๓. ปริพฺพาชกวคฺโค
๑. เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. ตตฺถาติ ‘‘จิรสฺสํ โข, ภนฺเต’’ติอาทินา วุจฺจติ, อยํ ปเนตฺถ อาคตปุพฺพตํ อุปาทาย ตถา วุตฺโตฯ ภควา หิ เกสญฺจิ วิมุตฺติชนนตฺถํ, เกสญฺจิ อินฺทฺริยปริปากตฺถํ, เกสญฺจิ วิเสสาธิคมตฺถํ กทาจิ ติตฺถิยารามํ อุปคจฺฉติฯ อนนุญฺญาย ฐตฺวาติ อนนุชานิตพฺเพ ฐตฺวาฯ อนุชานิตพฺพํ สิยา อนญฺญาตสฺส เญยฺยสฺส อภาวโตฯ ยาวตกญฺหิ เญยฺยํ, ตาวตกํ ภควโต ญาณํ, ยาวตกญฺจ ภควโต ญาณํ ตาวตกํ เญยฺยํฯ เตเนวาห – ‘‘น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพ’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓๒; ปฏิ. ม. ๑.๑๒๑)ฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน หิ ภควา อาวชฺเชตฺวา ปชานาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อาวชฺชนปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณ’’นฺติ (มิ. ป. ๔.๑.๒)ฯ ยทิ เอวํ ‘‘จรํ สมาหิโต นาโค, ติฏฺฐํ นาโค สมาหิโต’’ติ (อ. นิ. ๖.๔๓) อิทํ สุตฺตปทํ กถนฺติ? วิกฺเขปาภาวทีปนปทเมตํ, น อนาวชฺชเนนปิ ญาณานํ ปวตฺติปริทีปนํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วิตฺถารโต วุตฺตเมวฯ
๑๘๖. ยาวเทวาติ อิทํ ยถารุจิ ปวตฺติ วิย อปราปรุปฺปตฺติปิ อิจฺฉิตพฺพาติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สกิํ ขีณานํ อาสวานํ ปุน เขเปตพฺพาภาวา’’ติฯ ปจฺจุปฺปนฺนชานนคุณนฺติ อิทํ ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ปริภณฺฑญาณํ อนาคตํสญาณํ อนาทิยิตฺวา วุตฺตํ, ตสฺส ปน วเสน อนาคตํสญาณคุณํ ทสฺเสตีติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ
คิหิปริกฺขาเรสูติ วตฺถาภรณาทิธนธญฺญาทิคิหิปริกฺขาเรสุฯ คิหิลิงฺคํ ปน อปฺปมาณํ, ตสฺมา คิหิพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกรา โหนฺติเยวฯ สติ ปน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย คิหิลิงฺเค เต น ติฏฺฐนฺติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยปี’’ติอาทิมาหฯ สุกฺขาเปตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวาฯ อรหตฺตํ ‘‘ภูมเทวตา ปน ติฏฺฐนฺตี’’ติฯ ตตฺถ การณวจนํ ‘‘นิลียโนกาสสฺส อตฺถิตายา’’ติฯ อรญฺญปพฺพตาทิปวิเวกฏฺฐานํ นิลียโนกาโสฯ เสสกามภเวติ กามโลเกฯ ลฬิตชนสฺสาติ อาภรณาลงฺการนจฺจคีตาทิวเสน วิลาสยุตฺตชนสฺสฯ
โสปีติ ‘‘โส อญฺญตฺร เอเกนา’’ติ วุตฺโต โสปิฯ กรโต น กรียติ ปาปนฺติ เอวํ น กิริยํ ปฏิพาหติฯ ยทิ อตฺตานํเยว คเหตฺวา กเถติ, อถ กสฺมา มหาสตฺโต ตทา อาชีวกปพฺพชฺชํ อุปคจฺฉีติ อาห ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิฯ ตสฺสปีติ น เกวลํ อญฺเญสํ เอว ปาสณฺฑานํ, ตสฺสปิฯ วีริยํ น หาเปสีติ ตโปชิคุจฺฉวาทํ สมาทิยิตฺวา ฐิโต วิราคตฺถาย ตํ สมาทิณฺณวตฺตํ น ปริจฺจชิ, สตฺถุสาสนํ น ฉฑฺเฑสิฯ เตนาห – ‘‘กิริยวาที หุตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตตี’’ติฯ
เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๒. อคฺคิวจฺฉสุตฺตวณฺณนา
๑๘๗. โลกสฺส ‘‘ทุติเย นาหํ อุจฺเฉททิฏฺฐิโก’’ติฯ อนฺตานนฺติกาทิวเสนาติ เอตฺถ อนฺตานนฺติกคฺคหเณน อนฺตวา โลโก อนนฺตวา โลโกติ อิมํ วาททฺวยมาหฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทิวาทจตุกฺกํ สงฺคณฺหาติ, อิตรํ ปน ทฺวยํ สรูเปเนว คหิตนฺติฯ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพติ ‘‘ตติเย นาหํ อนฺตวาทิฏฺฐิโก, จตุตฺเถ นาหํ อนนฺตวาทิฏฺฐิโก’’ติ เอวมาทินา ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ อยมฺปิ สสฺสตวาโท, โส จ โข อปรนฺตกปฺปิกวเสน, ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ ปน ปุพฺพนฺตกปฺปิกวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ อยมฺปิ อุจฺเฉทวาโท, โส จ โข สตฺตวเสน, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ ปน สตฺตสงฺขารวเสนาติ วทนฺติฯ
๑๘๙. สปฺปติภยํ สทุกฺขํฯ เตนาห ‘‘กิเลสทุกฺเขนา’’ติอาทิฯ เตสํเยวาติ กิเลสทุกฺขวิปากทุกฺขานํเยวฯ สอุปฆาตกนฺติ สพาธํฯ สอุปายาสนฺติ สปริสฺสมํ สอุปตาปํ สปีฬํฯ สปริฬาหนฺติ สทรถํฯ
กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตนฺติ อิมา ตาว อฏฺฐ ทิฏฺฐิโย มา โหนฺตุ, อตฺถิ ปน, โภ โคตม, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตํ คหิตํฯ น หิ ตาย ทิฏฺฐิยา วินา กญฺจิ สมยํ ปวตฺเตตุํ ยุชฺชตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ อปวิทฺธนฺติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ฉฑฺฑิตํฯ ปญฺญาย ทิฏฺฐนฺติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ภควตา ปฏิวิทฺธํฯ ยตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ สตฺตํ มเถนฺติ สมฺมทฺทนฺตีติ มถิตาติ อาห ‘‘มถิตานนฺติ เตสํเยว เววจน’’นฺติฯ กญฺจิ ธมฺมนฺติ รูปธมฺมํ อรูปธมฺมํ วาฯ อนุปาทิยิตฺวาติ อคฺคเหตฺวาฯ
๑๙๐. น อุเปตีติ สงฺขํ น คจฺฉตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘น ยุชฺชตี’’ติฯ อนุชานิตพฺพํ สิยา อนุปาทาวิมุตฺตสฺส กญฺจิปิ อุปฺปตฺติยา อภาวโตฯ ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต น อุปปชฺชตี’’ติ กามญฺเจตํ สภาวปเวทนํ ปรินิพฺพานํ, เอเก ปน อุจฺเฉทวาทิโน ‘‘มยมฺปิ ‘สตฺโต อายติํ น อุปปชฺชตี’ติ วทาม, สมโณ โคตโมปิ ตถา วทตี’’ติ อุจฺเฉทภาเวเยว ปติฏฺฐหิสฺสนฺติ, ตสฺมา ภควา อปฺปติฏฺโฐติ อุจฺเฉทวาทาทิวเสน ปติฏฺฐารหิโตฯ อนาลมฺโพติ เตสํเยว วาทานํ โอลมฺพารมฺมณสฺส อภาเวน อนาลมฺโพฯ สุขปเวสนฏฺฐานนฺติ เตสญฺเญว วาทานํ สุขปเวสโนกาสํ มา ลภตูติฯ อนนุญฺญาย ฐตฺวาติ ‘‘น อุปปชฺชตี’’ติอาทินา อนุชานิตพฺพาย ปฏิญฺญาย ฐานเหตุฯ อนุญฺญมฺปีติ อนุชานิตพฺพมฺปิ ทุติยปญฺหํ ปฏิกฺขิปิฯ ปริยตฺโต ปน ธมฺโม อตฺถโต ปจฺจยากาโร เอวาติ อาห ‘‘ธมฺโมติ ปจฺจยาการธมฺโม’’ติฯ อญฺญตฺถ ปโยเคนาติ อิมมฺหา นิยฺยานิกสาสนา อญฺญสฺมิํ มิจฺฉาสมเย ปวตฺตปฺปโยเคน, อนิยฺยานิกํ วิวิธํ มิจฺฉาปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชนฺเตนาติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญวาทิยเกนา’’ติปิ ปาโฐ, ปจฺจยาการโต อญฺญาการทีปกอาจริยวาทํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐนฺเตนาติ อตฺโถฯ
๑๙๑. อปฺปจฺจโยติ
๑๙๒. เยน รูเปนาติ เยน ภูตุปาทาทิเภเทน รูปธมฺเมนฯ ตํ รูปํ ตปฺปฏิพทฺธสํโยชนปฺปหาเนน ขีณาสว-ตถาคตสฺส ปหีนํ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปนฺนํฯ เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติอาทิฯ อญฺเญสํ ชานนาย อภาวคุณตาย คุณคมฺภีโรฯ ‘‘เอตฺตกา คุณา’’ติ ปมาณํ คณฺหิตุํ น สกฺกุเณยฺโยฯ ‘‘อีทิสา เอตสฺส คุณา’’ติ ปริโยคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุปฺปริโยคาฬฺโหติฯ ทุชฺชาโนติ อคาธตาย คมฺภีโร ‘‘เอตฺตกานิ อุทกฬฺหกสตานี’’ติอาทินา ปเมตุํ น สกฺกาติ อปฺปเมยฺโย, ตโต เอว ทุชฺชาโนฯ เอวเมวานฺติ ยถา มหาสมุทฺโท คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุชฺชาโน, เอวเมว ขีณาสโวปิ คุณวเสน, ตสฺมา อยํ รูปาทิํ คเหตฺวา รูปีติอาทิโวหาโร ภเวยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส ปน ตทภาวา ตถา ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา, ตโต ตํ อารพฺภ อุปปชฺชตีติอาทิ น ยุชฺเชยฺยฯ ยถา ปน วิชฺชมาโน เอว ชาตเวโท พฺยตฺเตน ปุริเสน นียมาโน ปุรตฺถิมาทิทิสํ คโตติ วุจฺเจยฺย, น นิพฺพุโต, เอวํ ขีณาสโวปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมวา’’ติอาทิมาหฯ
อนิจฺจตาติ เอตฺถ อนิจฺจตาคหณํ อสารนิทสฺสนํฯ เตน ยถา โส สาลรุกฺโข สาขาปลาสาทิอสาราปคเมน สุทฺโธ สาเร ปติฏฺฐิโต, เอวมยํ ธมฺมวินโย สาสวสงฺขาตอสารวิคเมน โลกุตฺตรธมฺมสาเร ปติฏฺฐิโตติ ทสฺเสติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อคฺคิวจฺฉสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๓. มหาวจฺฉสุตฺตวณฺณนา
๑๙๓. สห สหกถี, ‘‘มยํ ปุจฺฉาวเสน ตุมฺเห วิสฺสชฺชนวเสนา’’ติ เอวํ สหปวตฺตกโถติ อตฺโถฯ เอตสฺเสว กถิตานิ, ตตฺถ ปฐเม วิชฺชาตฺตยํ เทสิตํ, ทุติเย อคฺคินา ทสฺสิตนฺติ เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตํ อคฺคิวจฺฉสุตฺตนฺติ นามํ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ สีฆํ ลทฺธิํ น วิสฺสชฺเชนฺติ, ยสฺมา สงฺขารานํ นิยโตยํ วินาโส อนญฺญสมุปฺปาโท, เหตุสมุปฺปนฺนาปิ น จิเรน นิชฺฌานํ ขมนฺติ, น ลหุํฯ เตนาห ‘‘วสาเตล …เป.… สุชฺฌนฺตี’’ติฯ ปจฺฉิมคมนํ ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตาฯ ยฏฺฐิํ อาลมฺพิตฺวา อุทกํ ตริตุํ โอตรนฺโต ปุริโส ‘‘ยฏฺฐิํ โอตริตฺวา อุทเก ปตมาโน’’ติ วุตฺโตฯ กมฺมปถวเสน วิตฺถารเทสนนฺติ สํขิตฺตเทสนํ อุปาทาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มูลวเสน เจตฺถา’’ติอาทิฯ วิตฺถารสทิสาติ กมฺมปถวเสน อิธ เทสิตเทสนาว มูลวเสน เทสิตเทสนํ อุปาทาย วิตฺถารสทิสาฯ วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถีติ น เกวลํ อยเมว, อถ โข สพฺพาปิ พุทฺธานํ นิปฺปริยาเยน อุชุเกน นิรวเสสโต วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิ เทสนาญาณสฺส มหาวิสยตาย กรณสมฺปตฺติยา จ ตชฺชาย มหานุภาวตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสมงฺคิตาย หิ อวเสสปฏิสมฺภิทานุภาวิตาย อปริมิตกาลสมฺภตญาณสมฺภารสมุทาคตาย กทาจิปิ ปริกฺขยานรหาย อนญฺญสาธารณาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปหูตชิวฺหาทิตทนุรูปรูปกายสมฺปตฺติสมฺปทาย วิตฺถาริยมานา ภควโต เทสนา กถํ ปริมิตา ปริจฺฉินฺนา ภเวยฺย, มหาการุณิกตาย ปน ภควา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปริมิตํ ปริจฺฉินฺนํ กตฺวา นิฏฺฐเปติฯ อยญฺจ อตฺโถ มหาสีหนาทสุตฺเตน (ม. นิ. ๑.๑๔๖ อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ สพฺพํ สํขิตฺตเมว อตฺตชฺฌาสยวเสน อกเถตฺวา โพธเนยฺยปุคฺคลชฺฌาสยวเสน เทสนาย นิฏฺฐาปิตตฺตาฯ น เจตฺถ ธมฺมสาสนวิโรโธ ปริยายํ อนิสฺสาย ยถาธมฺมํ ธมฺมานํ โพธิตตฺตา สพฺพลหุตฺตา จาติฯ
๑๙๔. สตฺต ธมฺมา กามาวจรา สมฺปตฺตสมาทานวิรตีนํ อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ
อนิยเมตฺวาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สาวโก’’ติ วา นิยมํ วิเสเสน อกตฺวาฯ อตฺตานเมว…เป.… เวทิตพฺพํ, ตถา หิ ปริพฺพาชโก ‘‘ติฏฺฐตุ ภวํ โคตโม’’ติ อาหฯ
๑๙๕. สตฺถาว อรหา โหติ ปฏิปตฺติยา ปาริปูริภาวโตฯ ตสฺมิํ พฺยากเตติ ตสฺมิํ ‘‘เอกภิกฺขุปิ สาวโก’’ติอาทินา สุฏฺฐุ ปญฺเห กถิเตฯ
๑๙๖. สมฺปาทโกติ ปฏิปตฺติสมฺปาทโกฯ
๑๙๗. เสขาย วิชฺชายาติ เสขลกฺขณปฺปตฺตาย มคฺคปญฺญาย สาติสยํ กตฺวา กรณวเสน วุตฺตา, ผลปญฺญา ปน ตาย ปตฺตพฺพตฺตา กมฺมภาเวน วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐิมผลตฺตยํ ปตฺตพฺพ’’นฺติฯ อิมํ ปเนตฺถ อวิปรีตมตฺถํ ปาฬิโต เอว วิญฺญายมานํ อปฺปฏิวิชฺฌนโต วิตณฺฑวาที ‘‘ยาวตกํ เสเขน ปตฺตพฺพํ, อนุปฺปตฺตํ ตํ มยา’’ติ วจนเลสํ คเหตฺวา ‘‘อรหตฺตมคฺโคปิ อเนน ปตฺโตเยวา’’ติ วทติฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานาย คาถายฯ
กิเลสานิ ปหาย ปญฺจาติ ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนสงฺขาเต สํกิเลเส ปหาย ปชหิตฺวา, ปหานเหตุ วาฯ ปริปุณฺณเสโขติ สพฺพโส วฑฺฒิตเสขธมฺโมฯ อปริหานธมฺโมติ อปริหานสภาโวฯ น หิ ยสฺส ผาติคเตหิ สีลาทิธมฺเมหิ ปริหานิ อตฺถิ, สมาธิมฺหิ ปริปูรการิตาย เจโตวสิปฺปตฺโตฯ เตนาห ‘‘สมาหิตินฺทฺริโย’’ติฯ อปริหานธมฺมตฺตาว ฐิตตฺโตฯ
อนาคามินา หิ อเสขภาวาวหา ธมฺมา ปริปูเรตพฺพา, น เสขภาวาวหาติ โส เอกนฺตปริปุณฺเณ เสโข วุตฺโตฯ เอตํ น พุทฺธวจนนฺติ ‘‘มคฺโค พหุจิตฺตกฺขณิโก’’ติ เอตํ วจนํ น พุทฺธวจนํ อนนฺตเรกนฺตวิปากทานโต, พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตเน ปโยชนาภาวโต จ โลกุตฺตรกุสลสฺส, ‘‘สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหุ (ขุ. ปา. ๖.๕; สุ. นิ. ๒๒๘), น ปารํ ทิคุณํ ยนฺตี’’ติ (สุ. นิ. ๗๑๙) เอวมาทีนิ สุตฺตปทานิ เอตสฺสตฺถสาธกานิฯ โอรมฺภาคิยสํโยชนปฺปหาเนน เสกฺขธมฺมปริปูริภาวสฺส วุตฺตตาย อตฺโถ ตว วจเนน วิรุชฺฌตีติฯ อสฺส อายสฺมโต วจฺฉสฺสฯ
๑๙๘. อภิญฺญา วา การณนฺติ ยญฺหิ ตํ ตตฺร ตตฺร สกฺขิภพฺพตาสงฺขาตํ อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิ, ตสฺส อภิญฺญา การณํฯ อถ อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิ อภิญฺญา, เอวํ สติ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ การณํฯ อวสาเน ฉฏฺฐาภิญฺญาย ปน อรหตฺตํฯ เอตฺถ จ ยสฺมา ปฐมสุตฺเต อาสวกฺขโย อธิปฺเปโต, อาสวา ขีณา เอว, น ปุน เขเปตพฺพา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘ยาวเทวา’’ติ น วุตฺตํฯ อิธ ผลสมาปตฺติ อธิปฺเปตา, สา จ ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชียติ, ตสฺมา ‘‘ยาวเทวา’’ติ วุตฺตํฯ ตโต เอว หิ ‘‘อรหตฺตํ วา การณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ ‘‘กุทาสฺสุ ‘‘อรหตฺตสฺส วิปสฺสนา วา’’ติ อาหฯ
๒๐๐. ปริจรนฺติ นาม วิปฺปกตพฺรหฺมจริยวาสตฺตาฯ ปริจิณฺโณ โหติ สาวเกน นาม สตฺถุ ธมฺเม กตฺตพฺพา ปริจริยา สมฺมเทว นิฏฺฐาปิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อิติ…เป.… เถโร เอวมาหา’’ติฯ เตสํ คุณานนฺติ เตสํ อเสกฺขคุณานํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
มหาวจฺฉสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๔. ทีฆนขสุตฺตวณฺณนา
๒๐๑. ขนนํ สูกรขตา, ตายฯ เอวํนามเกติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามเกฯ ปํสุโธเตติ โธตปํสุเกฯ โอตริตฺวา อภิรุหิตพฺพนฺติ ปกติภูมิโต อเนเกหิ โสปานผลเกหิ โอตริตฺวา ปุน เลณทฺวารํ กติปเยหิ อภิรุหิตพฺพํฯ
ฐิตโกวาติ มาตุลสฺส ฐิตตฺตา ตตฺถ สคารวสปติสฺสวเสน ฐิตโกวฯ กิญฺจาปิ สพฺพ-สทฺโท อวิเสสโต อนวเสสปริยาทายโก, วตฺถุอธิปฺปายานุโรธี ปน สทฺทปฺปโยโคติ ตมตฺถํ สนฺธาย ปริพฺพาชโก ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ อาหฯ ยา โลเก มนุสฺสอุปปตฺติโยติอาทิกา อุปปตฺติโย, ตา อนตฺถสมุทาคตา ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตานํ อุจฺฉิชฺชนโต, ตสฺมา สมยวาทีหิ วุจฺจมานา สพฺพา อายติํ อุปฺปชฺชนอุปปตฺติ น โหติฯ ชลพุพฺพุฬกา วิย หิ อิเม สตฺตา ตตฺถ ตตฺถ สมเย อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺติ, เตสํ ตตฺถ ปฏิสนฺธิ นตฺถีติ อสฺส อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธิโย’’ติอาทิฯ อสฺส อธิปฺปายํ มุญฺจิตฺวาติ เยนาธิปฺปาเยน ปริพฺพาชโก ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ อาห, ตํ ตสฺส อธิปฺปายํ ชานนฺโตปิ อชานนฺโต วิย หุตฺวา ตสฺส อกฺขเร ตาว โทสํ ทสฺเสนฺโตติ ‘‘ยาปิ โข เต’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อสฺส อธิปฺปายํ มุญฺจิตฺวา อกฺขเร ตาว โทสํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ
ปริพฺพาชโก ‘‘เอสา เม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตมฺปสฺส ตาทิสเมวาติ ยํ ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ คหิตํ วตฺถุ, ตมฺปิ ตาทิสเมว ภเวยฺยาติฯ อยญฺจ สพฺพนฺโตคธทิฏฺฐิ มยฺหมฺปิ ทิฏฺฐิวตฺถุ, ตํ เม ขเมยฺยวาติฯ ยสฺมา ปน ‘‘เอสาปิ ทิฏฺฐิ ตุยฺหํ นกฺขมตี’’ติ ยาปิ ทิฏฺฐิ วุตฺตา ภวตา โคตเมน, สาปิ มยฺหํ นกฺขมติ, ตสฺมา สพฺพํ เม นกฺขมเตวาติ ปริพฺพาชกสฺส อธิปฺปาโยฯ เตนาห – ‘‘ตํ ปริหรามีติ สญฺญาย วทตี’’ติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ตสฺมาปิ อุจฺเฉททิฏฺฐิ มยฺหํ นกฺขมตี’’ติฯ ‘‘เอสา เม ทิฏฺฐี’’ติ ยา ฐิติภูตา ทิฏฺฐิ, ตาย ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ ปเนตฺถ สพฺพคฺคหเณน คหิตตฺตา อาห – ‘‘อตฺถโต ปนสฺส เอสา ทิฏฺฐิ น เม ขมตีติ อาปชฺชตี’’ติฯ อยํ โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิฯ เอสาติ ทิฏฺฐิฯ รุจิตนฺติ ทิฏฺฐิทสฺสเนน อภินิวิสิตฺวา โรเจตฺวา คหิตํฯ เตน หิ ทิฏฺฐิอกฺขเมน อรุจิเตน ภวิตพฺพนฺติ สติ ทิฏฺฐิยา อกฺขมภาเว ตโต ตาย คหิตาย ขเมยฺย รุจฺเจยฺย ยถา, เอวํ สพฺพสฺส อกฺขมภาเวติ สพฺพํ ขมติ รุจฺจตีติ อาปชฺชติฯ น ปเนส ตํ สมฺปฏิจฺฉตีติ เอส ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ เอวํ วทนฺโต อุจฺเฉทวาที ตํ วุตฺตนเยน สพฺพสฺส ขมนํ รุจฺจนํ น สมฺปฏิจฺฉติฯ ญาเยน วุตฺตมตฺถํ กถํ น สมฺปฏิจฺฉตีติ อาห ‘‘เกวลํ ตสฺสาปิ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อุจฺเฉทเมว คณฺหาตี’’ติฯ สพฺเพสญฺหิ ธมฺมานํ อายติํ อุปฺปาทํ อรุจฺจิตฺวา ตํ สนฺธาย อยํ ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ วทติ, อุจฺเฉททิฏฺฐิเกสุ จ อุจฺฉินฺเนสุ กุโต อุจฺเฉททิฏฺฐิสภาโวติฯ
เตนาติ เตน การเณน, ยสฺมา อิเธกจฺเจ สตฺตา อีทิสํ ทิฏฺฐิํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐนฺติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ ปชหนเกน วา จิตฺเตน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปชหนเกหิ อปฺปชหนเก นิทฺธาเรตุํ ภควา ‘‘อโต…เป.… พหุตรา’’ติ อโวจาติ อาห – ‘‘ปชหนเกสุ นิสฺสกฺก’’นฺติ ยถา ‘‘ปญฺจสีเลหิ ปภาวนา ปญฺญวนฺตตรา’’ติฯ ‘‘พหู’’ติ วตฺวา น เกวลํ พหู, อถ โข อติวิย พหูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุตรา’’ติ อาหฯ ‘‘พหู หี’’ติ นยิทํ นิสฺสกฺกวจนํ, อถ โข ปจฺจตฺตวจนํฯ กถํ หิ-สทฺโทติ อาห ‘‘หิ-กาโร นิปาตมตฺต’’นฺติฯ อนิสฺสกฺกวจนํ ตาว ตสฺส ปชหนกานํ พหุภาวโต เตปิ ปรโต ‘‘พหุตรา’’ติ วุจฺจียนฺติฯ มูลทสฺสนนฺติ เย ตาทิสํ ทสฺสนํ ปฐมํ อุปาทิยนฺติ, ตชฺชาติกเมว ปจฺฉา คหิตทสฺสนํฯ วิชาติยญฺหิ ปฐมํ คหิตทสฺสนํ อปฺปหาย วิชาติยสฺส คหณํ น สมฺภวติ วิรุทฺธสฺส อภินิเวสสฺส สห อนวฏฺฐานโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ
ตตฺถ กิญฺจาปิ เอกจฺจสสฺสตวาโท สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวสานํ วเสน ยถากฺกมํ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหนชาติโก, อุจฺเฉทคฺคาเหน ปน สสฺสตาภินิเวสสฺส ตํคาเหน จ อสสฺสตาภินิเวสสฺส วิรุชฺฌนโต อุภยตฺถปิ ‘‘เอกจฺจสสฺสตํ วา คเหตุํ น สกฺกา’’ติ วุตฺตํ, ตถา ‘‘สสฺสตํ วา อุจฺเฉทํ วา น สกฺกา คเหตุ’’นฺติ จฯ มูลสสฺสตญฺหิ ปฐมํ คหิตํฯ อายตเนสุปิ โยเชตพฺพนฺติ ปฐมํ จกฺขายตนํ สสฺสตนฺติ คเหตฺวา อปรภาเค น เกวลํ จกฺขายตนเมว สสฺสตํ, โสตายตนมฺปิ สสฺสตํ, ฆานายตนาทิปิ สสฺสตนฺติ คณฺหาตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ อายตเนสุปีติ ปิ-สทฺเทน ธาตูนํ อินฺทฺริยานมฺปิ คาโห ทฏฺฐพฺโพฯ อิทํ สนฺธายาติ
ทุติยวาเร ปฐมวาเร วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวาติ ‘‘ยทิ รูปํ สสฺสตํ สิยา, นยิทํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยฯ ยสฺมา จ โข อิทํ รูปํ อสสฺสตํ, ตสฺมา อภิณฺหปฏิปีฬนฏฺเฐน อุทยวยวนฺตตาย รูปํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, สสฺสตาภินิเวโส มิจฺฉา’’ติอาทินา ตตฺถ สสฺสตวาเท อาทีนวํ โทสํ ทิสฺวาฯ โอฬาริกนฺติ ตสฺมา ปฏิปีฬนฏฺเฐน อยาถาวคฺคาหตาย รูปํ น สณฺหํ โอฬาริกเมวฯ เวทนาทีนมฺปิ อนิจฺจาทิภาวทสฺสนํ รูปเวทนาอาทีนํ สมานโยคกฺขมตฺตาฯ วิสฺสชฺเชตีติ ปชหติฯ
ติสฺโส ลทฺธิโยติ สสฺสตุจฺเฉทเอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิโยฯ ยสฺมา สสฺสตทิฏฺฐิกา วฏฺเฏ รชฺชนสฺส อาสนฺนาฯ ตถา หิ เต โอลียนฺตีติ วุจฺจนฺติ, ภวาภวทิฏฺฐีนํ วเสน อิเมสํ สตฺตานํ สํสารโต สีสุกฺขิปนํ นตฺถีติ เอตาว ติสฺโส วิเสสโต คเหตพฺพาฯ
อิธโลกํ ปรโลกญฺจ อตฺถีติ ชานาตีติ เอตฺตาวตา สสฺสตทสฺสนสฺส อปฺปสาวชฺชตาการณมาห, วฏฺฏํ อสฺสาเทติ, อภินนฺทตีติ อิมินา ทนฺธวิราคตายฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ อิธโลกํ ปรโลกญฺจ อตฺถีติ ชานาตีติ อิมินา ตาสุ ตาสุ คตีสุ สตฺตานํ สํสรณํ ปฏิกฺขิปตีติ ทสฺเสติ, สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ อตฺถีติ ชานาตีติ อิมินา กมฺมผลํฯ กุสลํ น กโรตีติ อิมินา กมฺมํ, อกุสลํ กโรนฺโต น ภายตีติ อิมินา ปุญฺญาปุญฺญานิ สภาวโต ชายนฺตีติ ทสฺเสติฯ วฏฺฏํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ ตนฺนินฺนภาวโต สีฆํ ลทฺธิํ ชหิตุํ น สกฺโกติ วฏฺฏุปจฺเฉทสฺส อรุจฺจนโตฯ อุจฺเฉทวาที หิ ตสฺมิํ ภเว อุจฺเฉทํ มญฺญติฯ ตโต ปรํ อิธโลกํ ปรโลกญฺจ อตฺถีติ ชานาติ สุกตทุกฺกฏานํ ผลํ อตฺถีติ ชานาติ กมฺมผลวาทีภาวโตฯ เยภุยฺเยน หิ อุจฺเฉทวาที สภาวนิยติยทิจฺฉาภินิเวเสสุ อญฺญตฺราภินิเวโส โหติฯ สีฆํ ทสฺสนํ ปชหติ วฏฺฏาภิรติยา อภาวโตฯ ปารมิโย ปูเรตุํ สกฺโกนฺโต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา, โลกโวหารมตฺเตเนว โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายตีติ โยชนาฯ อสกฺโกนฺโตติ พุทฺโธ โหตุํ อสกฺโกนฺโตฯ อภินีหารํ กตฺวา อคฺคสาวกาทิภาวสฺส อภินีหารํ สมฺปาเทตฺวาฯ สาวโก หุตฺวาติ อคฺคสาวโก มหาสาวโก หุตฺวา, ตตฺถาปิ เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต วา สุกฺขวิปสฺสโก เอว วา พุทฺธสาวโก หุตฺวา ปรินิพฺพายติฯ สพฺพมิทํ อุจฺเฉทวาทิโน กลฺยาณมิตฺตนิสฺสเยน สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมเน ขิปฺปวิราคตาทสฺสนตฺถํ อาคตํฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ
๒๐๒. กญฺชิเยเนวาติ อารนาเฬนฯ กญฺชิยสทิเสน อุจฺเฉททสฺสเนนฯ ปูริโตติ ปริปุณฺณชฺฌาสโยฯ โสติ ปริพฺพาชโกฯ อปฺปหายาติ อภินฺทิตฺวาฯ วิคฺคโหติ กลโห อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธคฺคาโหติ กตฺวาฯ วิวาทนฺติ วิรุทฺธวาทํฯ วิฆาตนฺติ วิโรธเหตุกํ จิตฺตวิฆาตํฯ วิเหสนฺติ วิคฺคหวิวาทนิมิตฺตํ กายิกํ เจตสิกญฺจ กิลมถํฯ อาทีนวํ ทิสฺวาติ เอตาสํ ทิฏฺฐีนํ เอวรูโป อาทีนโว, อนิยฺยานิกภาวตาย ปน สมฺปติ อายติญฺจ มหาทีนโวติ เอวํ อาทีนวํ ทิสฺวาฯ
๒๐๕. ‘‘เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔๑; สํ. นิ. ๓.๘) กายํ อนฺเวตีติ กายนฺวโย, โสเยว, ตสฺส วา สมูโห กายนฺวยตา, กายปฏิพทฺโธ กิเลโสฯ เตนาห ‘‘กายํ…เป.… อตฺโถ’’ติฯ
อสมฺมิสฺสภาวนฺติ อสงฺกรโต ววตฺถิตภาวํฯ เตน ตาสํ ยถาสกํ ปจฺจยานํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคมํ ทสฺเสติฯ เอวญฺหิ ตาสํ กทาจิปิ สงฺกโร นตฺถิฯ เตนาห ‘‘ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ’’ติอาทิฯ สรูปํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อญฺญา เวทนา’’ติ อนิยเมน วุตฺตตฺตา ตเมว วิคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุปฺปนฺนาว โหนฺติ อนฺตรหิตา วา’’ติ อาหฯ สรูปโต นิยเมตฺวา วุจฺจมาเน กาจิ อนุปฺปนฺนา วา โหติ, กาจิ อนฺตรหิตา วาติฯ จุณฺณวิจุณฺณภาวทสฺสนตฺถนฺติ ขเณ ขเณ ภิชฺชมานภาวทสฺสนตฺถํฯ
น เกนจิ สํวทตีติ เกนจิ ปุคฺคเลน สทฺธิํ ทิฏฺฐิราควเสน สํกิลิฏฺฐจิตฺโต น วทติฯ เตนาห ‘‘สสฺสตํ คเหตฺวา’’ติอาทิฯ น วิวทตีติ วิรุทฺธภาโว หุตฺวา น วิวทติฯ ปริวตฺเตตฺวาติ อุจฺเฉทํ คเหตฺวา เอกจฺจสสฺสตํ คเหตฺวา เอวํ วุตฺตนเยน ตโยปิ วาทา ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพา เตน โวหรตีติ เตน โลกโวหาเรน โลกสมญฺญํ อนติธาวนฺโต สตฺโต ปุริโส ปุคฺคโลติอาทินา โวหรติ, น ปน อิโต พาหิรกา วิย อภินิวิสติฯ เตนาห ‘‘อปรามสนฺโต’’ติฯ กญฺจิ ธมฺมนฺติ รูปาทีสุ เอกํ ธมฺมมฺปิฯ ปรามาสคฺคาเหน อคฺคณฺหนฺโตติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา, ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา จ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสิตฺวา คหเณน อคฺคณฺหนฺโตฯ
กตาวีติ กตกิจฺโจฯ โส วเทยฺยาติ ขีณาสโว ภิกฺขุ อหงฺการมมงฺกาเรสุ สพฺพโส สมุจฺฉินฺเนสุปิ อหํ วทามีติ วเทยฺยฯ ตตฺถ อหนฺติ นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเนฯ มมนฺติ ตสฺส สนฺตกภูเต วตฺถุสฺมิํ โลกนิรุฬฺเหฯ สมญฺญนฺติ ตตฺถ สุกุสลตาย โลเก สมญฺญา กุสโล วิทิตฺวาฯ โวหารมตฺเตนาติ เกวลํ ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา มหาโพธิปารมิโย ปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต สาวโก หุตฺวา เทสโวหารมตฺเตน น อปฺปหีนตณฺโห วิย อนฺธปุถุชฺชโน อภินิเวสนวเสนฯ
๒๐๖. สสฺสตาทีสูติ สสฺสตาภินิเวสาทีสุฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ สสฺสตํ อภิญฺญายาติ สสฺสตทิฏฺฐิํ สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต นิสฺสรณโต อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ปหานนฺติ อจฺจนฺตปฺปหานํ สมุจฺเฉทํฯ รูปสฺส ปหานนฺติ รูปสฺส ตปฺปฏิพทฺธสญฺโญชนปฺปหาเนน ปหานํฯ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธหิ อาสเวหิ อคฺคเหตฺวาว จิตฺตํ วิมุจฺจิฯ ‘‘อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจี’’ติ เอตฺถ กิญฺจิปิ อคฺคเหตฺวา อเสเสตฺวาฯ โสฬส ปญฺญาติ มหาปญฺญาทิกา โสฬส ปญฺญาฯ จตุรงฺคสมนฺนาคโตติ ปุณฺณอุโปสถทิวสตา, เกนจิ อนามนฺติตเมว อเนกสตานํเยว อเนกสหสฺสานํ วา ภิกฺขูนํ สนฺนิปติตตา, สพฺเพสํ เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนตา, ฉฬภิญฺญตา จาติฯ เตนาห ‘‘ตตฺริมานิ องฺคานี’’ติอาทิฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
ทีฆนขสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๕. มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนา
๒๐๗. ทฺเว มาคณฺฑิยาติ ทฺเว เทวคพฺภสทิสนฺติ เทวานํ วสนโอวรกสทิสํฯ เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘ภารทฺวาชโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส อคฺยาคาเร ติณสนฺถารเก’’ติ เอตํ วุตฺตํฯ น เกวลํ ตํ ทิวสเมวาติ ยํ ทิวสํ มาคณฺฑิโย ปริพฺพาชโก ติณสนฺถารกํ ปญฺญตฺตํ, น เกวลํ ตํ ทิวสเมว ภควา เยนญฺญตโร วนสณฺโฑ, เตนุปสงฺกมีติ โยชนาฯ คามูปจาเรติ คามสมีเปฯ สญฺญาณํ กตฺวาติ สญฺญาณํ กตฺวา วิยฯ น หิ ภควโต ตสฺส สญฺญาณกรเณ ปโยชนํ อตฺถิฯ
สมณเสยฺยานุรูปนฺติ สมณสฺส อนุจฺฉวิกา เสยฺยาฯ ปาสํสตฺโถ หิ อยํ รูป-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘อิมํ ติณสนฺถารก’’นฺติอาทิฯ อนากิณฺโณติ วิลุฬิโต อฆฏฺฏิโตฯ หตฺถปาทสีเสหิ ตตฺถ ตตฺถ ปหเฏน น จลิโต อภินฺโน, อจลิตตฺตา เอว อภินฺนํ อตฺถรณํฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปญฺญตฺโต วิยาติ อยํ เฉเกน จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา ตุลิกาย ปริจฺฉินฺนเลขาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ลิขิตา จิตฺตกตเสยฺยา วิยฯ ภูนํ วุจฺจติ วฑฺฒิตํ, ตํ หนฺตีติ ภูนหุโนฯ เตนาห ‘‘หตวฑฺฒิโน’’ติฯ ตํ ปนายํ จกฺขาทีสุ สํวรวิธานํ วฑฺฒิหนนํ มญฺญติฯ เตนาห ‘‘มริยาทการกสฺสา’’ติฯ พฺรูเหตพฺพนฺติ อุฬารวิสยูปหาเรน วฑฺเฒตพฺพํ ปีเณตพฺพํฯ ตํ ปน อนนุภูตานุภวเนน โหตีติ อาห ‘‘อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ อนุภูตํ ปน อปณีตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาที กิเรส ปริพฺพาชโก, ตสฺมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ วฑฺฒิํ ปญฺญเปติฯ ยสฺมา ยํ ฉนฺนมฺปิ จกฺขาทีนํ ยถาสกํ วิสยคฺคหณํ ปฏิกฺขิปนฺโต โลกสฺส อวฑฺฒิตํ วินาสเมว ปญฺญเปติ, ตสฺมา โส สยมฺปิ วฑฺฒิหโต หตวฑฺฒิโตฯ
สํกิเลสโต อารกตฺตา อริโย นิยฺยานิกธมฺมภาวโต ญาโย ธมฺโมฯ วชฺชเลสสฺสปิ อภาวโต กุสโลฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺเธ การณธมฺเม อนวชฺเช’’ติฯ อุคฺคตสฺสาติ อุจฺจกุลีนตาทินา อุฬารสฺสฯ มุเข อารกฺขํ ฐเปตฺวาติ มุเขน สํยโต หุตฺวาฯ อมฺพชมฺพูอาทีนิ คเหตฺวา วิย อปูรยมาโนติ อมฺพชมฺพูอาทีนิ อญฺญมญฺญวิสทิสานิ วิย ปูรณกถานเยน ยํ กิญฺจิ อกเถตฺวาฯ เตนาห ‘‘มยา กถิตนิยาเมนา’’ติฯ
๒๐๘. ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิโตติ ทิวาวิหารโต วุฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ ทิวาวิหาโรปิ หิ ‘‘ปฏิสลฺลาน’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาที’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑๘)ฯ ภควา หิ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานุตฺตรกาลํ เตสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา ทิวาวิหารโต วุฏฺฐาย ตตฺถ คโตฯ สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปญาณํ, ตํ นิพฺพินฺทนวเสนปิ โหติ, สํเวคนิสฺสิตํ สนฺธายาห ‘‘ปีติสํเวเคน สํวิคฺโค’’ติฯ โส ปน ยสฺมา ปุริมาวตฺถาย จลนํ โหติ จิตฺตสฺส, ตสฺมา อาห ‘‘จลิโต กมฺปิโต’’ติฯ ติขิณโสเตน ปุริเสนาติ ภควนฺตํ สนฺธายาหฯ
๒๐๙. ธมฺมเทสนํ อารภิ ยถา วิเนยฺยทมนกุสโล วสนฏฺฐานฏฺเฐนาติ อิทํ อารมิตพฺพภาวสฺส ภาวลกฺขณวจนํฯ อารมติ เอตฺถาติ อาราโม, รูปํ อาราโม เอตสฺสาติ รูปารามํ, ตโต เอว ตนฺนินฺนภาเวน รูเป รตนฺติ รูปรตํ, เตน สมฺโม ทุปฺปตฺติยา รูเปน สมฺมุทิตนฺติ รูปสมฺมุทิตํ, ตเทตํ ตทภิหตชวนกิจฺจํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา วุตฺตํฯ ทนฺตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ทนฺตํ ทมิตํฯ นิพฺพิเสวนนฺติ วิคตวิสุกายิกํฯ คุตฺตนฺติ สติยา คุตฺตํฯ รกฺขิตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ สํวุตนฺติ อปนีตํ ปเวสนิวารเณนฯ เตนาห ‘‘ปิหิต’’นฺติฯ
๒๑๐. อุปฺปชฺชนปริฬาหนฺติ อุปฺปชฺชนกิเลสปริฬาหํฯ กิํ วจนํ วตฺตพฺพํ อสฺสาติ รูปารมฺมณํ อนุภวิตฺวา สมุทยาทิปหานํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ปรินิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชิตฺวา โย วิมุตฺโต, ตตฺถ กิํ วุทฺธิหตปริยาโย อวสฺสํ ลภติ น ลภตีติ ปุจฺฉติฯ ปริพฺพาชโก ตาทิเส สารพทฺธวิมุตฺติเก วุทฺธิหโตติ น วเทยฺยาติ อาห ‘‘น กิญฺจิ, โภ, โคตมา’’ติฯ
๒๑๑. เตติ ตยา, อยเมว วา ปาโฐฯ วสฺสํ วาโส วสฺสํ อุตฺตรปทโลเปน, วสฺสิตุํ อรหตีติ วสฺสิโก, วสฺสกาเล นิวาสานุจฺฉวิโกติ อตฺโถฯ
นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจติ คิมฺหิโก วิย อุจฺโจ, เหมนฺติโก วิย นีโจ น โหติ, อถ โข ตทุภยเวมชฺฌลกฺขณตาย นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจฯ นาติตนูนีติ นาติพหูนีติ คิมฺหิกสฺส วิย น อติพหูนิฯ มิสฺสกาเนวาติ เหมนฺติกคิมฺหิเกสุ วุตฺตลกฺขณโวมิสฺสกานิฯ อุณฺหปเวสนตฺถายาติ นิยูเหสุ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตญฺจ ปติตสูริโยภาสวเสน อุณฺหสฺส อพฺภนฺตรปเวสนตฺถายฯ ภิตฺตินิยูหานิ นีหรียนฺตีติ วิปุลชาลานีติ ปุถุลฉิทฺทานิฯ อุทกยนฺตานีติ อุทกวาหกยนฺตานิฯ
นีลุปฺปลคจฺฉเก กตฺวาติ วิกสิเตหิ นีลุปฺปเลหิ คจฺฉเก นฬินิเก กตฺวาฯ คนฺธกลลนฺติ คนฺธมิสฺสกกทฺทมํฯ ยมกภิตฺตีติ ยุคฬภิตฺติ, ตสฺสา อนฺตเร นาฬิ, ยโต อุทกํ อภิรุหติฯ โลหนาฬินฺติ โลหมยยนฺตนาฬิํฯ ชาลนฺติ ตมฺพโลหมยํ ชาลํฯ เหฏฺฐา ยนฺตํ ปริวตฺเตนฺตีติ เหฏฺฐาภาเค อุทกยนฺตํ คเมนฺติฯ อุทกผุสิเต เตเมนฺเต วิวณฺณตา มาโหสีติ นีลปฏํ นิวาเสติฯ ทิวากาเลติ ทิวสเวลายฯ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต วิหรามีติ เอเตน อตฺตโน ผลสมาปตฺติวิหาโร ภควตา ทสฺสิโตติ อาห – ‘‘ตาย รติยา รมมาโนติ อิทํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติรติํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ
๒๑๒. มหา จ เนสํ ปปญฺโจติ เนสํ ราชูนํ มหาปปญฺโจ ราชิทฺธิวเสน สพฺพทา สมฺปตฺติวิสโย จ, อนุภวิตุํ น ลภนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ มนฺเต คเวสนฺตา วิจรนฺติ, น โภคสุขํฯ คณนา นาม อจฺฉินฺนคณนา, น วิคณคณนา น ปณคณนาฯ อาวฏฺโฏติ ยถาธิคเต ทิพฺเพ กาเม ปหาย กามเหตุ อาวฏฺโฏ นิวตฺโต ปริวตฺติโต ภเวยฺยฯ เอวํ มานุสกา กามาติ ยถา โกจิ กุสคฺเคน อุทกํ คเหตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ มิเนยฺยฯ ตตฺถ มหาสมุทฺเท อุทกเมว มหนฺตํ วิปุลํ ปณีตญฺจ, เอวํ ทิพฺพานํ กามานํ สมีเป อุปนิธาย มานุสกา กามา อปฺปมตฺตกา โอรมตฺตกา นิหีนา, ทิพฺพาว กามา มหนฺตา วิปุลา อุฬารา ปณีตาฯ สมธิคยฺหาติ สมฺมา อธิคมนวเสน นิคฺคยฺห ทิพฺพมฺปิ สุขํ หีนํ กตฺวา ติฏฺฐติฯ
๒๑๓. อาโรคฺยเหตุกํ สุขํ อสฺส อตฺถีติ สุขี, ตํ ปนสฺส โรควิคมโตวาติ อาห ‘‘ปฐมํ ทุกฺขิโต ปจฺฉา สุขิโต’’ติฯ เสรี นาม อตฺตาธีนวุตฺตีติ อาห ‘‘เสรี เอกโก ภเวยฺยา’’ติฯ อตฺตโน วโส สยํวสีฯ องฺคารกปลฺลํ วิย กามวตฺถุปริฬาหเหตุโตฯ ตจฺเฉตฺวาติ ฆฏฺเฏตฺวา, กณฺฑูยิตฺวาติ อตฺโถฯ
๒๑๔. เยน กาโย มธุรกชาโต โหติ, ตํ กิร กุฏฺฐํ ฉวิํ วินาเสติ, จมฺมํ ฉิทฺทชาตํ วิย โหติฯ เตเนวาห ‘‘อุปหตกายปฺปสาโท’’ติฯ ปจฺจลตฺถาติ ปฏิลภิฯ อวิชฺชาภิภูตตาย วิโรธิปจฺจยสมาโยเคน ปญฺญินฺทฺริยสฺส อุปหตตฺตาฯ อายติํ ทุกฺขผลตาย เอตรหิ จ กิเลสทุกฺขพหุลตาย กามานํ ทุกฺขสมฺผสฺสตา, ตทุภยสํยุตฺเตสุ เตสุ จ ตํ อสลฺลกฺขิตฺวา
๒๑๕. ตานีติ กุฏฺฐสรีเร วณมุขานิฯ อสุจีนีติ อสุภานิฯ ทุคฺคนฺธานีติ วิสฺสคนฺธานิฯ ปูตีนีติ กุณปภูตานิฯ อิทานีติ เอตรหิฯ นเขหิ วิปฺปตจฺฉนอคฺคิปริตาปเนหิ อตินิปฺปีฬนกาเล ปาณกา…เป.… ปคฺฆรนฺติ, เตน เวทนา ตนุกา โหติฯ เอวนฺติ วุตฺตนเยน เวทนาย ตนุกภาวโตฯ
อาโรคฺยภาเว ธนลาภาทิลาภุปฺปตฺติโต, อสติ จ อาโรคฺเย ลาภสฺส นิรตฺถกภาวโต, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ ลาภสฺส นิมิตฺตภาวโต จ อาโรคฺยปรมา ลาภาฯ นิพฺพาเน สุขุปฺปตฺติโต, อสติ จ นิพฺพานาธิคเม ตาทิสสฺส สุขสฺส อนุปลพฺภนโต, สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา จ สพฺพโส จ สํสารทุกฺขาภาวโต, อธิคเต จ ตสฺมิํ สกลวฏฺฏทุกฺขาภาวโต จ นิพฺพานํ ปรมํ สุขํฯ ปุพฺพภาคมคฺคานนฺติ กายานุปสฺสนาทิเภทภินฺนานํ อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคิยานํ มคฺคานํฯ เตสญฺจ อมตคามิตา นาม ตนฺนินฺนตาวเสเนว สจฺฉิกิริยาวเสนาติ อาห ‘‘ปุพฺพภาคคมเนเนว อมตคามิน’’นฺติฯ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค เขโม สพฺพปริสฺสยสมุคฺฆาตเนน อนุปทฺทุตตฺตา, ตํสมงฺคีนํ สพฺพโส อนุปทฺทุตตฺตา ตํสมงฺคีนํ สพฺพโส อนุปทฺทวเหตุโต จฯ ลทฺธิวเสน คหิตาติ สสฺสตวาทาทีหิ เกวลํ เตสํ ลทฺธิวเสน ตถา คหิตาฯ เขมอมตคามินนฺติ อิมินา หิ ‘‘เขมํอมตคามิน’’นฺติ วิภตฺติอโลเปน นิทฺเทโส, อตฺโถ ปน วิภตฺติโลเปน ทฏฺฐพฺโพติ ทสฺเสติฯ
๒๑๖. อโนมชฺชตีติ เหฏฺฐา โอตาเรนฺโต มชฺชติฯ
๒๑๗. เฉกนฺติ ฆนภาเวน วีตํฯ ฆนมฏฺฐภาเวน สุนฺทรํ โหตีติ อาห ‘‘สมฺปนฺน’’นฺติฯ สาธูหิ ปรมปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺเฐหิ ลาโต คหิโตติ สาหุฬิฯ สงฺการโจฬกํ นิจฺจกาฬกํฯ
๒๑๘. ตตฺถ ตตฺถ รุชนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน โรโคว ภูโตฯ วิปสฺสนาญาเณนปิ สิขาปฺปตฺเตน อาโรคฺยํ เอกเทเสน ปสฺสติ, นิพฺพานญฺจ วฏฺฏปฏิปกฺขโตติ อาห ‘‘วิปสฺสนาญาณญฺเจวา’’ติฯ
๒๑๙. อนฺตราติ อุปหโตติ ปิตฺตเสมฺหาทิโทเสหิ ทูสิตภาเวน กถิโตฯ ปิตฺตาทิโทเส ปน เภสชฺชเสวนาย นิวตฺเตนฺโต อุปหตํ ปฏิปากติกํ กโรนฺโต จกฺขูนิ อุปฺปาเทติ นามฯ วินฏฺฐานีติ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปนฺนานิฯ
๒๒๐. ปุพฺเพ วุตฺเต สาหุฬิยจีเรฯ วฏฺเฏ อนุคตจิตฺเตนาติ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อนาทีนวทสฺสิตาย อนุคามิจิตฺเตนฯ
๒๒๑. ธมฺมสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ อนุธมฺมนฺติ อนุรูปํ นิยฺยานธมฺมํฯ เตนาห ‘‘อนุจฺฉวิกํ ปฏิปท’’นฺติฯ ปญฺจกฺขนฺเธติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ทสฺเสติฯ ‘‘ทีฆรตฺตํ วต, โภ’’ติอาทินา ปาฬิยํ วิวฏฺฏํ ทสฺสิตํฯ เตนาห ‘‘อุปาทานนิโรธาติ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๖. สนฺทกสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. เทเวน ‘‘วสฺโส…เป.… รหโท’’ติฯ คุหาติ ปํสุคุหา ปาสาณคุหา มิสฺสกคุหาติ ติสฺโส คุหาฯ ตตฺถ ปํสุคุหา อุทกมุตฺตฏฺฐาเน อโหสิ นินฺนฏฺฐานํ ปน อุทเกน อชฺโฌตฺถตํฯ อุมงฺคํ กตฺวาติ เหฏฺฐา สุทุคฺคํ กตฺวาฯ อนมตคฺคิยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ ‘‘น โข โส สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อนาวุฏฺฐปุพฺโพ’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๖๐) อิทญฺจ ตฬากํ มยา วุตฺถปุพฺพํ ภวิสฺสติ, ตมฺปิ ฐานํ โส จ อตฺตภาโว อปญฺญตฺติกภาวํ คโตติ เอวํ อนมตคฺคิยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตาทิสํ ฐานํ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ อิมินา นเยน สมุทฺทปพฺพตทสฺสนาทีสุปิ ปจฺจเวกฺขณาวิธิ เวทิตพฺโพฯ
อุจฺจํ นทมานายาติ อุจฺจํ กตฺวา สทฺทํ กโรนฺติยา กามสฺสาทภวสฺสาทาทิวตฺถุนฺติ ‘‘อยญฺจ อยญฺจ กาโม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, อสุโก ภโว อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, เอวมยํ โลโก ปิเยหิ ปิยตโร’’ติ เอวํ กามสฺสาทภวสฺสาทโลกสฺสาทาทิสงฺขาตํ วตฺถุํฯ ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค โมกฺขมคฺโค จ, ตํ นิยฺยานํ อรหติ, นิยฺยาเน วา นิยุตฺตาติ นิยฺยานิกา, นิยฺยานํ วา ผลํ เอติสฺสา อตฺถีติ นิยฺยานิกา, วจีทุจฺจริตาทิสํกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา นิยฺยานียา, อี-การสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา นิยฺยานิกา, เจตนาย สทฺธิํ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ติรจฺฉานภูตาติ ติโรกรณภูตาฯ เคหสฺสิตกถาติ กามปฏิสํยุตฺตกถาฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ วิสิขาติ ฆรสนฺนิเวโส, วิสิขาคหเณน จ ตนฺนิวาสิโน คหิตา ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. ๑.อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา) วิยฯ เตเนวาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติ ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ จฯ กุมฺภฏฺฐานปฺปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห ‘‘กุมฺภทาสิกถา วา’’ติฯ
๒๒๘. โวหาโร วิย เตสํ ตถา โวหารมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘พฺรหฺมจริยวาเส’’ติฯ อกตาติ สเมน, วิสเมน วา เกนจิ เหตุนา น กตา น วิหิตาฯ กตวิโธ กรณวิธิ นตฺถิ อกฏวิธาฯ ปททฺวเยนปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตตํ ทสฺเสติฯ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส เทวสฺส, อิสฺสราทิโน วา อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาตาติ กสฺสจิ อนิมฺมาปิตาฯ รูปาทิชนกภาวนฺติ รูปสทฺทาทีนํ ปจฺจยภาวํ, รูปาทโยปิ ปถวิยาทีหิ ‘‘ปพฺพตกูฏา วิย ฐิตาติ กูฏฏฺฐา’’ติฯ ยมิทํ พีชโต องฺกุราทิ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ นาวิชฺชมานํ, อญฺญถา อญฺญโตปิ อญฺญสฺส อุปลทฺธิ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ ฐิตาติ เอวํ นิพฺพิการา ฐิตาฯ อุภเยนปีติ อตฺถทฺวเยนปีติ วทนฺติฯ ‘‘กูฏฏฺฐา เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตา’’ติ ปททฺวเยนปิฯ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํฯ ฐิตตฺตาติ นิพฺพิการาภาเวน ฐิตตฺตาฯ น จลนฺตีติ วิการํ นาปชฺชนฺติฯ วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตตาฯ อนิญฺชนญฺจ อตฺถโต ปกติยา อวฏฺฐานเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น วิปริณาเมนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว เต อญฺญมญฺญํ น พฺยาพาเธนฺติฯ สติ หิ วิการํ อาปาเทตพฺพตาย พฺยาพาธกตาปิ สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพตาย อนุคฺคาหกตาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘นาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ
ปถวี เอว กาเยกเทสตฺตา ปถวีกาโยฯ หนฺตุํ วา ฆาเตตุํ วา สมตฺโถ นาม นตฺถิ ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต, เอเตเนว เนสมหนฺตพฺพตา อฆาเตตพฺพตา อตฺถโต วุตฺตาเยวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สตฺตนฺนํตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิฯ โสตุํ วา สาเวตุํ วา สมตฺโถ นาม นตฺถีติ ปจฺเจกํ เนสํ สวเนสุ อสมตฺถตฺตา ตเทกเทสาทีสุปิ อสมตฺถตํ ทีเปติฯ ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ สตฺถปฺปหาโรติ อาห ‘‘ยถา มุคฺคราสิอาทีสู’’ติอาทิฯ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหติ, หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ เกวลํ ตกฺกมตฺเตน นิรตฺถกํ ทิฏฺฐิํ ทีเปตีติ เอเตน ยสฺมา ตกฺกิกา นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิญฺจิ อตฺตนา ปริกปฺปิตํ สารโต มญฺญมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตกฺกทิฏฺฐิคฺคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺฐิวตฺถุสฺมิํ วิญฺญูหิ วิจารณา กตฺตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เกจีติ สารสมาสาจริยาฯ ปญฺจินฺทฺริยวเสนาติ ปญฺจรูปินฺทฺริยวเสนฯ กมฺมนฺติ ลทฺธิ กมฺมภาเวน สุปากฏตฺตาฯ อวงฺกกถาตารณาทิกา ทฺวาสฏฺฐิ ปฏิปทาฯ เอกสฺมิํ กปฺเปติ เอกสฺมิํ มหากปฺเปฯ
ปุริสภูมิโยติ ภิกฺขุ จ ปนฺนโกติอาทิ เตสํ ปาฬิเยวฯ ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโกติ วทนฺติ, เตสํ วา ปฏิปตฺติํ ชิโนติ ชิณฺโณ, ชราวเสน นิหีนธาตุโกติ วทนฺติ, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขํ ชินิตฺวา ฐิโตฯ โส กิร ตถาภูโต กสฺสจิปิ ธมฺมํ น กเถติ, เตนาห ‘‘น กิญฺจิ อาหา’’ติฯ อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๓๙๔) นเยน วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภิํฯ ตโต เอว ชิฆจฺฉาทุพฺพลปเรตตาย สยนปรายณํ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติฯ
อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานํ อาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิฯ ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตา, มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิสพฺพมิคชาติฯ พหู เทวาติ จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน เนสํ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวาฯ ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺโจ อนฺตรเภโท ‘‘มหาสมยสุตฺเตน’’ (ที. นิ. ๒.๓๓๑ อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ มานุสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาควเสน มานุสาปิ อนนฺตเภทาฯ ปิสาจา เอว เปสาจา, เต อปรเปตาทโย มหนฺตา เวทิตพฺพาฯ
ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุฬีรมุจลินฺทนาเมน วทติฯ คณฺฐิกาติ ปพฺพคณฺฐิกาฯ ปณฺฑิโตปิ…เป.… อุทฺธํ น คจฺฉติ, กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโตฯ
อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ สีลาทินา ปริปาเจติ นาม สีฆํเยว วิสุทฺธิปฺปตฺติยาฯ ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส ปตฺวา ปตฺวา ปริปกฺกภาวาปาทเนน พฺยนฺติํ กโรติ นามฯ สุตฺตคุเฬติ สุตฺตวฏฺฏิยํฯ นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตีติ อุปมาย สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น ตสฺส วทฺธีติ ทสฺเสติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตาฯ
๒๒๙. นิยติวาเท ปกฺขิปนฺโตติ สพฺพญฺญุตํ ปฏิชานิตฺวาปิ ปเทสญฺญุตาย อสมฺปายมาโน ตตฺถ อตฺตโน อญฺญาณกิริยํ ปริหริตุํ อสกฺโกนฺโต จ ‘‘เอวเมสา นิยตี’’ติ นิยติวาเท ปกฺขิปนฺโตฯ
๒๓๐. ธมฺมกถาย อนุสฺสวี, เตเนวสฺส อปสฺสยวาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุสฺสวนิสฺสิโต’’ติ อาหฯ สวนํ สจฺจโตติ ยํ กิญฺจิ อนุสฺสวํ, ตํ สวนํ สจฺจนฺติ คเหตฺวา ฐิโตฯ ปิฏกสมฺปทายาติ คนฺถสมฺปาทเนน, ตาทิสํ คนฺถํ ปคุณํ วาจุคฺคตํ กตฺวา ตํ นิสฺสาย ธมฺมํ กเถติฯ เตนาห ‘‘วคฺคปณฺณาสกายา’’ติอาทิฯ
๒๓๒. มนฺทปญฺโญติ โมมูโหติ สมฺมุยฺหโกฯ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิวิโธ นานปฺปกาโร เขโป วาจาย ปรวาทานํ ขีปนํ วาจาวิกฺเขโป, ตํ วาจาวิกฺเขปํ, น มรติ น ปจฺฉิชฺชติ ยถาวุตฺโต วาทวิกฺเขโป เอตายาติ อมรา, ตตฺถ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ อมราวิกฺเขโป, ตํ อมราวิกฺเขปํฯ อปริยนฺตวิกฺเขปนฺติ ‘‘เอวมฺปิ เม โน’’ติอาทินา ปุจฺฉิตสฺส อปริโยสาปนวเสน วิกฺเขปํฯ อิโต จิโต จ สนฺธาวติ เอกสฺมิํ สภาเว อนวฏฺฐานโตฯ คาหํ น อุปคจฺฉตีติ มิจฺฉาคาหตาย อุตฺตรวิธานาย ปุริมปกฺขํ ฐเปตฺวา คาหํ น อุปคจฺฉติฯ อมราสทิสาย อมราย วิกฺเขโปติ อมราวิกฺเขโปฯ
อิทํ กุสลนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถฯ อมราวิกฺเขปิโก ยถา กุสเล, เอวํ อญฺญสฺมิํ ยํ กิญฺจิ เกนจิ ปุจฺฉิตํ อตฺถํ อตฺตโน อรุจฺจนตาย ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ วิกฺเขปญฺเญว อาปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉิตาการปฏิเสธนวเสน วิกฺขิปนาการทสฺสนํฯ นนุ เจตฺถ วิกฺเขปวาทิโน วิกฺเขปปกฺขสฺส อนนุชานนํ วิกฺเขปปกฺเข อวฏฺฐานํ ยุตฺตนฺติ? น, ตตฺถาปิ ตสฺส สมฺมูฬฺหสฺส ปฏิกฺเขปวเสเนว วิกฺเขปวาทสฺส ปวตฺตนโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โน’’ติฯ ตถา หิ สญฺจโย เพลฏฺฐปุตฺโต รญฺญา อชาตสตฺตุนา สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ปุฏฺโฐ ปรโลกตฺติกาทีนํ ปฏิเสธนมุเขน วิกฺเขปํ พฺยากาสิฯ
เอตฺถาห – ‘‘นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม ปรโลกตฺติกาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน ปุจฺฉาย วิกฺเขปมตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส กถํ ทิฏฺฐิคตภาโวฯ น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตมตฺถํ อชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน
๒๓๔. สนฺนิธิการกํ กาเมติ เอตฺถ อนินฺทฺริยพทฺธานิ อธิปฺเปตานีติ ติลตณฺฑุลาทิคฺคหณํ, ตสฺส โลกสฺส อปฺปสาทปริหารตฺถํ กทาจิ ตณฺฑุลนาฬิอาทิสงฺคหณกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติลตณฺฑุลาทโย ปญฺญายนฺตี’’ติฯ
๒๓๖. อาชีวกา มตา นามาติ อิเม อาชีวกา สพฺพโส สมฺมาปฏิปตฺติรหิตา มิจฺฉา เอว จ ปฏิปชฺชมานา อธิสีลสงฺขาตสฺส สีลชีวิตสฺส อภาเวน มตา นามฯ ปุตฺตมตาติ มตปุตฺตาฯ สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยวาโส อตฺถีติ สมณํ เอว โคตมํ ปริสุทฺโธ สุปริปุณฺโณ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาวโห พฺรหฺมจริยวาโส อตฺถิฯ เอเตเนตฺถ ธมฺมสุธมฺมตาทิทีปเนน พุทฺธสุพุทฺธตญฺจ ทีเปติ, อญฺญตฺถ นตฺถีติ อิมินา พาหิรเกสุ ตสฺส อภาวํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
สนฺทกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๗. มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา
๒๓๗. อภิญฺญาตาติ อปฺปสทฺทวินีโตติ วุจฺจมาเน อญฺเญน วินีตภาโว ทีปิโต โหติ, ภควา ปน สยมฺภุญาเณน สยเมว วินีโตฯ ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘อปฺปสทฺทวินีโต’’ติ น วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘น หิ ภควา อญฺเญน วินีโต’’ติฯ
๒๓๘. หิยฺโยทิวสํ อุปาทาย ตโต อาสนฺนานิ กติปยานิ ทิวสานิ ปุริมานิ นาม โหนฺติ, ปุริมานีติ จ ปุพฺพกานิ, อตีตานีติ อตฺโถฯ ตโต ปรนฺติ ยถา วุตฺตอตีตทิวสโต อนนฺตรํ ปรํ ปุริมตรํ อติสเยน ปุริมตฺตาฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ปวตฺติโต ยถากฺกมํ ปุริมปุริมตรภาโว, เอวํ สนฺเตปิ ยเทตฺถ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ, ตโต ปภุติ ยํ ยํ โอรํ, ตํ ตํ ปรํ, ยํ ยํ ปรํ, ตํ ตํ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ โหติฯ กุตูหลยุตฺตา สาลา กุตูหลสาลา ยถา ‘‘อาชญฺญรโถ’’ติฯ อิเม ทสฺสนาทโยฯ
อยถาภูตคุเณหีติ อยถาภูตํ มิจฺฉาทีปิตอตฺถมตฺเตเนว อุคฺโฆสิตคุเณหิ สมุคฺคโต โฆสิโตฯ ตรนฺติ อติกฺกมนฺติ เอเตนาติ ติตฺถํ, อคฺคมคฺโคฯ ทิฏฺฐิคติกมคฺโค ปน อยถาภูโตปิ เตสํ ตถา วิตรณํ อุปาทาย ติตฺถนฺติ โวหรียตีติ ตํ กโรนฺตา ติตฺถกราฯ โอสรตีติ ปวิสติฯ
๒๓๙. สหิตนฺติ ปุพฺพาปราวิรุทฺธํฯ น กิญฺจิ ชาตนฺติ ปฏิญฺญาโทสเหตุโทสอุทาหรณโทสทุฏฺฐโทสตาย น กิญฺจิ ชาตํฯ เตนาห ‘‘อาโรปิโต เต วาโท’’ติฯ วทนฺติ เตน ปริภาสนฺตีติ วาโท โทโสฯ สภาวกฺโกเสนาติ สภาวโต ปวตฺตโกฏฺฐาเสนฯ
๒๔๐. ปีเฬยฺยาติ มธุภณฺเฑน สห ภาชเน ปีเฬตฺวา ทเทยฺยฯ สพฺรหฺมจารีหิ สมฺปโยเชตฺวาติ สหธมฺมิเกหิ วิเหฐนปโยคํ กตฺวา, เตนาห ‘‘วิวาทํ กตฺวา’’ติฯ
๒๔๑. อิตรีตเรนาติ ปณีตโต อิตเรนฯ เตนาห ‘‘ลามกลามเกนา’’ติฯ
๒๔๒. ภตฺตโกสเกนาติ เพลุวมตฺตภตฺตาหาราติ พิลฺลปมาณภตฺตโภชนาฯ โอฏฺฐวฏฺฏิยาติ มุขวฏฺฏิยาฯ สพฺพากาเรเนวาติ สพฺพปฺปกาเรเนวฯ อนปฺปาหาโรติ น วตฺตพฺโพ กทาจิ อปฺปาหาโรติ กตฺวาฯ ตตฺถ อติวิย อญฺเญหิ อวิสยฺหํ อปฺปาหารตํ ภควโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปธานภูมิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มยาติ นิสฺสกฺกวจนํฯ วิเสสตราติ เตน ธมฺเมน วิเสสวนฺตตราฯ
วตสมาทานวเสเนว ปํสุกูลิกาติ อาห – ‘‘สมาทินฺนปํสุกูลิกงฺคา’’ติ, สทฺทตฺโถ ปน ‘‘วิสุทฺธิมคฺเค’’ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๔) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ ปิณฺฑปาติกา สปทานจาริโนติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ตตฺถ สตฺเถน ฉินฺทิตตฺตา สตฺถลูขานิฯ ยํ ยํ สปฺปายํ, ตสฺเสว คหณํ อุจฺจินนฺติ อาห ‘‘อุจฺจินิตฺวา…เป.… ถิรฏฺฐานเมว คเหตฺวา’’ติฯ อลาพุโลมสานีติ อลาพุโลมานิ วิย สุขุมตรานิ จีวรสุตฺตํสูนิ เอเตสํ สนฺตีติ อลาพุโลมสานิฯ ปาติตสาณปํสุกูลนฺติ กเฬวเรน สทฺธิํ ฉฑฺฑิตสาณมยํ ปํสุกูลํ, ยํ ตุมฺพมตฺเต ปุฬเว โอธุนิตฺวา สตฺถา คณฺหิฯ
‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผ’’นฺติอาทินา (ธ. ป. ๔๙) วุตฺตํ มธุกรภิกฺขาจารวตํ ‘‘ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติ (มหาว. ๗๓, ๑๒๘) วจนโต ภิกฺขูนํ ปกติภูตํ วตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุญฺฉาสเก วเต รตา’’ติฯ วต-สทฺโท เจตฺถ ปกติวตสงฺขาตํ สกวตํ วทติฯ เตนาห ‘‘อุญฺฉาจริยสงฺขาเต ภิกฺขูนํ ปกติวเต’’ติฯ อุจฺจนีจฆรทฺวารฏฺฐายิโนติ มหนฺตขุทฺทกเคหานํ พหิทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐายิโนฯ กพรมิสฺสกํ ภตฺตํ สํหริตฺวาติ กณาชกมิสฺสกํ ภตฺตํ สมฺปิณฺฑิตฺวาฯ อุมฺมารโต ปฏฺฐายาติ ฆรุมฺมารโต ปฏฺฐายฯ
จีวรานุคฺคหตฺถนฺติ จีวรานุรกฺขณตฺถํฯ เอตฺถ จ ยสฺมา พุทฺธา นาม สเทวเก โลเก อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ, สา จสฺส ปุญฺญกฺเขตฺตตา ปรมุกฺกํสคตา, ตสฺมา สตฺตานํ ตาทิสํ อุปการํ อาจิกฺขิตฺวา เต จ อนุคฺคณฺหนฺตา คหปติจีวรํ สาทิยนฺติ, จตุปจฺจยสนฺโตเส ปน เน ปรมุกฺกํสคตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๒๔๔. สปฺปจฺจยนฺติ สเหตุกํ สการณํ หุตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ โจทโก ปน อธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘กิํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิตโร ‘‘โน น เทเสตี’’ติอาทินา อธิปฺปายํ วิวรติฯ นิทานนฺติ เจตฺถ ญาปกํ อุปฺปตฺติการณํ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ ตสฺส ตสฺส อนุปฺปตฺติยุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปกฺขหรณโต ‘‘สปฺปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปุริมสฺเสเวตํ เววจน’’นฺติฯ ราคาทีนํ วา ปฏิหรณํ ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ, สห ปาฏิหาริเยนาติ สปฺปาฏิหาริยํฯ ราคาทิปฏิเสธวเสเนว หิ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติฯ
๒๔๕. ตสฺส ตสฺส ปญฺหสฺสาติ ยํ ยํ ปญฺหํ ปโร อภิสงฺขริตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส ปญฺหสฺสฯ อุปริ อาคมนวาทปถนฺติ วิสฺสชฺชเน กเต ตโต อุปริ อาคจฺฉนกํ วาทมคฺคํฯ วิเสเสตฺวา วทนฺโตติ วตฺตติ, ‘‘โภ โคตม, วตฺตุมรหตี’’ติ อตฺตโน วาทเภทนตฺถํ อาหตํ การณํ อตฺตโน มารณตฺถํ อาวุธํ นิทสฺเสนฺโต วิย วิเสเสตฺวา วทนฺโต ปหารเกน วจเนนฯ อนฺตรนฺตเรติ มยา วุจฺจมานกถาปพนฺธสฺส อนฺตรนฺตเรฯ ทเทยฺย วเทยฺยฯ เอวรูเปสุ ฐาเนสูติ ปรวาทีหิ สทฺธิํ วาทปฏิวาทฏฺฐาเนสุฯ เต นิคฺคเหตุํ มยา เทสิตํ สุตฺตปทํ อาเนตฺวา มมเยว อนุสาสนิํ โอวาทํ ปจฺจาสีสนฺติฯ
๒๔๖. สมฺปาเทมีติ มโนรถํ สมฺปาเทมิฯ ปริปูเรมีติ อชฺฌาสยํ ปริปูเรมิฯ อธิสีเลติ อธิเก อุตฺตมสีเลฯ สาวกสีลโต จ ปจฺเจกพุทฺธสีลโต จ พุทฺธานํ สีลํ อธิกํ อุกฺกฏฺฐํ ปรมุกฺกํสโต อนญฺญสาธารณภาวโตฯ เตนาห ‘‘พุทฺธสีลํ นาม กถิต’’นฺติฯ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาติ ตตฺถ ตตฺถ ฐานโส อุปฺปนฺนปญฺญาฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ อวเสสา ปญฺญาติ อิธ ปาฬิยํ อาคตา อนาคตา จ ยถาวุตฺตญาณทฺวยวินิมุตฺตา ปญฺญาฯ
๒๔๗. วิเสสาธิคมานนฺติ สติปฏฺฐานาทีนํ อธิคนฺธพฺพวิเสสานํฯ อภิญฺญา นาม ฉ อภิญฺญา, ตาสุ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ฉฬภิญฺญารหโตว อคฺคมคฺคปญฺญา อิธ อภิญฺญาติ อธิปฺเปตา, ตสฺส โวสานํ ปริโยสานํ ปารมี ปรมุกฺกํสาติ อวกํสาติ จ อคฺคผลํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อภิญฺญา…เป.… อรหตฺตํ ปตฺตา’’ติฯ
อุปายปธาเนติ อริยผลาธิคมนสฺส อุปายภูเต ปธาเนฯ ‘‘อนุปฺปนฺนปาปกานุปฺปาทาทิอตฺถา’’ติ คหิตา ตเถว โหนฺติ, ตํ อตฺถํ สาเธนฺติเยวาติ เอตสฺส อตฺถสฺส ทีปโก สมฺมา-สทฺโทติ ยถาอธิปฺเปตตฺถสฺส อนุปฺปนฺนปาปกานุปฺปาทาทิโน อุปายภูเต, ปธานอุปายภูเตติ อตฺโถฯ สมฺมา-สทฺทสฺส วา โยนิโส อตฺถทีปกตํ สนฺธาย ‘‘โยนิโส ปธาเน’’ติ วุตฺตํฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ อุปฺปาเทติ ปวตฺเตติ วาฯ วายมตีติ ปโยคปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติฯ จิตฺตํ อุกฺขิปตีติ ปทหตีติ สมฺมปฺปธานภูตํ วีริยํ ปวตฺเตติฯ ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริ ปทานิ อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ วฑฺฒิยา ปริปูรณตฺถนฺติ ยาวตา ภาวนาปาริปูริยา ปริปูรณตฺถํฯ ยา ฐิตีติ ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขวิคเมน อวฏฺฐิติฯ โส อสมฺโมโสติ โส อวินาโสฯ ยํ เวปุลฺลนฺติ โย สพฺพโส วิปุลภาโว มหนฺตตาฯ ภาวนาปาริปูรีติ ภาวนาย ปริปูริตาฯ อตฺโถติปิ เวทิตพฺพํ ปุริมปจฺฉิมปทานํ สมานตฺถภาวโตฯ
ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตาตํตํวิเสสาธิคมสฺส ปฏิปทาวิภาวนาย อารทฺธตฺตาฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปชฺชเนน อนตฺถาวหตา นาม นตฺถีติ วุตฺตํ – ‘‘อุปฺปชฺชมานา’’ติ วจนํ อุปฺปนฺนานํ ราสนฺตรภาเวน คหิตตฺตาฯ ตถา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชเนนาติ วุตฺตํ – อนุปฺปชฺชมานาติ วจนํ อุปฺปนฺนานํ ราสนฺตรภาเวน คหิตตฺตาฯ นิรุชฺฌมานาติ ปฏิปกฺขสมาโยเคน วินสฺสมานา, น ขณนิโรธวเสน นิรุชฺฌมานาฯ
โลภาทโย เวทิตพฺพา, เย อารทฺธวิปสฺสกานํ อุปฺปชฺชนารหาฯ สกิํ อุปฺปชฺชิตฺวาติ สภาวกถนมตฺตเมตํฯ เอกวารเมว หิ มคฺโค อุปฺปชฺชติฯ นิรุชฺฌมาโนติ สรเสเนว นิรุชฺฌมาโนฯ น หิ ตสฺส ปฏิปกฺขสมาโยโค นาม อตฺถิฯ ผลสฺสาติ อนนฺตรกาเลว อุปฺปชฺชนกผลสฺสฯ ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌตีติ อิมินา มคฺโค สมฺปติ อายติญฺจ เอกนฺเตเนว อตฺถาวโหติ ทสฺเสติฯ ปุริมสฺมิมฺปีติ ‘‘อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’’นฺติ เอตสฺมิํ ตติยวาเรปิฯ ‘‘สมถวิปสฺสนา คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ, ตํ ปน มคฺคสฺส อนุปฺปนฺนตาย สพฺภาวโต, อนุปฺปชฺชมาเน จ ตสฺมิํ วฏฺฏานตฺถสพฺภาวโตติ มคฺคสฺสปิ สาธารณภาวโต น ยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ ยทิ สมถวิปสฺสนานมฺปิ อนุปฺปตฺติ อนตฺถาวหา, มคฺคสฺส อนุปฺปตฺติยา วตฺตพฺพํ นตฺถีติฯ
มหนฺตํ คารวํ โหติ, ตสฺมา ‘‘สงฺฆคารเวน ยถารุจิ วนฺทิตุํ น ลภามี’’ติ สงฺเฆน สห น นิกฺขมิฯ เอตฺตกํ ธาตูนํ นิธานํ นาม อญฺญตฺร นตฺถิ, มหาธาตุนิธานโต หิ นีหริตฺวา กติปยา ธาตุโย ตตฺถ ตตฺถ เจติเย อุปนีตา, อิธ ปน รามคามถูเป วินฏฺเฐ นาคภวนํ ปวิฏฺฐา โทณมตฺตา ธาตุโย อุปนีตาฯ อติมนฺทานิ โนติ นนุ อติวิย มนฺทานิฯ
สํวิชฺชิตฺวาติ ‘‘กถญฺหิ นาม มาทิโส อีทิสํ อนตฺถํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ สํเวคํ ชเนตฺวาฯ อีทิสํ นาม มาทิสํ อารพฺภ วตฺตพฺพนฺติ กิํ วทตีติ ตํ วจนํ อนาทิยนฺโตฯ
สนฺตสมาปตฺติโต ‘‘สนฺตาย…เป.… น สกฺโกตี’’ติฯ น หิ มหารชฺชุยา ฉินฺนาย สุตฺตตนฺตู สนฺถมฺเภตุํ สกฺโกนฺตีติฯ สมเถ ทสฺเสตฺวา เตน สมานคติกา อิมสฺมิํ วิสเย วิปสฺสนาปีติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา…เป.… สํวตฺตนฺตี’’ติฯ
กาสาวนฺติ กาสาววตฺถํฯ กจฺฉํ ปีเฬตฺวา นิวตฺถนฺติ ปจฺฉิมํ โอวฏฺฏิกํ ปีเฬนฺโต วิย ทฬฺหํ กตฺวา นิวตฺถํ อทฺทสํสูติ โยชนาฯ
วุตฺตนเยนาติ (อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๓๙๔) ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติอาทินา วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพกเนกฺขมฺมปฏิปตฺติยา ฉนฺทราคํ วิกฺขมฺภยโต สมุจฺฉินฺทนฺตสฺส จ ‘‘อนุปฺปนฺโน จ กามาสโว น อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา เหฏฺฐา สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๕ อาทโย; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๕ อาทโย) วุตฺตนเยนฯ อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธวิปาโกติ ตทารมฺมณมาหฯ อนุภวิตฺวา ภวิตฺวา จ วิคตํ ภูตวิคตํฯ อนุภูตภูตา หิ ภูตตาสามญฺเญน ภูต-สทฺเทน วุตฺตาฯ สามญฺญเมว หิ อุปสคฺเคน วิเสสียตีติฯ อนุภูตสทฺโท จ กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโต อนุภวกวาจโก ทฏฺฐพฺโพฯ วิปาโก อารมฺมเณ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺโธ ภุตฺวาวิคโตติ วตฺตพฺพตํ อรหติ,
เตสูติ วิปสฺสนาย ภูมิภูเตสุ ขนฺเธสุฯ อนุสยิตกิเลสาติ อนุสยวเสน ปวตฺตา อปฺปหีนา มคฺเคน ปหาตพฺพา กิเลสา อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘อตีตา…เป.… น วตฺตพฺพา’’ติฯ เตสญฺหิ อมฺพรุกฺโขปมาย วตฺตมานาทิตา น วตฺตพฺพา มคฺเคน ปหาตพฺพานํ ตาทิสสฺส วิภาคสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ อปฺปหีนาว โหนฺตีติ อิมินา อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยฏฺโฐติ ทสฺเสติฯ อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นามาติ อิทํ เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺติรหกิเลสชาตํ ตาย เอว อุปฺปตฺติรหตาย ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม, เตภูมกภูมิลทฺธา นาม โหตีติ อตฺโถฯ ตาสุ ตาสุ ภูมีสูติ มนุสฺสเทวาทิอตฺตภาวสงฺขาเตสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สนฺตาเน อนุปฺปตฺติอนาปาทิตตาย อสมุคฺฆาติตาฯ เอตฺถ จ ลทฺธภูมิกํ ภูมิลทฺธนฺติ วุตฺตํ อคฺคิอาหิโต วิยฯ
โอกาสกตุปฺปนฺน-สทฺเทปิ จ โอกาโส กโต เอเตนาติ โอกาโส กโต เอตสฺสาติ จ อตฺถทฺวเยปิ กต-สทฺทสฺส ปรนิปาโต ทฏฺฐพฺโพฯ อาหตขีรรุกฺโข วิย นิมิตฺตคฺคาหวเสน อธิคฺคหิตํ อารมฺมณํ, อนาหตขีรรุกฺโข วิย อวิกฺขมฺภิตตาย อนฺโตคธกิเลสํ อารมฺมณํฯ นิมิตฺตคฺคาหกาวิกฺขมฺภิตกิเลสา วา ปุคฺคลา อาหตานาหตขีรรุกฺขสทิสาฯ ปุริมนเยเนวาติ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺเน วิย ‘‘อิมสฺมิํ นาม ฐาเน นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? อสมุคฺฆาติตตฺตา’’ติ โยเชตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํฯ
วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทามคฺเคฯ ตตฺถ จ มคฺเคน ปหีนกิเลสานเมว ติธา นวตฺตพฺพตํ อปากฏํ สุปากฏํ กาตุํ อชาตผลรุกฺโข อุปมาภาเวน อาคโต ‘‘ชาตผลรุกฺเขน ทีเปตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา อจฺฉินฺเน รุกฺเข นิพฺพตฺตารหานิ ผลานิ ฉินฺเน อนุปฺปชฺชมานานิ น กทาจิ สสภาวานิ อเหสุํ โหนฺติ ภวิสฺสนฺติ จาติ ตานิ อตีตาทิภาเวน น วตฺตพฺพานิ, เอวํ มคฺเคน ปหีนกิเลสา จ ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา เฉเท อสติ ผลานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สติ จ นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ เฉทสฺส สาตฺถกตา, เอวํ มคฺคภาวนาย จ สาตฺถกตา โยเชตพฺพาฯ
เตปิ ปชหติเยว กิเลสปฺปหาเนเนว เตสมฺปิ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนโตฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺสาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺสฯ อุปาทินฺนอนุปาทินฺนโตติ อุปาทินฺนขนฺธโต เจว กิเลสโต จฯ อุปปตฺติวเสน วุฏฺฐานํ ทสฺเสตุมาห – ‘‘ภววเสน ปนา’’ติอาทิฯ เย โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภวา อปฺปหีนา, ตโต ปญฺจ ฐเปตฺวา อิตเร ทฺเว ‘‘สุคติภเวกเทสา’’ติ อธิปฺเปตาฯ สุคติกามภวโตติ สุคติภเวกเทสภูตกามภวโตฯ อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต วุฏฺฐาติ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนสมุคฺฆาตภาวโตฯ ยทิ อรหตฺตมคฺโค เอว อริยมคฺโค สิยา, โส เอว สพฺพกิเลเส ปชเหยฺย, สพฺพภเวหิปิ วุฏฺฐเหยฺยฯ ยสฺมา ปน โอธิโสว กิเลสา ปหียนฺติ, ตสฺมา เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมมคฺเคหิ ปหีนาวเสเส กิเลเส โส ปชหติ, อิติ อิมํ สามตฺถิยํ สนฺธาย ‘‘สพฺพภเวหิ วุฏฺฐาติเยวาติปิ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ โส เอว ‘‘วชิรูปโม’’ติ วุตฺโตฯ
โหตุ ตาว วุตฺตนเยน อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนสทิสานํ ปหานาย อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนาย มคฺคภาวนา, อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนานญฺจ ฐิติยา ภาวนา โหติ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ตสฺสาติ โจเทติ, อิตโร ‘‘มคฺคปฺปวตฺติยาเยวา’’ติ ปริหารมาหฯ มคฺโค หิ กามญฺเจกจิตฺตกฺขณิโก, ตถารูโป ปนสฺส ปวตฺติวิเสโส, ยํ อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา สาติสยํ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ สวิเสสํ ปาริปูริํ ปาปุณนฺติฯ เตนาห ‘‘มคฺโค หี’’ติอาทิฯ กิญฺจาปิ อริยมคฺโค วตฺตมานกฺขเณ อนุปฺปนฺโน นาม น โหติ, อนุปฺปนฺนปุพฺพตํ อุปาทาย อุปจารวเสน ตถา วุจฺจตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนาคตปุพฺพํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยเมวาติ อยํ มคฺคสฺส ยถาปจฺจยปวตฺติ ฐิติ นามาติ, มคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล มคฺคมฺปิ ภาเวนฺโต เอว ตสฺส ฐิติยา ภาเวตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ
อุปสมมานํ คจฺฉตีติ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส อุปสเมนฺตํ วตฺตติฯ ปุพฺพภาคินฺทฺริยานิ เอว วา อธิปฺเปตานิฯ เตเนวาห ‘‘กิเลสูปสมตฺถํ วา คจฺฉตี’’ติฯ
๒๔๘. อธิมุจฺจนฏฺเฐนาติ (ที. นิ. ฏี. ๒.๑๒๙; อ. นิ. ฏี. ๓.๘.๖๖) อธิกํ สวิเสสํ มุจฺจนฏฺเฐน, เตนาห ‘‘สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ’’ติฯ เอเตน สติปิ สพฺพสฺสปิ รูปาวจรชฺฌานสฺส วิกฺขมฺภนวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุตฺตภาเว เยน ภาวนาวิเสเสน ตํ ฌานํ สาติสยํ ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจิตฺวา ปวตฺตติ, โส ภาวนาวิเสโส ทีปิโตฯ ภวติ หิ สมานชาติยุตฺโตปิ ภาวนาวิเสเสน ปวตฺติอาการวิเสโสฯ ยถา ตํ สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส, ตถา ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตาย เอว อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อภิรติวเสน สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺเฐนปิ วิโมกฺโขฯ เตนาห ‘‘อารมฺมเณ จา’’ติอาทิฯ อยํ ปนตฺโถติ อยํ อธิมุจฺจนตฺโถ ปจฺฉิมวิโมกฺเข นิโรเธ นตฺถิฯ เกวโล วิมุตฺตตฺโถ เอว ตตฺถ ลพฺภติ, ตํ สยเมว ปรโต วกฺขติฯ
รูปีติ เยนายํ สสนฺตติปริยาปนฺเนน รูเปน สมนฺนาคโต, ตํ ยสฺส ฌานสฺส เหตุภาเวน วิสิฏฺฐํ รูปํ โหติฯ เยน วิสิฏฺเฐน รูเปน ‘‘รูปี’’ติ วุจฺเจยฺย รูปี-สทฺทสฺส อติสยตฺถทีปนโต, ตเทว สสนฺตติปริยาปนฺนรูปนิมิตฺตํ ฌานมิว ปรมตฺถโต รูปีภาวสาธกนฺติ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิฯ รูปชฺฌานํ รูปํ อุตฺตรปทโลเปนฯ รูปานีติ ปเนตฺถ ปุริมปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นีลกสิณาทีนิ รูปานี’’ติฯ
อนฺโตอปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค นตฺถีติ อิมินา ปุพฺพาโภควเสน อธิมุตฺติ สิยาติ ทสฺเสติฯ เอวญฺเหตฺถ ตถาวตฺตพฺพตาปตฺติโจทนา อนวกาสา โหติฯ ยสฺมา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ตตฺถ กตาธิการานํ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ อธิมุตฺติ สิยา, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ตถา ตติโย วิโมกฺโข สํวณฺณิโตฯ ยสฺมา ปน เมตฺตาทิวเสน ปวตฺตมานา ภาวนา สตฺเต อปฺปฏิกูลโต ทหติ,
สพฺพโสติ อนวเสสโตฯ น หิ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ เอกเทโสปิ ตตฺถ อวสิฏฺโฐติฯ วิสฺสฏฺฐตฺตาติ ยถาปริจฺฉินฺเน กาเล นิโรธิตตฺตาฯ อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม อริเยเหว สมาปชฺชิตพฺพโต, อริยผลปริโยสานตฺตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺติภาวโต จฯ
๒๔๙. อภิภวตีติ อภิภุ (ที. นิ. ฏี. ๒.๑๗๓; อ. นิ. ฏี. ๓.๖.๖๑-๖๕) ปริกมฺมํ, ญาณํ วาฯ อภิภุ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อภิภวิตพฺพํ วา อารมฺมณสงฺขาตํ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อารมฺมณาภิภวนโต อภิภุ จ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต มนายตนธมฺมายตนภาวโต จาติปิ สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ อภิภายตนํฯ เตนาห ‘‘อภิภวนการณานี’’ติอาทิฯ ตานีติ อภิภายตนสญฺญิตานิ ฌานานิฯ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อาโภโค ปุพฺพภาคภาวนาวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตํ อภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี, น อปฺปนาวเสนฯ น หิ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณา อปฺปนา อชฺฌตฺตวิสยา สมฺภวติฯ ตํ ปน อชฺฌตฺต ปริกมฺมวเสน ลทฺธํ กสิณนิมิตฺตํ อสุวิสุทฺธเมว โหติ, น พหิทฺธา ปริกมฺมวเสน ลทฺธํ วิย วิสุทฺธํฯ
ปริตฺตานีติ ยถาลทฺธานิ สุปฺปสราวมตฺตานิฯ เตนาห ‘‘อวฑฺฒิตานี’’ติฯ ปริตฺตวเสเนวาติ วณฺณวเสน อาโภเค วิชฺชมาเนปิ ปริตฺตวเสเนว อิทมภิภายตนํ วุตฺตํฯ ปริตฺตตา เหตฺถ อภิภวนสฺส การณํฯ วณฺณาโภเค สติปิ อสติปิ อภิภายตนภาวนา นาม ติกฺขปญฺญสฺเสว สมฺภวติ, น อิตรสฺสาติ ‘‘ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล’’ติฯ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชตีติ ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตี’’ติฯ สห นิมิตฺตุปฺปาเทนาติ จ อปฺปนาปริวาสาภาวสฺส ลกฺขณวจนเมตํฯ โย ‘‘ขิปฺปาภิญฺโญ’’ติ วุจฺจติ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ นิมิตฺเตฯ อปฺปนํ ปาเปตีติ ภาวนา อปฺปนํ เนติฯ
เอตฺถ จ เกจิ ‘‘อุปฺปนฺเน อุปจารชฺฌาเน ตํ อารพฺภ เย เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺเว ตโย ชวนวารา ปวตฺตนฺติ, เต อุปจารชฺฌาน ปกฺขิกา เอว, ตทนนฺตรญฺจ ภวงฺคปริวาเสน อุปจาราเสวนาย จ วินา อปฺปนา โหติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนว อปฺปนํ ปาเปตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ น หิ ปาริวาสิกปริกมฺเมน อปฺปนาวาโร อิจฺฉิโต, นาปิ มหคฺคตปฺปมาณชฺฌาเนสุ วิย อุปจารชฺฌาเน เอกนฺตโต ปจฺจเวกฺขณา อิจฺฉิตพฺพา, ตสฺมา อุปจารชฺฌานาธิคมโต ปรํ กติปยภวงฺคจิตฺตาวสาเน อปฺปนํ ปาปุณนฺโต ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตี’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทนา’’ติ จ อธิปฺปายิกมิทํ วจนํ, น นีตตฺถํ, อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
น อนฺโตสมาปตฺติยํ ตทา ตถารูปสฺส อาโภคสฺส อสมฺภวโต, สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อาโภโค ปุพฺพภาคภาวนาวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตํ อภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๒๐๔) ปน ‘‘อิมินา ปนสฺส ปุพฺพภาโค กถิโต’’ติ วุตฺตํฯ อนฺโตสมาปตฺติยํ ตถา อาโภคาภาเว กสฺมา ‘‘ฌานสญฺญายปี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อภิภว…เป.… อตฺถี’’ติฯ
วฑฺฒิตปฺปมาณานีติ วิปุลปฺปมาณานีติ อตฺโถ, น เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิวเสน วฑฺฒิตปฺปมาณานีติ ตถา วฑฺฒนสฺเสเวตฺถ อสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘มหนฺตานี’’ติฯ
รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ รูปสญฺญี, น รูปสญฺญี อรูปสญฺญีฯ สญฺญาสีเสน ฌานํ วทติฯ รูปสญฺญาย อนุปฺปาทนเมเวตฺถ อลาภิตาฯ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนนฺติ พหิทฺธาวตฺถุสฺมิํเยว อุปฺปนฺนํฯ อภิธมฺเม ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ เอวํ จตุนฺนํ อภิภายตนานํ อาคตตฺตา อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๒๐๔) ‘‘กสฺมา ปน ยถา สุตฺตนฺเต – ‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานี’ติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ อวตฺวา
เอตฺถ จ วณฺณาโภครหิตานิ สหิตานิ จ สพฺพานิ ‘‘ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วุตฺตานิ, ตถา ‘‘อปฺปมาณานี’’ติ ทฏฺฐพฺพานิฯ อตฺถิ หิ เอโส ปริยาโย ‘‘ปริตฺตานิ อภิภุยฺย ตานิ เจ กทาจิ วณฺณวเสน อาภุชิตานิ โหนฺติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยา’’ติฯ ปริยายกถา หิ สุตฺตนฺตเทสนาติฯ อภิธมฺเม ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วณฺณาโภครหิตานิ วิสุํ วุตฺตานิ, ตถา สหิตานิฯ อตฺถิ หิ อุภยตฺถ อภิภวนปริยาโยติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติอาทินา ปฐมทุติยอภิภายตเนสุ ปฐมวิโมกฺโข, ตติยจตุตฺถาภิภายตเนสุ ทุติยวิโมกฺโข, วณฺณาภิภายตเนสุ ตติยวิโมกฺโข จ อภิภวนปฺปวตฺติโต สงฺคหิโต, อภิธมฺเม ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขาภิภายตนานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วิโมกฺเข วชฺเชตฺวา อภิภายตนานิ กถิตานิ, สพฺพานิ จ วิโมกฺขกิจฺจานิ ฌานานิ วิโมกฺขเทสนายํ วุตฺตานิฯ ตเทตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ อาคตสฺส อภิภายตนทฺวยสฺส อภิธมฺเม อภิภายตเนสุ อวจนโต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนญฺจ สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต ววตฺถานํ กตนฺติ วิญฺญายติฯ
‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ อิทํ อภิธมฺเม กตฺถจิปิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปานิ ปสฺสตี’’ติ อวตฺวา สพฺพตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธารูปานิ ปสฺสตี’’ติ, ตสฺส การณวจนํฯ เตน ยํ อญฺญเหตุกํ, ตํ เตน เหตุนา วุตฺตํ, ยํ ปน เทสนาวิลาสเหตุกํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญิตาย เอว อภิธมฺเม วจนํ, น ตสฺส อญฺญํ การณํ มคฺคิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียตา จ เตสํ พหิทฺธารูปานํ วิย อวิภูตตฺตา, เทสนาวิลาโส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสน เวทิตพฺโพ, เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน วิชฺชมานปริยายกถนภาวโตฯ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ เอเตเนว สิทฺธตฺตา นีลาทิอภิภายตนานิ น วตฺตพฺพานีติ เจ? น, นีลาทีสุ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
สพฺพสงฺคาหิกวเสนาติ วณฺณวเสนาติ สภาววณฺณวเสนฯ นิทสฺสนวเสนาติ ปสฺสิตพฺพตาวเสนฯ โอภาสวเสนาติ สปฺปภาสตาย อวภาสนวเสนฯ อุมาปุปฺผนฺติ อตสิปุปฺผํฯ นีลเมว โหติ วณฺณสงฺกราภาวโตฯ พาราณสิยํ ภวนฺติ พาราณสิยํ สมุฏฺฐิตํฯ
เต ธมฺเมติ เต สติปฏฺฐานาทิธมฺเม เจว อฏฺฐวิโมกฺขธมฺเม จฯ จิณฺณวสีภาวาเยว ตตฺถ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ปริโยสานุตฺตรํ สตํ คตา อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตาฯ
๒๕๐. สกลฏฺเฐนาติ (ที. นิ. ฏี. ๓.๓๔๖; อ. นิ. ฏี. ๓.๑๐.๒๕) สกลภาเวน, อสุภนิมิตฺตาทีสุ วิย เอกเทเส อฏฺฐตฺวา อนวเสสโต คเหตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ยถา เขตฺตํ สสฺสานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ วฑฺฒิฏฺฐานญฺจ, เอวเมว ตํตํสมฺปยุตฺตธมฺมานนฺติ อาห ‘‘เขตฺตฏฺเฐนา’’ติฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อิทํ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺติ โยเชตพฺพํฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอว หิ สพฺพตฺถ กสิณํ วฑฺเฒตพฺพํฯ เตน เตน การเณนาติ อุปริอาทีสุ เตน เตน กสิเณนฯ ยถา กินฺติ อาห – ‘‘อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม’’ติ, ยถา ทิพฺพจกฺขุนา อุทฺธํ เจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม, อุทฺธํ อาโลกํ ปสาเรติ, อโธ เจ, อโธ, สมนฺตโต เจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม, สมนฺตโต อาโลกํ ปสาเรติ, เอวํ สพฺพกสิณนฺติ อตฺโถฯ เอกสฺสาติ ปถวีกสิณาทีสุ เอเกกสฺสฯ อญฺญภาวานุปคมนตฺถนฺติ อญฺญกสิณภาวานุปคมนทีปนตฺถํ, อญฺญสฺส วา กสิณภาวานุปคมนทีปนตฺถํฯ น หิ อญฺเญน ปสาริตกสิณํ ตโต อญฺเญน ปสาริตกสิณภาวํ อุปคจฺฉติ, เอวมฺปิ เนสํ อญฺญกสิณสมฺเภทาภาโว เวทิตพฺโพฯ น อญฺญํ ปถวีอาทิฯ น หิ อุทเกน ฐิตฏฺฐาเน สสมฺภารปถวี อตฺถิฯ อญฺญกสิณสมฺเภโทติ อาโปกสิณาทินา สงฺกโร สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เสสกสิเณสุฯ เอกเทเส อฏฺฐตฺวา อนวเสสผรณํ ปมาณสฺส อคฺคหณโต อปฺปมาณํฯ เตเนว หิ เนสํ กสิณสมญฺญาฯ ตถา หิ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เจตสา ผรนฺโตติ ภาวนาจิตฺเตน อารมฺมณํ กโรนฺโตฯ ภาวนาจิตฺตญฺหิ กสิณํ ปริตฺตํ วา วิปุลํ วา สกลเมว มนสิ กโรติฯ
กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิญฺญาณํ ผรณอปฺปมาณวเสน ‘‘วิญฺญาณกสิณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตํ ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ กสิณวเสนาติ อุคฺฆาฏิตกสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพาฯ ยตฺตกญฺหิ ฐานํ กสิณํ ปสาริตํ, ตตฺตกํ อากาสภาวนาวเสน อากาสํ โหตีติฯ เอวํ ยตฺตกํ ฐานํ อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺฐิตํ, ตตฺตกํ อากาสเมว หุตฺวา วิญฺญาณสฺส ปวตฺตนโต อาคมนวเสน วิญฺญาณกสิเณปิ อุทฺธํอโธติริยตา ‘‘กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา’’ติ อาหฯ
๒๕๒. วุตฺโตเยว วมฺมิกสุตฺเตฯ นิสฺสิตญฺจ ฉวตฺถุนิสฺสิตตฺตา วิปสฺสนาญาณสฺสฯ ปฏิพทฺธญฺจ เตน วินา อปฺปวตฺตนโต กายสญฺญิตานํ รูปธมฺมานํ อารมฺมณกรณโต จฯ สุฏฺฐุ ภาติ โอภาสตีติ วา สุโภฯ กุรุวินฺทชาติอาทิชาติวิเสโสปิ มณิ อากรปาริสุทฺธิมูลโก เอวาติ อาห ‘‘สุปริสุทฺธอากรสมุฏฺฐิโต’’ติฯ โทสนีหรณวเสน ปริกมฺมนิปฺผตฺตีติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร’’ติฯ โธวนเวธนาทีหีติ จตูสุ ปาสาเณสุ โธวเนน เจว กาฬกาทิอปหรณตฺถาย สุตฺเตน อาวุนนตฺถาย จ วิชฺฌเนนฯ ตาปสณฺหกรณาทีนํ สงฺคโห อาทิ-สทฺเทนฯ วณฺณสมฺปตฺตินฺติ สุตฺตสฺส วณฺณสมฺปตฺติํฯ
มณิ วิย กรชกาโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพโตฯ อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณํ อนุปวิสิตฺวา ฐิตตฺตาฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ สมฺมเทว ตสฺส ทสฺสนโตฯ ตทารมฺมณานนฺติ รูปธมฺมารมฺมณานํฯ ผสฺสปญฺจมกจิตฺตเจตสิกคฺคหเณน คหิตธมฺมาปิ วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอวาติ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺหิ เตสํ วิปสฺสนาญาณคติกตฺตา ‘‘อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณ’’นฺติ วจนํ อวิโรธิตํ โหติฯ
ญาณสฺสาติ ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ มคฺคสฺส อนนฺตรํ, ตสฺมา โลกิยาภิญฺญานํ ปรโต ฉฏฺฐาภิญฺญาย ปุรโต วตฺตพฺพํ วิปสฺสนาญาณํฯ เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปายํ ญาณานุปุพฺพฏฺฐิติ, เอวํ สนฺเตปิ เอตสฺส อนฺตรา วาโร นตฺถีติ ปญฺจสุ โลกิยาภิญฺญาสุ กถิตาสุ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๔ อาทโย) วิย ฉฏฺฐาภิญฺญา กเถตพฺพาติ เอตสฺส อนภิญฺญาลกฺขณสฺส วิปสฺสนาญาณสฺส ตาสํ อนฺตรา วาโร น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ อวสราภาวโต อิเธว รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานานนฺตรเมว ทสฺสิตํ วิปสฺสนาญาณํฯ ยสฺมา จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ เตน น เกวลํ ตเทว, อถ โข อิทมฺปิ การณํ วิปสฺสนาญาณสฺส อิเธว ทสฺสเนติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวรูปํ ปสฺสโตติ เอตฺถ อิทฺธิวิธญาเณน เภรวํ รูปํ นิมฺมินิตฺวา จกฺขุนา ปสฺสโตติ วตฺตพฺพํ, เอวมฺปิ อภิญฺญาลาภิโน อปริญฺญาณวตฺถุกสฺส ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสีมหานาคตฺเถรสฺส วิยฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ วิปสฺสนาญาเณปิ, น สติปฏฺฐานาทีสุ เอวาติ อธิปฺปาโยฯ
๒๕๓. มโนมยิทฺธิยํ มเนน นิพฺพตฺตนฺติ อภิญฺญามเนน นิพฺพตฺติตํฯ ตํ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺฐานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวฯ สชาติยํ ฐิโต, น นาคิทฺธิยา อญฺญชาติรูโปฯ สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ วิกุพฺพนกิริยาย นิสฺสยภาวโตฯ
๒๕๕. อปฺปกสิเรเนวาติ อกิจฺเฉเนวฯ
๒๕๖. มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตํฯ ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโต อมณฺฑนสีโล โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนกชาติโก’’ติ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยุวาปี’’ติอาทิฯ กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิฯ นาติกมฺมาสติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิฯ วงฺกํ นาม ปิยงฺคํฯ โยพฺพนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกาฯ มุขคโต โทโส มุขโทโส, ลกฺขณวจนญฺเจตํ มุเข อโทสสฺสปิ ปากฏภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ
๒๕๙. ปฏิปทาวเสนาติ ยถารหํ สมถวิปสฺสนามคฺคปฏิปทาวเสนฯ อฏฺฐสุ โกฏฺฐาเสสูติ สติปฏฺฐานาทีสุ โพธิปกฺขิยธมฺมโกฏฺฐาเสสุ, วิโมกฺขโกฏฺฐาเสสุ วาติ อิเมสุ อฏฺฐสุ โกฏฺฐาเสสุฯ เสเสสูติ วุตฺตาวเสเสสุ อภิภายตนโกฏฺฐาสาทีสุฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๘. สมณมุณฺฑิกาปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๖๐. อุคฺคหิตุนฺติ อุคฺคาเหตุนฺติ สิกฺขาเปตุํ, ปาฐโต อตฺตนา ยถาอุคฺคหิตมตฺถํ ตพฺพิภาวนตฺถาย อุจฺจารณวเสน ปเรสํ คาเหตุนฺติ อตฺโถฯ สมยนฺติ ทิฏฺฐิํฯ สา หิ สํโยชนภาวโต สเมติ สมฺพนฺธา เอติ ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโยติ วุจฺจติฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติฯ สูริยสฺส อุคฺคมนโต อตฺถงฺคมา อยํ เอตฺตโก กาโล รตฺตนฺธการวิธมนโต ทิวา นาม, ตสฺส ปน มชฺฌิมปหารสญฺญิโต กาโล สมุชฺชลิตปภาเตชทหนภาเวน ทิวา นามฯ เตนาห ‘‘ทิวสสฺสปิ ทิวาภูเต’’ติฯ ปฏิสํหริตฺวาติ นิวตฺเตตฺวาฯ เอวํ จิตฺตสฺส ปฏิสํหรณํ นาม โคจรกฺเขตฺเต ฐปนนฺติ อาห ‘‘ฌานรติเสวนวเสน เอกีภาวํ คโต’’ติฯ เอเตน กายวิเวกปุพฺพกํ จิตฺตวิเวกมาหฯ สีลาทิคุณวิเสสโยคโต มนสา สมฺภาวนียา, เต ปน ยสฺมา อตฺตโน สีลาทิคุเณหิ วิญฺญูนํ มนาปา โหนฺติ (กิเลสอนิคฺคหสฺส ปญฺจปสาทายตฺตตฺตา,) ตสฺมา อาห ‘‘มนวฑฺฒนกาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อุนฺนมตีติ อุทคฺคํ โหติฯ วฑฺฒตีติ สทฺธาวเสน วฑฺฒติฯ เตนาห ภควา – ‘‘อนุสฺสรณมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามี’’ติ (อิติวุ. ๑๐๔; สํ. นิ. ๕.๑๘๔)ฯ
๒๖๑. ปญฺญเปมีติ ‘‘ทสฺเสมิ ฐเปมี’’ติฯ ปริปุณฺณกุสลนฺติ สพฺพโส ปุณฺณกุสลธมฺมํ, อุตฺตมกุสลนฺติ อุตฺตมภาวํ เสฏฺฐภาวํ ปตฺตกุสลธมฺมํฯ อโยชฺฌนฺติ วาทยุทฺเธน อโยธนียํ, วาทยุทฺธํ โหตุ, เตน ปราชโย น โหตีติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘วาทยุทฺเธนา’’ติอาทิฯ สํวรปฺปหานนฺติ ปญฺจสุ สํวเรสุ เยน เกนจิ สํวเรน สํวรลกฺขณํ ปหานํฯ ปฏิเสวนปฺปหานํ วาติ วา-สทฺเทน ปริวชฺชนปฺปหานาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เสสปเทสูติ ‘‘น ภาสตี’’ติอาทีสุ ปเทสุฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘อภาสนมตฺตเมว วทตี’’ติ เอวมาทิํ อติทิสติฯ
นาภินนฺทีติ น สมฺปฏิจฺฉิฯ สาสเน ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ มิจฺฉาชีวสฺส วิวชฺชนํ วณฺณียติ, อยญฺจ เอวํ กเถติ, ตสฺมา สาสนสฺส อนุโลมํ วิย วทติ, วทนฺโต จ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ธมฺเม จสฺส อปฺปสาทํ น ทสฺเสติ, ตสฺมา ปสนฺนการมฺปิ วทตีติ มญฺญมาโน ตสฺส วาทํ น ปฏิเสเธติฯ
๒๖๒. ยถา ตสฺส วจนํ, เอวํ สนฺเตติ ยถา ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส วจนํ, เอวํ สมณภาเว สนฺเต ลพฺภมาเนฯ มยํ ปน เอวํ น วทามาติ เอเตน สมณภาโว นาม เอวํ น โหตีติ ทสฺเสติฯ โย หิ ธมฺโม ยาทิโส, ตเถว ตํ พุทฺธา ทีเปนฺติฯ วิเสสญาณํ น โหตีติ กายวิเสสวิสยญาณํ ตสฺส ตทา นตฺถิ, ยโต ปรกาเย อุปกฺกมํ กเรยฺยาติ ทสฺเสติ, ตสฺส ปน ตตฺถ วิเสสญาณมฺปิ นตฺเถวาติฯ ยสฺมา กายปฏิพทฺธํ กายกมฺมํ, ตสฺมา ตํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘อญฺญตฺร ผนฺทิตมตฺตา’’ติฯ กิเลสสหคตจิตฺเตเนวาติ ทุกฺขสมฺผสฺสสฺส อสหนนิมิตฺเตน โทมนสฺสสหคตจิตฺเตเนวฯ ทุติยวาเรปิ เอเสว นโยฯ ชิฆจฺฉาปิปาสทุกฺขสฺส อสหนนิมิตฺเตน โทมนสฺเสเนวฯ วิกูชิตมตฺตาติ เอตฺถ วิรูปํ กูชิตํ วิกูชิตํ ปุพฺเพนิวาสสนฺนิสฺสยํ อุปยํ, ตํ ปเนตฺถ โรทนหสนสมุฏฺฐาปกจิตฺตสหคตนฺติ โทสสหคตํ โลภสหคตญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตํฯ อกุสลจิตฺตํ ปน อตีตารมฺมณํ ปวตฺตตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สริตฺวาติ ยาว น สติสณฺฐาปนา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว สุปินนฺเต อนุภูตํ วิย ทุกฺขํ สริตฺวา โรทนฺติฯ หสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อยญฺจ นโย เย ลทฺธสุขารมฺมณา หุตฺวา คหิตปฏิสนฺธิกา มาตุกุจฺฉิโตปิ สุเขเนว นิกฺขมนฺติ, เตสํ วเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปายนฺติยาติ อตฺตโน ชนปทเทสรูเปน อยมฺปีติ อาชีโวปิ มาตุ อญฺญวิหิตกาเล จ โลกสฺสาทวเสน กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหติฯ
๒๖๓. สมธิคยฺหาติ สมฺมา อธิคตภาเวน คเหตฺวา อภิภวิตฺวา วิเสเสตฺวา วิสิฏฺโฐ หุตฺวาฯ ขีณาสวํ สนฺธายาติ พฺยติเรกวเสน ขีณาสวํ สนฺธายฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ขีณาสวมฺปิ โสตาปนฺนกุสลํ ปญฺญเปติ เสกฺขภูมิยํ ฐิตตฺตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ
ตีณิ ปทานิ นิสฺสายาติ น กาเยน ปาปกํ กมฺมํ กโรติ, น ปาปกํ วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวตีติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ นิสฺสาย กุสลสีลมูลกา จ อกุสลสีลมูลกา จาติ ทฺเว ปฐมจตุกฺกา ฐปิตาฯ เอกํ ปทํ นิสฺสายาติ น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปตีติ อิมํ เอกปทํ นิสฺสาย กุสลสงฺกปฺปมูลกา อกุสลสงฺกปฺปมูลกา จาติ อิเม ทฺเว ปจฺฉิมจตุกฺกา ฐปิตาฯ
๒๖๔. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺตทฺวยมฺปิ วฏฺฏติ พลวตา โมเหน สมนฺนาคตตฺตาฯ ตถา หิ ตานิ ‘‘โมมูหจิตฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ
กุหินฺติ กิํนิมิตฺตํฯ กตรํฐานํ ปาปุณิตฺวาติ กิํ การณํ อาคมฺมฯ เอตฺเถเตติ เอตฺถาติ กายวจีมโนสุจริตภาวนาสาชีวนิปฺผตฺติยํ ‘‘โสตาปตฺติผเล ภุมฺม’’นฺติฯ ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกํ อวสิฏฺฐญฺจ สีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส จ ปาริสุทฺธิปาติโมกฺขาธิคเมน โสตาปตฺติผลปฺปตฺติยา สิทฺโธ โหตีติ อาห – ‘‘ปาติโมกฺข…เป.… นิรุชฺฌตี’’ติฯ ‘‘สุขสีโล ทุกฺขสีโล’’ติอาทีสุ วิย ปกติอตฺถสีลสทฺทํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อกุสลสีล’’นฺติอาทิฯ
๒๖๕. กามาวจรกุสลจิตฺตเมว วุตฺตํ สมฺปตฺตสมาทานวิรติปุพฺพกสฺส สีลสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห – ‘‘เอเตน หิ กุสลสีลํ สมุฏฺฐาตี’’ติฯ
สีลวาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปาสํสตฺโถว เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘สีลสมฺปนฺโน โหตี’’ติฯ โย สีลมตฺเต ปติฏฺฐิโต, น สมาธิปญฺญาสุ, โส สีลมโยฯ เตนาห ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติอาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ เจโตวิมุตฺติยํ ปญฺญาวิมุตฺติยญฺจฯ ตทุภยญฺจ ยสฺมา อรหตฺตผเล สงฺคหิตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตผเล ภุมฺม’’นฺติฯ อเสสํ นิรุชฺฌติ สุขวิปากภาวสฺส สพฺพโส ปฏิปฺปสฺสมฺภนโตฯ
๒๖๖. กามปฏิสํยุตฺตา สญฺญา กามสญฺญาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิตรา ทฺเวติ พฺยาปาทวิหิํสาสญฺญาฯ
อนาคามิผลปฐมชฺฌานนฺติ อนาคามิผลสหคตํ ปฐมชฺฌานํฯ เอตฺถาติ ยถาวุตฺเต ปฐมชฺฌาเนฯ เอตฺถ จ อุชุวิปจฺจนีเกน ปฏิปกฺขปฺปหานํ สาติสยนฺติ ปฐมชฺฌานคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ เนกฺขมฺมสญฺญานํ กามาวจรจิตฺตสหคตตา ตสฺส สีลสฺส สมุฏฺฐานตา จ สมฺปยุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ
๒๖๗. กุสลสงฺกปฺปนิโรธทุติยชฺฌานิกอรหตฺตผลอกุสลสงฺกปฺปนิโรธ- ปฐมชฺฌานิกอนาคามิผลคฺคหเณน สมโณ ทสฺสิโตฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
สมณมุณฺฑิกาปุตฺตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๙. จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา
๒๗๑. ปญฺโหติ การณํฯ อุปฏฺฐาตูติ ญาณสฺส โคจรภาวํ อุปคจฺฉตุฯ เยน การเณนาติ เยน ตุยฺหํ อุปฏฺฐิเตน การเณน ธมฺมเทสนา อุปฏฺฐเหยฺย, ตํ ปน ปริพฺพาชกสฺส อชฺฌาสยวเสน ตถา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เอเตน หิ…เป.… ทีเปตี’’ติฯ เอกงฺคณานีติ ปิธานาภาเวน เอกงฺคณสทิสานิฯ เตนาห ‘‘ปากฏานี’’ติฯ
ชานนฺโตติ อตฺตโน ตถาภาวํ สยํ ชานนฺโตฯ สกฺกจฺจํ สุสฺสูสตีติ ‘‘ตถาภูตํเยว มํ ตถา อโวจา’’ติ สาทรํ สุสฺสูสติฯ ตสฺมาติ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน อนาคตํสญาณลาภโตฯ เอวมาหาติ ‘‘โย
อิตรนฺติ อวสิฏฺฐํ อิมสฺมิํ ฐาเน วตฺตพฺพํฯ วุตฺตนยเมวาติ ‘‘โย หิ ลาภี’’ติอาทินา วุตฺตนยเมวฯ อตีเตติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส วิสยภูเต อตฺเถฯ อนาคเตติ อนาคตํสญาณสฺส วิสยภูเต อนาคเต อตฺเถฯ
ปํสุปเทเส นิพฺพตฺตนโต ปํสุสโมกิณฺณสรีรตาย ปํสุปิสาจกํฯ เอกํ มูลํ คเหตฺวาติ ทีฆโส เหฏฺฐิมนฺเตน จตุรงฺคุลํ, อุปริมนฺเตน วิทตฺถิกํ รุกฺขคจฺฉลตาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ เอกํ มูลํ คเหตฺวา อญฺญชาติกานํ อทิสฺสมานกาโย โหติฯ อยํ กิร เนสํ ชาติสิทฺธา ธมฺมตาฯ ตตฺราติ ตสฺส มูลวเสน อทิสฺสมานกตายฯ น ทิสฺสติ ญาเณน น ปสฺสติฯ
๒๗๒. น จ อตฺถํ ทีเปยฺยาติ อธิปฺเปตมตฺถํ สา วาจา สรูปโต น จ ทีเปยฺย, เกวลํ วาจามตฺตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิหริตพฺพฏฺเฐน ปรสนฺตาเน เนตพฺพฏฺเฐน ปฏิหาริย-สทฺททฺวาเรน วิญฺญาตพฺโพ ภาวตฺโถ, โสว ปาฏิหีรโก นิรุตฺตินเยน, นตฺถิ เอตสฺส ปาฏิหีรกนฺติ อปฺปาฏิหีรกตํ, ต-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ตถา วุตฺตํ, อนิยฺยานํฯ เตนาห ‘‘นิรตฺถกํ สมฺปชฺชตี’’ติฯ สุภกิณฺหเทวโลเก ขนฺธา วิย โชเตตีติ อิมินา – ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย อตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ
๒๗๓. สอุปสคฺคปทสฺส ‘‘วิทฺเธติ อุพฺพิทฺเธ’’ติฯ สา จสฺส อุพฺพิทฺธตา อุปกฺกิเลสวิคเมน สุจิภาเวน อุปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูเต’’ติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพติ โชเตตีติ เทโว, อากาโสฯ ‘‘อฑฺฒรตฺตสมเย’’ติ วตฺตพฺเพ ภุมฺมตฺเถ วิหิตวจนานํ อจฺจนฺตสํโยคาภาวา อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํฯ ปุณฺณมาสิยญฺหิ คคนมชฺฌสฺส ปุรโต วา ปจฺฉโต วา อนฺเต ฐิเต อฑฺฒรตฺเต สมโย ภินฺโน นาม โหติ, มชฺเฌ เอว ปน ฐิโต อภินฺโน นามฯ เตนาห ‘‘อภินฺเน อฑฺฒรตฺตสมเย’’ติฯ
เย อนุโภนฺตีติ เย เทวา จนฺทิมสูริยานํ อาภา อนุโภนฺติ วินิภุญฺชนฺติ วฬญฺชนฺติ จ เตหิ เทเวหิ พหู เจว พหุตรา จ จนฺทิมสูริยานํ อาภา ‘‘อตฺตโน สรีโรภาเสเนว อาโลกํ ผริตฺวา วิหรนฺตี’’ติฯ
๒๗๔. ปุจฺฉามูฬฺโห ปน ชาโต ‘‘อยํ ปรโม วณฺโณ’’ติ คหิตปทสฺส วิธมเนนฯ อเจลกปาฬินฺติ ‘‘อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. ๑.๓๙๔) อเจลกปฏิปตฺติทีปกคนฺถํ, คนฺถสีเสเนว เตน ปกาสิตวาทานิ วทติฯ สุราเมรยปานมนุยุตฺตปุคฺคลสฺส สุราปานโต วิรติ ตสฺส กายํ จิตฺตญฺจ ตาเปนฺตี สํวตฺตตีติ สุราปานวิรติ (ตโป, โสเยว คุโณฯ เตนาห ‘‘สุราปานวิรตีติ อตฺโถ’’ติ)ฯ
๒๗๕. เอกนฺตํ อจฺจนฺตเมว สุขํ อสฺสาติ เอกนฺตสุขํฯ ปญฺจสุ ธมฺเมสูติ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรตี’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ สีลาจารธมฺเมสุฯ น ชานิํสูติ สมฺโมเสน อนุปฏฺฐหนฺติ ตทตฺถํ น พุชฺฌนฺติฯ พุทฺธุปฺปาเทน กิร วิหตเตชานิ มหานุภาวานิ มนฺตปทานิ วิย พาหิรกานํ โยคาวจรคนฺเถน สทฺธิํ โยคาวจรปฏิปทา นสฺสติฯ อุคฺคณฺหิํสูติ ‘‘ปญฺจ ปุพฺพภาคธมฺเม’’ติอาทิวจนมตฺตํ อุคฺคณฺหิํสุฯ ตติยชฺฌานโตติ การโณปจาเรน ผลํ วทติ, ผลภูตโต ตติยชฺฌานโตฯ
๒๗๖. เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส ปฏิลาเภน ปตฺติยา ตตฺถ นิพฺพตฺติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาฯ เอกนฺตสุเข โลเก อนภินิพฺพตฺติตฺวา เอว อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส สตฺตโลกสฺส ภาชนโลกสฺส จ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนํ ปจฺจกฺขสจฺฉิกิริยาฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ
๒๗๗. อุทญฺจนิโกติ อฏวิเสนาสเน ปธานกมฺมิกานํ ภิกฺขูนํ พหูนํ ตตฺถ นิวาเสน เอกํ ปธานฆรํ อโหสิฯ
จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
๑๐. เวขนสสุตฺตวณฺณนา
๒๘๐. สห กามครุฯ เตสฺเวว กาเมสุ นินฺนโปณปพฺภารชฺฌาสโยติ กามาธิมุตฺโตฯ ปพฺพชฺชาปฐมชฺฌานาทิกํ เนกฺขมฺมํ ครุ ครุกาตพฺพํ เอตสฺสาติ เนกฺขมฺมครุฯ ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารชฺฌาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต สฺวายมตฺโถ ยถา เอกจฺเจ คหฏฺเฐ ลพฺภติ, เอวํ เอกจฺเจ อนคาเรปีติ อาห ‘‘ปพฺพชิโตปี’’ติอาทิฯ อยํ ปน เวขนโส ปริพฺพาชโกฯ โส หิ เวขนสตาปสปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา เวขนเสน อิมินา ทิฏฺฐิมาทาย สมาทิยิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘เวขนโส’’ติ วุจฺจติฯ ยถา โลโก สยํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺโตปิ สมาโน ปจฺจกฺขโต อนุภวิยมานํ สาลากิกํ อคฺคิสนฺตาปํ วิย อนาทิกาลานุคตสมฺมากวจรสนฺตาปํ อาทิตฺตตาย น สลฺลกฺเขติ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน มหากรุณาสมุสฺสาหิตมานเสน ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติ อาทิตฺตปริยาเย (สํ. นิ. ๔.๒๘; มหาว. ๕๔) เทสิยมาเน สลฺลกฺเขติ, เอวํ อยมฺปิ อนาทิกาลปริภาวิตํ อตฺตอชฺฌาสเย อวฏฺฐิตํ กามาธิมุตฺตํ สรเสน อนุปธาเรนฺโต สตฺถารา – ‘‘ปญฺจ โข อิเม, กจฺจาน, กามคุณา’’ติอาทินา กามคุเณสุ กามสุเข ภาสิยมาเน ‘‘กามาธิมุตฺตํ วต ปพฺพชิตสฺส จิตฺต’’นฺติ อุปธาเรสฺสตีติ อาห – ‘‘อิมาย กถาย กถิยมานาย อตฺตโน กามาธิมุตฺตตํ สลฺลกฺเขสฺสตี’’ติฯ กามคฺคสุขนฺติ กาเมตพฺพวตฺถูหิ อคฺคภูตํ สุขํฯ สพฺเพ หิ เตภูมกธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามา, เต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนสุขโต นิพฺพานสุขเมว อคฺคภูตํ สุขํฯ ยถาห – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) – ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๑๕, ๒๑๗; ธ. ป. ๒๐๓) จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ
๒๘๑. ปุพฺเพนิวาสญาณลาภิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ วุจฺจมานกถา อนุจฺฉวิกา ตทตฺถสฺส ปจฺจกฺขภาวโต, ตทภาวโต เวขนสสฺส อนนุจฺฉวิกาติ อาห ‘‘ยสฺมา…เป.… นตฺถี’’ติฯ อนาคตกถาย…เป.… นตฺถีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อารกฺขตฺถายาติ เทวตาหิ มนฺตปเทหิ สห ฐิตา อวิชฺชายาติ อิทํ ลกฺขณวจนํ, ตํมูลกตฺตา วา สพฺพกิเลสธมฺมานํ อวิชฺชาว คหิตาฯ ชานนํ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณญาเณนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
เวขนสสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
นิฏฺฐิตา จ ปริพฺพาชกวคฺควณฺณนาฯ