สตฺถา กิร ธมฺมํ น เทเสตุกาโม อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปสิ, สนฺโต วต, โภ, ธมฺโม ปณีโต วต, โภ, ธมฺโม’ติ มญฺญมานา สุสฺสูสิสฺสนฺตี’’ติฯ อิทมฺปิสฺส การณํ ปฏิจฺจ อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํฯ
สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุกพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตตฺร นํ สหมฺปติพฺรหฺมาติ ปฏิสญฺชานนฺติ, ตํ สนฺธายาห – ‘‘พฺรหฺมุโน นสฺสติ วต, โภติ โส กิร อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา ทสสหสฺสิโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติํสุฯ ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมิํ นาม โลเกฯ ปุรโต ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺเสหิ สทฺธิํ ปาตุรโหสิฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ, เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกาฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตายฯ ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ ทสปุญฺญกิริยวเสน กตาธิการา ปริปากคตปทุมานิ วิย สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ, ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมิํ โอกฺกมนารหา น เอโก, น ทฺเว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติฯ
ปาตุรโหสีติ สมเลหิ จินฺติโตติ สมเลหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ จินฺติโตฯ เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลชมฺพุทีเป กณฺฏเก ปตฺถรมานา วิย, วิสํ สิญฺจมานา วิย จ สมลํ มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมํ เทสยิํสุฯ อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํฯ อมตสฺส ทฺวารนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารภูตํ อริยมคฺคํฯ สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธนฺติ อิเม สตฺตา ราคาทิมลานํ อภาวโต วิมเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุพุทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณนฺตุ ตาว ภควาติ ยาจติฯ
เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ยถา ฐิโตวฯ น หิ ตสฺส ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิฯ ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโตว จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถา ตฺวมฺปิ, สุเมธ, สุนฺทรปญฺญ-สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ อุปธารย อุปปริกฺขฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺติํ อคฺคิํ ชาเลยฺยุํฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมิํ โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺญาเยยฺยุํฯ กุฏิกาสุ ปน
‘‘ทูเร
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. ๓๐๔);
อุฏฺเฐหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติฯ วีราติอาทีสุ ภควา วีริยวนฺตตาย วีโรฯ เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโมฯ ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถาย สตฺถวาโหฯ กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณโณติ เวทิตพฺโพฯ
๒๘๓. อชฺเฌสนนฺติ ยาจนํฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สมนฺตจกฺขูติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ธมฺมจกฺขูติฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขาฯ เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขาฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นามฯ
อยํ ปเนตฺถ ปาฬิ – ‘‘สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ อารทฺธวีริโย…, กุสิโต…, อุปฏฺฐิตสฺสติ…, มุฏฺฐสฺสติ…, สมาหิโต…, อสมาหิโต…, ปญฺญวา…, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ ตถา สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ โลโกติ
อุปฺปลินิยนฺติ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติฯ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิฯ ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิฯ ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิฯ ยานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิฯ อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรคอุปฺปลาทีนิ นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติฯ ตานิ ปาฬิํ นารุฬฺหานิฯ อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิฯ
ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ ตตฺถ ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เนยฺโยฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม’’ (ปุ. ป. ๑๕๑)ฯ ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต ‘‘อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, สฺเว ปุปฺผนกานิ วิย วิปญฺจิตญฺญู, ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ ปุปฺผานิ วิย ปทปรโม’’ติ
ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติฯ ปทปรมานํ อนาคเต วาสนตฺถาย โหติฯ อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน สพฺเพปิ ตีสุ ภเวสุ สตฺเต ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘กตเม เต สตฺตา อภพฺพา, เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา
ปจฺจภาสินฺติ ปติอภาสิํฯ อปารุตาติ วิวฏาฯ อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโคฯ โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ, โส มยา วิวริตฺวา ฐปิโตติ ทสฺเสติฯ ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ, วิสฺสชฺเชนฺตุฯ ปจฺฉิมปททฺวเย อยมตฺโถ, อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสญฺญี หุตฺวา น ภาสิํ
๒๘๔. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสีติ เอตํ อโหสิ – กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ อยํ ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อุทปาทีติ อตฺโถฯ กทา ปเนส อุทปาทีติ? พุทฺธภูตสฺส อฏฺฐเม สตฺตาเหฯ
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – โพธิสตฺโต กิร มหาภินิกฺขมนทิวเส วิวฏํ อิตฺถาคารํ ทิสฺวา สํวิคฺคหทโย, ‘‘กณฺฑกํ อาหรา’’ติ ฉนฺนํ อามนฺเตตฺวา ฉนฺนสหาโย อสฺสราชปิฏฺฐิคโต
ตทา สุชาตา นาม กุฏุมฺพิยธีตา เอกสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนมกาสิ – ‘‘สจาหํ สมานชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิฯ สา วิสาขปุณฺณมทิวเส ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ รตฺติยา ปจฺจูสสมเย เอว ปายสํ ปฏิยาเทสิฯ ตสฺมิํ ปายเส ปจฺจมาเน มหนฺตมหนฺตา ปุปฺผุฬา อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏา หุตฺวา สญฺจรนฺติฯ เอกผุสิตมฺปิ พหิ น คจฺฉติฯ มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิฯ จตฺตาโร โลกปาลา ขคฺคหตฺถา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคิํ ชาเลสิฯ เทวตา จตูสุ ทีเปสุ โอชํ สํหริตฺวา
โพธิสตฺโต
มหาสตฺโต วนสณฺเฑ ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺฐาสิฯ โส ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถฯ มหาสตฺโต, ‘‘อยํ มม คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกตี’’ติ ปจฺฉิมทิสาภาคํ อคมาสิ, โสปิ ตเถว อกมฺปิตฺถฯ อุตฺตรทิสาภาคํ อคมาสิ, โสปิ ตเถว อกมฺปิตฺถฯ ปุรตฺถิมทิสาภาคํ อคมาสิ, ตตฺถ ปลฺลงฺกปฺปมาณํ ฐานํ สุนิขาตอินฺทขิโล วิย นิจฺจลมโหสิฯ มหาสตฺโต ‘‘อิทํ ฐานํ สพฺพพุทฺธานํ กิเลสภญฺชนวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิฯ ตานิ จิตฺตกาเรน ตูลิกคฺเคน ปริจฺฉินฺนานิ วิย อเหสุํฯ โพธิสตฺโต
ตงฺขณญฺเญว มาโร พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถิํ อารุยฺห นวโยชนํ มารพลํ คเหตฺวา อทฺธกฺขิเกน โอโลกยมาโน ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปสงฺกมิฯ มหาสตฺโต, ‘‘มยฺหํ ทส ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ
อถ ภควา อฏฺฐเม ทิวเส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เทวตานํ กงฺขํ ญตฺวา กงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ตาสํ กงฺขํ วิธมิตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺเจว โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ
อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ ตโต ปจฺฉิมทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยิํสุ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ
ตตฺถสฺส
เอวํ ภควา อชปาลนิคฺโรเธ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ สตฺตาหํ มุจลินฺเท นิสีทิ, นิสินฺนมตฺตสฺเสว จสฺส สกลํ จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต มหาอกาลเมโฆ อุทปาทิฯ เอวรูโป กิร มหาเมโฆ ทฺวีสุเยว กาเลสุ วสฺสติ จกฺกวตฺติมฺหิ วา อุปฺปนฺเน พุทฺเธ วาฯ อิธ พุทฺธกาเล อุทปาทิฯ ตสฺมิํ ปน อุปฺปนฺเน มุจลินฺโท นาคราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เมโฆ สตฺถริ มยฺหํ ภวนํ ปวิฏฺฐมตฺเตว อุปฺปนฺโน, วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สตฺตรตนมยํ ปาสาทํ นิมฺมินิตุํ สกฺโกนฺโตปิ เอวํ กเต มยฺหํ มหปฺผลํ น ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามีติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ ธาเรสิฯ ปริกฺเขปสฺส อนฺโต โอกาโส เหฏฺฐา โลหปาสาทปฺปมาโณ อโหสิฯ อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน สตฺถา วิหริสฺสตีติ นาคราชสฺส อชฺฌาสโย อโหสิฯ ตสฺมา เอวํ มหนฺตํ โอกาสํ
อฏฺฐเม สตฺตาเห สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาภตํ ทนฺตกฏฺฐญฺจ โอสธหรีตกญฺจ ตปุสฺสภลฺลิกานํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปุน ปจฺจาคนฺตฺวา อชปาลนิคฺโรเธ นิสินฺนสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ อยํ วิตกฺโก อุทปาทิฯ
ตตฺถ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ วิยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ อปฺปรชกฺขชาติโกติ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตตฺตา นิกฺกิเลสชาติโก วิสุทฺธสตฺโตฯ อาชานิสฺสตีติ สลฺลกฺเขสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติฯ ญาณญฺจ ปน เมติ มยฺหมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุปฺปชฺชิฯ ภควา กิร เทวตาย กถิเตเนว นิฏฺฐํ อคนฺตฺวา สยมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโต อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก กาลํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทสฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาที’’ติฯ มหาชานิโยติ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโยฯ อกฺขเณ นิพฺพตฺตตฺตา คนฺตฺวา เทสิยมานํ ธมฺมมฺปิสฺส โสตุํ โสตปฺปสาโท นตฺถิ, อิธ ธมฺมเทสนฏฺฐานํ อาคมนปาทาปิ นตฺถิ, เอวํ มหาชานิโย ชาโตติ ทสฺเสติฯ อภิโทสกาลงฺกโตติ อฑฺฒรตฺเต กาลงฺกโตฯ ญาณญฺจ ปน เมติ มยฺหมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทปาทิฯ อิธาปิ กิร ภควา เทวตาย วจเนน สนฺนิฏฺฐานํ อกตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโต ‘‘หิยฺโย อฑฺฒรตฺเต กาลงฺกตฺวา อุทโก รามปุตฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโต’’ติ อทฺทสฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เสสํ ปุริมนยสทิสเมวฯ พหุการาติ พหูปการาฯ ปธานปหิตตฺตํ อุปฏฺฐหิํสูติ ปธานตฺถาย เปสิตตฺตภาวํ วสนฏฺฐาเน ปริเวณสมฺมชฺชเนน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อนุพนฺธเนน มุโขทกทนฺตกฏฺฐทานาทินา จ อุปฏฺฐหิํสุฯ เก ปน เต ปญฺจวคฺคิยา นาม? เยเต –
ราโม
ยญฺโญ สุโภโช สุยาโม สุทตฺโต;
เอเต ตทา อฏฺฐ อเหสุํ พฺราหฺมณา,
ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากริํสูติฯ
โพธิสตฺตสฺส
เอเต กิร ทหรกาเลเยว พหู มนฺเต ชานิํสุ, ตสฺมา เต พฺราหฺมณา อาจริยฏฺฐาเน ฐปยิํสุฯ เต ปจฺฉา อมฺเหหิ ปุตฺตทารชฏํ ฉฑฺเฑตฺวา น สกฺกา ภวิสฺสติ ปพฺพชิตุนฺติ ทหรกาเลเยว ปพฺพชิตฺวา รมณียานิ เสนาสนานิ ปริภุญฺชนฺตา วิจริํสุฯ กาเลน กาลํ ปน ‘‘กิํ, โภ, มหาปุริโส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ มนุสฺสา, ‘‘กุหิํ ตุมฺเห มหาปุริสํ ปสฺสิสฺสถ, ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกมชฺเฌ เทโว วิย สมฺปตฺติํ อนุโภตี’’ติ วทนฺติฯ เต สุตฺวา, ‘‘น ตาว มหาปุริสสฺส ญาณํ ปริปากํ คจฺฉตี’’ติ อปฺโปสฺสุกฺกา วิหริํสุเยวฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภควา, ‘‘พหุการา โข อิเม ปญฺจวคฺคิยา’’ติ อาห? กิํ อุปการกานํเยว เอส ธมฺมํ เทเสติ, อนุปการกานํ น เทเสตีติ? โน น เทเสติฯ ปริจยวเสน เหส อาฬารญฺเจว กาลามํ อุทกญฺจ รามปุตฺตํ โอโลเกสิฯ เอตสฺมิํ ปน พุทฺธกฺเขตฺเต ฐเปตฺวา อญฺญาสิโกณฺฑญฺญํ ปฐมํ ธมฺมํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ กสฺมา? ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตาฯ
ปุพฺเพ
อิสิปตเน มิคทาเยติ ตสฺมิํ กิร ปเทเส อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา คนฺธมาทนปพฺพเต สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติยา วีตินาเมตฺวา นิโรธา วุฏฺฐาย นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน อาคนฺตฺวา นิปตนฺติฯ ตตฺถ จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา คมนกาเลปิ ตโตเยว อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติฯ อิติ อิสโย เอตฺถ นิปตนฺติ อุปฺปตนฺติ จาติ ตํ ฐานํ อิสิปตนนฺติ สงฺขํ คตํฯ มิคานํ ปน อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิสิปตเน มิคทาเย’’ติฯ
๒๘๕. อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย จ โพธิสฺส จ วิวเร ติคาวุตนฺตเร ฐาเนฯ โพธิมณฺฑโต หิ คยา ตีณิ คาวุตานิฯ พาราณสี อฏฺฐารส โยชนานิฯ อุปโก โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร ภควนฺตํ อทฺทสฯ อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติฯ โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนนฺติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนํ, ทีฆมคฺคปฏิปนฺนนฺติ อตฺโถฯ อทฺธานมคฺคคมนสมยสฺส หิ วิภงฺเค ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต
สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ สพฺพวิทูติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อเวทิํ อญฺญาสิํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺโตติ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุ กิเลสเลปเนน อนุปลิตฺโตฯ สพฺพํ ชโหติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ ชหิตฺวา ฐิโตฯ ตณฺหากฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหากฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ สยํ อภิญฺญายาติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อตฺตนาว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺญํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํฯ
น เม อาจริโย อตฺถีติ โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถิฯ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ ปฏิภาคปุคฺคโล นาม นตฺถิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ สเหตุนา นเยน จตฺตาริ สจฺจานิ สยํ พุทฺโธฯ สีติภูโตติ สพฺพกิเลสคฺคินิพฺพาปเนน สีติภูโตฯ กิเลสานํเยว นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโตฯ กาสินํ ปุรนฺติ กาสิรฏฺเฐ นครํฯ อาหญฺฉํ อมตทุนฺทุภินฺติ ธมฺมจกฺกปฏิลาภาย อมตเภริํ ปหริสฺสามีติ คจฺฉามิฯ อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนติ ภวิตุํ ยุตฺโตฯ หุเปยฺย ปาวุโสติ, อาวุโส, เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยฯ ปกฺกามีติ วงฺกหารชนปทํ นาม อคมาสิฯ
ตตฺเถกํ มิคลุทฺทกคามกํ นิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิฯ เชฏฺฐกลุทฺทโก ตํ อุปฏฺฐาสิฯ ตสฺมิญฺจ ชนปเท จณฺฑา มกฺขิกา โหนฺติฯ อถ นํ เอกาย จาฏิยา วสาเปสุํ, มิคลุทฺทโก ทูเร มิควํ คจฺฉนฺโต ‘‘อมฺหากํ อรหนฺเต มา ปมชฺชี’’ติ ฉาวํ นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธิํ ปุตฺตภาตุเกหิฯ สา จสฺส ธีตา ทสฺสนียา โหติ โกฏฺฐาสสมฺปนฺนาฯ ทุติยทิวเส อุปโก ฆรํ อาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ อุปจารํ กตฺวา ปริวิสิตุํ
โส อาห – ‘‘นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ, มํสญฺจ วิกฺกีณิสฺสามี’’ติฯ มาควิโก, ‘‘อมฺหากมฺปิ เอตเทว รุจฺจตี’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ฆรํ อาเนตฺวา ธีตรํ อทาสิฯ เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต วิชายิฯ สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุฯ ฉาวา ตสฺส โรทนกาเล ‘‘มํสหารกสฺส ปุตฺต, มิคลุทฺทกสฺส ปุตฺต มา โรที’’ติอาทีนิ วทมานา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺปณฺเฑสิฯ ภทฺเท ตฺวํ มํ อนาโถติ มญฺญสิฯ อตฺถิ เม อนนฺตชิโน นาม สหาโยฯ ตสฺสาหํ สนฺติเก คมิสฺสามีติ อาหฯ ฉาวา เอวมยํ อฏฺฏียตีติ ญตฺวา ปุนปฺปุนํ กเถติฯ โส เอกทิวสํ อนาโรเจตฺวาว มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกามิฯ
ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน มหาวิหาเรฯ อถ โข ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ‘อนนฺตชิโน’ติ ปุจฺฉมาโน อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา’’ติฯ อุปโกปิ โข ‘‘กุหิํ อนนฺตชิโน วสตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐตฺวา กุหิํ อนนฺตชิโนติ ปุจฺฉิฯ ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยิํสุฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘สญฺชานาถ มํ ภควา’’ติ อาหฯ อาม, อุปก, สญฺชานามิ, กุหิํ ปน ตฺวํ วสิตฺถาติฯ วงฺกหารชนปเท, ภนฺเตติฯ อุปก, มหลฺลโกสิ ชาโต ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติฯ ปพฺพชิสฺสามิ, ภนฺเตติฯ ภควา ปพฺพาเชตฺวา ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส กมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺโต อนาคามิผเล
วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘อวิหํ
ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ
อุปโก ปลคณฺโฑ จ, ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย;
ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พหุรคฺคิ จ สงฺคิโย;
เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุ’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๑.๑๐๕);
๒๘๖. สณฺฐเปสุนฺติ กติกํ อกํสุฯ พาหุลฺลิโกติ จีวรพาหุลฺลาทีนํ อตฺถาย ปฏิปนฺโนฯ ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต วิพฺภนฺโต ภฏฺโฐ ปริหีโนฯ อาวตฺโต พาหุลฺลายาติ จีวราทีนํ พหุลภาวตฺถาย อาวตฺโตฯ อปิจ โข อาสนํ ฐเปตพฺพนฺติ อปิจ โข ปนสฺส อุจฺจกุเล นิพฺพตฺตสฺส อาสนมตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ วทิํสุฯ นาสกฺขิํสูติ พุทฺธานุภาเวน พุทฺธเตชสา อภิภูตา อตฺตโน กติกาย ฐาตุํ นาสกฺขิํสุฯ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺตีติ โคตมาติ, อาวุโสติ จ วทนฺติฯ อาวุโส โคตม, มยํ อุรุเวลายํ ปธานกาเล ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริมฺหา, มุโขทกํ ทนฺตกฏฺฐํ อทมฺหา, วุตฺถปริเวณํ สมฺมชฺชิมฺหา, ปจฺฉา โก เต วตฺตปฺปฏิปตฺติมกาสิ, กจฺจิ อมฺเหสุ ปกฺกนฺเตสุ น จินฺตยิตฺถาติ เอวรูปิํ กถํ กเถนฺตีติ อตฺโถฯ อิริยายาติ ทุกฺกรอิริยายฯ ปฏิปทายาติ ทุกฺกรปฏิปตฺติยาฯ ทุกฺกรการิกายาติ ปสตปสต-มุคฺคยูสาทิอาหรกรณาทินา ทุกฺกรกรเณนฯ อภิชานาถ เม โนติ อภิชานาถ นุ มมฯ เอวรูปํ ปภาวิตเมตนฺติ เอตํ เอวรูปํ วากฺยเภทนฺติ อตฺโถฯ อปิ นุ อหํ อุรุเวลาย ปธาเน ตุมฺหากํ สงฺคณฺหนตฺถํ อนุกฺกณฺฐนตฺถํ รตฺติํ วา ทิวา โน เหตํ, ภนฺเตติ อาหํสุฯ อสกฺขิํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู สญฺญาเปตุนฺติ อหํ
ทฺเวปิ สุทํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู โอวทามีติอาทิ ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ปิณฺฑปาตตฺถายปิ คามํ อปฺปวิสนทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ภิกฺขูนํ กมฺมฏฺฐาเนสุ อุปฺปนฺนมลวิโสธนตฺถํ ภควา อนฺโตวิหาเรเยว อโหสิฯ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน กมฺมฏฺฐานมเล เตปิ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺติฯ ภควาปิ เตสํ นิสินฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา มลํ วิโนเทติฯ อถ เนสํ ภควตา เอวํ นีหฏภตฺเตน โอวทิยมานานํ วปฺปตฺเถโร ปาฏิปททิวเส โสตาปนฺโน อโหสิฯ ภทฺทิยตฺเถโร ทุติยายํ, มหานามตฺเถโร ตติยายํ, อสฺสชิตฺเถโร จตุตฺถิยํฯ ปกฺขสฺส ปน ปญฺจมิยํ สพฺเพว เต เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ กเถสิ, สุตฺตปริโยสาเน สพฺเพปิ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ เตนาห – ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู มยา เอวํ โอวทิยมานา…เป.… อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมํสุ…เป.… นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ เอตฺตกํ กถามคฺคํ ภควา ยํ ปุพฺเพ อวจ – ‘‘ตุมฺเหปิ มมญฺเจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา’’ติ อิมํ เอกเมว อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อาหริฯ
๒๘๗. อิทานิ ยสฺมา น อคาริยานํเยว ปญฺจกามคุณปริเยสนา ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณาติอาทิมาหฯ ตตฺถ นวรตฺเตสุ ปตฺตจีวราทีสุ จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปาติอาทโย จตฺตาโร กามคุณา ลพฺภนฺติฯ รโส ปเนตฺถ ปริโภครโส โหติฯ มนุญฺเญ ปิณฺฑปาเต เภสชฺเช จ ปญฺจปิ ลพฺภนฺติฯ เสนาสนมฺหิ จีวเร วิย จตฺตาโรฯ รโส ปน เอตฺถาปิ ปริโภครโสวฯ เย หิ เกจิ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? เอวํ ปญฺจ กามคุเณ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เอวํ วเทยฺยุํ, ‘‘ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อนริยปริเยสนา นาม กุโต, อริยปริเยสนาว ปพฺพชิตาน’’นฺติ, เตสํ ปฏิเสธนตฺถาย ‘‘ปพฺพชิตานมฺปิ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปจฺจเวกฺขณปริโภโค อนริยปริเยสนา คธิตาติ ตณฺหาเคเธน คธิตาฯ มุจฺฉิตาติ ตณฺหามุจฺฉาย มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนาติ ตณฺหาย อชฺโฌคาฬฺหาฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อาทีนวํ อปสฺสนฺตาฯ อนิสฺสรณปญฺญาติ นิสฺสรณํ วุจฺจติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ เต เตน วิรหิตาฯ
อิทานิ ตสฺสตฺถสฺส สาธกํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺเรวํ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ – อารญฺญกมโค วิย หิ สมณพฺราหฺมณา, ลุทฺทเกน อรญฺเญ ฐปิตปาโส วิย จตฺตาโร ปจฺจยา, ตสฺส ลุทฺทสฺส ปาสราสิํ อชฺโฌตฺถริตฺวา สยนกาโล วิย เตสํ จตฺตาโร ปจฺจเย อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภคกาโลฯ ลุทฺทเก อาคจฺฉนฺเต มคสฺส เยน กามํ อคมนกาโล วิย สมณพฺราหฺมณานํ มารสฺส ยถากามกรณียกาโล, มารวสํ อุปคตภาโวติ อตฺโถฯ มคสฺส ปน อพทฺธสฺส ปาสราสิํ อธิสยิตกาโล วิย สมณพฺราหฺมณานํ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจเวกฺขณปริโภโค, ลุทฺทเก อาคจฺฉนฺเต มคสฺส เยน กามํ คมนํ วิย สมณพฺราหฺมณานํ มารวสํ อนุปคมนํ เวทิตพฺพํฯ วิสฺสตฺโถติ นิพฺภโย นิราสงฺโกฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อริยปริเยสนาติปิ เอตสฺเสว นามํฯ
๗. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา
๒๘๘. เอวํ เม สุตนฺติ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถนาติ, ‘‘เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการาฯ เสโต รโถ เสตาลงฺกาโร เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺฐิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชิยตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔) เอวํ วุตฺเตน สกลเสเตน จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถนฯ
รโถ
สาวตฺถิยา นิยฺยาตีติ โส กิร ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานํ เอกวารํ นครํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ อิโต เอตฺตเกหิ ทิวเสหิ นครํ ปทกฺขิณํ กริสฺสตีติ ปุเรตรเมว โฆสนา กรียติ; ตํ สุตฺวา เย นครโต น ปกฺกนฺตา, เต น ปกฺกมนฺติฯ เย ปกฺกนฺตา, เตปิ, ‘‘ปุญฺญวโต สิริสมฺปตฺติํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ ทิวสํ พฺราหฺมโณ นครํ อนุวิจรติ, ตทา ปาโตว นครวีถิโย สมฺมชฺชิตฺวา วาลิกํ โอกิริตฺวา ลาชปญฺจเมหิ ปุปฺเผหิ
ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา, มชฺฌนฺหกาเลติ อตฺโถฯ ปิโลติกํ ปริพฺพาชกนฺติ ปิโลติกาติ เอวํ อิตฺถิลิงฺคโวหารวเสน ลทฺธนามํ ปริพฺพาชกํฯ โส กิร ปริพฺพาชโก ทหโร ปฐมวเย ฐิโต สุวณฺณวณฺโณ พุทฺธุปฏฺฐาโก, ปาโตว ตถาคตสฺส เจว มหาเถรานญฺจ อุปฏฺฐานํ กตฺวา ติทณฺฑกุณฺฑิกาทิปริกฺขารํ อาทาย เชตวนา นิกฺขมิตฺวา นคราภิมุโข ปายาสิฯ ตํ เอส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ อทฺทสฯ เอตทโวจาติ อนุกฺกเมน สนฺติกํ อาคตํ สญฺชานิตฺวา เอตํ, ‘‘หนฺท กุโต นุ ภวํ วจฺฉายโน อาคจฺฉตี’’ติ โคตฺตํ กิตฺเตนฺโต วจนํ อโวจฯ ปณฺฑิโต มญฺเญติ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปณฺฑิโตติ มญฺญติ, อุทาหุ โนติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
โก จาหํ, โภติ, โภ, สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานเน อหํ โก นาม? โก จ สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามีติ กุโต จาหํ สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามิ, เกน การเณน ชานิสฺสามีติ? เอวํ สพฺพถาปิ อตฺตโน อชานนภาวํ ทีเปติ โสปิ นูนสฺส ตาทิโสวาติ โย สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺย, โสปิ นูน ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ตาทิโส พุทฺโธเยว ภเวยฺยฯ สิเนรุํ วา หิมวนฺตํ วา ปถวิํ วา อากาสํ วา ปเมตุกาเมน ตปฺปมาโณว ทณฺโฑ วา รชฺชุ วา อุฬารายาติ อุตฺตราย เสฏฺฐายฯ โก จาหํ, โภติ, โภ, อหํ สมณสฺส โคตมสฺส ปสํสเน โก นาม? โก จ สมณํ โคตมํ ปสํสิสฺสามีติ เกน การเณน ปสํสิสฺสามิ? ปสตฺถปสตฺโถติ สพฺพคุณานํ อุตฺตริตเรหิ สพฺพโลกปสตฺเถหิ อตฺตโน คุเณเหว ปสตฺโถ, น ตสฺส อญฺเญหิ ปสํสนกิจฺจํ อตฺถิฯ ยถา หิ จมฺปกปุปฺผํ วา นีลุปฺปลํ วา ปทุมํ วา โลหิตจนฺทนํ วา อตฺตโน วณฺณคนฺธสิริยาว
เก ปสตฺถา นาม? ราชา ปเสนทิ โกสโล กาสิโกสลวาสิเกหิ ปสตฺโถ, พิมฺพิสาโร องฺคมคธวาสีหิฯ เวสาลิกา ลิจฺฉวี วชฺชิรฏฺฐวาสีหิ ปสตฺถาฯ ปาเวยฺยกา มลฺลา, โกสินารกา มลฺลา, อญฺเญปิ เต เต ขตฺติยา เตหิ เตหิ ชานปเทหิ ปสตฺถาฯ จงฺกีอาทโย พฺราหฺมณา พฺราหฺมณคเณหิ, อนาถปิณฺฑิกาทโย อุปาสกา อเนกสเตหิ อุปาสกคเณหิ, วิสาขาทโย อุปาสิกา อเนกสตาหิ อุปาสิกาหิ, สกุลุทายิอาทโย ปริพฺพาชกา อเนเกหิ ปริพฺพาชกสเตหิ, อุปฺปลวณฺณาเถริอาทิกา มหาสาวิกา อเนเกหิ ภิกฺขุนิสเตหิ, สาริปุตฺตตฺเถราทโย มหาสาวกา อเนกสเตหิ
อตฺถวสนฺติ อตฺถานิสํสํฯ อถสฺส ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปสาทการณํ อาจิกฺขนฺโต เสยฺยถาปิ, โภ, กุสโล นาควนิโกติอาทิมาหฯ ตตฺถ นาควนิโกติ นาควนวาสิโก อนุคฺคหิตสิปฺโป ปุริโสฯ ปรโต ปน อุคฺคหิตสิปฺโป ปุริโส นาควนิโกติ อาคโตฯ จตฺตาริ ปทานีติ จตฺตาริ ญาณปทานิ ญาณวลญฺชานิ, ญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานานีติ อตฺโถฯ
๒๘๙. ขตฺติยปณฺฑิเตติอาทีสุ ปณฺฑิเตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคเตฯ นิปุเณติ สณฺเห สุขุมพุทฺธิโน, สุขุมอตฺถนฺตรปฏิวิชฺฌนสมตฺเถฯ กตปรปฺปวาเทติ วิญฺญาตปรปฺปวาเท เจว ปเรหิ สทฺธิํ กตวาทปริจเย จฯ วาลเวธิรูเปติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิเสฯ เต ภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺตีติ วาลเวธิ ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺตีติ ทุปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปฺปทมฺปิ ปญฺหํ กโรนฺติฯ วาทํ อาโรเปสฺสามาติ โทสํ อาโรเปสฺสามฯ น เจว สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ; กสฺมา น ปุจฺฉนฺติ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ, ตโต ปสฺสติ – ‘‘อิเม ขตฺติยปณฺฑิตา คุฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา’’ติฯ โส เตหิ อปุฏฺโฐเยว เอวรูเป ปญฺเห ปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ ปเท อกฺขเร เอตฺตกาติ อิเม ปญฺเห ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยาติ, อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปญฺเห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา วิทฺธํเสติฯ ขตฺติยปณฺฑิตา ‘‘เสยฺโย วต โน, เย มยํ อิเม ปญฺเห น ปุจฺฉิมฺหา, สเจ หิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺเฐว โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา’’ติ อตฺตมนา ภวนฺติฯ
อปิจ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ, เมตฺตาผรเณน ทสพเล มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ, พุทฺธา จ นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา
อญฺญทตฺถูติ เอกํเสนฯ สาวกา สมฺปชฺชนฺตีติ สรณคมนวเสน สาวกา โหนฺติฯ ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานภูตํ อรหตฺตผลํ, ตทตฺถาย หิ เต ปพฺพชนฺติฯ มนํ วต, โภ, อนสฺสามาติ, โภ, สเจ มยํ น อุปสงฺกเมยฺยาม, อิมินา โถเกน อนุปสงฺกมนมตฺเตน อปยิรุปาสนมตฺเตเนว นฏฺฐา ภเวยฺยามฯ อุปสงฺกมนมตฺตเกน ปนมฺหา น นฏฺฐาติ อตฺโถฯ ทุติยปทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ อสฺสมณาว สมานาติอาทีสุ อสฺสมณาวฯ อพาหิตตฺตา จ ปน อพฺราหฺมณาวฯ กิเลสารีนํ อหตตฺตา อนรหนฺโตเยว สมานาติ อตฺโถฯ
๒๙๐. อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหารํ อุทาหริฯ ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ อวเสโกติ วุจฺจติ, ยญฺจ อุทานนฺติ วุจฺจติฯ เอวรูปํ ปีติมยํ วจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถฯ หตฺถิปโทปโมติ หตฺถิปทํ อุปมา อสฺส ธมฺมสฺสาติ หตฺถิปโทปโมฯ โส น เอตฺตาวตา วิตฺถาเรน ปริปูโร โหตีติ ทสฺเสติฯ นาควนิโกติ อุคฺคหิตหตฺถิสิปฺโป หตฺถิวนจาริโกฯ อถ กสฺมา อิธ กุสโลติ น วุตฺโตติ? ปรโต ‘‘โย โหติ กุสโล’’ติ วิภาคทสฺสนโตฯ โย หิ โกจิ ปวิสติ, โย ปน กุสโล โหติ, โส เนว ตาว นิฏฺฐํ คจฺฉติฯ ตสฺมา อิธ กุสโลติ อวตฺวา ปรโต วุตฺโตฯ
๒๙๑. วามนิกาติ รสฺสา อายามโตปิ น ทีฆา มหากุจฺฉิหตฺถินิโยฯ อุจฺจา จ นิเสวิตนฺติ สตฺตฏฺฐรตนุพฺเพเธ วฏรุกฺขาทีนํ ขนฺธปฺปเทเส ฆํสิตฏฺฐานํฯ อุจฺจา กาฬาริกาติ อุจฺจา จ ยฏฺฐิสทิสปาทา หุตฺวา, กาฬาริกา จ ทนฺตานํ กฬารตายฯ ตาสํ กิร เอโก ทนฺโต อุนฺนโต โหติ, เอโก โอนโตฯ อุโภปิ จ วิรฬา โหนฺติ, น อาสนฺนาฯ อุจฺจา จ ทนฺเตหิ อารญฺชิตานีติ สตฺตฏฺฐรตนุพฺเพเธ วฏรุกฺขาทีนํ ขนฺธปฺปเทเส ผรสุนา ปหตฏฺฐานํ วิย ทาฏฺฐาหิ ฉินฺนฏฺฐานํฯ อุจฺจา กเณรุกา นามาติ อุจฺจา จ ยฏฺฐิสทิสทีฆปาทา หุตฺวา, กเณรุกา จ ทนฺตานํ กเณรุตาย, ตา กิร มกุฬทาฐา โหนฺติฯ ตสฺมา กเณรุกาติ วุจฺจนฺติฯ โส นิฏฺฐํ คจฺฉตีติ โส นาควนิโก ยสฺส วตาหํ นาคสฺส อนุปทํ อาคโต, อยเมว โส, น อญฺโญฯ ยญฺหิ อหํ ปฐมํ ปทํ ทิสฺวา วามนิกานํ ปทํ อิทํ ภวิสฺสตีติ นิฏฺฐํ น คโต, ยมฺปิ ตโต โอรภาเค ทิสฺวา กาฬาริกานํ ภวิสฺสติ, กเณรุกานํ ภวิสฺสตีติ นิฏฺฐํ น คโต, สพฺพํ ตํ อิมสฺเสว มหาหตฺถิโน ปทนฺติ มหาหตฺถิํ ทิสฺวาว นิฏฺฐํ คจฺฉติฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – นาควนํ วิย หิ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว นีวรณปฺปหานา ธมฺมเทสนา เวทิตพฺพาฯ กุสโล นาควนิโก วิย โยคาวจโร; มหานาโค วิย อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโตฯ สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๗๙)ฯ กตฺถจิ สาสนํฯ ยถาห – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๑)ฯ กตฺถจิ โอกาสํฯ ยถาห –
‘‘อิเธว ติฏฺฐมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติฯ (ที. นิ. ๒.๓๖๙; ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๙๐);
กตฺถจิ
ตตฺถ ตถาคตสทฺโท มูลปริยาเย, อรหนฺติอาทโย วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาฯ โลเก อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ปน โลโกติ โอกาสโลโก สตฺตโลโก สงฺขารโลโกติ ติวิโธฯ อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโตฯ สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จ ตถาคโต น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกเยว อุปฺปชฺชติฯ มนุสฺสโลเกปิ น อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ, อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬฯ ตตฺราปิ น สพฺพฏฺฐาเนสุ, ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโมฯ ตสฺสาปเรน มหาสาโล, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม อุสิรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ (มหาว. ๒๕๙) เอวํ ปริจฺฉินฺเน อายามโต ติโยชนสเต วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยโยชนสเต ปริกฺเขปโต นวโยชนสเต มชฺฌิมปเทเส อุปฺปชฺชติฯ น เกวลญฺจ ตถาคโตว, ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติ มหาเถรา พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา จกฺกวตฺตี ราชา อญฺเญ จ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ ตถาคโต สุชาตาย ทินฺนมธุปายสโภชนโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว อุปฺปชฺชติ นามฯ อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นามฯ มหาภินิกฺขมนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโคฯ ตุสิตภวนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโคฯ ทีปงฺกรปาทมูลโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว อุปฺปชฺชติ นามฯ อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นามฯ อิธ สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวํ สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ
โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ, อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติฯ สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํฯ เอวํ สห มาเรน สมารกํฯ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํฯ สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณิํฯ ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํฯ สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํฯ สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจฯ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํฯ สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธิํ สตฺตโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโกว คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ
อปโร นโย – สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโก คหิโตฯ สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโกฯ สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปี พฺรหฺมโลโกฯ สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วาฯ
อปิเจตฺถ สมารกนฺติ อาหฯ เยสํ ปน อโหสิ – ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว สพฺรหฺมกนฺติ อาหฯ ตโต เย จินฺเตสุํ – ‘‘ปุถู สมณพฺราหฺมณา สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกา, กิํ เตปิ สจฺฉิกตา’’ติ? เตสํ วิมติํ วิธมนฺโต สสฺสมณพฺราหฺมณิํ ปชนฺติ อาหฯ เอวํ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐานํ สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมุติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สเทวมนุสฺสนฺติ อาหฯ อยเมตฺถ ภาวานุกฺกโมฯ โปราณา ปนาหุ – สเทวกนฺติ เทวตาหิ สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ สมารกนฺติ มาเรน สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ สพฺรหฺมกนฺติ พฺรหฺเมหิ สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิเปตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทิยนฺโต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิํ ปชํ สเทวมนุสฺส’’นฺติ อาหฯ เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตนากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติฯ
สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ สยนฺติ สามํ อปรเนยฺโย หุตฺวาฯ อภิญฺญาติ อภิญฺญาย, อธิเกน ญาเณน ญตฺวาติ อตฺโถฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติฯ ปเวเทตีติ โพเธติ วิญฺญาเปติ ปกาเสติฯ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… ปริโยสานกลฺยาณนฺติ โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติฯ ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติฯ อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติฯ มชฺเฌปิ… ปริโยสาเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ
ตตฺถ เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถาย ปฐมปาโท อาทิ นาม, ตโต ทฺเว มชฺฌํ นาม, อนฺเต เอโก ปริโยสานํ นามฯ เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานมาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสานํ, อุภินฺนํ อนฺตรา มชฺฌํฯ อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ปฐมานุสนฺธิ อาทิ, อนฺเต อนุสนฺธิ ปริโยสานํ, มชฺเฌ เอโก วา ทฺเว วา พหู วา มชฺฌเมวฯ สาสนสฺส ปน สีลสมาธิวิปสฺสนา
‘‘อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย, มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย;
ปริโยสานมฺหิ นิพฺพานํ, เอสา กถิกสณฺฐิตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๙๐);
สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตอิตฺถิปุริสาทิวณฺณนา นิสฺสิตา เทสนา โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติฯ ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย จตุสติปฏฺฐานาทินิสฺสิตํ เทสนํ เทเสติฯ ตสฺมา ‘‘สาตฺถํ เทเสตี’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส ปน เทสนา เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา สพฺพวิสฺสฏฺฐสพฺพนิคฺคหีตพฺยญฺชนา วา, ตสฺส ทมิฬกิราสวราทิมิลกฺขูนํ ภาสา วิย พฺยญฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติฯ ภควา ปน –
‘‘สิถิลํ
สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๙๐) –
เอวํ
เกวลปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ เกวลนฺติ สกลาธิวจนํฯ ปริปุณฺณนฺติ อนูนาธิกวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สกลปริปุณฺณเมว เทเสติ, เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ โย หิ อิทํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ วา ลภิสฺสามีติ เทเสติ, ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา โหติฯ ภควา ปน โลกามิสนิรเปกฺโข พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํฯ ตสฺมา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… ปริสุทฺธํ, เอวํ เทเสนฺโต จ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตํ จริยํฯ พฺรหฺมภูตานํ วา พุทฺธาทีนํ จริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํฯ สุณาติ คหปติ วาติ กสฺมา ปฐมํ คหปติํ นิทฺทิสตีติ? นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จฯ เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต ปพฺพชิตา ชาติํ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติฯ พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิตา มนฺเต นิสฺสาย มานํ กโรนฺติฯ หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน วิชาติตาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺเตหิ ปิฏฺฐิยา โลณํ ปุปฺผมานาย ภูมิํ กสิตฺวา นิหตมานทปฺปา โหนฺติฯ เต ปพฺพชิตฺวา มานํ วา ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ อรหตฺเต ปติฏฺฐาตุํฯ อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา นาม น พหุกา, คหปติกาว พหุกา, อิติ นิหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ ปฐมํ คหปติํ นิทฺทิสตีติฯ
อญฺญตรสฺมิํ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อญฺญตรสฺมิํฯ ปจฺจาชาโตติ ปติชาโตฯ ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ธมฺมํ สุตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติฯ สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺฐิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ วา ทฺเว ชายมฺปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน ฆราวาโส สมฺพาโธเยวฯ รโชปโถติ ราครชาทีนํ อุฏฺฐานฏฺฐานนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ อพฺโภกาโสฯ ปพฺพชิโต หิ กูฏาคารรตนปาสาทเทววิมานาทีสุ ปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ เนว ลคฺคติ น
นยิทํ สุกรํ…เป.… ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปกถา – ยเทตํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํฯ เอกทิวสมฺปิ จ กิเลสมเลน อมลินํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ, สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํ, อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป.… จริตุํฯ ยํนูนาหํ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กาสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิฯ ตสฺมา ปพฺพชฺชา อนคาริยาติ ญาตพฺพา, ตํ อนคาริยํฯ ปพฺพเชยฺยนฺติ ปฏิปชฺเชยฺยํฯ อปฺปํ วาติ สหสฺสโต เหฏฺฐา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม โหติ, สหสฺสโต ปฏฺฐาย มหาฯ อาพนฺธนฏฺเฐน ญาติ เอว ปริวฏฺโฏ ญาติปริวฏฺโฏฯ โส วีสติยา เหฏฺฐา อปฺโป โหติ, วีสติยา ปฏฺฐาย มหาฯ
๒๙๒. ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา, ตญฺจ, ยตฺถ เจเต สห ชีวนฺติ เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน สมาปนฺโนติ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต, สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ อุปคโตติ อตฺโถฯ ปาณาติปาตํ ปหายาติอาทีสุ ปาณาติปาตาทิกถา เหฏฺฐา วิตฺถาริตา เอวฯ ปหายาติ อิมํ ปาณาติปาตเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวาฯ ปฏิวิรโต โหตีติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว โหติฯ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถติ ปรูปฆาตตฺถาย ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา อาทาย อวตฺตนโต นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เจว นิกฺขิตฺตสตฺโถ จาติ ลชฺชีติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคโตฯ ทยาปนฺโนติ ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนฯ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโกฯ ตาย ทยาปนฺนตาย สพฺเพสํ ปาณภูตานํ หิตจิตฺตโกติ อตฺโถฯ วิหรตีติ อิริยติ ปาเลติฯ
ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายีฯ จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขีฯ เถเนตีติ เถโนฯ น เถเนน อเถเนนฯ อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนฯ อตฺตนาติ อตฺตภาเวน, อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ
อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺฐจริยํฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารํ จรตีติ พฺรหฺมจารีฯ อาราจารีติ อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารีฯ เมถุนาติ ราคปริยุฏฺฐานวเสน สทิสตฺตา เมถุนกาติ ลทฺธโวหาเรหิ ปฏิเสวิตพฺพโต เมถุนาติ สงฺขํ คตา อสทฺธมฺมาฯ คามธมฺมาติ คามวาสีนํ ธมฺมาฯ
สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาทีฯ สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถฯ โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏียติ สจฺจสนฺโธฯ เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถฯ เอโก หิ ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุ วิย, อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ โหติฯ เอโก ปาสาณเลขา วิย อินฺทขิโล วิย จ ถิรกโถ โหติ; อสินา สีเส ฉิชฺชนฺเตปิ ทฺเว กถา น กเถติ; อยํ วุจฺจติ เถโต ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพโก, สทฺธายิโกติ อตฺโถฯ เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ, ‘‘อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ เอโก ปจฺจยิโก โหติ, ‘‘อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว อิท’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถฯ
อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโต สุตฺวาติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทายฯ ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนมฺปิ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตาฯ อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา, ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา, ‘‘ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถฯ สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโมฯ ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมคฺคราโม’’ติปิ ปาฬิ, อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺญตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺทีฯ สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติฯ
เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถฯ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิยฯ กณฺณสุขาติ เปมนียาฯ หทยํ คจฺฉติ, อปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมาฯ คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี, ปุเร สํวทฺธนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี, ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ พหุชนกนฺตาฯ กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุทฺธิกราติ พหุชนมนาปาฯ
กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถฯ ภูตํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาทีฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที ธมฺมวาทีฯ สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาทีฯ นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส, นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพ ยุตฺตวาจํ ภาสิตาติ อตฺโถฯ กาเลนาติ เอวรูปิํ ภาสมาโนปิ จ ‘‘อหํ นิธานวติํ วาจํ ภาสิสฺสามี’’ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเวกฺขิตฺวา ภาสตีติ อตฺโถฯ สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถฯ ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถฯ อตฺถสํหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ, ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สํหิตตฺตา อตฺถสํหิตํ วาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๒๙๓. พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปญฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ สายมาสภตฺตนฺติ ทฺเว ภตฺตานิฯ เตสุ ปาตราสภตฺตํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกน ปริจฺฉินฺนํ, อิตรํ มชฺฌนฺหิกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณนฯ ตสฺมา อนฺโตมชฺฌนฺหิเก ทสกฺขตฺตุํ ภุญฺชมาโนปิ รตฺตูปรโตฯ อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถํคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นามฯ ตโต วิรตตฺตา วิรโต วิกาลโภชนาฯ สาสนสฺส วิสูกทสฺสนํฯ อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ, อนฺตมโส มยูรนจฺจนาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนาฯ นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติฯ มาลาทีสุ มาลาติ ยํกิญฺจิ ปุปฺผํฯ คนฺธนฺติ ยํกิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํฯ ตตฺถ ปิฬนฺธนฺโต ธาเรติ นามฯ อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นามฯ คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นามฯ ฐานํ วุจฺจติ การณํฯ ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ
อุจฺจาสยนํ มหาสยนํ อกปฺปิยตฺถรณํฯ ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ กหาปโณ โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถฯ อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธูมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธญฺญสฺส ปฏิคฺคหณาฯ น เกวลญฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยวฯ อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํฯ
อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา นามฯ ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมวฯ ทาสิทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสิทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ, ‘‘กปฺปิยการกํ ทมฺมิ, อารามิกํ ทมฺมี’’ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติฯ อเชฬกาทีสุ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ เขตฺตํ นาม ยสฺมิํ ปุพฺพณฺณํ รุหติฯ วตฺถุ นาม ยสฺมิํ อปรณฺณํ เขตฺตํฯ ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุฯ เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนวฯ ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํฯ อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํ, ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จฯ ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วญฺจนํฯ ตตฺถ ตุลากูฏํ ตาว รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติฯ องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเคฯ คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเคฯ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเคฯ กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํฯ กถํ? เอกํ สุวณฺณปาติํ กตฺวา อญฺญา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อทฺธกุลํ ปวิสิตฺวา, ‘‘สุวณฺณภาชนานิ
มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ฉิทฺเทน มาเนน, ‘‘สณิกํ อาสิญฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ; ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติฯ สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติฯ รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล
อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ สามิเก อสฺสามิเก กาตุํ ลญฺชคฺคหณํฯ วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํฯ ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติฯ ตเมโก ธุตฺโต, ‘‘กิํ, โภ, มิโค อคฺฆติ, กิํ มิคโปตโก’’ติ อาหฯ ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต, ‘‘น เม, โภ, มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาหฯ เตน หิ ‘‘ทฺเว กหาปเณ เทหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘นนุ เต, โภ, มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน’’ติฯ อาม ทินฺโนติฯ ‘‘อิมมฺปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยญฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส การณํ วทตีติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติฯ
นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณิํ มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปฏิรูปเกน วญฺจนํฯ สาจิโยโคติ กุฏิลโยโค, เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ, ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค วญฺจนสาจิโยโค นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เกจิ อญฺญํ ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺส ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติฯ ตํ ปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํฯ เฉทนาทีสุ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิฯ วโธติ มารณํฯ พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธฯ ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโสฯ ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโสฯ อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํฯ สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํฯ เอวเมตสฺมา เฉทน…เป.… สหสาการา ปฏิวิรโต โหติฯ
๒๙๔. โส สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ สฺวายํ ภิกฺขุ เหฏฺฐา วุตฺเตน จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติฯ อิมินา ปน ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน
‘‘ติจีวรญฺจ
ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ
เต สพฺเพปิ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริกาปิฯ กถํ? ติจีวรํ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ โหติ, จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล จ กุจฺฉิํ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติฯ ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโก โหติ, อาหารํ คเหตฺวา ภุญฺชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโก โหติฯ วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกาเล มญฺจปีฐานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จ กายปริหาริกา โหติ, อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริกาฯ สูจิปิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริกา โหติ, ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกาฯ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํ, อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริกํฯ ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นหานกาเล, เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริกํ, ปานียปริสฺสาวนกาเล เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํฯ อยํ ตาว อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส ปริกฺขารมตฺตาฯ
นวปริกฺขาริกสฺส สนฺตุฏฺโฐ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรนาติอาทิมาหฯ
ตตฺถ กายปริหาริเกนาติ กายปริหรณมตฺตเกนฯ กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกนฯ สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ตํ อฏฺฐปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวา กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ, ‘‘มม วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺฐาโก’’ติสฺส สงฺโค วา พทฺโธ วา น โหติ, โส ชิยา มุตฺโต สโร วิย, ยูถา อปกฺกนฺโต มตฺตหตฺถี วิย อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปพฺภารํ ปริภุญฺชนฺโต เอโกว ติฏฺฐติ, เอโกว นิสีทติ, สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว อทุติโยฯ
‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ (สุ. นิ. ๔๒);
เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติฯ
อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปกฺขี สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณฯ เฑตีติ อุปฺปตติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – สกุณา นาม ‘‘อสุกสฺมิํ ปเทเส อริเยนาติ นิทฺโทเสนฯ อชฺฌตฺตนฺติ สเก อตฺตภาเวฯ อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํฯ
๒๙๕. โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺญวเสน สมฺปชานการี โหติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สติปฏฺฐาเน วุตฺตเมวฯ
๒๙๖. โส อิมินา จาติอาทินา กิํ ทสฺเสติ? อรญฺญวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส น อิชฺฌติ, ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธิํ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา, ‘‘กิํ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺญวาเสนา’’ติ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, หตฺเถหิ สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติฯ ‘‘อสุโก ภิกฺขุ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี’’ติ อยโส ปตฺถรติฯ ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส อิชฺฌติ, โส หิ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยโต วยโต สมฺมสนฺโต อริยภูมิํ โอกฺกมติ, อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ ภาสนฺติ, อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติฯ
ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ อปฺปสทฺทํ, อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค, ‘‘วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺต’’นฺติ (วิภ. ๕๒๖) วุตฺตํฯ เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีฐาทีนเมตํ อธิวจนํฯ เตนาห – ‘‘เสนาสนนฺติ มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ ภิสิปิ พิมฺโพหนมฺปิ, วิหาโรปิ อฑฺฒโยโคปิ, ปาสาโทปิ, หมฺมิยมฺปิ, คุหาปิ, อฏฺโฏปิ, มาโฬปิ, เลณมฺปิ, เวฬุคุมฺโพปิ อรญฺญํ รุกฺขมูลนฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ อรญฺญนฺติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ อรญฺญํฯ ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ, ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตํฯ รุกฺขมูลนฺติ ยํกิญฺจิ สนฺทจฺฉายํ วิวิตฺตํ รกฺขมูลํฯ ปพฺพตนฺติ เสลํฯ ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน วีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปฺปเทสํ, ยํ นทีตุมฺพนฺติปิ นทีกุญฺชนฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติฯ เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญาเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรา, เอกสฺมิํเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํฯ สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ วนปตฺถนฺติ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ (วิภ. ๕๓๑)ฯ อพฺโภกาสนฺติ ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิํ
ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโตฯ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโตฯ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํฯ อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ฐปยิตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถฯ เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ – ‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สูปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ (วิภ. ๕๓๗)ฯ อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานตฺโถ, สตีติ อุปฏฺฐานตฺโถ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขโป ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานสติํ กตฺวา’’ติฯ
อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก, ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถฯ อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโมเจติฯ ยถา นํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถฯ พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกติํ ปชหตีติ พฺยาปาโทฯ วิการาปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโสฯ อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํฯ ถินํ จิตฺตเคลญฺญํฯ มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ อาโลกสญฺญีติ สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโตฯ อิทํ อุภยํ อาโลกสญฺญาย อุปการตฺตา วุตฺตํฯ อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํฯ ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถีฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘อิเม นุ โข กุสลา, กถมิเม กุสลา’’ติ เอวํ น วิจิกิจฺฉติ น กงฺขตีติ อตฺโถฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, อิเมสุ ปน นีวรเณสุ
๒๙๗. ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ อิเม ปญฺจ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนา อปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญา อุจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ; ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถาคตปทํ อิติปีติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ญาณปทํ ญาณวฬญฺชํ ญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ ตถาคตนิเสวิตนฺติ ตถาคตสฺส ญาณผาสุกาย นิฆํสิตฏฺฐานํฯ ตถาคตารญฺชิตนฺติ ตถาคตสฺส ญาณทาฐาย อารญฺชิตฏฺฐานํฯ
๒๙๙. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ยถาสภาวํ ปชานาติฯ นตฺเวว ตาว อริยสาวโก นิฏฺฐํ คโต โหตีติ อิมา ฌานาภิญฺญา พาหิรเกหิปิ สาธารณาติ น ตาว นิฏฺฐํ คโต โหติฯ มคฺคกฺขเณปิ อปริโยสิตกิจฺจตาย น ตาว นิฏฺฐํ คโต โหติฯ อปิจ โข นิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อปิจ โข ปน มคฺคกฺขเณ มหาหตฺถิํ ปสฺสนฺโต นาควนิโก วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควาติ อิมินา อากาเรน ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คจฺฉติฯ นิฏฺฐํ คโต โหตีติ เอวํ มคฺคกฺขเณ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺโต อรหตฺตผลกฺขเณ ปริโยสิตสพฺพกิจฺจตาย สพฺพากาเรน ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คโต โหติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา
๓๐๐. เอวํ เม สุตนฺติ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตํฯ ตตฺถ ชงฺคลานนฺติ ปถวีตลจารีนํฯ ปาณานนฺติ สปาทกปาณานํฯ ปทชาตานีติ ปทานิฯ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ โอธานํ ปกฺเขปํ คจฺฉนฺติฯ อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺฐํ อกฺขายติฯ ยทิทํ มหนฺตตฺเตนาติ มหนฺตภาเวน อคฺคํ อกฺขายติ, น คุณวเสนาติ อตฺโถฯ เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ เย เกจิ โลกิยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตุพฺพิโธ สงฺคโห – สชาติสงฺคโห, สญฺชาติสงฺคโห, กิริยสงฺคโห, คณนสงฺคโหติฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ สพฺเพ พฺราหฺมณา’’ติ เอวํ สมานชาติวเสน สงฺคโห สชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘สพฺเพ โกสลกา สพฺเพ มาคธกา’’ติ เอวํ สญฺชาติเทสวเสน สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘สพฺเพ รถิกา สพฺเพ ธนุคฺคหา’’ติ เอวํ กิริยวเสน สงฺคโห กิริยสงฺคโห นามฯ ‘‘จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติฯ หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. ๔๗๑), อยํ คณนสงฺคโห นามฯ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน อยเมว อธิปฺเปโตฯ
นนุ จ ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา กติ อกุสลา กติ อพฺยากตาติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (วิภ. ๒๑๖-๒๑๗) อาคตตฺตา จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ทิยฑฺฒเมว สจฺจํ ภชติฯ อถ กสฺมา มหาเถโร จตูสุ อริยสจฺเจสุ คณนํ คจฺฉตีติ อาหาติ? สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตาฯ ยถา หิ ‘‘สาธิกมิทํ, ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ อตฺตกามา
๓๐๑. ยถา หิ เฉโก วิลีวกาโร สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตุธา เฉตฺวา ตโต ตโย โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ปญฺจธา ภินฺเทยฺย, ตโตปิ จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ผาเลนฺโต ปญฺจ เปสิโย กเรยฺย, ตโต จตสฺโส ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺฐิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลตฺวา ปิฏฺฐิภาคํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย ตโต สมุคฺคพีชนิตาลวณฺฏาทินานปฺปการํ เวฬุวิกติํ กเรยฺย, โส ปิฏฺฐิภาคญฺจ อิตรา จ จตสฺโส เปสิโย อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเส กมฺมาย น อุปเนสฺสตีติ น วตฺตพฺโพฯ เอกปฺปหาเรน ปน อุปเนตุํ น สกฺกา, อนุปุพฺเพน อุปเนสฺสติฯ เอวเมว อยํ มหาเถโรปิ วิลีวกาโร สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตฺตาโร โกฏฺฐาเส วิย, อิมํ มหนฺตํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุอริยสจฺจวเสน มาติกํ ฐเปสิฯ วิลีวการสฺส ตโย โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ คเหตฺวา ตสฺส ปญฺจธา กรณํ วิย เถรสฺส ตีณิ อริยสจฺจานิ ฐเปตฺวา เอกํ ทุกฺขสจฺจํ คเหตฺวา ภาเชนฺตสฺส ขนฺธวเสน ปญฺจธา กรณํฯ ตโต ยถา โส วิลีวกาโร จตฺตาโร โกฏฺฐาเส จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺติ ปญฺจธา อกาสิฯ ตโต ยถา โส วิลีวกาโร จตสฺโส เปสิโย ฐเปตฺวา เอกํ คเหตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺฐิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร อุปาทาย รูปญฺจ ติสฺโส จ ธาตุโย ฐเปตฺวา เอกํ ปถวีธาตุํ วิภชนฺโต อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทฺวิธา ทสฺเสสิฯ ยถา โส วิลีวกาโร ปิฏฺฐิภาคํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย นานปฺปการํ วิลีววิกติํ อกาสิ, เอวํ เถโร พาหิรํ ปถวีธาตุํ ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกํ ปถวีธาตุํ วีสติยา อากาเรหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตูติอาทิมาหฯ
ยถา
เอโก กิร มหาราชา, ตสฺส ปโรสหสฺสํ ปุตฺตาฯ โส เตสํ ปิฬนฺธนปริกฺขารํ จตูสุ เปฬาสุ ฐเปตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส อปฺเปสิ – ‘‘อิทํ เต, ตาต, ภาติกานํ ปิฬนฺธนภณฺฑํ ตถารูเป ฉเณ สมฺปตฺเต ปิฬนฺธนํ โน เทหีติ ยาจนฺตานํ ทเทยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ เทวา’’ติ สารคพฺเภ ปฏิสาเมสิ, ตถารูเป ฉณทิวเส ราชปุตฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปิฬนฺธนํ โน, ตาต, เทถ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ตาตา, เชฏฺฐภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิฬนฺธนํ ฐปิตํ, ตํ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธถาติฯ เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ตุมฺหากํ กิร โน หตฺเถ ปิฬนฺธนภณฺฑํ, ตํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ โส เอวํ กริสฺสามีติ คพฺภํ วิวริตฺวา, จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา ติสฺโส ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา, ตโต ปญฺจ สมุคฺเค นีหริตฺวา จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา, ตโต ปญฺจสุ กรณฺเฑสุ
ตตฺถ มหาราชา วิย ภควา ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ราชาหมสฺมิ เสลาติ ภควา, ธมฺมราชา อนุตฺตโร’’ติ (สุ. นิ. ๕๕๙)ฯ เชฏฺฐปุตฺโต วิย สาริปุตฺตตฺเถโร, วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย, ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท, โน อามิสทายาโท’ติ สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย, ภควโต ปุตฺโต…เป.… โน อามิสทายาโท’’ติ (ม. นิ. ๓.๙๗)ฯ ปโรสหสฺสราชปุตฺตา วิย ภิกฺขุสงฺโฆ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ปโรสหสฺสํ
เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภย’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๑.๒๑๖);
รญฺโญ เตสํ ปุตฺตานํ ปิฬนฺธนํ จตูสุ เปฬาสุ ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส หตฺเถ ฐปิตกาโล วิย ภควโต ธมฺมเสนาปติสฺส หตฺเถ จตุสจฺจปฺปกาสนาย ฐปิตกาโล, เตเนวาห – ‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺญาเปตุํ ปฏฺฐเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๗๑)ฯ ตถารูเป ขเณ เตสํ ราชปุตฺตานํ ตํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิฬนฺธนํ ยาจนกาโล วิย ภิกฺขุสงฺฆสฺส วสฺสูปนายิกสมเย อาคนฺตฺวา ธมฺมเทสนาย ยาจิตกาโลฯ อุปกฏฺฐาย กิร วสฺสูปนายิกาย อิทํ สุตฺตํ เทสิตํฯ รญฺโญ, ‘‘ตาตา, เชฏฺฐภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิฬนฺธนํ ฐปิตํ ตํ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธถา’’ติ วุตฺตกาโล วิย สมฺพุทฺเธนาปิ, ‘‘เสเวถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, ภชถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนฯ ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีน’’นฺติ เอวํ ธมฺมเสนาปติโน สนฺติเก ภิกฺขูนํ เปสิตกาโลฯ
ราชปุตฺเตหิ รญฺโญ กถํ สุตฺวา เชฏฺฐภาติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิฬนฺธนํ ยาจิตกาโล วิย ภิกฺขูหิ สตฺถุกถํ สุตฺวา
๓๐๒. จตฺตาโร กรณฺเฑ ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส ฐเปตฺวา หตฺถูปคปาทูปคาทิปิฬนฺธนทานํ วิย ตีณิ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ ฐเปตฺวา เอกํ ปถวีธาตุํ วิภชนฺตสฺส พาหิรํ ตาว ปิธานํ วิย ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกาย
ตสฺส อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมวฯ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขริคตนฺติ ผรุสํฯ อุปาทินฺนนฺติ น กมฺมสมุฏฺฐานเมว, อวิเสเสน ปน สรีรฏฺฐกสฺเสตํ คหณํฯ สรีรฏฺฐกญฺหิ อุปาทินฺนํ วา โหตุ, อนุปาทินฺนํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพํ อุปาทินฺนเมว นามฯ เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา…เป.… อุทริยํ กรีสนฺติ อิทํ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส กุลปุตฺตสฺส อชฺฌตฺติกปถวีธาตุวเสน ตาว กมฺมฏฺฐานํ วิภตฺตํฯ เอตฺถ ปน มนสิการํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คเหตุกาเมน ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิทํ อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ อนุคตาย ปถวีธาตุยา คหณตฺถํ วุตฺตํฯ ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตูติ ยา จ อยํ วุตฺตปฺปการา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุฯ ยา จ พาหิราติ ยา จ วิภงฺเค, ‘‘อโย โลหํ ติปุ สีส’’นฺติอาทินา (วิภ. ๑๗๓) นเยน อาคตา พาหิรา ปถวีธาตุฯ
เอตฺตาวตา เถเรน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ วิตฺถาเรน ทสฺสิตา, พาหิรา สงฺเขเปนฯ กสฺมา? ยสฺมิญฺหิ ฐาเน สตฺตานํ อาลโย นิกนฺติ ปตฺถนา ปริยุฏฺฐานํ คหณํ ปรามาโส พลวา โหติ, ตตฺถ เตสํ อาลยาทีนํ อุทฺธรณตฺถํ พุทฺธา วา พุทฺธสาวกา วา วิตฺถารกถํ กเถนฺติฯ ยตฺถ ปน น พลวา, ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโต สงฺเขเปน กเถนฺติฯ ยถา หิ กสฺสโก เขตฺตํ กสมาโน ยตฺถ มูลสนฺตานกานํ พลวตาย นงฺคลํ ลคฺคติ, ตตฺถ โคเณ ฐเปตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา มูลสนฺตานกานิ เฉตฺวา เฉตฺวา
ปถวีธาตุเรเวสาติ ทุวิธาเปสา ถทฺธฏฺเฐน กกฺขฬฏฺเฐน ผรุสฏฺเฐน เอกลกฺขณา ปถวีธาตุเยว ตํ เนตํ มมาติ ตํ อุภยมฺปิ น เอตํ มม, น เอโสหมสฺมิ, น เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ, ตญฺหิ อนิจฺจาทิสภาวํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อตฺโถฯ
โหติ โข โส, อาวุโสติ กสฺมา อารภิ? พาหิรอาโปธาตุวเสน พาหิราย ปถวีธาตุยา วินาสํ ทสฺเสตฺวา ตโต วิเสสตเรน อุปาทินฺนาย สรีรฏฺฐกปถวีธาตุยา วินาสทสฺสนตฺถํฯ ปกุปฺปตีติ อาโปสํวฏฺฏวเสน วฑฺฒมานา กุปฺปติฯ อนฺตรหิตา ตสฺมิํ สมเย พาหิรา ปถวีธาตุ โหตีติ ตสฺมิํ สมเย โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ ขาโรทเกน วิลียมานา อุทกานุคตา หุตฺวา สพฺพา ปพฺพตาทิวเสน สณฺฐิตา ปถวีธาตุ อนฺตรหิตา โหติฯ วิลียิตฺวา อุทกเมว โหติฯ ตาว มหลฺลิกายาติ ตาว มหนฺตายฯ
ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;
เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราติฯ –
เอวํ พหลตฺเตเนว มหนฺตาย, วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปฺปมาณายฯ อนิจฺจตาติ หุตฺวา อภาวตาฯ ขยธมฺมตาติ ขยํ คมนสภาวตา วยธมฺมตาติ วยํ คมนสภาวตาฯ วิปริณามธมฺมตาติ ปกติวิชหนสภาวตา, อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํฯ ยํ ปน อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนตฺตาติ ตีณิปิ ลกฺขณานิ อาคตาเนว โหนฺติฯ มตฺตฏฺฐกสฺสาติ ปริตฺตฏฺฐิติกสฺส, ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อิมสฺส กายสฺส ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพา ฐิติปริตฺตตาย จ สรสปริตฺตตาย จฯ อยญฺหิ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ, น ชีวิสฺสติฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ, น ชีวิตฺถฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุ โส วตฺตเต ขโณ’’ติฯ –
อิทํ ฐิติปริตฺตตาย ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพาฯ
อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธาทิภาเวน ปนสฺส สรสปริตฺตตา เวทิตพฺพาฯ สตฺตานญฺหิ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพทฺธํ ชีวิตนฺติ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํฯ
ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ ตณฺหาย อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐสฺส อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วาฯ อถ ขฺวาสฺส โนเตเวตฺถ โหตีติ อถ โข อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺส เอตฺถ อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา อหนฺติ วาติอาทิ ติวิโธ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาโห โนเตว โหติ, น โหติเยวาติ อตฺโถฯ ยถา จ อาโปธาตุวเสน, เอวํ เตโชธาตุวาโยธาตุวเสนปิ พาหิราย ปถวีธาตุยา อนฺตรธานํ โหติฯ อิธ ปน เอกํเยว อาคตํฯ อิตรานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ
ตญฺเจ, อาวุโสติ อิธ ตสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส ภิกฺขุโน โสตทฺวาเร ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺโต พลํ ทสฺเสติฯ อกฺโกสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติฯ ปริภาสนฺตีติ ตยา อิทญฺจิทญฺจ กตํ, เอวญฺจ เอวญฺจ ตํ กริสฺสามาติ วาจาย ปริภาสนฺติฯ โรเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติฯ วิเหเสนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติ, สพฺพํ วาจาย ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํฯ โส เอวนฺติ โส ธาตุกมฺมฏฺฐานิโก อุปฺปนฺนา โข เม อยนฺติ สมฺปติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวน จ สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวน จ อุปฺปนฺนาฯ โสตสมฺผสฺสชาติ อุปนิสฺสยวเสน โสตสมฺผสฺสโต ชาตา โสตทฺวารชวนเวทนา, ผสฺโส อนิจฺโจติ โสตสมฺผสฺโส หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจติ ปสฺสติฯ เวทนาทโยปิ ธาตารมฺมณเมวาติ ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณํฯ ปกฺขนฺทตีติ โอตรติฯ ปสีทตีติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ ปสีทติ, ภุมฺมวจนเมว วา เอตํฯ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน ‘‘ธาตารมฺมณเมวา’’ติ วุตฺตํ, ธาตารมฺมเณเยวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อธิมุจฺจตีติ ธาตุวเสน เอวนฺติ อธิโมกฺขํ ลภติ, น รชฺชติ, น ทุสฺสติฯ อยญฺหิ
เอวํ กตปริคฺคหสฺส หิ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลววิปสฺสกสฺส สเจปิ จกฺขุทฺวาราทีสุ อารมฺมเณ อาปาถคเต อโยนิโส อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, โวฏฺฐพฺพนํ ปตฺวา เอกํ ทฺเว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว โอตรติ, น ราคาทิวเสน อุปฺปชฺชติ, อยํ โกฏิปฺปตฺโต ติกฺขวิปสฺสโกฯ อปรสฺส ราคาทิวเสน เอกํ วารํ ชวนํ ชวติ, ชวนปริโยสาเน ปน ราคาทิวเสน เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ปุน วารํ ตถา น ชวติฯ อปรสฺส เอกวารํ เอวํ อาวชฺชโต ปุน ทุติยวารํ ราคาทิวเสน ชวนํ ชวติเยว, ทุติยวาราวสาเน ปน เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ตติยวาเร ตถา น อุปฺปชฺชติฯ เอตฺถ ปน ปฐโม อติติกฺโข, ตติโย อติมนฺโท, ทุติยสฺส ปน วเสน อิมสฺมิํ สุตฺเต, ลฏุกิโกปเม, อินฺทฺริยภาวเน จ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เอวํ โสตทฺวาเร ปริคฺคหิตวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กายทฺวาเร ทีเปนฺโต ตญฺเจ, อาวุโสติอาทิมาหฯ อนิฏฺฐารมฺมณญฺหิ ปตฺวา ทฺวีสุ วาเรสุ กิลมติ โสตทฺวาเร จ กายทฺวาเร จฯ ตสฺมา ยถา นาม เขตฺตสฺสามี ปุริโส กุทาลํ คเหตฺวา เขตฺตํ
ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ อุปกฺกมนฺติฯ ปาณิสมฺผสฺเสนาติ ตถาภูโตติ ตถาสภาโวฯ ยถาภูตสฺมินฺติ ยถาสภาเวฯ กมนฺตีติ ปวตฺตนฺติฯ เอวํ พุทฺธํ อนุสฺสรโตติอาทีสุ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยวฯ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ ธมฺมํ อนุสฺสรติ, กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยวฯ สุปฺปฏิปนฺโนติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ สงฺฆํ อนุสฺสรติ, กกโจกนฺตนํ อธิวาสยมานสฺส ภิกฺขุโน คุณํ อนุสฺสรมาโนปิ อนุสฺสรติเยวฯ
อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺฐาตีติ อิธ วิปสฺสนุเปกฺขา อธิปฺเปตาฯ อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา สณฺฐาตีติ อิธ ฉฬงฺคุเปกฺขา, สา ปเนสา กิญฺจาปิ ขีณาสวสฺส อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อารมฺมเณสุ อรชฺชนาทิวเสน ปวตฺตติ, อยํ ปน ภิกฺขุ วีริยพเลน ภาวนาสิทฺธิยา อตฺตโน วิปสฺสนํ ขีณาสวสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาฐาเน ฐเปตีติ วิปสฺสนาว ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม ชาตาฯ
๓๐๓. อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปคตนฺติ สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณํฯ ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีสุ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ ปกุปฺปตีติ โอฆวเสน วฑฺฒติ, สมุทฺทโต วา อุทกํ อุตฺตรติ, อยมสฺส ปากติโก ปโกโป, อาโปสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ อุทกปูรเมว โหติฯ โอคจฺฉนฺตีติ เหฏฺฐา คจฺฉนฺติ, อุทฺธเน อาโรปิตอุทกํ วิย ขยํ วินาสํ ปาปุณนฺติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๓๐๔. เตโชธาตุนิทฺเทเส เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํฯ เตโช เอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ เตโชคตํฯ ปุริเม อาโปคเตปิ ปจฺฉิเม วาโยคเตปิ เอเสว นโยฯ เยน จาติ เยน เตโชคเตนฯ ตสฺมิํ กุปฺปิเต อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตฺตํ พลปริกฺขยํ วลิปลิตาทิภาวญฺจ ปาปุณาติฯ เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ทยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ทยฺหามิ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยน ตํ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ
หริตนฺตนฺติ หริตเมวฯ อลฺลติณาทิํ อาคมฺม นิพฺพายตีติ อตฺโถฯ ปนฺถนฺตนฺติ มหามคฺคเมวฯ เสลนฺตนฺติ ปพฺพตํฯ อุทกนฺตนฺติ อุทกํฯ รมณียํ วา ภูมิภาคนฺติ ติณคุมฺพาทิรหิตํ, วิวิตฺตํ อพฺโภกาสํ ภูมิภาคํฯ อนาหาราติ นิราหารา นิรุปาทานา, อยมฺปิ ปกติยาว เตโชวิกาโร วุตฺโต, เตโชสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ฌาเปตฺวา ฉาริกามตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติฯ นฺหารุททฺทุเลนาติ จมฺมนิลฺเลขเนนฯ อคฺคิํ คเวสนฺตีติ เอวรูปํ สุขุมํ อุปาทานํ คเหตฺวา อคฺคิํ ปริเยสนฺติ, ยํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อุสุมํ ลภิตฺวา ปชฺชลติ, เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๓๐๕. วาโยธาตุนิทฺเทเส อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตาฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ องฺคมงฺคานุสาริโนติ ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกวาตาฯ อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโตฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ
คามมฺปิ วหตีติ สกลคามมฺปิ จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมานา อาทาย คจฺฉติ, นิคมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิธ วาโยสํวฏฺฏกาเล โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬวิทฺธํสนวเสน วิธูปเนนาติ อคฺคิพีชนเกนฯ โอสฺสวเนติ ฉทนคฺเค, เตน หิ อุทกํ สวติ, ตสฺมา ตํ ‘‘โอสฺสวน’’นฺติ วุจฺจติฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ
๓๐๖. เสยฺยถาปิ อาวุโสติ อิธ กิํ ทสฺเสติ? เหฏฺฐา กถิตานํ มหาภูตานํ นิสฺสตฺตภาวํฯ กฏฺฐนฺติ ทพฺพสมฺภารํฯ วลฺลินฺติ อาพนฺธนวลฺลิํฯ ติณนฺติ ฉทนติณํฯ มตฺติกนฺติ อนุเลปมตฺติกํฯ อากาโส ปริวาริโตติ เอตานิ กฏฺฐาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา อากาโส ฐิโตติ อตฺโถฯ อคารํตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อคารนฺติ ปณฺณตฺติมตฺตํ โหติฯ กฏฺฐาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ ราสิกเตสุ กฏฺฐราสิวลฺลิราสีตฺเวว วุจฺจติฯ เอวเมว โขติ เอวเมว อฏฺฐิอาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิโต อากาโส, ตาเนว อฏฺฐิอาทีนิ ปฏิจฺจ รูปํตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ, สรีรนฺติ โวหารํ คจฺฉติฯ ยถา กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ เคหนฺติ สงฺขํ คตํ อคารํ ขตฺติยเคหํ พฺราหฺมณเคหนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ขตฺติยสรีรํ พฺราหฺมณสรีรนฺติ วุจฺจติ, น เหตฺถ โกจิ สตฺโต วา ชีโว วา วิชฺชติฯ
อชฺฌตฺติกญฺเจว, อาวุโส, จกฺขูติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เหฏฺฐา อุปาทารูปํ จตฺตาโร จ อรูปิโน ขนฺธา ตีณิ จ อริยสจฺจานิ น กถิตานิ, อิทานิ ตานิ กเถตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาติฯ ตตฺถ จกฺขุํ อปริภินฺนนฺติ จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธปิ อุปหเตปิ ปิตฺตเสมฺหโลหิเตหิ ปลิพุทฺเธปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, ปริภินฺนเมว โหติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นามฯ พาหิรา จ รูปาติ พาหิรา จตุสมุฏฺฐานิกรูปาฯ ตชฺโช สมนฺนาหาโรติ ตํ จกฺขุญฺจ รูเป จ ปฏิจฺจ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปชฺชนมนสิกาโร, ภวงฺคาวฏฺฏนสมตฺถํ จกฺขุทฺวาเร ตชฺชสฺสาติ ตทนุรูปสฺสฯ วิญฺญาณภาคสฺสาติ วิญฺญาณโกฏฺฐาสสฺสฯ
ยํ ตถาภูตสฺสาติอาทีสุ ทฺวารวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ ตถาภูตสฺสาติ จกฺขุวิญฺญาเณน สหภูตสฺส, จกฺขุวิญฺญาณสมงฺคิโนติ อตฺโถฯ รูปนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส น รูปชนกตฺตา จกฺขุวิญฺญาณกฺขเณ ติสมุฏฺฐานรูปํ, ตทนนฺตรจิตฺตกฺขเณ จตุสมุฏฺฐานมฺปิ ลพฺภติฯ สงฺคหํ คจฺฉตีติ คณนํ คจฺฉติฯ เวทนาทโย จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาวฯ วิญฺญาณมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณเมวฯ เอตฺถ จ สงฺขาราติ เจตนาว วุตฺตาฯ สงฺคโหติ เอกโต สงฺคโหฯ สนฺนิปาโตติ สมาคโมฯ สมวาโยติ ราสิฯ โย ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสตีติ โย ปจฺจเย ปสฺสติฯ โส ธมฺมํ ปสฺสตีติ โส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, ฉนฺโทติอาทิ สพฺพํ ตณฺหาเววจนเมว ฉนฺโทฯ อาลยกรณวเสน อาลโยฯ อนุนยกรณวเสน อนุนโยฯ อชฺโฌคาหิตฺวา คิลิตฺวา คหนวเสน อชฺโฌสานนฺติ วุจฺจติฯ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานสฺเสว เววจนํ, อิติ ตีณิ สจฺจานิ ปาฬิยํ อาคตาเนว มคฺคสจฺจํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํ, ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ, อยํ มคฺโคติฯ พหุกตํ โหตีติ เอตฺตาวตาปิ พหุํ ภควโต สาสนํ กตํ โหติ, อชฺฌตฺติกญฺเจว, อาวุโส, โสตนฺติอาทิวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ
มโนทฺวาเร ปน อชฺฌตฺติโก มโน นาม ภวงฺคจิตฺตํฯ ตํ นิรุทฺธมฺปิ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทถามคตเมว ปวตฺตมานมฺปิ ปริภินฺนํ นาม โหติฯ อาวชฺชนสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นามฯ พาหิรา จ ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณํฯ เนว ตาว ตชฺชสฺสาติ อิทํ ภวงฺคสมเยเนว กถิตํฯ ทุติยวาโร ปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขเณน วา, ปคุณกมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน วา, ปคุณพุทฺธวจนสชฺฌายกรณาทินา วา, อญฺญวิหิตกํ สนฺธาย วุตฺโตฯ อิมสฺมิํ วาเร รูปนฺติ จตุสมุฏฺฐานมฺปิ ลพฺภติฯ มโนวิญฺญาณญฺหิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, เวทนาทโย มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา
๓๐๗. เอวํ เม สุตนฺติ มหาสาโรปมสุตฺตํฯ ตตฺถ อจิรปกฺกนฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา รุหิรุปฺปาทกมฺมํ กตฺวา นจิรปกฺกนฺเต สลิงฺเคเนว ปาฏิเยกฺเก ชาเตฯ
อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ กุลปุตฺโตติ กิญฺจาปิ อสุกกุลปุตฺโตติ น นิยามิโต, เทวทตฺตํเยว ปน สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส หิ อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา โอกฺกากวํเส ชาตตฺตา ชาติกุลปุตฺโตฯ โอติณฺโณติ ยสฺส ชาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐา, โส ชาติยา โอติณฺโณ นามฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ลาภสกฺการาทีสุปิ ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ สกฺกาโรติ เตสํเยว สุกตภาโวฯ สิโลโกติ วณฺณภณนํฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อุปฺปาเทติฯ อปญฺญาตาติ ทฺวินฺนํ ชนานํ ฐิตฏฺฐาเน น ปญฺญายนฺติ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ น ลภนฺติฯ อปฺเปสกฺขาติ อปฺปปริวารา, ปุรโต วา ปจฺฉโต วา คจฺฉนฺตํ น ลภนฺติฯ
สาเรน สารกรณียนฺติ รุกฺขสาเรน กตฺตพฺพํ อกฺขจกฺกยุคนงฺคลาทิกํ ยํกิญฺจิฯ สาขาปลาสํ อคฺคเหสิ พฺรหฺมจริยสฺสาติ มคฺคผลสารสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา สาขาปลาสํ นาม, ตํ อคฺคเหสิฯ เตน จ โวสานํ อาปาทีติ เตเนว จ อลเมตฺตาวตา สาโร เม ปตฺโตติ โวสานํ อาปนฺโนฯ
๓๑๐. ญาณทสฺสนํ อาราเธตีติ เทวทตฺโต ปญฺจาภิญฺโญ, ทิพฺพจกฺขุ จ ปญฺจนฺนํ อภิญฺญานํ มตฺถเก ฐิตํ, ตํ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ อชานํ อปสฺสํ วิหรนฺตีติ
๓๑๑. อสมยวิโมกฺขํ อาราเธตีติ, ‘‘กตโม อสมยวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ, อยํ อสมยวิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๓) เอวํ
อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ อยมตฺโถ เอตสฺสาติ เอตทตฺถํ, อรหตฺตผลตฺถมิทํ พฺรหฺมจริยํฯ อยํ เอตสฺส อตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ เอตํ สารนฺติ เอตํ อรหตฺตผลํ พฺรหฺมจริยสฺส สารํฯ เอตํ ปริโยสานนฺติ เอตํ อรหตฺตผลํ พฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, เอสา โกฏิ, น อิโต ปรํ ปตฺตพฺพํ อตฺถีติ ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา
๓๑๒. เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสาโรปมสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิงฺคลโกจฺโฉติ โส พฺราหฺมโณ ปิงฺคลธาตุโกฯ โกจฺโฉติ ปนสฺส นามํ, ตสฺมา ‘‘ปิงฺคลโกจฺโฉ’’ติ วุจฺจติฯ สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโนฯ สฺเวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ คณิโนฯ อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ คณาจริยาฯ ญาตาติ ปญฺญาตา ปากฏาฯ ‘‘อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา, อปฺปิจฺฉตาย ยสสฺสิโนฯ ติตฺถกราติ ลทฺธิกราฯ สาธุสมฺมตาติ อิเม สาธุ สุนฺทรา สปฺปุริสาติ เอวํ สมฺมตาฯ พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺสฯ อิทานิ เต ทสฺเสนฺโต เสยฺยถิทํ ปูรโณติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปูรโณติ ตสฺส สตฺถุปฏิญฺญสฺส นามํฯ กสฺสโปติ โคตฺตํฯ โส กิร อญฺญตรสฺส กุลสฺส เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโน ชาโต, เตนสฺส ‘‘ปูรโณ’’ติ นามํ อกํสุฯ มงฺคลทาสตฺตา จสฺส ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วตฺตา นตฺถิ, อกตํ วา น กตนฺติฯ ‘‘โส กิมหเมตฺถ วสามี’’ติ ปลายิฯ อถสฺส โจรา วตฺถานิ อจฺฉินฺทิํสุฯ โส ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติฯ โส ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ ปญฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชิํสุ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปูรโณ กสฺสโป’’ติฯ
มกฺขลีติ ตสฺส นามํฯ โคสาลาย ชาตตฺตา โคสาโลติ ทุติยํ นามํฯ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิฯ โสปิ สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิ, เสสํ ปูรณสทิสเมวฯ
อชิโตติ เกสกมฺพโลฯ อิติ นามทฺวยํ สํสนฺทิตฺวา ‘‘อชิโต เกสกมฺพโล’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ เกสกมฺพโล นาม มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพโล, ตโต ปฏิกิฏฺฐตรํ วตฺถํ นาม นตฺถิฯ ยถาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโฐ อกฺขายติ, เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต อุณฺเห อุณฺโห ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๓๘)ฯ
ปกุโธติ กจฺจายโนติ โคตฺตํฯ อิติ
สญฺชโยติ ตสฺส นามํฯ เพลฏฺฐสฺส ปุตฺโตติ เพลฏฺฐปุตฺโตฯ อมฺหากํ คณฺฐนกิเลโส ปลิพุชฺฌนกิเลโส นตฺถิ, กิเลสคณฺฐรหิตา มยนฺติ เอวํ วาทิตาย ลทฺธนามวเสน นิคณฺโฐฯ นาฏสฺส ปุตฺโตติ นาฏปุตฺโตฯ อพฺภญฺญํสูติ ยถา เตสํ ปฏิญฺญา, ตเถว ชานิํสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ เนสํ สา ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา สพฺเพ อพฺภญฺญํสุฯ โน เจ, น อพฺภญฺญํสุฯ ตสฺมา กิํ เตสํ ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา น นิยฺยานิกาติ, อยเมตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถฯ อถ ภควา เนสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน อตฺถาภาวโต อลนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปมาย อตฺถํ ปเวเทนฺโต ธมฺมเมว เทเสตุํ, ธมฺมํ, เต พฺราหฺมณ, เทเสสฺสามีติ อาหฯ
๓๒๐. ตตฺถ สจฺฉิกิริยายาติ สจฺฉิกรณตฺถํฯ น ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ น ชนยติฯ น วายมตีติ วายามํ ปรกฺกมํ น กโรติฯ โอลีนวุตฺติโก จ โหตีติ ลีนชฺฌาสโย โหติฯ สาถลิโกติ สิถิลคฺคาหี, สาสนํ สิถิลํ กตฺวา คณฺหาติ, ทฬฺหํ น คณฺหาติฯ
๓๒๓. อิธ, พฺราหฺมณ ภิกฺขุ, วิวิจฺเจว กาเมหีติ กถํ อิเม ปฐมชฺฌานาทิธมฺมา ญาณทสฺสเนน อุตฺตริตรา ชาตาติ? นิโรธปาทกตฺตาฯ เหฏฺฐา ปฐมชฺฌานาทิธมฺมา หิ วิปสฺสนาปาทกา
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ