ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
มชฺฌิมนิกาเย
อุปริปณฺณาส-อฏฺฐกถา
๑. เทวทหวคฺโค
๑. เทวทหสุตฺตวณฺณนา
๑. เอวํ เม สุตนฺติ เทวทหสุตฺตํฯ ตตฺถ เทวทหํ นามาติ เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน, ตตฺถ จ สกฺยราชูนํ มงฺคลโปกฺขรณี อโหสิ ปาสาทิกา อารกฺขสมฺปนฺนา, สา เทวานํ ทหตฺตา ‘‘เทวทห’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ ตทุปาทาย โสปิ นิคโม เทวทหนฺตฺเวว สงฺขํ คโตฯ ภควา ตํ นิคมํ นิสฺสาย ลุมฺพินิวเน วิหรติฯ สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตูติ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยาฯ อิมินา กมฺมเวทนญฺจ กิริยเวทนญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วิปากเวทนเมว สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ เอวํ วาทิโน, ภิกฺขเว, นิคณฺฐาติ อิมินา ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติฯ
อหุวมฺเหว มยนฺติ อิทํ ภควา เตสํ อชานนภาวํ ชานนฺโตว เกวลํ กลิสาสนํ อาโรเปตุกาโม
๒. เอวํ สนฺเตติ จูฬทุกฺขกฺขนฺเธ (ม. นิ. ๑.๑๗๙-๑๘๐) มหานิคณฺฐสฺส วจเน สจฺเจ สนฺเตติ อตฺโถ, อิธ ปน เอตฺตกสฺส ฐานสฺส ตุมฺหากํ อชานนภาเว สนฺเตติ อตฺโถฯ น กลฺลนฺติ น ยุตฺตํฯ
๓. คาฬฺหูปเลปเนนาติ เอสนิยาติ เอสนิสลากาย อนฺตมโส นนฺตกวฏฺฏิยาปิฯ เอเสยฺยาติ คมฺภีรํ วา อุตฺตานํ วาติ วีมํเสยฺยฯ อคทงฺคารนฺติ ฌามหรีตกสฺส วา อามลกสฺส วา จุณฺณํฯ โอทเหยฺยาติ ปกฺขิเปยฺยฯ อโรโคติอาทิ มาคณฺฑิยสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๒๑๓) วุตฺตเมวฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, สลฺเลน วิทฺธสฺส หิ วิทฺธกาเล เวทนาย ปากฏกาโล วิย อิเมสํ ‘‘มยํ ปุพฺเพ อหุวมฺหา วา โน วา, ปาปกมฺมํ อกรมฺหา
๔. อิเม ปน ตโต เอกมฺปิ น ชานนฺติ, วิรชฺฌิตฺวา คเต สลฺเล อวิทฺโธว ‘‘วิทฺโธสิ มยา’’ติ ปจฺจตฺถิกสฺส วจนปฺปมาเณเนว ‘‘วิทฺโธสฺมี’’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ทุกฺขปฺปตฺตปุริโส วิย เกวลํ มหานิคณฺฐสฺส วจนปฺปมาเณน สพฺพเมตํ สทฺทหนฺตา เอวํ สลฺโลปมาย ภควตา นิคฺคหิตา ปจฺจาหริตุํ อสกฺโกนฺตา ยถา นาม ทุพฺพโล สุนโข มิคํ อุฏฺฐาเปตฺวา สามิกสฺส อภิมุขํ กริตฺวา อตฺตนา โอสกฺกติ, เอวํ มหานิคณฺฐสฺส มตฺถเก วาทํ ปกฺขิปนฺตา นิคณฺโฐ, อาวุโสติอาทีมาหํสุฯ
๕. อถ เน ปญฺจ โข อิเมติอาทิมาหฯ ตตฺรายสฺมนฺตานนฺติ กา อตีตํเส สตฺถริ สทฺธาติ อตีตํสวาทิมฺหิ สตฺถริ กา สทฺธาฯ ยา อตีตวาทํ สทฺทหนฺตานํ ตุมฺหากํ มหานิคณฺฐสฺส สทฺธา, สา กตมา? กิํ สหธมฺมิกนฺติ สเหตุกํ สการณํฯ วาทปฏิหารนฺติ ปจฺจาคมนกวาทํฯ เอตฺตาวตา เตสํ ‘‘อปเนถ สทฺธํ, สพฺพทุพฺพลา เอสา’’ติ สทฺธาเฉทกวาทํ นาม ทสฺเสติฯ
๖. อวิชฺชา อญฺญาณาติ อวิชฺชาย อญฺญาเณนฯ สมฺโมหาติ สมฺโมเหนฯ วิปจฺเจถาติ วิปรีตโต สทฺทหถ, วิปลฺลาสคฺคาหํ วา คณฺหถาติ อตฺโถฯ
๗. ทิฏฺฐธมฺมเวทนียนฺติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากทายกํฯ อุปกฺกเมนาติ ปโยเคนฯ ปธาเนนาติ วีริเยนฯ สมฺปรายเวทนียนฺติ ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว วิปากทายกํฯ สุขเวทนียนฺติ อิฏฺฐารมฺมณวิปากทายกํ กุสลกมฺมํฯ วิปรีตํ ทุกฺขเวทนียํฯ ปริปกฺกเวทนียนฺติ ปริปกฺเก นิปฺผนฺเน อตฺตภาเว เวทนียํ, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺเสเวตํ อธิวจนํฯ อปริปกฺกเวทนียนฺติ
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ปุณฺโณ นาม กิร ทุคฺคตมนุสฺโส ราชคเห สุมนเสฏฺฐิํ นิสฺสาย วสติฯ ตเมนํ เอกทิวสํ นครมฺหิ นกฺขตฺเต สงฺฆุฏฺเฐ เสฏฺฐิ อาห – ‘‘สเจ อชฺช กสิสฺสสิ, ทฺเว จ โคเณ นงฺคลญฺจ ลภิสฺสสิฯ กิํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสสิ, กสิสฺสสี’’ติฯ กิํ เม นกฺขตฺเตน, กสิสฺสามีติ? เตน หิ เย โคเณ อิจฺฉสิ, เต คเหตฺวา กสาหีติฯ โส กสิตุํ คโตฯ ตํ ทิวสํ สาริปุตฺตตฺเถโร นิโรธา วุฏฺฐาย ‘‘กสฺส สงฺคหํ กโรมี’’ติ? อาวชฺชนฺโต ปุณฺณํ ทิสฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย ตสฺส กสนฏฺฐานํ คโตฯ ปุณฺโณ กสิํ ฐเปตฺวา เถรสฺส ทนฺตกฏฺฐํ ทตฺวา มุโขทกํ
สา สามิกสฺส อาหฏภตฺตํ เถรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปุน คนฺตฺวา อญฺญํ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ทิวา อคมาสิฯ ปุณฺโณ เอกวารํ กสิตฺวา นิสีทิฯ สาปิ ภตฺตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตี อาห – ‘‘สามิ ปาโตว เต ภตฺตํ อาหริยิตฺถ, อนฺตรามคฺเค ปน ปุณฺณเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ
อปรมฺปิ วตฺถุ – ตสฺมิํเยว ราชคเห กาฬเวฬิโย นาม ทุคฺคโต อตฺถิฯ ตสฺส ภริยา ปณฺณมฺพิลยาคุํ ปจิฯ มหากสฺสปตฺเถโร นิโรธา วุฏฺฐาย ‘‘กสฺส สงฺคหํ กโรมี’’ติ อาวชฺชนฺโต ตํ ทิสฺวา คนฺตฺวา เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ สา ปตฺตํ คเหตฺวา สพฺพํ ตตฺถ ปกฺขิปิตฺวา เถรสฺส อทาสิ, เถโร วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ อุปนาเมสิฯ สตฺถา อตฺตโน ยาปนมตฺตํ คณฺหิ, เสสํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปโหสิฯ กาฬวฬิโยปิ ตํ ฐานํ ปตฺโต จูฬกํ ลภิฯ มหากสฺสโป สตฺถารํ กาฬวฬิยสฺส วิปากํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส เสฏฺฐิจฺฉตฺตํ ลภิสฺสตี’’ติ อาหฯ กาฬวฬิโย ตํ กถํ สุตฺวา คนฺตฺวา ภริยาย อาโรเจสิฯ
ตทา จ ราชา นครํ อนุสญฺจรนฺโต พหินคเร ชีวสูเล นิสินฺนํ ทีฆตาโล นาม ยกฺโข ตํ รุกฺขมูเลน คจฺฉนฺติํ ทิสฺวา ‘‘ติฏฺฐ ติฏฺฐ ภกฺโขสิ เม’’ติ อาหฯ นาหํ ตว ภกฺโข, ราชทูโต อหนฺติฯ กตฺถ คจฺฉสีติฯ ชีวสูเล นิสินฺนสฺส ปุริสสฺส สนฺติกนฺติฯ มมปิ เอกํ สาสนํ หริตุํ สกฺขิสฺสสีติฯ อาม สกฺขิสฺสามีติฯ ‘‘ทีฆตาลสฺส ภริยา สุมนเทวราชธีตา กาฬี ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ อาโรเจยฺยาสิฯ อิมสฺมิํ ตาลมูเล สตฺต นิธิกุมฺภิโย อตฺถิ, ตา ตฺวํ คณฺเหยฺยาสีติฯ สา ‘‘ทีฆตาลสฺส ภริยา สุมนเทวราชธีตา กาฬี ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ อุคฺโฆเสนฺตี อคมาสิฯ
สุมนเทโว ยกฺขสมาคเม นิสินฺโน สุตฺวา ‘‘เอโก มนุสฺโส อมฺหากํ ปิยปวตฺติํ อาหรติ, ปกฺโกสถ น’’นฺติ สาสนํ สุตฺวา ปสนฺโน ‘‘อิมสฺส รุกฺขสฺส ปริมณฺฑลจฺฉายาย ผรณฏฺฐาเน นิธิกุมฺภิโย ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ อาหฯ ชีวสูเล นิสินฺนปุริโส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา มุขปุญฺฉนกาเล อิตฺถิผสฺโสติ ญตฺวา จูฬาย ฑํสิ, สา อสินา อตฺตโน จูฬํ มลฺลิกายปิ เทวิยา วตฺถุ กเถตพฺพํฯ อิมานิ ตาว กุสลกมฺเม วตฺถูนิฯ
นนฺทมาณวโก ปน อุปฺปลวณฺณาย เถริยา วิปฺปฏิปชฺชิ, ตสฺส มญฺจโต อุฏฺฐาย นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส มหาปถวี ภิชฺชิตฺวา โอกาสมทาสิ, ตตฺเถว มหานรกํ ปวิฏฺโฐฯ นนฺโทปิ โคฆาตโก ปณฺณาส วสฺสานิ โคฆาตกกมฺมํ กตฺวา เอกทิวสํ โภชนกาเล มํสํ อลภนฺโต เอกสฺส ชีวมานกโคณสฺส ชิวฺหํ ฉินฺทิตฺวา องฺคาเรสุ ปจาเปตฺวา ขาทิตุํ อารทฺโธฯ อถสฺส ชิวฺหา มูเล ฉิชฺชิตฺวา ภตฺตปาติยํเยว ปติตา, โส วิรวนฺโต กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ นนฺโทปิ ยกฺโข อญฺเญน ยกฺเขน อกุสลกมฺเม วตฺถูนิฯ
ยํ สมฺปรายเวทนียํ ปริปกฺกเวทนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ มคฺคเจตนาเยว หิ สพฺพลหุํ ผลทายิกา อนนฺตรผลตฺตาติฯ
๘. พหุเวทนียนฺติ สญฺญาภวูปคํฯ อปฺปเวทนียนฺติ อสญฺญาภวูปคํฯ สเวทนียนฺติ สวิปากํ กมฺมํฯ อเวทนียนฺติ อวิปากํ กมฺมํฯ เอวํ สนฺเตติ อิเมสํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทีนํ กมฺมานํ อุปกฺกเมน สมฺปรายเวทนียาทิ ภาวการณสฺส อลาเภ สติฯ อผโลติ นิปฺผโล นิรตฺถโกติฯ เอตฺตาวตา อนิยฺยานิกสาสเน ปโยคสฺส อผลตํ ทสฺเสตฺวา ปธานจฺเฉทกวาโท นาม ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ สหธมฺมิกา วาทานุวาทาติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการณา หุตฺวา นิคณฺฐานํ วาทา จ อนุวาทา จฯ คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺฉนฺตีติ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ การณํ อาคจฺฉนฺติฯ ‘‘วาทานุปฺปตฺตา คารยฺหฏฺฐานา’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – ปเรหิ วุตฺเตน การเณน สการณา
๙. สงฺคติภาวเหตูติ นิยติภาวการณาฯ ปาปสงฺคติกาติ ปาปนิยติโนฯ อภิชาติเหตูติ ฉฬภิชาติเหตุฯ
๑๐. เอวํ กถญฺจ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนทฺธภูตนฺติ อนธิภูตํฯ ทุกฺเขน อนธิภูโต นาม มนุสฺสตฺตภาโว วุจฺจติ, น ตํ อทฺธภาเวติ นาภิภวตีติ อตฺโถฯ ตมฺปิ นานปฺปการาย ทุกฺกรการิกาย ปโยเชนฺโต ทุกฺเขน อทฺธภาเวติ นามฯ เย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา อารญฺญกา วา โหนฺติ รุกฺขมูลิกาทโย วา, เต ทุกฺเขน น อทฺธภาเวนฺติ นามฯ นิยฺยานิกสาสนสฺมิญฺหิ วีริยํ สมฺมาวายาโม นาม โหติฯ
เถโร
ธมฺมิกํ สุขํ นาม สงฺฆโต วา คณโต วา อุปฺปนฺนํ จตุปจฺจยสุขํฯ อนธิมุจฺฉิโตติ ตณฺหามุจฺฉนาย อมุจฺฉิโตฯ ธมฺมิกญฺหิ สุขํ น ปริจฺจชามีติ น ตตฺถ เคโธ กาตพฺโพฯ สงฺฆโต หิ อุปฺปนฺนํ สลากภตฺตํ วา วสฺสาวาสิกํ วา ‘‘อิทมตฺถํ เอต’’นฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สงฺฆมชฺเฌ ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปริภุญฺชนฺโต ปตฺตนฺตเร ปทุมํ วิย สีลสมาธิวิปสฺสนามคฺคผเลหิ วฑฺฒติฯ อิมสฺสาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ มูลภูตสฺสฯ ทุกฺขนิทานสฺสาติ ตณฺหายฯ สา หิ ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขสฺส นิทานํฯ สงฺขารํ ปทหโตติ สมฺปโยควีริยํ วิราโค โหตีติ มคฺเคน วิราโค โหติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สงฺขารปธาเนน เม อิมสฺส ทุกฺขนิทานสฺส วิราโค โหตี’’ติ เอวํ ปชานาตีติ อิมินา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา กถิตาฯ ทุติยวาเรน ตสฺส สมฺปโยควีริยสฺส มชฺฌตฺตตากาโร กถิโตฯ โส ยสฺส หิ ขฺวาสฺสาติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปตฺโถ – โส ปุคฺคโล ยสฺส ทุกฺขนิทานสฺส สงฺขารปธาเนน วิราโค โหติ, สงฺขารํ ตตฺถ ปทหติ, มคฺคปธาเนน ปทหติฯ ยสฺส ปน ทุกฺขนิทานสฺส อชฺฌุเปกฺขโต อุเปกฺขํ ภาเวนฺตสฺส วิราโค โหติ, อุเปกฺขํ ตตฺถ ภาเวติ, มคฺคภาวนาย ภาเวติฯ ตสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ
๑๑. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ฉนฺทราเคน พทฺธจิตฺโตฯ ติพฺพจฺฉนฺโทติ พหลจฺฉนฺโทฯ ติพฺพาเปกฺโขติ สนฺติฏฺฐนฺตินฺติ เอกโต ติฏฺฐนฺติํฯ สญฺชคฺฆนฺตินฺติ มหาหสิตํ หสมานํฯ สํหสนฺตินฺติ สิตํ กุรุมานํฯ
เอวเมว โข, ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมวิภาวนํ – เอโก หิ ปุริโส เอกิสฺสา อิตฺถิยา สารตฺโต ฆาสจฺฉาทนมาลาลงฺการาทีนิ ทตฺวา ฆเร วาเสติฯ สา ตํ อติจริตฺวา อญฺญํ เสวติฯ โส ‘‘นูน อหํ อสฺสา อนุรูปํ สกฺการํ น กโรมี’’ติ สกฺการํ วฑฺเฒสิฯ สา ภิยฺโยโสมตฺตาย อติจรติเยวฯ โส – ‘‘อยํ สกฺกริยมานาปิ อติจรเตว, ฆเร เม วสมานา อนตฺถมฺปิ กเรยฺย, นีหรามิ น’’นฺติ ปริสมชฺเฌ อลํวจนียํ กตฺวา ‘‘มา ปุน เคหํ ปาวิสี’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ สา เกนจิ
ตตฺถ ปุริสสฺส อิตฺถิยา สารตฺตกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อตฺตภาเว อาลโยฯ ฆาสจฺฉาทนาทีนิ ทตฺวา ฆเร วสาปนกาโล วิย อตฺตภาวสฺส ปฏิชคฺคนกาโลฯ ตสฺสา อติจรณกาโล วิย ชคฺคิยมานสฺเสว อตฺตภาวสฺส ปิตฺตปโกปาทีนํ วเสน สาพาธตาฯ ‘‘อตฺตโน อนุรูปํ สกฺการํ อลภนฺตี อติจรตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา สกฺการวฑฺฒนํ วิย ‘‘เภสชฺชํ อลภนฺโต เอวํ โหตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา
๑๒. ยถา สุขํ โข เม วิหรโตติ เยน สุเขน วิหริตุํ อิจฺฉามิ เตน, เม วิหรโตฯ ปทหโตติ เปเสนฺตสฺสฯ เอตฺถ จ ยสฺส สุขา ปฏิปทา อสปฺปายา, สุขุมจีวรานิ ธาเรนฺตสฺส ปาสาทิเก เสนาสเน วสนฺตสฺส จิตฺตํ วิกฺขิปติ, ทุกฺขา ปฏิปทา สปฺปายา, ฉินฺนภินฺนานิ ถูลจีวรานิ ธาเรนฺตสฺส สุสานรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺตสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, อุสุกาโร วิย หิ ชาติชรามรณภีโต โยคี ทฏฺฐพฺโพ, วงฺกกุฏิลชิมฺหเตชนํ วิย วงฺกกุฏิลชิมฺหจิตฺตํ, ทฺเว อลาตา วิย กายิกเจตสิกวีริยํ, เตชนํ อุชุํ กโรนฺตสฺส กญฺชิกเตลํ วิย สทฺธา, นมนทณฺฑโก วิย โลกุตฺตรมคฺโค, อุสฺสุการสฺส วงฺกกุฏิลชิมฺหเตชนํ กญฺชิกเตเลน สิเนเหตฺวา อลาเตสุ ตาเปตฺวา นมนทณฺฑเกน อุชุกรณํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน วงฺกกุฏิลชิมฺหจิตฺตํ สทฺธาย สิเนเหตฺวา กายิกเจตสิกวีริเยน ตาเปตฺวา
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
เทวทหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนา
๒๑. เอวํ เม สุตนฺติ ปญฺจตฺตยสุตฺตํฯ ตตฺถ เอเกติ เอกจฺเจฯ สมณพฺราหฺมณาติ ปริพฺพชุปคตภาเวน สมณา ชาติยา พฺราหฺมณา, โลเกน วา สมณาติ จ พฺราหฺมณาติ จ เอวํ สมฺมตาฯ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิกาฯ อปรนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติปิ อปรนฺตกปฺปิกาฯ เอตฺถ อนฺโตติ ‘‘สกฺกาโย โข, อาวุโส, เอโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๖.๖๑) วิย อิธ โกฏฺฐาโส อธิปฺเปโตฯ กปฺโปติ ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต ทฺเว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จา’’ติฯ ตสฺมา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อนาคตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ กปฺเปตฺวา ฐิตาติ อปรนฺตกปฺปิกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตสํ เอวํ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา ฐิตานํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน อปรนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐีติ อปรนฺตานุทิฏฺฐิโนฯ เต เอวํทิฏฺฐิโน ตํ อปรนฺตํ อารพฺภ อาคมฺม ปฏิจฺจ อญฺญมฺปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติกํ กโรนฺตา อเนกวิหิตานีติ อเนกวิธานิฯ อธิวุตฺติปทานีติ อธิวจนปทานิฯ อถ วา ภูตมตฺถํ อธิภวิตฺวา ยถาสภาวโต อคฺคเหตฺวา วตฺตนโต อธิวุตฺติโยติ ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติ, อธิวุตฺตีนํ ปทานิ อธิวุตฺติปทานิ, ทิฏฺฐิทีปกานิ วจนานีติ อตฺโถฯ
สญฺญีติ สญฺญาสมงฺคีฯ อโรโคติ นิจฺโจฯ อิตฺเถเกติ อิตฺถํ เอเก, เอวเมเกติ อตฺโถฯ อิมินา โสฬส สญฺญีวาทา กถิตา, อสญฺญีติ อิมินา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, เนวสญฺญีนาสญฺญีติ อิมินา อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สโต วา ปน สตฺตสฺสาติ อิมินา สตฺต อุจฺเฉทวาทาฯ ตตฺถ สโตติ วิชฺชมานสฺสฯ อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํฯ วินาสนฺติ อทสฺสนํฯ วิภวนฺติ ภววิคมํฯ สพฺพาเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วาติ อิมินา ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา กถิตาฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธอตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสมนฺติ อตฺโถฯ สนฺตํ วาติ สญฺญีติอาทิวเสน ตีหากาเรหิ สนฺตํฯ ตีณิ โหนฺตีติ สญฺญี อตฺตาติอาทีนิ สนฺตอตฺตวเสน เอกํ, อิตรานิ ทฺเวติ เอวํ ตีณิฯ
๒๒. รูปิํ วาติ กรชรูเปน วา กสิณรูเปน วา รูปิํฯ ตตฺถ ลาภี กสิณรูปํ อตฺตาติ คณฺหาติ, ตกฺกี อุโภปิ รูปานิ คณฺหาติเยวฯ อรูปินฺติ อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ วา, ฐเปตฺวา สญฺญากฺขนฺธํ เสสอรูปธมฺเม วา อตฺตาติ ปญฺญเปนฺตา ลาภิโนปิ ตกฺกิกาปิ เอวํ ปญฺญเปนฺติฯ ตติยทิฏฺฐิ ปน มิสฺสกคาหวเสน ปวตฺตา, จตุตฺถา ตกฺกคาเหเนวฯ ทุติยจตุกฺเก ปฐมทิฏฺฐิ สมาปนฺนกวาเรน กถิตา, ทุติยทิฏฺฐิ อสมาปนฺนกวาเรน, ตติยทิฏฺฐิ สุปฺปมตฺเตน วา สราวมตฺเตน วา กสิณปริกมฺมวเสน, จตุตฺถทิฏฺฐิ วิปุลกสิณวเสน กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ
เอตํ วา ปเนเกสํ อุปาติวตฺตตนฺติ สญฺญีติปเทน สงฺเขปโต วุตฺตํ สญฺญาสตฺตกํ อติกฺกนฺตานนฺติ อตฺโถฯ อปเร อฏฺฐกนฺติ วทนฺติฯ ตทุภยํ ปรโต อาวิภวิสฺสติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เกจิ หิ เอตา สตฺต วิญฺญาณกสิณเมเกติ วุตฺตํฯ ปรโต ‘‘อากิญฺจญฺญายตนเมเก’’ติ วกฺขติฯ ตยิทนฺติ ตํ อิทํ ทิฏฺฐิคตญฺจ ทิฏฺฐิปจฺจยญฺจ ทิฏฺฐารมฺมณญฺจฯ ตถาคโต อภิชานาตีติฯ อิมินา ปจฺจเยน อิทํ นาม ทสฺสนํ คหิตนฺติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานาติฯ
อิทานิ ตเทว วิตฺถาเรนฺโต เย โข เต โภนฺโตติอาทิมาหฯ ยา วา ปน เอตาสํ สญฺญานนฺติ ยา วา ปน เอตาสํ ‘‘ยทิ รูปสญฺญาน’’นฺติ เอวํ วุตฺตสญฺญานํฯ ปริสุทฺธาติ นิรุปกฺกิเลสาฯ ปรมาติ อุตฺตมาฯ อคฺคาติ เสฏฺฐาฯ อนุตฺตริยา อกฺขายตีติ อสทิสา กถียติฯ ยทิ รูปสญฺญานนฺติ อิมินา จตสฺโส รูปาวจรสญฺญา กถิตาฯ ยทิ อรูปสญฺญานนฺติ อิมินา อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาฯ อิตเรหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ สมาปนฺนกวาโร จ อสมาปนฺนกวาโร จ กถิโตติ เอวเมตา ตยิทํ สงฺขตนฺติ ตํ อิทํ สพฺพมฺปิ สญฺญาคตํ สทฺธิํ ทิฏฺฐิคเตน สงฺขตํ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตํฯ โอฬาริกนฺติ อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธติ เอเตสํ ปน สงฺขตนฺติ วุตฺตานํ สงฺขารานํ นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาม อตฺถิฯ อตฺเถตนฺติ อิติ วิทิตฺวาติ ตํ โข ปน นิพฺพานํ ‘‘อตฺถิ เอต’’นฺติ เอวํ ชานิตฺวาฯ ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวีติ ตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณทสฺสี นิพฺพานทสฺสีฯ ตถาคโต ตทุปาติวตฺโตติ ตํ สงฺขตํ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโตติ อตฺโถฯ
๒๓. ตตฺราติ เตสุ อฏฺฐสุ อสญฺญีวาเทสุฯ รูปิํ วาติอาทีนิ สญฺญีวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อยญฺจ ยสฺมา อสญฺญีวาโท, ตสฺมา อิธ ทุติยจตุกฺกํ น วุตฺตํฯ ปฏิกฺโกสนฺตีติ ปฏิพาหนฺติ ปฏิเสเธนฺติฯ สญฺญา โรโคติอาทีสุ อาพาธฏฺเฐน โรโค, สโทสฏฺเฐน คณฺโฑ, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺลํฯ อาคติํ วา คติํ วาติอาทีสุ ปฏิสนฺธิวเสน อาคติํ, จุติวเสน คติํ, จวนวเสน จุติํ, อุปปชฺชนวเสน อุปปตฺติํ, ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ วฑฺฒนวเสน วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํฯ กามญฺจ
๒๔. ตตฺราติ อฏฺฐสุ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเทสุ ภุมฺมํฯ อิธาปิ รูปิํ วาติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อสญฺญา สมฺโมโหติ นิสฺสญฺญภาโว นาเมส สมฺโมหฏฺฐานํฯ โย หิ กิญฺจิ น ชานาติ, ตํ อสญฺญี เอโสติ วทนฺติฯ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺพสงฺขารมตฺเตนาติ ทิฏฺฐวิญฺญาตพฺพมตฺเตน สุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตน มุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตนฯ เอตฺถ จ วิชานาตีติ วิญฺญาตพฺพํ, ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตน ปญฺจทฺวาริกสญฺญาปวตฺติมตฺเตนาติ อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถฯ สงฺขารมตฺเตนาติ โอฬาริกสงฺขารปวตฺติมตฺเตนาติ อตฺโถฯ เอตสฺส อายตนสฺสาติ เอตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส อุปสมฺปทนฺติ ปฏิลาภํฯ พฺยสนํ เหตนฺติ วินาโส เหส, วุฏฺฐานํ เหตนฺติ อตฺโถฯ ปญฺจทฺวาริกสญฺญาปวตฺตญฺหิ โอฬาริกสงฺขารปวตฺตํ วา อปฺปวตฺตํ กตฺวา ตํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ ตสฺส ปน ปวตฺเตน ตโต วุฏฺฐานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ สงฺขารสมาปตฺติปตฺตพฺพมกฺขายตีติ โอฬาริกสงฺขารปวตฺติยา ปตฺตพฺพนฺติ น อกฺขายติฯ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติปตฺตพฺพนฺติ สงฺขารานํเยว อวเสสา ภาวนาวเสน สพฺพสุขุมภาวํ ปตฺตา สงฺขารา, เตสํ ปวตฺติยา เอตํ ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอวรูเปสุ หิ สงฺขาเรสุ ปวตฺเตสุ เอตํ ตยิทนฺติ ตํ อิทํ เอตํ สุขุมมฺปิ สมานํ สงฺขตํ สงฺขตตฺตา จ โอฬาริกํฯ
๒๕. ตตฺราติ สตฺตสุ อุจฺเฉทวาเทสุ ภุมฺมํฯ อุทฺธํ สรนฺติ อุทฺธํ วุจฺจติ อนาคตสํสารวาโท, อนาคตํ สํสารวาทํ สรนฺตีติ อตฺโถฯ อาสตฺติํเยว อภิวทนฺติ ลคฺคนกํเยว วทนฺติฯ ‘‘อาสตฺต’’นฺติปิ ปาโฐ, ตณฺหํเยว วทนฺตีติ อตฺโถฯ อิติ เปจฺจ ภวิสฺสามาติ เอวํ เปจฺจ ภวิสฺสามฯ ขตฺติยา ภวิสฺสาม, พฺราหฺมณา ภวิสฺสามาติ เอวเมตฺถ นโย เนตพฺโพฯ วาณิชูปมา มญฺเญติ วาณิชูปมา วิย วาณิชปฏิภาคา วาณิชสทิสา มยฺหํ อุปฏฺฐหนฺติฯ สกฺกายภยาติ สกฺกายสฺส ภยาฯ เต หิ ยเถว ‘‘จตฺตาโร โข, มหาราช, อภยสฺส ภายนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? คณฺฑุปฺปาโท โข, มหาราช, ภยา ปถวิํ น ขาทติ ‘มา ปถวี ขิยี’ติ, โกนฺโต โข, มหาราช, เอกปาเทน ติฏฺฐติ ‘มา ปถวี โอสีที’ติ, กิกี โข, มหาราช, อุตฺตานา เสติ ‘มา อมฺภา อุนฺทฺริยี’ติ, พฺราหฺมณธมฺมิโก โข, มหาราช, พฺรหฺมจริยํ น จรติ ‘มา โลโก อุจฺฉิชฺชี’ติ อิเม จตฺตาโร อภยสฺส ภายนฺติ, เอวํ สกฺกายสฺส ภายนฺติ’’ฯ สกฺกายปริเชคุจฺฉาติ ตเมว เตภูมกสงฺขาตํ สกฺกายํ ปริชิคุจฺฉมานาฯ สา คทฺทุลพทฺโธติ ทณฺฑเก รชฺชุํ ปเวเสตฺวา พทฺธสุนโขฯ เอวเมวิเมติ เอตฺถ ทฬฺหตฺถมฺโภ วิย ขีโล วิย จ เตภูมกธมฺมสงฺขาโต สกฺกาโย ทฏฺฐพฺโพ, สา วิย ทิฏฺฐิคติโก, ทณฺฑโก วิย ทิฏฺฐิ, รชฺชุ วิย ตณฺหา, คทฺทุเลน พนฺธิตฺวา ถมฺเภ วา ขีเล วา อุปนิพทฺธสุนขสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย ฉินฺทิตฺวา คนฺตุํ อสมตฺถสฺส อนุปริธาวนํ วิย ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิทณฺฑเก ปเวสิตาย ตณฺหารชฺชุยา พนฺธิตฺวา สกฺกาเย อุปนิพทฺธสฺส อนุปริธาวนํ เวทิตพฺพํฯ
๒๖. อิมาเนว ปญฺจายตนานีติ อิมาเนว ปญฺจ การณานิฯ อิติ มาติกํ ฐเปนฺเตนปิ ปญฺเจว
๒๗. เอวญฺจ จตุจตฺตาลีส อปรนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตุํ สนฺติ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตีตโกฏฺฐาสสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ ปุพฺพนฺตกปฺโป สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา สสฺสโต อมโร นิจฺโจ ธุโวติ อภิวทนฺติฯ ยถาห ‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ วิตฺถาโรฯ อสสฺสตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ปฐมวาเทน จตฺตาโร สสฺสตวาทา วุตฺตา, ทุติยวาเทน สตฺต อุจฺเฉทวาทาฯ
นนุ เจเต เหฏฺฐา อาคตา, อิธ กสฺมา ปุน คหิตาติฯ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ มโต ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ อาคตาฯ อิธ ปน ปุพฺเพนิวาสลาภี ทิฏฺฐิคติโก อตีตํ ปสฺสติ, น อนาคตํ, ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘ปุพฺพนฺตโต อาคโต อตฺตา อิเธว อุจฺฉิชฺชติ, อิโต ปรํ น คจฺฉตี’’ติ อิมสฺสตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ คหิตาฯ ตติยวาเทน จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา วุตฺตา, จตุตฺถวาเทน จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา วุตฺตาฯ อนฺตวาติ สปริยนฺโต ปริจฺฉินฺโน ปริวฏุโมฯ อวฑฺฒิตกสิณสฺส
เอกนฺตสุขีติ นิรนฺตรสุขีฯ อยํ ทิฏฺฐิ ลาภีชาติสฺสรตกฺกีนํ วเสน อุปฺปชฺชติฯ ลาภิโน หิ ปุพฺเพนิวาสญาเณน ขตฺติยาทิกุเล เอกนฺตสุขเมว อตฺตโน ชาติํ อนุสฺสรนฺตสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ ตถา ชาติสฺสรสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ สุขมนุภวโต อตีตาสุ สตฺตสุ ชาตีสุ ตาทิสเมว อตฺตภาวํ อนุสฺสรนฺตสฺสฯ ตกฺกิสฺส ปน อิธ สุขสมงฺคิโน ‘‘อตีเตปาหํ เอวเมว อโหสิ’’นฺติ ตกฺเกเนว อุปฺปชฺชติฯ
เอกนฺตทุกฺขีติ
๒๘. อิทานิ ทิฏฺฐุทฺธารํ อุทฺธรนฺโต ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปจฺจตฺตํเยว ญาณนฺติ ปจฺจกฺขญาณํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํฯ สพฺพปเทหิ วิปสฺสนาญาณํเยว กถิตํฯ สทฺธาทโย หิ ปญฺจ ธมฺมา พาหิรสมยสฺมิมฺปิ โหนฺติ, วิปสฺสนาญาณํ สาสนสฺมิํเยวฯ ตตฺถ ญาณภาคมตฺตเมว ปริโยทเปนฺตีติ มยมิทํ ชานามาติ เอวํ ตตฺถ ญาณโกฏฺฐาสํ โอตาเรนฺติเยวฯ อุปาทานมกฺขายตีติ น ตํ ญาณํ, มิจฺฉาทสฺสนํ นาเมตํ, ตสฺมา ตทปิ เตสํ ภวนฺตานํ ทิฏฺฐุปาทานํ อกฺขายตีติ อตฺโถฯ อถาปิ ตํ ชานนมตฺตลกฺขณตฺตา ญาณภาคมตฺตเมว, ตถาปิ ตสฺส ทสฺสนสฺส อนุปาติวตฺตนโต อุปาทานปจฺจยโต จ อุปาทานเมวฯ ตทุปาติวตฺโตติ ตํ ทิฏฺฐิํ อติกฺกนฺโตฯ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ พฺรหฺมชาเล อาคตา ทฺวาสฏฺฐิปิ ทิฏฺฐิโย กถิตา โหนฺติฯ พฺรหฺมชาเล ปน กถิเต อิทํ สุตฺตํ อกถิตเมว โหติฯ กสฺมา? อิธ ตโต อติเรกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อาคตตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน กถิเต พฺรหฺมชาลํ กถิตเมว โหติฯ
๓๐. อิทานิ อิมา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชมานา สกฺกายทิฏฺฐิปมุเขเนว อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสตุํ อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏินิสฺสคฺคาติ ปริจฺจาเคนฯ กามสํโยชนานํ อนธิฏฺฐานาติ ปญฺจกามคุณตณฺหานํ นิสฺสฏฺฐตฺตาฯ ปวิเวกํ ปีตินฺติ สปฺปีติกชฺฌานทฺวยปีติํฯ นิรุชฺฌตีติ ฌานนิโรเธน นิรุชฺฌติฯ สมาปตฺติโต ปน วุฏฺฐิตสฺส นิรุทฺธา นาม โหติฯ ยเถว อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสนฺติ หีนชฺฌานปริยาทานกโทมนสฺสํฯ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตจิตฺตสฺส ปน กมฺมนียภาโว กถิโตฯ
ปวิเวกา ปีตีติ สา เอว ฌานทฺวยปีติฯ ยํ ฉายา ชหตีติ ยํ ฐานํ ฉายา ชหติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมิํ ฐาเน ฉายา อตฺถิ, ตสฺมิํ อาตโป นตฺถิฯ ยสฺมิํ อาตโป อตฺถิ, ตสฺมิํ ฉายา นตฺถีติฯ
๓๑. นิรามิสํ สุขนฺติ ตติยชฺฌานสุขํฯ
๓๒. อทุกฺขมสุขนฺติ จตุตฺถชฺฌานเวทนํฯ
๓๓. อนุปาทาโนหมสฺมีติ นิคฺคหโณ อหมสฺมิฯ นิพฺพานสปฺปายนฺติ นิพฺพานสฺส สปฺปายํ อุปการภูตํ อภิวทตีติ อภิมาเนน อุปวทติฯ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐินฺติ อฏฺฐารสวิธมฺปิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิํฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐินฺติ จตุจตฺตารีสวิธมฺปิ อปรนฺตานุทิฏฺฐิํฯ อุปาทานมกฺขายตีติ อหมสฺมีติ คหณสฺส สกฺกายทิฏฺฐิปริยาปนฺนตฺตา ทิฏฺฐุปาทานํ อกฺขายติฯ
สนฺติวรปทนฺติ วูปสนฺตกิเลสตฺตา สนฺตํ อุตฺตมปทํฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ ภควตา ‘‘ยตฺถ
‘‘ยตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;
อโต สรา นิวตฺตนฺติ, เอตฺถ วฏฺฏํ น วตฺตติ;
เอตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ (สํ. นิ. ๑.๒๗) –
เอตฺถ ปน สงฺขารปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ
‘‘กตฺถ
กตฺถ ทีฆญฺจ รสฺสญฺจ, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;
กตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ (ที. นิ. ๑.๔๙๘);
ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวติ –
‘‘วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ, อนนฺตํ สพฺพโต ปภ’’นฺติ –
เอตฺถ สงฺขารปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ฉอายตนปฏิกฺเขเปน ทสฺสิตํฯ อญฺญตฺถ จ อนุปาทาวิโมกฺโขติ นิพฺพานเมว ทสฺสิตํ, อิธ ปน อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. กินฺติสุตฺตวณฺณนา
๓๔. เอวํ เม สุตนฺติ กินฺติสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิสินารายนฺติ เอวํนามเก มณฺฑลปเทเสฯ พลิหรเณติ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ ภูตานํ พลิํ อาหรนฺติ, ตสฺมา โส พลิหรณนฺติ วุตฺโตฯ จีวรเหตูติ จีวรการณา, จีวรํ ปจฺจาสีสมาโนติ อตฺโถฯ อิติภวาภวเหตูติ เอวํ อิมํ เทสนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ นิสฺสาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว สุขํ เวทิสฺสามีติ ธมฺมํ เทเสตีติ กิํ ตุมฺหากํ เอวํ โหตีติ อตฺโถฯ
๓๕. จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตาฯ ตตฺถาติ สิยํสูติ ภเวยฺยุํฯ อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเฐ ธมฺเม, อิเมสุ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมสูติ อตฺโถฯ ตตฺร เจติ อิทมฺปิ โพธิปกฺขิยธมฺเมสฺเวว ภุมฺมํฯ อตฺถโต เจว นานํ พฺยญฺชนโต จาติ เอตฺถ ‘‘กาโยว สติปฏฺฐานํ เวทนาว สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺเต อตฺถโต นานํ โหติ ตทมินาปีติ ตํ ตุมฺเห อิมินาปิ การเณน ชานาถาติ อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมาเนตฺวา อถสฺส จ อญฺญถา คหิตภาโว พฺยญฺชนสฺส จ มิจฺฉา โรปิตภาโว ทสฺเสตพฺโพฯ โย ธมฺโม โย วินโยติ เอตฺถ อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ วิญฺญาปนการณเมว ธมฺโม จ วินโย จฯ
๓๗. อตฺถโต หิ โข สเมตีติ สติเยว สติปฏฺฐานนฺติ คหิตาฯ พฺยญฺชนโต นานนฺติ เกวลํ พฺยญฺชนเมว สติปฏฺฐาโนติ วา สติปฏฺฐานาติ วา มิจฺฉา โรเปถฯ อปฺปมตฺตกํ โขติ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา พฺยญฺชนํ อปฺปมตฺตกํ นาม โหติฯ ปริตฺตมตฺตํ ธนิตํ กตฺวา โรปิเตปิ หิ นิพฺพุติํ ปตฺตุํ สกฺกา โหติฯ
ตตฺริทํ วตฺถุ – วิชยารามวิหารวาสี กิเรโก ขีณาสวตฺเถโร ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ สุตฺตํ อาหริตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต – ‘‘สมุทฺโธ สมุทฺโธติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสตี’’ติ ธนิตํ กตฺวา อาหฯ เอโก ภิกฺขุ ‘‘สมุทฺโธ นาม, ภนฺเต’’ติ
วินยํ ปน ปตฺวา โน อปฺปมตฺตกํฯ สามเณรปพฺพชฺชาปิ หิ อุภโตสุทฺธิโต วฏฺฏติ, อุปสมฺปทาทิกมฺมานิปิ สิถิลาทีนํ ธนิตาทิกรณมตฺเตเนว กุปฺปนฺติฯ อิธ ปน สุตฺตนฺตพฺยญฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ
๓๘. อถ จตุตฺถวาเร วิวาโท กสฺมา? สญฺญาย วิวาโทฯ ‘‘อหํ สติเมว สติปฏฺฐานํ วทามิ, อยํ ‘กาโย สติปฏฺฐาน’นฺติ วทตี’’ติ หิ เนสํ สญฺญา โหติฯ พฺยญฺชเนปิ เอเสว นโยฯ
๓๙. น โจทนาย ตริตพฺพนฺติ น โจทนตฺถาย เวคายิตพฺพํฯ เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล ‘‘นลาเฏ เต สาสปมตฺตา ปิฬกา’’ติ วุตฺโต ‘‘มยฺหํ นลาเฏ สาสปมตฺตํ ปิฬกํ ปสฺสสิ, อตฺตโน นลาเฏ ตาลปกฺกมตฺตํ มหาคณฺฑํ น ปสฺสสี’’ติ วทติฯ ตสฺมา ปุคฺคโล อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อทฬฺหทิฏฺฐีติ อนาทานทิฏฺฐี สุํสุมารํ หทเย ปกฺขิปนฺโต วิย ทฬฺหํ น คณฺหาติฯ
อุปฆาโตติ จณฺฑภาเวน วณฆฏฺฏิตสฺส วิย ทุกฺขุปฺปตฺติฯ สุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ วิเหสาติ พหุํ อตฺถญฺจ การณญฺจ อาหรนฺตสฺส กายจิตฺตกิลมโถฯ สกฺโกมีติ เอวรูโป หิ ปุคฺคโล โอกาสํ กาเรตฺวา ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺนตฺถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต ‘‘กทา กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วตฺวา ‘‘อสุกทิวเส อสุกสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สรามิ, อาวุโส’’ติ วทติ, ตโต ‘‘สณิกํ, ภนฺเต, สรถา’’ติ
อุเปกฺขา นาติมญฺญิตพฺพาติ อุเปกฺขา น อติกฺกมิตพฺพา, กตฺตพฺพา ชเนตพฺพาติ อตฺโถฯ โย หิ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ฐิตกํเยว ปสฺสาวํ กโรนฺตํ ทิสฺวาปิ ‘‘นนุ, อาวุโส, นิสีทิตพฺพ’’นฺติ วทติ, โส อุเปกฺขํ อติมญฺญติ นามฯ
๔๐. วจีสํหาโรติ วจนสญฺจาโรฯ อิเมหิ กถิตํ อมูสํ อนฺตรํ ปเวเสยฺย, ตุมฺเห อิเมหิ อิทญฺจิทญฺจ วุตฺตาติ อมูหิ กถิตํ อิเมสํ อนฺตรํ ปเวเสยฺยาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิปฬาโสติอาทีหิ จิตฺตสฺส อนาราธนิยภาโว กถิโตฯ ตํ ชานมาโน สมาโน ครเหยฺยาติ ตํ สตฺถา ชานมาโน สมาโน นินฺเทยฺย อมฺเหติฯ เอตํ ปนาวุโส, ธมฺมนฺติ เอตํ กลหภณฺฑนธมฺมํฯ
ตญฺเจติ เอวํ พฺยากเรยฺยาติ มยา เอเต สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาปิตาติ อวตฺวา เยน การเณน สญฺญตฺติ กตา, ตเทว ทสฺเสนฺโต เอวํ พฺยากเรยฺยฯ ตาหํ ธมฺมํ สุตฺวาติ เอตฺถ ธมฺโมติ สารณียธมฺโม อธิปฺเปโตฯ น เจว อตฺตานนฺติอาทีสุ ‘‘พฺรหฺมโลกปฺปมาโณ เหส อคฺคิ อุฏฺฐาสิ, โก เอตมญฺญตฺร มยา นิพฺพาเปตุํ สมตฺโถ’’ติ หิ วทนฺโต อตฺตานํ อุกฺกํเสติ นามฯ ‘‘เอตฺตกา ชนา วิจรนฺติ, โอกาโส ลทฺธุํ น สกฺกา, เอโกปิ เอตฺตกมตฺตํ นิพฺพาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ วทมาโน ปรํ วมฺเภติ นามฯ ตทุภยมฺเปส น กโรติฯ ธมฺโม ปเนตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส พฺยากรณํ, เตสํ ภิกฺขูนํ สญฺญตฺติกรณํ อนุธมฺโม, ตเทว พฺยากโรติ นามฯ น จ โกจิ สหธมฺมิโกติ อญฺโญ จสฺส โกจิ สเหตุโก ปเรหิ วุตฺโต วาโท วา อนุวาโท วา ครหิตพฺพภาวํ อาคจฺฉนฺโต นาม นตฺถิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
กินฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สามคามสุตฺตวณฺณนา
๔๑. เอวํ เม สุตนฺติ สามคามสุตฺตํฯ ตตฺถ สามคาเมติ สามากานํ อุสฺสนฺนตฺตา เอวํลทฺธนาเม คาเมฯ อธุนา กาลงฺกโตติ สมฺปติ กาลํ กโตฯ ทฺเวธิกชาตาติ ภณฺฑนํ ปุพฺพภาคกลโห, ตํ ทณฺฑาทานาทิวเสน ปณฺณตฺติวีติกฺกมวเสน จ วทฺธิตํ กลโห, ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทิกํ วิรุทฺธวจนํ วิวาโทฯ วิตุทนฺตาติ วิตุชฺชนฺตาฯ สหิตํ เมติ มม วจนํ อตฺถสํหิตํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตว อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย อุตฺตริ นิพฺเพเฐหิ วาติ อถ มยา อาโรปิตวาทโต อตฺตานํ โมเจหิฯ สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิฯ วโธเยวาติ มรณเมวฯ
นาฏปุตฺติเยสูติ นาฏปุตฺตสฺส อนฺเตวาสิเกสุฯ นิพฺพินฺนรูปาติ วิรตฺตรูปาติ วิคตเปมาฯ ปฏิวานรูปาติ เตสํ นิปจฺจกิริยโต นิวตฺตสภาวาฯ ยถา ตนฺติ ยถา จ ทุรกฺขาตาทิสภาเว ธมฺมวินเย นิพฺพินฺนวิรตฺตปฏิวานรูเปหิ ภวิตพฺพํ, ตเถว ชาตาติ อตฺโถฯ ทุรกฺขาเตติ ทุกฺกถิเตฯ ทุปฺปเวทิเตติ ทุวิญฺญาปิเตฯ อนุปสมสํวตฺตนิเกติ ราคาทีนํ อุปสมํ กาตุํ อสมตฺโถฯ ภินฺนถูเปติ ภินฺนปติฏฺเฐฯ เอตฺถ หิ นาฏปุตฺโตว เนสํ ปติฏฺเฐน ถูโป, โส ปน ภินฺโน มโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภินฺนถูเป’’ติฯ อปฺปฏิสรเณติ ตสฺเสว อภาเวน ปฏิสรณวิรหิเตฯ
นนุ จายํ นาฏปุตฺโต นาฬนฺทวาสิโก, โส กสฺมา ปาวายํ กาลํกโตติฯ โส กิร อุปาลินา คหปตินา ปฏิวิทฺธสจฺเจน ทสหิ คาถาหิ ภาสิเต พุทฺธคุเณ สุตฺวา อุณฺหํ โลหิตํ ฉฑฺเฑสิฯ อถ นํ อผาสุกํ คเหตฺวา ปาวํ อคมํสุ, โส ตตฺถ กาลมกาสิฯ กาลํ กุรุมาโน จ ‘‘มม ลทฺธิ อนิยฺยานิกา สารรหิตา, มยํ ตาว นฏฺฐา, อวเสสชโน มา อปายปูรโก อโหสิ
อถ นํ เอโก อนฺเตวาสิโก อุปสงฺกมิตฺวา อาห
ภควโต ปน ธรมานกาเลปิ ภิกฺขุสงฺเฆ วิวาโท น อุปฺปชฺชิฯ สตฺถา หิ เตสํ วิวาทการเณ อุปฺปนฺนมตฺเตเยว สยํ วา คนฺตฺวา เต วา ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา ขนฺติ เมตฺตา ปฏิสงฺขา อวิหิํสา สารณียธมฺเมสุ เอกํ การณํ กเถตฺวา วิวาทํ วูปสเมติฯ เอวํ ธรมาโนปิ สงฺฆสฺส ปติฏฺฐาว อโหสิฯ ปรินิพฺพายมาโนปิ อวิวาทการณํ กตฺวาว ปรินิพฺพายิฯ ภควตา หิ สุตฺเต เทสิตา จตฺตาโร มหาปเทสา (อ. นิ. ๔.๑๘๐; ที. นิ. ๒.๑๘๗) ยาวชฺชทิวสา ภิกฺขูนํ ปติฏฺฐา จ อวสฺสโย จฯ ตถา ขนฺธเก เทสิตา จตฺตาโร มหาปเทสา (มหาว. ๓๐๕) สุตฺเต วุตฺตานิ จตฺตาริ ปญฺหพฺยากรณานิ (อ. นิ. ๔.๔๒) จฯ เตเนวาห – ‘‘โย โว มยา, อานนฺท, ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๖)ฯ
๔๒. อถ โข จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ อยํ เถโร ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺฐภาติโกฯ ตํ ภิกฺขู อนุปสมฺปนฺนกาเล จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ สมุทาจริตฺวา เถรกาเลปิ ตเถว สมุทาจริํสุฯ เตน อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? นาฏปุตฺเต กิร กาลํกเต ชมฺพุทีเป มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ กถํ ปวตฺตยิํสุ – ‘‘นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต เอโก สตฺถาติ ปญฺญายิตฺถ, ตสฺส กาลกิริยาย สาวกานํ เอวรูโป วิวาโท ชาโต, สมโณ ปน โคตโม ชมฺพุทีเป จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากโฏเยว, กีทิโส นุ โข สมเณ โคตเม ปรินิพฺพุเต สาวกานํ วิวาโท ภวิสฺสตี’’ติฯ เถโร ตํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ กถํ คเหตฺวา ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามิ, สตฺถา จ เอตํ อตฺถุปฺปตฺติํ กตฺวา เอกํ เทสนํ กเถสฺสตี’’ติฯ โส นิกฺขมิตฺวา เยน สามคาโม, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิฯ อุชุเมว ภควโต สนฺติกํ อคนฺตฺวา เยนสฺส อุปชฺฌาโย อายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อุปชฺฌาโย เม มหาปญฺโญ, โส อิมํ สาสนํ กถาปาภตนฺติ กถามูลํ, มูลญฺหิ ปาภตนฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –
‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;
สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. ๒.๑.๔);
ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถายฯ กิํ ปนิมินา ภควา น ทิฏฺฐปุพฺโพติ? โน น ทิฏฺฐปุพฺโพ, อยญฺหิ อายสฺมา ทิวา นว วาเร รตฺติํ นว วาเรติ เอกาหํ
อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ เอกสฺมิํ วิหาเร สงฺฆมชฺเฌ อุปฺปนฺโน วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ? โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๕๑) วิย หิ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติ, ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติ, อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ, อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย โหนฺติฯ ตโต ตาสํ อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมเทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปราย ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา
๔๓. อภิญฺญา เทสิตาติ มหาโพธิมูเล นิสินฺเนน ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปเวทิตาฯ ปติสฺสยมานรูปา วิหรนฺตีติ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติฯ ภควโต อจฺจเยนาติ เอตรหิ ภควนฺตํ เชฏฺฐกํ กตฺวา สคารวา วิหรนฺติ, ตุมฺหากํ, ภนฺเต, อุคฺคเตชตาย ทุราสทตาย วิวาทํ ชเนตุํ น อชฺฌาชีเว วา อธิปาติโมกฺเข วาติ อาหฯ ตตฺถ อชฺฌาชีเวติ อาชีวเหตุ อาชีวการณา – ‘‘ภิกฺขุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา (ปริ. ๒๘๗) นเยน ปริวาเร ปญฺญตฺตานิ ฉ สิกฺขาปทานิ, ตานิ ฐเปตฺวา เสสานิ สพฺพสิกฺขาปทานิ อธิปาติโมกฺขํ นามฯ อปฺปมตฺตโก โส อานนฺทาติ อชฺฌาชีวํ อธิปาติโมกฺขญฺจ อารพฺภ อุปฺปนฺนวิวาโท นาม ยสฺมา ปรสฺส กถายปิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สลฺลกฺเขตฺวา สุปฺปชโห โหติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปมตฺตโก’’ติ วุตฺโตฯ
ตตฺรายํ นโย – อิเธกจฺโจ ‘‘น สกฺกา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อนุลฺลปนฺเตน กิญฺจิ ลทฺธุ’’นฺติอาทีนิ จินฺเตตฺวา อาชีวเหตุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ วา อุลฺลปติ สญฺจริตฺตํ วา อาปชฺชติ, โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหาติอาทินา นเยน สามนฺตชปฺปนํ วา กโรติ, อคิลาโน วา อตฺตโน อตฺถาย ปณีตโภชนานิ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, ภิกฺขุนี วา ปน ตานิ วิญฺญาเปตฺวา ปาฏิเทสนียํ อาปชฺชติ, โย โกจิ ทุกฺกฏวตฺถุกํ ยํกิญฺจิ สูโปทนวิญฺญตฺติเมว วา กโรติ, อญฺญตรํ วา ปน ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรนฺโต วิหรติ, ตเมนํ สพฺรหฺมจารี เอวํ สญฺชานนฺติ – ‘‘กิํ อิมสฺส อิมินา ลาเภน ลทฺเธน, โย สาสเน ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตี’’ติฯ อตฺตโน ธมฺมตายปิสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กิสฺส มยฺหํ อิมินา ลาเภน, ยฺวาหํ เอวํ
มคฺเค วา หิ, อานนฺท, ปฏิปทาย วาติ โลกุตฺตรมคฺคํ ปตฺวา วิวาโท นาม สพฺพโส วูปสมฺมติ, นตฺถิ อธิคตมคฺคานํ วิวาโทฯ ปุพฺพภาคมคฺคํ ปน ปุพฺพภาคปฏิปทญฺจ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ
ตตฺรายํ นโย – เอวํ ภิกฺขุํ มนุสฺสา โลกุตฺตรธมฺเม สมฺภาเวนฺติฯ โส สทฺธิวิหาริกาทโย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิเต ปุจฺฉติ ‘‘กิํ อาคตตฺถา’’ติฯ มนสิกาตพฺพกมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิตุํ, ภนฺเตติฯ นิสีทถ, ขเณเนว
โส อปเรน สมเยน กาลํ กโรติฯ สมนฺตา ภิกฺขาจารคาเมหิ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ปุจฺฉนฺติ ‘‘เกนจิ, ภนฺเต, เถโร ปญฺหํ ปุจฺฉิโต’’ติฯ อุปาสกา ปุพฺเพว เถเรน ปญฺโห กถิโต อมฺหากนฺติฯ เต ปุปฺผมณฺฑปํ ปุปฺผกูฏาคารํ สชฺเชตฺวา สุวณฺเณน อกฺขิปิธานมุขปิธานาทิํ กริตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สตฺตาหํ สาธุกีฬิกํ
อปโรปิ ตาทิโสว กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เอวํ กเถติ – จิตฺเตเนว ตีสุ อุทฺธเนสุ ตีณิ กปลฺลานิ อาโรเปตฺวา เหฏฺฐา อคฺคิํ กตฺวา จิตฺเตเนว อตฺตโน ทฺวตฺติํสาการํ อุปฺปาเฏตฺวา กปลฺเลสุ ปกฺขิปิตฺวา จิตฺเตเนว ทณฺฑเกน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ภชฺชิตพฺพํ, ยา ฌายมาเน ฉาริกา โหติ, สา มุขวาเตน ปลาเสตพฺพาฯ เอตฺตเกน ธูตปาโป นาเมส สมโณ โหติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ
อปโร
๔๔. อิทานิ โย เอวํ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส มูลํ ทสฺเสนฺโต ฉยิมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อคารโวติ คารววิรหิโตฯ อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติฯ เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติ, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหานติตฺเถ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ, ปรินิพฺพุเต วา ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อญฺเญหิ จ ภิกฺขูหิ ‘‘กสฺมา เอวํ กโรสิ, น อิทํ วฏฺฏติ, สมฺมาสพุทฺธสฺส นาม ลชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตูณฺหี โหติ, กิํ พุทฺโธ พุทฺโธติ วทสี’’ติ ภณติ, อยํ สตฺถริ อคารโว นามฯ
โย ปน ธมฺมสฺสวเน สงฺฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, นิทฺทายติ วา สลฺลเปนฺโต วา นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ น ธาเรติ, ‘‘กิํ ธมฺเม อคารวํ ธมฺเม อคารโว นามฯ
โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺฐติ นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สงฺฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘ตุณฺหี โหติ, สงฺโฆ สงฺโฆติ วทสิ, กิํ สงฺโฆ, มิคสงฺโฆ อชสงฺโฆ’’ติอาทีนิ วทติ, อยํ สงฺเฆ อคารโว นามฯ เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ หิ อคารเว สิกฺขาย น ปริปูรการี นามฯ
อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตนิ วา อตฺตโน ปริสาย วาฯ พาหิทฺธาติ ปรสฺมิํ วา ปรสฺส ปริสาย วาฯ
๔๖. อิทานิ อยํ ฉ ฐานานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิวาโท วฑฺฒนฺโต ยานิ อธิกรณานิ ปาปุณาติ, ตานิ ทสฺเสตุํ จตฺตาริมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วูปสมนตฺถาย ปวตฺตมาเนหิ สมเถหิ อธิกาตพฺพานีติ อธิกรณานิฯ วิวาโทว อธิกรณํ วิวาทาธิกรณํฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ
อิทานิ อิมานิปิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ปตฺวา อุปริ วฑฺเฒนฺโต โส วิวาโท เยหิ สมเถหิ วูปสมฺมติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ สตฺต โข ปนิเมติอาทิมาหฯ ตตฺถ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถาฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํฯ อธิกรณานนฺติ เอเตสํ วิวาทาธิกรณาทีนํ จตุนฺนํฯ สมถาย วูปสมายาติ สมนตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจฯ สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ…เป.… ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพาฯ
ตตฺรายํ วินิจฺฉยกถา – อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วิวาทาธิกรณํ นามฯ สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นามฯ มาติกายํ อาคตา ปญฺจ วิภงฺเค ทฺเวติ สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ นามฯ ยํ สงฺฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นามฯ
ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จฯ สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมิํ วิหาเร อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํเยว วา, อญฺญตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา, ยตฺถ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส นิยฺยาติตํ, ตตฺถ สงฺเฆน วา คเณน วา วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติฯ เอวํ สมฺมมาเน ปน สมฺมุขาวินโย นามฯ
ตตฺถ จ การกสงฺฆสฺส สามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว สงฺฆสมฺมุขตาฯ สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตาฯ ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถว สมนํ วินยสมฺมุขตาฯ โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺตปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตาฯ อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา ปริหายติฯ เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติฯ
สเจ ปเนวมฺปิ น สมฺมติ, อถ นํ เยภุยฺยสิกา นามฯ เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติฯ
อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ อมูฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จฯ สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ อนุวทติ, ยญฺจ
ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สงฺโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติฯ ทินฺเน ปน สติวินเย ปุน ตสฺมิํ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รุหติฯ
ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน กเต อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปิํ อาปตฺติ’’นฺติ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน – ‘‘อุมฺมตฺตเกน เม, อาวุโส, เอตํ กตํ, นาหํ
ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส – ‘‘สจายํ อจฺฉินฺนมูโล ภวิสฺสติ, สมฺมา วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ, สเจ ฉินฺนมูโล, อยเมวสฺส นาสนา ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน สงฺโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺสปาปิยสิกํ กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺส ปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติฯ เอวํ อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติฯ
อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ ติณวตฺถารเกน จฯ ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิฯ ยทา ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สงฺฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺติํ เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ วูปสมฺมติฯ ตตฺถ สมฺมุขาวินโย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ สมฺมุขตาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล
ทฺเวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจารํ จริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน ‘‘สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺญมญฺญํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ อญฺญมญฺญํ อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติฯ ตตฺร หิ ยตฺตกา หตฺถปาสุปคตา ‘‘น เม ตํ ขมตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ อกตฺวา ‘‘ทุกฺกฏํ กมฺมํ ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ น อุกฺโกเฏนฺติ, นิทฺทมฺปิ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนวฯ
อิมานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ…เป.… ติณวตฺถารโก’’ติฯ อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย, วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. ๑๘๕) อาคโตเยวฯ วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโตฯ
๔๗. โย ปนายํ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขู วิวทนฺตี’’ติอาทิโก วิตฺถาโร วุตฺโต, โส เอเตน นเยน สงฺเขปโตว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ธมฺโมติอาทีสุ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตาว ธมฺโม, อกุสลกมฺมปถา อธมฺโมฯ ตถา ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ เหฏฺฐา อาคตา สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา, ตโย สติปฏฺฐานา ตโย สมฺมปฺปธานา ตโย อิทฺธิปาทา ฉ อินฺทฺริยานิ ฉ พลานิ อฏฺฐ โพชฺฌงฺคา นวงฺคิโก มคฺโค จาติ, จตฺตาโร อุปาทานา ปญฺจ นีวรณานีติอาทโย สงฺกลิฏฺฐธมฺมา จาติ อยํ อธมฺโมฯ
ตตฺถ
วินยปริยาเยน ปน ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กาตพฺพกมฺมํ ธมฺโม นาม, อภูเตน ปน วตฺถุนา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา อปฏิญฺญาย กตพฺพกมฺมํ อธมฺโม นามฯ เตสุปิ อธมฺมํ ‘‘ธมฺโม อย’’นฺติ กเถนฺตา ธมฺโมติ วิวทนฺติ, ‘‘อธมฺโม อย’’นฺติ กเถนฺตา อธมฺโมติ วิวทนฺติฯ
สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย สํวโร ปหานํ ปฏิสงฺขาติ อยํ วินโย นาม, ราคาทีนํ อวินโย อสํวโร อวินโย นามฯ วินยปริยาเยน วตฺถุสมฺปตฺติ ญตฺติสมฺปตฺติ อนุสาวนสมฺปตฺติ สีมสมฺปติ ปริสสมฺปตฺตีติ อยํ วินโย นาม, วตฺถุวิปตฺติ…เป.… ปริสวิปตฺตีติ อวินโย นามฯ เตสุปิ ยํกิญฺจิ อวินยํ ‘‘วินโย อย’’นฺติ กเถนฺตา วินโยติ วิวทนฺติ, วินยํ อวินโยติ กเถนฺตา อวินโยติ วิวทนฺติฯ
ธมฺมเนตฺติ สมนุมชฺชิตพฺพาติ ธมฺมรชฺชุ อนุมชฺชิตพฺพา ญาเณน ฆํสิตพฺพา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ สา ปเนสา ธมฺมเนตฺติ ‘‘อิติ โข วจฺฉ อิเม ทส ธมฺมา อกุสลา ทส ธมฺมา กุสลา’’ติ เอวํ มหาวจฺฉโคตฺตสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๙๔) อาคตาติ วุตฺตาฯ สา เอว วา โหตุ, โย วา อิธ ธมฺโมติ จ วินโย จ วุตฺโตฯ ยถา ตตฺถ สเมตีติ ยถา ตาย ธมฺมเนตฺติยา สเมติ, ‘‘ธมฺโม ธมฺโมว โหติ, อธมฺโม อธมฺโมว, วินโย วินโยว โหติ, อวินโย อวินโยว’’ฯ ตถา ตนฺติ เอวํ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํฯ เอกจฺจานํ อธิกรณานนฺติ อิธ วิวาทาธิกรณเมว ทสฺสิตํ, สมฺมุขาวินโย ปน น กิสฺมิญฺจิ อธิกรเณ น ลพฺภติฯ
๔๘. ตํ ปเนตํ ยสฺมา ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ, ตสฺมา กถญฺจานนฺท, เยภุยฺยสิกาติอาทิมาหฯ ตตฺถ พหุตราติ อนฺตมโส ทฺวีหิ ตีหิปิ อติเรกตราฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๔๙. อิทานิ เหฏฺฐา อวิตฺถาริตํ สติวินยํ อาทิํ กตฺวา วิตฺถาริตาวเสสสมเถ กถญฺจานนฺท, สติวินโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาราชิกสามนฺเตน วาติ ทฺเว สามนฺตานิ ขนฺธสามนฺตญฺจ อาปตฺติสามนฺตญฺจฯ ตตฺถ ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ สงฺฆาทิเสสาปตฺติกฺขนฺโธ ถุลฺลจฺจย-ปาจิตฺติย-ปาฏิเทสนีย-ทุกฺกฏ-ทุพฺภาสิตาปตฺติกฺขนฺโธติ เอวํ ปุริมสฺส ปจฺฉิมขนฺธํ ขนฺธสามนฺตํ นาม โหติฯ ปฐมปาราชิกสฺส ปน ปุพฺพภาเค ทุกฺกฏํ, เสสานํ ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทํ อาปตฺติสามนฺตํ นามฯ ตตฺถ สรตายสฺมาติ สรตุ อายสฺมาฯ เอกจฺจานํ อธิกรณานนฺติ อิธ อนุวาทาธิกรณเมว ทสฺสิตํฯ
๕๐. ภาสิตปริกฺกนฺตนฺติ วาจาย ภาสิตํ กาเยน จ ปริกฺกนฺตํ, ปรกฺกมิตฺวา กตนฺติ อตฺโถฯ เอกจฺจานนฺติ อิธาปิ อนุวาทาธิกรณเมว อธิปฺเปตํฯ ปฏิญฺญาตกรเณ ‘‘เอกจฺจาน’’นฺติ อาปตฺตาธิกรณํ ทสฺสิตํฯ
๕๒. ทวาติ สหสาฯ รวาติ อญฺญํ ภณิตุกาเมน อญฺญํ วุตฺตํฯ เอวํ โข, อานนฺท, ตสฺสปาปิยสิกา โหตีติ ตสฺสปุคฺคลสฺส ปาปุสฺสนฺนตา ปาปิยสิกา โหติฯ อิมินา กมฺมสฺส วตฺถุ ทสฺสิตํฯ เอวรูปสฺส หิ ปุคฺคลสฺส กมฺมํ กาตฺตพฺพํฯ กมฺเมน หิ อธิกรณสฺส วูปสโม โหติ, น ปุคฺคลสฺส ปาปุสฺสนฺนตายฯ อิธาปิ จ อนุวาทาธิกรณเมว อธิกรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๕๓. กถญฺจานนฺท ติณวตฺถารโกติ เอตฺถ อิทํ กมฺมํ ติณวตฺถารกสทิสตฺตา ติณวตฺถารโกติ วุตฺตํฯ ยถา หิ คูถํ วา มุตฺตํ วา ฆฏฺฏิยมานํ ทุคฺคนฺธตาย พาธติ, ติเณหิ อวตฺถริตฺวา สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺส ปนสฺส โส คนฺโธ น พาธติ, เอวเมว ยํ อธิกรณํ มูลานุมูลํ คนฺตฺวา วูปสมิยมานํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺตติ, ตํ อิมินา กมฺเมน วูปสนฺตํ คูถํ วิย ติณวตฺถารเกน ปฏิจฺฉนฺนํ วูปสนฺตํ โหตีติ อิทํ กมฺมํ ติณวตฺถารกสทิสตฺตา อิธานนฺท, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานนฺติอาทิวจเนน อาการมตฺตเมว ทสฺสิตํ, ขนฺธเก อาคตาเยว ปเนตฺถ กมฺมวาจา ปมาณํฯ ฐเปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ ฐเปตฺวา คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติฯ เอตฺถ ปน ถุลฺลวชฺชนฺติ ถูลฺลวชฺชํ ปาราชิกญฺเจว สงฺฆาทิเสสญฺจฯ คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ คิหีนํ หีเนน ขุํสนวมฺภนธมฺมิกปฏิสฺสเวสุ อาปนฺนา อาปตฺติฯ อธิกรณานนฺติ อิธ อาปตฺตาธิกรณเมว เวทิตพฺพํฯ กิจฺจาธิกรณสฺส ปน วเสน อิธ น กิญฺจิ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, สมฺมุขาวินเยเนว ปนสฺส วูปสโม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ
๕๔. ฉยิเม อานนฺท, ธมฺมา สารณียาติ เหฏฺฐา กลหวเสน สุตฺตํ อารทฺธํ, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตาฯ อิติ ยถานุสนฺธินาว เทสนา คตา โหติฯ เหฏฺฐา โกสมฺพิยสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๔๙๘-๕๐๐) ปน โสตาปตฺติมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ กถิตา, อิมสฺมิํ อณุนฺติ อปฺปสาวชฺชํฯ ถูลนฺติ มหาสาวชฺชํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
สามคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๕. เอวํ เม สุตนฺติ สุนกฺขตฺตสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญาติ อรหตฺตํฯ พฺยากตาติ ขีณา ชาตีติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ กถิตาฯ อธิมาเนนาติ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน, อนธิคเต อธิคตสญฺญิโน หุตฺวา อธิคตํ อมฺเหหีติ มาเนน พฺยากริํสุฯ
๕๖. เอวญฺเจตฺถ สุนกฺขตฺต ตถาคตสฺส โหตีติ สุนกฺขตฺต เอตฺถ เอเตสํ ภิกฺขูนํ ปญฺหพฺยากรเณ – ‘‘อิทํ ฐานํ เอเตสํ อวิภูตํ อนฺธการํ, เตนิเม อนธิคเต อธิคตสญฺญิโน, หนฺท เนสํ วิโสเธตฺวา ปากฏํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสมี’’ติ, เอวญฺจ ตถาคตสฺส โหติฯ อถ จ ปนิเธกจฺเจ…เป.… ตสฺสปิ โหติ อญฺญถตฺตนฺติ ภควา ปฏิปนฺนกานํ ธมฺมํ เทเสติฯ ยตฺถ ปน อิจฺฉาจาเร ฐิตา เอกจฺเจ โมฆปุริสา โหนฺติ, ตตฺร ภควา ปสฺสติ – ‘‘อิเม อิมํ ปญฺหํ อุคฺคเหตฺวา อชานิตฺวาว ชานนฺตา วิย อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน หุตฺวา คามนิคมาทีสุ วิเสวมานา วิจริสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ เอวมสฺสายํ อิจฺฉาจาเร
๕๘. โลกามิสาธิมุตฺโตติ วฏฺฏามิส-กามามิส-โลกามิสภูเตสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ อธิมุตฺโต ตนฺนินฺโน ตคฺครุโก ตปฺปพฺภาโรฯ ตปฺปติรูปีติ อาเนญฺชปฏิสํยุตฺตายาติ อาเนญฺชสมาปตฺติปฏิสํยุตฺตายฯ สํเสยฺยาติ กเถยฺยฯ อาเนญฺชสํโยชเนน หิ โข วิสํยุตฺโตติ อาเนญฺชสมาปตฺติสํโยชเนน วิสํสฏฺโฐฯ โลกามิสาธิมุตฺโตติ เอวรูโป หิ ลูขจีวรธโร มตฺติกาปตฺตํ อาทาย อตฺตโน สทิเสหิ กติปเยหิ สทฺธิํ ปจฺจนฺตชนปทํ คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐกาเล มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มหาปํสุกุลิกา อาคตา’’ติ ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทตฺวา สกฺกจฺจํ ทานํ เทนฺติ, ภตฺตกิจฺเจ นิฏฺฐิเต อนุโมทนํ สุตฺวา – ‘‘สฺเวปิ, ภนฺเต, อิเธว ปิณฺฑาย ปวิสถา’’ติ วทนฺติฯ อลํ อุปาสกา, อชฺชาปิ โว พหูนํ ทินฺนนฺติฯ เตน หิ, ภนฺเต, อนฺโตวสฺสํ อิธ วเสยฺยาถาติ อธิวาเสตฺวา วิหารมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา วิหารํ
๕๙. อิทานิ อาเนญฺชสมาปตฺติลาภิํ อธิมานิกํ ทสฺเสนฺโต ฐานํ โข ปเนตนฺติอาทิมาหฯ อาเนญฺชาธิมุตฺตสฺสาติ กิเลสสิญฺจนวิรหิตาสุ เหฏฺฐิมาสุ ฉสุ สมาปตฺตีสุ อธิมุตฺตสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตคฺครุโน ตปฺปพฺภารสฺสฯ เส ปวุตฺเตติ ตํ ปวุตฺตํฯ ฉ สมาปตฺติลาภิโน หิ อธิมานิกสฺส ปญฺจกามคุณามิสพนฺธนา ปติตปณฺฑุปลาโส วิย อุปฏฺฐาติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ
๖๐. อิทานิ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ ลาภิโน อธิมานิกสฺส นิฆํสํ ทสฺเสตุํ ฐานํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทฺเวธา ภินฺนาติ มชฺเฌ ภินฺนาฯ อปฺปฏิสนฺธิกาติ ขุทฺทกา มุฏฺฐิปาสาณมตฺตา ชตุนา วา สิเลเสน วา อลฺลียาเปตฺวา ปฏิสนฺธาตุํ สกฺกาฯ มหนฺตํ ปน กุฏาคารปฺปมาณํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เส ภินฺเนติ ตํ ภินฺนํฯ อุปริ
๖๑. อิทานิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนลาภิโน อธิมานิกสฺส จ นิฆํสํ ทสฺเสนฺโต ฐานํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เส วนฺเตติ ตํ วนฺตํฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน
๖๒. อิทานิ ขีณาสวสฺส นิฆํสํ ทสฺเสนฺโต ฐานํ โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เส อุจฺฉินฺนมูเลติ โส อุจฺฉินฺนมูโลฯ อุปริ สมาปตฺติลาภิโน หิ เหฏฺฐาสมาปตฺติ มูลจฺฉินฺนตาโล วิย อุปฏฺฐาติ, ตํ สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ
๖๓. ฐานํ โข ปนาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ เหฏฺฐา หิ สมาปตฺติลาภิโน อธิมานิกสฺสปิ ขีณาสวสฺสปิ นิฆํโส กถิโต, สุกฺขวิปสฺสกสฺส ปน อธิมานิกสฺสปิ ขีณาสวสฺสปิ น กถิโตฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ นิฆํสํ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํฯ สมาปตฺติลาภิโน หิ อธิมานิกสฺส นิฆํเส กถิเต สุกฺขวิปสฺสกสฺสปิ อธิมานิกสฺส กถิโตว โหติ, สมาปตฺติลาภิโน จ ขีณาสวสฺส กถิเต สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺส กถิโตว โหติฯ เอเตสํ ปน ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ สปฺปายาสปฺปายํ กเถตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ
ตตฺถ สิยา – ปุถุชฺชนสฺส ตาว อารมฺมณํ อสปฺปายํ โหตุ, ขีณาสวสฺส กถํ อสปฺปายนฺติฯ ยทคฺเคน ปุถุชฺชนสฺส อสปฺปายํ, ตทคฺเคน ขีณาสวสฺสาปิ อสปฺปายเมวฯ วิสํ นาม ชานิตฺวา ขาทิตมฺปิ อชานิตฺวา ขาทิตมฺปิ วิสเมวฯ น หิ ขีณาสเวนปิ ‘‘อหํ ขีณาสโว’’ติ อสํวุเตน ภวิตพฺพํฯ ขีณาสเวนปิ ยุตฺตปยุตฺเตเนว ภวิตุํ วฏฺฏติฯ
๖๔. ตตฺถ สมเณนาติ พุทฺธสมเณนฯ ฉนฺทราคพฺยาปาเทนาติ โส อวิชฺชาสงฺขาโต วิสโทโส ฉนฺทราเคน จ พฺยาปาเทน จ รุปฺปติ กุปฺปติฯ อสปฺปายานีติ อวฑฺฒิกรานิ อารมฺมณานิฯ อนุทฺธํเสยฺยาติ โสเสยฺย สอุปาทิเสสนฺติ สคหณเสสํ, อุปาทิตพฺพํ คณฺหิตพฺพํ อิธ อุปาทีติ วุตฺตํฯ อนลญฺจ เต อนฺตรายายาติ ชีวิตนฺตรายํ เต กาตุํ อสมตฺถํฯ รโชสูกนฺติ รโช จ วีหิสุกาทิ จ สูกํฯ อสุ จ วิสโทโสติ โส จ วิสโทโสฯ ตทุภเยนาติ ยา สา อสปฺปายกิริยา จ โย วิสโทโส จ, เตน อุภเยนฯ ปุถุตฺตนฺติ มหนฺตภาวํฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ สอุปาทานสลฺลุทฺธาโร วิย อปฺปหีโน อวิชฺชาวิสโทโส ทฏฺฐพฺโพ, อสปฺปายกิริยาย ฐิตภาโว วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ อสํวุตกาโล, ตทุภเยน วเณ ปุถุตฺตํ คเต มรณํ วิย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตนํ, มรณมตฺตํ ทุกฺขํ วิย อญฺญตราย ครุกาย สํกิลิฏฺฐาย อาปตฺติยา อาปชฺชนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สุกฺกปกฺเขปิ อิมินาว นเยน โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ
๖๕. สติยาเยตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ สติ ปญฺญาคติกาฯ โลกิกาย ปญฺญาย โลกิกา โหติ, โลกุตฺตราย โลกุตฺตราฯ อริยาเยตํ ปญฺญายาติ ปริสุทฺธาย วิปสฺสนาปญฺญายฯ
อิทานิ ขีณาสวสฺส พลํ ทสฺเสนฺโต โส วตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สํวุตการีติ ปิหิตการีฯ อิติ วิทิตฺวา นิรุปธีติ เอวํ ชานิตฺวา กิเลสุปธิปหานา นิรุปธิ โหติ, นิรุปาทาโนติ อตฺโถฯ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโตติ อุปธีนํ สงฺขยภูเต นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ อุปธิสฺมินฺติ กามุปธิสฺมิํฯ กายํ อุปสํหริสฺสตีติ กายํ อลฺลียาเปสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโต ขีณาสโว ปญฺจ กามคุเณ เสวิตุํ, กายํ วา อุปสํหริสฺสติ จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา
๖๖. เอวํ เม สุตนฺติ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํฯ ตตฺถ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ กามาติ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิฯ ตุจฺฉาติ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรหิตตฺตา ริตฺตา, น ปน นตฺถีติ คเหตพฺพาฯ น หิ ตุจฺฉมุฏฺฐีติ วุตฺเต มุฏฺฐิ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร กิญฺจิ นตฺถิ, โส วุจฺจติ ตุจฺโฉฯ มุสาติ นาสนกาฯ โมสธมฺมาติ นสฺสนสภาวา, เขตฺตํ วิย วตฺถุ วิย หิรญฺญสุวณฺณํ วิย จ น ปญฺญายิตฺถ, กติปาเหเนว มายากตเมตนฺติ ยถา มายาย อุทกํ มณีติ กตฺวา ทสฺสิตํ, พทริปณฺณํ กหาปโณติ กตฺวา ทสฺสิตํ, อญฺญํ วา ปน เอวรูปํ ทสฺสนูปจาเร ฐิตสฺเสว ตถา ปญฺญายติ, อุปจาราติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปากติกเมว ปญฺญายติฯ เอวํ กามาปิ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน ‘‘มายากต’’นฺติ วุตฺตาฯ ยถา จ มายากาโร อุทกาทีนิ มณิอาทีนํ วเสน ทสฺเสนฺโต วญฺเจติ, เอวํ กามาปิ อนิจฺจาทีนิ นิจฺจาทิสภาวํ ทสฺเสนฺตา วญฺเจนฺตีติ วญฺจนกฏฺเฐนปิ ‘‘มายากต’’นฺติ วุตฺตาฯ พาลลาปนนฺติ มยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ หิรญฺญํ มยฺหํ สุวณฺณนฺติ เอวํ พาลานํ ลาปนโต พาลลาปนํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกา กามาติ มานุสกา ปญฺจ กามคุณาฯ สมฺปรายิกาติ เต ฐเปตฺวา อวเสสาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ กามสญฺญาติ มานุสเก กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อุภยเมตํ มารเธยฺยนฺติ เอเต กามา จ กามสญฺญา จ อุภยมฺปิ มารเธยฺยํฯ เยหิ อุภยเมตํ คหิตํ, เตสญฺหิ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อุภยเมตํ มารเธยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ
มารสฺเสส วิสโยติอาทีสุปิ ยถา โจฬสฺส วิสโย โจฬวิสโย, ปณฺฑสฺส วิสโย ปณฺฑวิสโย, สํวรานํ วิสโย สํวรวิสโยติ ปวตฺตนฏฺฐานํ วิสโยติ วุจฺจติ, เอวํ เยหิ เอเต กามา คหิตา, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธาย มารสฺเสส วิสโยติ วุตฺตํฯ ปญฺจ ปน กามคุเณ นิวาปพีชํ วิย วิปฺปกิรนฺโต มารสฺเสส นิวาโปติ วุตฺตํฯ ยถา จ ยตฺถ หตฺถิอาทโย มารสฺเสส โคจโรติ วุตฺตํฯ
เอตฺถาติ เอเตสุ กาเมสุฯ มานสาติ จิตฺตสมฺภูตาฯ ตตฺถ สิยา – ทุวิเธ ตาว กาเม อารพฺภ อภิชฺฌานลกฺขณา อภิชฺฌา, กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ จ อุปฺปชฺชตุ, พฺยาปาโท กถํ อุปฺปชฺชตีติ? มมายิเต วตฺถุสฺมิํ อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺนสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโตติ เอวํ อุปฺปชฺชติฯ เตว อริยสาวกสฺสาติ เต อริยสาวกสฺสฯ วกาโร อาคมสนฺธิมตฺตํ โหติฯ อิธ มนุสิกฺขโตติ อิมสฺมิํ สาสเน สิกฺขนฺตสฺส เต ตโยปิ กิเลสา อนฺตรายกรา โหนฺติฯ อภิภุยฺย โลกนฺติ กามโลกํ อภิภวิตฺวาฯ อธิฏฺฐาย มนสาติ ฌานารมฺมณจิตฺเตน อธิฏฺฐหิตฺวาฯ อปริตฺตนฺติ กามาวจรจิตฺตํ ปริตฺตํ นาม, ตสฺส ปฏิกฺเขเปน มหคฺคตํ อปริตฺตํ นามฯ ปมาณนฺติปิ กามาวจรเมว, รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อปฺปมาณํฯ สุภาวิตนฺติ ปน เอตํ กามาวจราทีนํ นามํ น
ตพฺพหุลวิหาริโนติ กามปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อายตเน จิตฺตํ ปสีทตีติ การเณ จิตฺตํ ปสีทติฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ? อรหตฺตํ วา, อรหตฺตสฺส วิปสฺสนํ วา, จตุตฺถชฺฌานํ วา, จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารํ วาฯ สมฺปสาเท สตีติ เอตฺถ ทุวิโธ สมฺปสาโท อธิโมกฺขสมฺปสาโท จ ปฏิลาภสมฺปสาโท จฯ อรหตฺตสฺส หิ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วิหรโต มหาภูตาทีสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ เยนิเม นีหาเรน มหาภูตา อุปฏฺฐหนฺติ, อุปาทารูปา อุปฏฺฐหนฺติ นามรูปา อุปฏฺฐหนฺติ, ปจฺจยา สพฺพถา อุปฏฺฐหนฺติ, ลกฺขณารมฺมณา วิปสฺสนา อุปฏฺฐหติ, อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อปฺปฏิลทฺเธเยว อาสา สนฺติฏฺฐติ, อธิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ ตติยชฺฌานํ วา ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานตฺถาย กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส นีวรณวิกฺขมฺภนาทีนิ สมนุปสฺสโต เยนิเม นีหาเรน นีวรณา วิกฺขมฺภนฺติ, กิเลสา สนฺนิสีทนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, สงฺขารคตํ วา วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา ทิพฺพจกฺขุกสฺส ปรโลโก วิย อุปฏฺฐาติ อธิโมกฺขสมฺปสาโท ปฏิลาภสมฺปสาโทติ เวทิตพฺโพฯ วิปสฺสนา หิ ปญฺญาย อธิมุจฺจนสฺส การณํ, อุปจารํ อาเนญฺชสมาปตฺติยาฯ
เอตรหิ วา อาเนญฺชํ สมาปชฺชติฯ ปญฺญาย วา อธิมุจฺจตีติ เอตฺถ เอตรหิ วา ปญฺญาย อธิมุจฺจติ, อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตีติ เอวํ ปทปริวตฺตนํ กตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ตสฺมิํ สมฺปสาเท สติ เอตรหิ วา ปญฺญาย อธิมุจฺจติ, อรหตฺตํ สจฺฉิกโรตีติ อตฺโถฯ ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติ, อถ วา ปญฺญาย วา อธิมุจฺจตีติ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวติ, ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติฯ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตุํ อสกฺโกนฺโต เอตรหิ จตุสจฺจํ วา สจฺฉิกโรติฯ ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตีติฯ
ตตฺรายํ นโย – อิธ ภิกฺขุ ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส กสิณปริกมฺมํ กโรติฯ ตสฺส นีวรณา วิกฺขมฺภนฺติ, สติ สนฺติฏฺฐติ, อุปจาเรน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส รูปารูปํ ปริคณฺหาติ, ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ, ลกฺขณารมฺมณิกํ วิปสฺสนํ ววตฺถเปติ, ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อุปจาเรน เม ฌานํ วิเสสภาคิยํ ภเวยฺย, ติฏฺฐตุ วิเสสภาคิยตา, นิพฺเพธภาคิยํ นํ กริสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติฯ เอตฺตเกนสฺส กิจฺจํ กตํ นาม โหติฯ อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺโต ปน ตโต โอสกฺกิตมานโส อนฺตรา น ติฏฺฐติ, จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชติเยวฯ ยถา กิํ? ยถา ปุริโส ‘‘วนมหิํสํ ฆาเตสฺสามี’’ติ สตฺติํ คเหตฺวา อนุพนฺธนฺโต
ตตฺถ
อิทานิ อรหตฺตํ สจฺฉิกาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต กายสฺส เภทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยนฺติ เยน การเณน ตํ สํวตฺตนิกํ วิญฺญาณํ อสฺส อาเนญฺชูปคํ, ตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ตํสํวตฺตนิกนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน สํวตฺตนิกํฯ เยน วิปากวิญฺญาเณน โส ภิกฺขุ สํวตฺตติ นิพฺพตฺตติ, ตํ วิญฺญาณํฯ อาเนญฺชูปคนฺติ กุสลาเนญฺชสภาวูปคตํ อสฺส, ตาทิสเมว ภเวยฺยาติ อาเนญฺชสปฺปายาติ อาเนญฺชสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส สปฺปายาฯ น เกวลญฺจ สา อาเนญฺชสฺเสว, อุปริ อรหตฺตสฺสาปิ สปฺปายาว อุปการภูตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ อิติ อิมสฺมิํ ปฐมกอาเนญฺเช สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ
๖๗. อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ จตุตฺถชฺฌานํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ ภิกฺขุ เหฏฺฐิเมน ภิกฺขุนา ปญฺญวนฺตตโร ตสฺส จ ภิกฺขุโน อตฺตโน จาติ ทฺวินฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ รูปปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อาเนญฺชํ สมาปชฺชตีติ
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อากาสานญฺจายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ ติณฺณมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ อุภยเมตํ อนิจฺจนฺติ เอตฺถ อฏฺฐ เอเกกโกฏฺฐาสา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกวเสน ปน สงฺขิปิตฺวา อุภยนฺติ วุตฺตํฯ นาลํ อภินนฺทิตุนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทิตุํ น ยุตฺตํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ กามปฏิพาหเนน จ รูปปฏิพาหเนน จ ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อาเนญฺชํ สมาปชฺชตีติ วิญฺญาณญฺจายตนาเนญฺชํ สมาปชฺชติฯ อิมสฺมิํ ตติยอาเนญฺเช วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ
๖๘. อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ตีหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ จตุนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยํ อากิญฺจญฺญายตนํ ปตฺวา เอตา เหฏฺฐา วุตฺตา สพฺพสญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ เอตํ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย จ สนฺตํ, อตปฺปกฏฺเฐน ปณีตํฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ ตาสํ สญฺญานํ ปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ ปฐมากิญฺจญฺญายตเน สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺญาณญฺจายตนเมว ปตฺวา เอวํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ อหํ มมาติ คเหตพฺเพน สุญฺญํ ตุจฺฉํ ริตฺตํฯ เอวเมตฺถ ทฺวิโกฏิกา สุญฺญตา ทสฺสิตาฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ เหฏฺฐา วุตฺตปฏิปทญฺจ อิมญฺจ สุญฺญตปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ ทุติยากิญฺจญฺญายตเน วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ
๗๐. อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ วิญฺญาณญฺจายตนเมว ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ปญฺจหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ ฉนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ นาหํ กฺวจนิ กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมิํ, น จ มม กฺวจนิ กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนํ นตฺถีติ เอตฺถ ปน จตุโกฏิกา สุญฺญตา กถิตาฯ กถํ? อยญฺหิ นาหํ กฺวจนีติ กฺวจิ อตฺตานํ น ปสฺสติ, กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อตฺตโน อตฺตานํ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนภาเว อุปเนตพฺพํ น ปสฺสติ, อตฺตโน ภาติฏฺฐาเน ภาตรํ สหายฏฺฐาเน สหายํ ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารํ มญฺญิตฺวา อุปคนฺตฺวา อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม – สทฺทํ ตาว ฐเปตฺวา น จ กฺวจนิ ปรสฺส จ อตฺตานํ กฺวจิ น ปสฺสตีติ อยมตฺโถฯ อิทานิ มม – สทฺทํ อาหริตฺวา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนํ นตฺถีติ โส ปรสฺส อตฺตา มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนภาเว อตฺถีติ น ปสฺสติฯ อตฺตโน ภาติฏฺฐาเน ภาตรํ สหายฏฺฐาเน สหายํ ปริกฺขารฏฺฐาเน วา ปริกฺขารนฺติ กิสฺมิญฺจิ ฐาเน ปรสฺส อตฺตานํ อิมินา กิญฺจนภาเวน อุปเนตพฺพํ น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ เอวมยํ ยสฺมา เนว กตฺถจิ อตฺตานํ ปสฺสติ, น ตํ ปรสฺส กิญฺจนภาเว ตพฺพหุลวิหาริโนติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปฏิปทํ อิมํ จตุโกฏิสุญฺญตญฺจ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ ตติยากิญฺจญฺญายตเนปิ วิปสฺสนาวเสเนว โอสกฺกนา กถิตาฯ
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อากิญฺจญฺญายตนํ ปตฺวา เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา ฉหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ อตฺตโน จาติ สตฺตนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสติฯ ยตฺเถตา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปตฺวา เอตฺถ เอตา เหฏฺฐา วุตฺตา สพฺพสญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ ตพฺพหุลวิหาริโนติ ตาสํ สญฺญานํ ปฏิพาหเนน ตเมว ปฏิปทํ พหุลํ กตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาฯ
๗๑. โน จสฺส โน จ เม สิยาติ สเจ มยฺหํ ปุพฺเพ ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏํ น อายูหิตํ อสฺส, ยํ เม อิทํ เอตรหิ เอวํ ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏํ เอตํ เม น น ภวิสฺสตีติ สเจ เอตรหิ ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏํ อายูหิตํ น ภวิสฺสติฯ น เม ภวิสฺสตีติ ตสฺมิํ อสติ อนาคเต เม ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏํ น ภวิสฺสติฯ ยทตฺถิ ยํ ภูตํ ตํ ปชหามีติ ยํ อตฺถิ ยํ ภูตํ เอตรหิ ขนฺธปญฺจกํ, ตํ ปชหามิฯ
ปรินิพฺพาเยยฺย นุ โข โส, ภนฺเต, ภิกฺขุ น วา ปรินิพฺพาเยยฺยาติ กิํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ, ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส อรหตฺตมฺปิ โอสกฺกนาปิ ปฏิปทาปิ ปฏิสนฺธิปิ กถิตา, ตถา จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิ กตฺวา ฐิตานํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส น กิญฺจิ กถิตํ, ตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ อเปตฺถาติ อปิ เอตฺถฯ โส ตํ อุเปกฺขํ อภินนฺทตีติ โส ตํ วิปสฺสนุเปกฺขํ ตณฺหาทิฏฺฐิอภินนฺทนาหิ อภินนฺทติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตนฺนิสฺสิตํ โหติ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณํ วิปสฺสนานิสฺสิตํ โหติฯ ตทุปาทานนฺติ ยํ นิกนฺติวิญฺญาณํ, ตํ ตสฺส อุปาทานํ นาม คหณํ นาม โหติฯ สอุปาทาโนติ สคหโณฯ น ปรินิพฺพายตีติ วิปสฺสนาย สาลโย ภิกฺขุ มม สาสเน น ปรินิพฺพายติฯ โย ปน วิหารปริเวณอุปฏฺฐากาทีสุ สาลโย, ตสฺมิํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กหํ ปนาติ? กตฺถ ปน? อุปาทิยมาโน อุปาทิยตีติ ปฏิสนฺธิํ คณฺหมาโน คณฺหาติฯ อุปาทานเสฏฺฐํ กิร โส, ภนฺเตติ, ภนฺเต, โส กิร ภิกฺขุ คเหตพฺพฏฺฐานํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ ภวํ อุปาทิยติ, เสฏฺฐภเว ปฏิสนฺธิํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ อิมินา ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสนฺธิ กถิตาฯ อิทานิสฺส อรหตฺตํ กเถตุํ อิธานนฺทาติอาทิมาหฯ
๗๓. นิสฺสาย นิสฺสายาติ ตํ ตํ สมาปตฺติํ นิสฺสายฯ โอฆสฺส นิตฺถรณา อกฺขาตาติ โอฆตรณํ กถิตํ, ตติยชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตภิกฺขุโน โอฆนิตฺถรณา กถิตา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตภิกฺขุโน โอฆนิตฺถรณา กถิตาติ วทติฯ
กตโม ปน, ภนฺเต, อริโย วิโมกฺโขติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? สมาปตฺติํ ตาว ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุ นาวํ วา อุฬุมฺปาทีนิ วา นิสฺสาย มโหฆํ ตริตฺวา ปารํ คจฺฉนฺโต วิย อริยสาวโกติ สุกฺขวิปสฺสโก อริยสาวโกฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา อฏฺฐหิ ภิกฺขูหิ ปญฺญวนฺตตโร เตสญฺจ ภิกฺขูนํ เอส สกฺกาโย ยาวตา สกฺกาโยติ ยตฺตโก เตภูมกวฏฺฏสงฺขาโต สกฺกาโย นาม อตฺถิ, สพฺโพปิ โส เอส สกฺกาโย, น อิโต ปรํ สกฺกาโย อตฺถีติ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ
เอตํ อมตํ ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ โย ปเนส จิตฺตสฺส อนุปาทาวิโมกฺโข นาม, เอตํ อมตํ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ ปฏิสญฺจิกฺขติฯ อญฺญตฺถ จ ‘‘อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ติ นิพฺพานํ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตํ กถิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ
เกวลํ ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต สตฺตสุ ฐาเนสุ โอสกฺกนา กถิตา, อฏฺฐสุ ฐาเนสุ ปฏิสนฺธิ, นวสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ตติยํ ฌานํ ตาว ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโน โอสกฺกนา กถิตา, ปฏิสนฺธิ กถิตา, อรหตฺตํ กถิตํ, ตถา จตุตฺถชฺฌานํ, ตถา อากาสานญฺจายตนํฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปน ปทฏฺฐานํ กตฺวา ฐิตานํ ติณฺณํ ภิกฺขูนํ โอสกฺกนา กถิตา, ปฏิสนฺธิ กถิตา, อรหตฺตํ กถิตํฯ ตถา อากิญฺจญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโนฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ปน โอสกฺกนา นตฺถิ, ปฏิสนฺธิ ปน อรหตฺตญฺจ กถิตํฯ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อรหตฺตเมว กถิตนฺติฯ เอวํ สตฺตสุ ฐาเนสุ โอสกฺกนา กถิตา, อฏฺฐสุ ฐาเนสุ ปฏิสนฺธิ, นวสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมญฺจ ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ โอสกฺกนํ อฏฺฐสุ ปฏิสนฺธิํ นวสุ อรหตฺตํ สโมธาเนตฺวา กเถนฺเตน อิมํ อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตํ สุกถิตํ นาม โหตีติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๗๔. เอวํ เม สุตนฺติ คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตํฯ ตตฺถ ยาว ปจฺฉิมโสปานกเฬวราติ ยาว ปฐมโสปานผลกา เอกทิวเสเนว สตฺตภูมิโก ปาสาโท น สกฺกา กาตุํ, วตฺถุํ โสเธตฺวา ถมฺภุสฺสาปนโต ปฏฺฐาย ปน ยาว จิตฺตกมฺมกรณา อนุปุพฺพกิริยา เจตฺถ ปญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ ยทิทํ อชฺเฌเนติ ตโยปิ เวทา น สกฺกา เอกทิวเสเนว อธียิตุํ, เอเตสํ อชฺเฌเนปิ ปน อนุปุพฺพกิริยาว ปญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ อิสฺสตฺเถติ อาวุธวิชฺชายปิ เอกทิวเสเนว วาลเวธิ นาม น สกฺกา กาตุํ, ฐานสมฺปาทนมุฏฺฐิกรณาทีหิ ปน เอตฺถาปิ อนุปุพฺพกิริยา ปญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ สงฺขาเนติ คณนายฯ ตตฺถ อนุปุพฺพกิริยํ อตฺตนาว ทสฺเสนฺโต เอวํ คณาเปมาติอาทิมาหฯ
๗๕. เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติ อิธ ภควา ยสฺมา พาหิรสมเย ยถา ยถา สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ, ตถา ตถา เกราฏิกา โหนฺติ, ตสฺมา อตฺตโน สาสนํ พาหิรสมเยน อนุปเมตฺวา ภทฺรอสฺสาชานีเยน อุปเมนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ภทฺโร หิ อสฺสาชานีโย ยสฺมิํ การเณ ทมิโต โหติ, ตํ ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมติฯ เอวเมว สาสเน สมฺมาปฏิปนฺโน กุลปุตฺโต สีลเวลํ นาติกฺกมติฯ มุขาธาเนติ มุขฏฺฐปเนฯ
๗๖. สติสมฺปชญฺญาย จาติ สติสมฺปชญฺญาหิ สมงฺคิภาวตฺถาย สตตวิหารี ยํกิญฺจิ กมฺมํ กตฺวาปิ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, โน สตตวิหารี ปน อปฺปมตฺตเกปิ กิจฺเจ กิจฺจปฺปสุโต หุตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตุํ น สกฺโกติฯ
ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ขีณาสวตฺเถโร ขีณาสวสามเณรํ คเหตฺวา อรญฺญวาสํ คโต, ตตฺถ มหาเถรสฺส เสนาสนํ ปตฺตํ, สามเณรสฺส น ปาปุณาติ, ตํ วิตกฺเกนฺโต เถโร เอกทิวสมฺปิ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตุํ นาสกฺขิฯ สามเณโร ปน เตมาสํ ผลสมาปตฺติรติยา วีตินาเมตฺวา ‘‘สปฺปาโย
๗๘. เยเม, โภ โคตมาติ ตถาคเต กิร กถยนฺเตว พฺราหฺมณสฺส ‘‘อิเม ปุคฺคลา น อาราเธนฺติ, อิเม อาราเธนฺตี’’ติ นโย อุทปาทิ, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวํ วตฺตุมารทฺโธฯ
ปรมชฺชธมฺเมสูติ อชฺชธมฺมา นาม ฉสตฺถารธมฺมา, เตสุ โคตมวาโทว, ปรโม อุตฺตโมติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๗๙. เอวํ เม สุตนฺติ โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตํฯ ตตฺถ อจิรปรินิพฺพุเต ภควตีติ ภควติ อจิรปรินิพฺพุเต, ธาตุภาชนียํ กตฺวา ธมฺมสงฺคีติํ กาตุํ ราชคหํ อาคตกาเล รญฺโญ ปชฺโชตสฺส อาสงฺกมาโนติ จณฺฑปชฺโชโต นาเมส ราชา พิมฺพิสารมหาราชสฺส สหาโย อโหสิ, ชีวกํ เปเสตฺวา เภสชฺชการิตกาลโต ปฏฺฐาย ปน ทฬฺหมิตฺโตว ชาโต, โส ‘‘อชาตสตฺตุนา เทวทตฺตสฺส วจนํ คเหตฺวา ปิตา ฆาติโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มม ปิยมิตฺตํ ฆาเตตฺวา เอส รชฺชํ กริสฺสามีติ มญฺญติ, มยฺหํ สหายสฺส สหายานํ อตฺถิกภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ปริสติ วาจํ อภาสิฯ ตํ สุตฺวา ตสฺส อาสงฺกา อุปฺปนฺนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘รญฺโญ ปชฺโชตสฺส อาสงฺกมาโน’’ติฯ กมฺมนฺโตติ พหินคเร นครปฏิสงฺขาราปนตฺถาย กมฺมนฺตฏฺฐานํฯ
อุปสงฺกมีติ มยํ ธมฺมวินยสงฺคีติํ กาเรสฺสามาติ วิจราม, อยญฺจ มเหสกฺโข ราชวลฺลโภ สงฺคเห กเต เวฬุวนสฺส อารกฺขํ กเรยฺยาติ มญฺญมาโน อุปสงฺกมิฯ เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเมหิฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพากาเรน สพฺพํฯ สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺพโกฏฺฐาเสหิ อนุสญฺญายมาโนติ อนุสญฺชายมาโน, กตากตํ ชนนฺโตติ อตฺโถฯ อนุวิจรมาโน วาฯ
๘๐. อตฺถิ นุ โขติ อยมฺปิ เหฏฺฐิมปุจฺฉเมว ปุจฺฉติฯ อปฺปฏิสรเณติ อปฺปฏิสรเณ ธมฺมวินเยฯ โก เหตุ สามคฺคิยาติ ตุมฺหากํ สมคฺคภาวสฺส โก เหตุ โก ปจฺจโยฯ ธมฺมปฺปฏิสรณาติ ธมฺโม อมฺหากํ ปฏิสรณํ, ธมฺโม อวสฺสโยติ ทีเปติฯ
๘๑. ปวตฺตตีติ ปคุณํ หุตฺวา อาคจฺฉติฯ อาปตฺติ โหติ วีติกฺกโมติ อุภยเมตํ พุทฺธสฺส อาณาติกฺกมนเมวฯ ยถาธมฺมํ ยถานุสิฏฺฐํ กาเรมาติ ยถา ธมฺโม จ อนุสิฏฺฐิ จ ฐิตา, เอวํ กาเรมาติ อตฺโถฯ
น กิร โน ภวนฺโต กาเรนฺติ ธมฺโม โน กาเรตีติ ปททฺวเยปิ โน กาโร นิปาตมตฺตํฯ เอวํ สนฺเต น กิร ภวนฺโต กาเรนฺติ, ธมฺโมว กาเรตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
๘๓. ตคฺฆาติ กหํ ปน ภวํ อานนฺโทติ กิํ เถรสฺส เวฬุวเน วสนภาวํ น ชานาตีติ? ชานาติฯ เวฬุวนสฺส ปน ตคฺฆาติ สพฺพวาเรสุ เอกํสวจเนเยว นิปาโตฯ ตคฺฆ, โภ อานนฺทาติ เอวํ เถเรน ปริสมชฺเฌ อตฺตโน อุกฺกํสิตภาวํ ญตฺวา อหมฺปิ เถรํ อุกฺกํสิสฺสามีติ เอวมาหฯ
๘๔. น จ โข, พฺราหฺมณาติ เถโร กิร จินฺเตสิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน วณฺณิตชฺฌานมฺปิ อตฺถิ, อวณฺณิตชฺฌานมฺปิ อตฺถิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ สพฺพเมว วณฺเณตีติ ปญฺหํ วิสํวาเทติ, น โข ปน สกฺกา อิมสฺส มุขํ อุลฺโลเกตุํ น ปิณฺฑปาตํ รกฺขิตุํ, ปญฺหํ อุชุํ กตฺวา กเถสฺสามี’’ติ อนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรํ กริตฺวาฯ เอวรูปํ โข, พฺราหฺมณ, โส ภควา ฌานํ วณฺเณสีติ อิธ สพฺพสงฺคาหกชฺฌานํ นาม กถิตํฯ
ยํ โน มยนฺติ อยํ กิร พฺราหฺมโณ วสฺสการพฺราหฺมณํ อุสูยติ, เตน ปุจฺฉิตปญฺหสฺส อกถนํ ปจฺจาสีสมาโน กถิตภาวํ ญตฺวา ‘‘วสฺสกาเรน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ปุนปฺปุนํ ตสฺส นามํ คณฺหนฺโต วิตฺถาเรตฺวา กเถสิ, มยา ปุจฺฉิตปญฺหํ ปน ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิย เอกเทสเมว กเถสี’’ติ อนตฺตมโน อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา
๘๕. เอวํ เม สุตนฺติ มหาปุณฺณมสุตฺตํฯ ตตฺถ ตทหูติ ตสฺมิํ อหุ, ตสฺมิํ ทิวเสติ อตฺโถฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถฯ อุปวสนฺตีติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายาม, อาวุโส, กปฺปิน, อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ หิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถฯ ‘‘อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๕๓) สีลํฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๗๙) อุปวาโสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๔๖) ปญฺญตฺติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๘๑) อุปวสิตพฺพทิวโสฯ อิธาปิ โสเยว อธิปฺเปโต ปนฺนรเสติ วุตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ’’ติฯ มาสปุณฺณตาย ปุณฺณา สํปุณฺณาติ ปุณฺณาฯ มา-อิติ จนฺโท วุจฺจติ, โส เอตฺถ ปุณฺโณติ ปุณฺณมาฯ เอวํ ปุณฺณาย ปุณฺณมายาติ อิมสฺมิํ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เทสนฺติ การณํฯ เตน หิ ตฺวํ ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉาติ กสฺมา ภควา ฐิตสฺส อกเถตฺวา นิสีทาเปสีติฯ อยํ กิร ภิกฺขุ สฏฺฐิมตฺตานํ ปธานิยภิกฺขูนํ สงฺฆตฺเถโร สฏฺฐิ ภิกฺขู คเหตฺวา อรญฺเญ วสติ, เต ตสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺติ วายมนฺติฯ มหาภูตานิ ปริคฺคณฺหนฺติ อุปาทารูปานิ, นามรูปปจฺจยลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนํ ปริคฺคณฺหนฺติฯ อถ เน อาจริยุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺเน เถโร มหาภูตปริคฺคหาทีนิ ปุจฺฉติฯ เต สพฺพํ กเถนฺติ, มคฺคผลปญฺหํ ปุจฺฉิตา ปน กเถตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘มม สนฺติเก เอเตสํ โอวาทสฺส ปริหานิ นตฺถิ, อิเม จ อารทฺธวีริยา วิหรนฺติฯ กุกฺกุฏสฺส ปานียปิวนกาลมตฺตมฺปิ เนสํ ปมาทกิริยา นตฺถิฯ เอวํ สนฺเตปิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกนฺติฯ อหํ อิเมสํ อชฺฌาสยํ น ชานามิ, พุทฺธเวเนยฺยา เอเต ภวิสฺสนฺติ
สตฺถาปิ
ตสฺมิํ สมเย สูริโย อตฺถงฺคเมติ, จนฺโท อุคฺคจฺฉติ, มชฺฌฏฺฐาเน จ ภควา นิสินฺโนฯ จนฺทสฺส ปภา นตฺถิ, สูริยสฺส ปภา นตฺถิ, จนฺทิมสูริยานํ ปภํ มกฺเขตฺวา ฉพฺพณฺณา ยมกพุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา ปุญฺชา ปุญฺชา หุตฺวา ทิสาวิทิสาสุ ธาวนฺตีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ วณฺณภูมิ นาเมสา, ธมฺมกถิกสฺเสเวตฺถ ถาโม ปมาณํ, ยตฺตกํ สกฺโกติ, ตตฺตกํ กเถตพฺพํฯ ทุกฺกถิตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ เอวํ สนฺนิสินฺนาย ปริสาย เถโร อุฏฺฐหิตฺวา สตฺถารํ ปญฺหสฺส โอกาสํ กาเรสิฯ ตโต ภควา – ‘‘สเจ อิมสฺมิํ ฐิตเก ปุจฺฉนฺเต ‘อาจริโย โน อุฏฺฐิโต’ติ เสสภิกฺขู อุฏฺฐหิสฺสนฺติ, เอวํ ตถาคเต อคารโว กโต ภวิสฺสติฯ อถ นิสินฺนาว ปุจฺฉิสฺสนฺติ, อาจริเย อคารโว กโต ภวิสฺสติ, เอกคฺคา หุตฺวา ธมฺมเทสนํ ปฏิจฺฉิตุํ น สกฺกุณิสฺสนฺติฯ อาจริเย ปน นิสินฺเน เตปิ นิสีทิสฺสนฺติฯ ตโต เอกคฺคา ธมฺมเทสนํ ปฏิจฺฉิตุํ สกฺกุณิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา การเณน ภควา ฐิตสฺส อกเถตฺวา นิสีทาเปตีติฯ
อิเม นุ โข, ภนฺเตติ วิมติปุจฺฉา วิย กถิตาฯ เถโร ปน ปญฺจกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ
ฉนฺทมูลกาติ เอวํรูโป สิยนฺติ สเจ โอทาโต โหตุกาโม, หริตาลวณฺโณ วา มโนสิลาวณฺโณ วา สิยนฺติ ปตฺเถติ เอวํเวทโนติ กุสลเวทโน วา สุขเวทโน วา สิยนฺติ ปตฺเถติฯ สญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา ปน อตีเต ปตฺถนา นาม นตฺถิ, ปตฺเถนฺเตนาปิ จ น สกฺกา ตํ ลทฺธุํ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ น โหติ, น หิ โอทาโต กาฬภาวํ ปตฺเถตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กาโฬ โหติ, น กาโฬ วา โอทาโต, ทีโฆ วา รสฺโส, รสฺโส วา ทีโฆ, ทานํ ปน ทตฺวา สีลํ วา สมาทิยิตฺวา ‘‘อนาคเต ขตฺติโย วา โหมิ พฺราหฺมโณ วา’’ติ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติฯ ตสฺมา อนาคตเมว คหิตํฯ
ขนฺธาธิวจนนฺติ ขนฺธานํ ขนฺธปณฺณตฺติ กิตฺตเกน โหตีติ ปุจฺฉติฯ
มหาภูตา เหตูติ ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๔๔๑) หิ เหตุเหตุ วุตฺโตฯ อวิชฺชา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณตฺตา สาธารณเหตุฯ กุสลากุสลํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากทาเน อุตฺตมเหตุฯ อิธ ปจฺจยเหตุ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ ปถวีธาตุ มหาภูตํ อิตเรสํ ติณฺณํ ภูตานํ อุปาทารูปสฺส จ
ผสฺโสติ ‘‘ผุฏฺโฐ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) วจนโต ผสฺโส ติณฺณํ ขนฺธานํ ปญฺญาปนาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน ตาว สทฺธิํ คพฺภเสยฺยกานํ อุปริมปริจฺเฉเทน สมติํส รูปานิ สมฺปยุตฺตา จ ตโย ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปญฺญาปนาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ จกฺขุทฺวาเร จกฺขุปสาโท เจว รูปารมฺมณญฺจ รูปํ, สมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา นามํฯ ตํ นามรูปํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปญฺญาปนาย เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ เอเสว นโย เสสวิญฺญาเณสุฯ
๘๗. กถํ ปน, ภนฺเตติ อิทํ กิตฺตเกน นุ โขติ วฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ สกฺกายทิฏฺฐิ น โหตีติ อิทํ วิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ
๘๘. อยํ รูเป อสฺสาโทติ อิมินา ปริญฺญาปฏิเวโธ เจว ทุกฺขสจฺจญฺจ กถิตํฯ อยํ รูเป อาทีนโวติ อิมินา ปหานปฏิเวโธ เจว สมุทยสจฺจญฺจฯ อิทํ รูเป นิสฺสรณนฺติ อิมินา สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ เจว นิโรธสจฺจญฺจฯ เย อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ธมฺมา, อยํ ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ
๘๙. พหิทฺธาติ ปรสฺส สวิญฺญาณเก กาเยฯ สพฺพนิมิตฺเตสูติ อิมินา ปน อนินฺทฺริยพทฺธมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘สวิญฺญาณเก กาเย’’ติ วจเนน วา อตฺตโน จ ปรสฺส จ กาโย คหิโตว, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺตคฺคหเณน อนินฺทฺริยพทฺธํ คณฺหาติฯ
๙๐. อนตฺตกตานีติ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ กตรสฺมิํ อตฺตนิ ฐตฺวา วิปากํ ทสฺเสนฺตีติ สสฺสตทสฺสนํ โอกฺกมนฺโต เอวมาหฯ ตณฺหาธิปเตยฺเยนาติ ตณฺหาเชฏฺฐเกนฯ ตตฺร ตตฺราติ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุฯ สฏฺฐิมตฺตานนฺติ อิเม ภิกฺขู ปกติกมฺมฏฺฐานํ ชหิตฺวา อญฺญํ นวกมฺมฏฺฐานํ สมฺมสนฺตา ปลฺลงฺกํ อภินฺทิตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. จูฬปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา
๙๑. เอวํ เม สุตนฺติ จูฬปุณฺณมสุตฺตํฯ ตตฺถ ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยํ ยํ ทิสํ อนุวิโลเกติ, ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภูตเมวฯ อนุวิโลเกตฺวาติ ปญฺจปสาทปฏิมณฺฑิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ตโต ตโต วิโลเกตฺวา อนฺตมโส หตฺถกุกฺกุจฺจปาทกุกฺกุจฺจานมฺปิ อภาวํ ทิสฺวาฯ อสปฺปุริโสติ ปาปปุริโสฯ โน เหตํ, ภนฺเตติ ยสฺมา อนฺโธ อนฺธํ วิย โส ตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา เอวมาหํสุฯ เอเตเนว นเยน อิโต ปเรสุปิ วาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสฺสทฺธสมนฺนาคโตติ ปาปธมฺมสมนฺนาคโตฯ อสปฺปุริสภตฺตีติ อสปฺปุริสเสวโนฯ อสปฺปุริสจินฺตีติ อสปฺปุริสมนฺตีติ อสปฺปุริสมนฺตนํ มนฺเตตาฯ อสปฺปุริสวาโจติ อสปฺปุริสวาจํ ภาสิตาฯ อสปฺปุริสกมฺมนฺโตติ อสปฺปุริสกมฺมานํ กตฺตาฯ อสปฺปุริสทิฏฺฐีติ อสปฺปุริสทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ อสปฺปุริสทานนฺติ อสปฺปุริเสหิ ทาตพฺพํ ทานํฯ ตฺยาสฺส มิตฺตาติ เต อสฺส มิตฺตาฯ อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตตีติ ปาณํ หนิสฺสามิ, อทินฺนํ อาทิยิสฺสามิ, มิจฺฉา จริสฺสามิ, ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามีติ เอวํ อตฺตโน ทุกฺขตฺถาย จินฺเตติฯ ปรพฺยาพาธายาติ ยถา อสุโก อสุกํ ปาณํ หนฺติ, อสุกสฺส สนฺตกํ อทินฺนํ อาทิยติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตติ, เอวํ นํ อาณาเปสฺสามีติ เอวํ ปรสฺส ทุกฺขตฺถาย จินฺเตติฯ อุภยพฺยาพาธายาติ อหํ อสุกญฺจ อสุกญฺจ คเหตฺวา ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามีติ เอวํ อุภยทุกฺขตฺถาย จินฺเตตีติฯ
อตฺตพฺยาพาธายปิ มนฺเตตีติอาทีสุ อหํ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามีติ มนฺเตนฺโต อตฺตพฺยาพาธาย มนฺเตติ นามฯ อสุกํ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทเปสฺสามีติ มนฺเตนฺโต ปรพฺยาพาธาย มนฺเตติ นามฯ อญฺเญน สทฺธิํ – ‘‘มยํ อุโภปิ เอกโต หุตฺวา ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสามา’’ติ มนฺเตนฺโต อุภยพฺยาพาธาย มนฺเตติ นามฯ
อสกฺกจฺจํ ทานํ เทตีติ เทยฺยธมฺมมฺปิ ปุคฺคลมฺปิ อสหตฺถาติ อตฺตโน หตฺเถน, น เทติ, ทาสกมฺมการาทีหิ ทาเปติฯ อจิตฺติกตฺวาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เทยฺยธมฺเมปิ ปุคฺคเลปิ น จิตฺตีการํ กตฺวา เทติฯ อปวิทฺธนฺติ ฉฑฺเฑตุกาโม หุตฺวา วมฺมิเก อุรคํ ปกฺขิปนฺโต วิย เทติฯ อนาคมนทิฏฺฐิโกติ โน ผลปาฏิกงฺขี หุตฺวา เทติฯ
ตตฺถ อุปปชฺชตีติ น ทานํ ทตฺวา นิรเย อุปปชฺชติฯ ยํ ปน เตน ปาปลทฺธิกาย มิจฺฉาทสฺสนํ คหิตํ, ตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา นิรเย อุปปชฺชติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ เทวมหตฺตตาติ ฉกามาวจรเทวาฯ มนุสฺสมหตฺตตาติ ติณฺณํ กุลานํ สมฺปตฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิทํ ปน สุตฺตํ สุทฺธวฏฺฏวเสเนว กถิตนฺติฯ
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
จูฬปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ