๒. เทวปุตฺตสํยุตฺตํ
๑. ปฐมวคฺโค
๑. ปฐมกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๘๒. เทวสฺส เทวปุตฺโตฯ เทวานํ ชนกชเนตพฺพสมฺพนฺธาภาวโต กถมยํ เทวปุตฺโตติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิฯ ‘‘อปากโฏ อญฺญตโรติ วุจฺจตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ ปากโฏปิ หิ กตฺถจิ ‘‘อญฺญตโร’’ติ วุจฺจติฯ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺเต ‘‘อปากฏา อญฺญตรา เทวตา’’ติ วตฺวา อิธ ‘‘ปากโฏ เทวปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิสฺส กสฺสโปติ โคตฺตนามํ คหิตํ, ตญฺจ โข ปุริมชาติสิทฺธสมญฺญาวเสนฯ อนุสาสนํ อนุสาโส, ตํ อนุสาสํฯ ภิกฺขุนิทฺเทสนฺติ ภิกฺขุสทฺทสฺส นิทฺเทสํฯ ภิกฺขุโอวาทนฺติ ภิกฺขุภาวาวหํ โอวาทํฯ ยทิ ปน น อสฺโสสิ, กถมยํ ปญฺหํ กเถสีติ? อญฺญโต สุตํ นิสฺสาย ปญฺหํ กเถสิ, น ปน ภควโต สมฺมุขา สุตภาเวนฯ
เตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํฯ ‘‘กเถตุกาโม เจวา’’ติอาทินา หิ จตุตฺถํ อิธ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ อาทิโต ติณฺณํ ภควา ปญฺหํ ภารํ น กโรติ เอเกกงฺคเวกลฺลโต เจว องฺคทฺวยเวกลฺลโต จ, จตุตฺถสฺส ปน อุภยงฺคปาริปูรตฺตา ภารํ กโรตีติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิฯ
คาถายํ ‘‘สุภาสิตสฺสา’’ติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘สุภาสิตํ สิกฺเขยฺยา’’ติฯ จตุสจฺจาทินิสฺสิตํ พุทฺธวจนํ สิกฺขนฺโต จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ สิกฺขติ นามาติ อาห ‘‘จตุสจฺจนิสฺสิตํ…เป.… สิกฺเขยฺยา’’ติฯ อวธารเณน ตปฺปฏิปกฺขํ ปฏินิวตฺเตติฯ อุปาสิตพฺพนฺติ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํฯ อฏฺฐติํสเภทํ กมฺมฏฺฐานนฺติ อิทํ ตสฺส วิปสฺสนาปทฏฺฐานตํ หทเย ฐเปตฺวา วุตฺตํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ทุติยปเทน อธิปญฺญาสิกฺขา กถิตา’’ติฯ เย ปน ‘‘ทุติยปเทน อธิจิตฺตสิกฺขา จิตฺตวูปสเมน อธิปญฺญาสิกฺขา’’ติ ‘‘ภาเวยฺยาติ อตฺโถ’’ติฯ อุปาสนนฺติ ปยิรุปาสนํฯ ตญฺจ โข อสฺสุตปริยาปุณนกมฺมฏฺฐานุคฺคหาทิวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตมฺปี’’ติอาทิมาหฯ อธิสีลสิกฺขา กถิตา ลกฺขณหารนเยนฯ วจีสุจริตสฺส หิ สีลสภาวตฺตา ตคฺคหเณเนว ตเทกลกฺขณํ กายสุจริตมฺปิ อิตรมฺปิ คหิตเมวาติฯ เอตฺถ จ อธิสีลสิกฺขาย จิตฺตวิเวโก, อธิปญฺญาสิกฺขาย อุปธิวิเวโก, อธิจิตฺตสิกฺขาย กายวิเวโก กถิโต, กายวิเวโก ปน สรูเปเนว ปาฬิยํ คหิโตติ ติวิธสฺสปิ วิเวกสฺส ปกาสิตตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
ปฐมกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๘๓. ทฺวีหิ ฌาเนหีติ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณหิ ทฺวีหิ ฌาเนหิฯ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยาติ กมฺมฏฺฐานานุโยคลทฺธาย วิมุตฺติยาฯ เตน ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺติโย วทติฯ สตฺถุสาสนสฺส หทยตฺตา อพฺภนฺตรตฺตา หทยสฺส มานสสฺส, อนุปตฺติํ ปฏิลาภมานสํฯ ตํ ปน อตฺถโต อญฺญา เอวาติ อาห ‘‘อรหตฺต’’นฺติฯ ตํ ปตฺตุกาเมน เอกนฺตโต วชฺเชตพฺพตณฺหาทิฏฺฐีนํ ภาเว ตสฺส อนิชฺฌนโต, ตทภาเว อิชฺฌนโต จ เต อุปฺปาทนวเสน ยทคฺเคน นิสฺสิโต, ตทคฺเคน ปนายมฺปิ เตหิ นิสฺสิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนิสฺสิโต’’ติอาทิฯ อรหตฺตํ อานิสํสิตพฺพฏฺเฐน อานิสํสํ เอตสฺสาติ อรหตฺตานิสํโสฯ อรหตฺตํ ปตฺตุกามสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา อิจฺฉิตพฺพาฯ ตตฺถ จ สพฺพปฐโม กมฺมฏฺฐานอตฺตานุโยโค, โส อิธ น คหิโตติ อาห ‘‘ตนฺติธมฺโม ปุพฺพภาโค’’ติฯ ตตฺถ ตนฺติธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโมฯ
ทุติยกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. มฆสุตฺตวณฺณนา
๘๔. มโฆติ สฺเววาติ สกฺโก เอวฯ วเตนาติ มาตาปิตุอุปฏฺฐานาทิจาริตฺตธมฺเมน อญฺเญติ อุปธิเวปกฺกปาปธมฺเม อภิภวิตฺวาฯ อสุรนฺติ อินฺทสตฺตุภูตํ อสุรํฯ
มฆสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. มาคธสุตฺตวณฺณนา
๘๕. จตุตฺถสุตฺตํ วุตฺตตฺถเมวาติ เทวตาสํยุตฺเต สํวณฺณิตตฺถเมว, ตสฺมา อิธ น วตฺตพฺโพ อตฺโถติ อธิปฺปาโยฯ
มาคธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา
๕. ทามลิสุตฺตวณฺณนา
๘๖. เตน การเณนาติ เตน ปธาเนน การณภูเตน, ปธานกรณนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ หีนมฺปิ ปณีตมฺปิ ภวํฯ อายตปคฺคโหติ ทีฆรตฺตสฺส วีริยารมฺโภฯ กิจฺจโวสานนฺติ กิจฺจนิฏฺฐานํฯ ตเถวาติ ยถา อรหตฺตุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ, ตโต ปจฺฉาปิ ตเถว ‘‘พุทฺธิปคฺคโห’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กโรตูติ กุปฺปธมฺมํ วิย มญฺญมาโน วทติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิอตฺถํ ปน วีริยกรณํ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ
อสํกิณฺณาติ อโวมิสฺสา เอวํ อญฺญตฺถ อนาคตตฺตาฯ เตนาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ อิเธว กสฺมา เอตํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ ปติฏฺฐนฺติ นที นาม อนวฏฺฐิตตีรา, ตตฺถ ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํฯ
ทามลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. กามทสุตฺตวณฺณนา
๘๗. ปุพฺพโยคาวจโรติ ‘‘พหลกิเลสตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกนฺตปริสุทฺธสฺสาติ ยถา วิเสสาวโห โหติ สีเลน สมาหิตาติ ยถา สีลํ อุปรูปริ วิเสสาวหํ นิพฺเพธภาคิยญฺจ โหติ, เอวํ สมฺมเทว อาหิตจิตฺตา สุฏฺฐุ สมฺปนฺนจิตฺตาฯ ตถาภูตา เตน สมนฺนาคตา โหนฺตีติ อาห ‘‘สมุเปตา’’ติฯ ปติฏฺฐิตสภาวาติ เสกฺขตฺตา เอว ยถาธิคตธมฺเมน นิจฺจลภาเวน อธิฏฺฐิตสภาวาฯ มยา ตุฏฺฐิยา คหิตาย เทวปุตฺโต ‘‘ทุลฺลภา ตุฏฺฐี’’ติ วกฺขตีติ ภควา ‘‘ตุฏฺฐิ โหติ สุขาวหา’’ติ อโวจาติ อาห ‘‘อุปริ ปญฺหสมุฏฺฐาปนตฺถ’’นฺติฯ ปพฺพชิโต รุกฺขมูลิโก อพฺโภกาสิโก วา อนคาริยุเปโต นาม โหติ, เสนาสเน ปน วสนฺโต กถนฺติ อาห ‘‘สตฺตภูมิเก’’ติอาทิฯ จตุปจฺจยสนฺโตโสติ ภาวนาภิโยคสิทฺโธ จตูสุ ปจฺจเยสุ สนฺโตโสฯ เตน จิตฺตวูปสเมน ตุฏฺฐิ ลทฺธาติ ทสฺเสติฯ จิตฺตวูปสมภาวนายาติ จิตฺตกิเลสานํ วูปสมกรภาวนาย, มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพิเสวนภาวกรเณน สวิเสสํ จิตฺตสฺส วูปสมกรภาวนาย รโต มโนติ โยชนาฯ
เอตฺถ จ อินฺทฺริยูปสเมน จิตฺตสมาธานํ ปริปุณฺณํ โหติ อินฺทฺริยภาวนาย จิตฺตสมาธานสฺส อการกานํ ทูรีกรณโตฯ อธิจิตฺตสมาธาเนน จตุปจฺจยสนฺโตโส สวิเสสํ ปริสุทฺโธ ปริปุณฺโณ จ โหติ ปจฺจยานํ อลาภลาเภสุ ปริจฺจาคสภาวโตฯ วุตฺตนเยน ปน สนฺตุฏฺฐสฺส ยถาสมาทินฺนํ สีลํ วิสุชฺฌติ ปาริปูริญฺจ อุปคจฺฉติ, ตถาภูโต จตุสจฺจกมฺมฏฺฐาเน ยุตฺโต มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพโส กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺโต นิพฺพานทิฏฺโฐ โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เย รตฺตินฺทิว’’นฺติอาทินาฯ กิํ น คจฺฉิสฺสนฺติ? คมิสฺสนฺเตวาติ อริยมคฺคภาวนํ ปหาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ทุกฺกรภาวํ สนฺธาย สาสงฺกํ วทติฯ เตนาห ‘‘อยํ ปน ทุคฺคโม ภควา วิสโม มคฺโค’’ติฯ
ตตฺถ ‘‘ปุพฺพภาคปฏิปทายา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ อริยมคฺคสฺสฯ อริยมคฺคสฺส หิ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ปริพุนฺธิตพฺพภาเคน พหู ปริสฺสยา โหนฺตีติฯ เอวํ วุตฺโตติ ‘‘ทุคฺคโม วิสโม’’ติ จ เอวํ วุตฺโตฯ
อวํสิราติ อนุฏฺฐหเนน อโธภูตอุตฺตมงฺคาฯ กุสลงฺเคสุ หิ สมฺมาทิฏฺฐิ อุตฺตมงฺคา สพฺพเสฏฺฐตฺตา ‘‘ญาณสิเรนา’’ติอาทิฯ อนริยมคฺเคติ มิจฺฉามคฺเคฯ เตนาห ‘‘วิสเม มคฺเค’’ติฯ ตํ มคฺคนโต อนริยา อริยานํ มคฺคโต อปาปุณเนน ปริจฺจตฺตา หุตฺวา อปาเย สกลวฏฺฏทุกฺเข จ ปตนฺติฯ สฺเววาติ สฺวายํ อนริเยหิ กทาจิปิ คนฺตุํ อสกฺกุเณยฺโย มคฺโค อริยานํ วิสุทฺธสตฺตานํ สพฺพโส สมธิคเมน สโม โหติฯ กายวิสมาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา วิสเม สตฺตกาเย เตสํ สพฺพโสว ปหาเนน สพฺพตฺถ สมาเยวฯ
กามทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ปญฺจาลจณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๘๘. สมฺพาเธติ สมฺปีฬิตตณฺหากิเลสาทินา สอุปฺปีฬตาย ปรมสมฺพาเธฯ อติวิย สงฺการฏฺฐานภูโต หิ นีวรณสมฺพาโธ อธิปฺเปโตฯ โส หิ ทุคฺคหโน ตสฺมิํ อสติ กามคุณสมฺพาโธ อนวสโร เอว เสยฺยถาปิ มหากสฺสปาทีนํฯ โอกาสนฺติ ฌานสฺเสตํ นามํ นีวรณสมฺพาธาภาวโตฯ อสมฺพาธภาเวน หิ ฌานํ อิธ ‘‘โอกาโส’’ติ วุตฺตํ, ตญฺจ โข อจฺจนฺตาสมฺพาธฏฺฐานตาย วิปสฺสนาปาทกตาย อวินฺทีติ วินฺทิ ปฏิลภิฯ ภูริเมธโสติ มหาปญฺโญ, สปญฺโญติ อตฺโถฯ อพุชฺฌีติ พุชฺฌิ ปฏิวิชฺฌิฯ ปฏิลีโน หุตฺวา เสฏฺโฐ, ปฏิลีนานํ วา เสฏฺโฐติ ปฏิลีนเสฏฺโฐฯ มานุสฺสยวเสน อุนฺนตภาวโต ปฏิลีโน นาม ปหีนมาโนฯ ปฏิลภิํสูติ กามคุณสมฺพาเธปิ ‘‘อิเม กามคุณา มาทิสานํ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? เต อภิภุยฺย นิพฺพานปฺปตฺติยา สมฺมาสติํ ปฏิลภิํสุฯ เตน สมฺปยุตฺเตน โลกุตฺตรสมาธินาปิ สุฏฺฐุ สมาหิตาฯ
อยํ กิร เทวปุตฺโต อิโต ปุริมวาเร อตฺตภาเว ปฐมชฺฌานลาภี หุตฺวา ตโต จวิตฺวา พฺรหฺมกายิกาสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ฌานสุขํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต อิทานิ กามภเว นิพฺพตฺโต, ตสฺมา ตํ ฌานํ สมฺภาเวนฺโต ‘‘ตาทิสสฺส นาม ฌานสุขสฺส ลาภี ภควา’’ติ เตน คุเณน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต ‘‘สมฺพาเธ วตา’’ติ คาถํ อภาสิฯ อถสฺส ภควา ยถา นาม อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตราชํ อุปาทาย สาสโป น กิญฺจิ โหติ, เอวํ อนนฺตาปริเมยฺยพุทฺธคุเณ อุปาทาย รูปาวจรปฐมชฺฌานํ น กิญฺจิ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย สติ’’นฺติอาทินา อนุตฺตรคุณาธิคมํ ปเวเทสิฯ ตตฺถ สตินฺติ วิปสฺสนาสติยา สทฺธิํ อริยมคฺคสติํฯ สุสมาหิตาติ โลกิยสมาธินา เจว โลกุตฺตรสมาธินา จ สุฏฺฐุ สมาหิตาฯ เต
ปญฺจาลจณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ตายนสุตฺตวณฺณนา
๘๙. อตีตชาติยํ สยํการวเสน ตาย ทิฏฺฐิยา อุปฺปาทิตตฺตา ปุพฺเพ ติตฺถกโรฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐิ อุปฺปาเทตฺวา’’ติฯ อปเร อาหุ ‘‘อยํ เม สตฺถาติ คหณวเสน ติตฺถกโร อสฺส อตฺถีติ ปุพฺเพ ติตฺถกโร, อตีตตฺตภาเว ติตฺถกรสาวโก’’ติฯ เต ‘‘ทิฏฺฐิํ อุปฺปาเทตฺวาติ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ตพฺพินิมุตฺตสฺส มิจฺฉาวาทสฺส อภาวโตฯ ติตฺเถ นิยุตฺตาติ ติตฺถิกา, เต เอว ติตฺถิยาติ วุตฺตา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส กลฺยาณกมฺมสฺสฯ นิสฺสนฺเทนาติ ผลภาเวนฯ วีริยปฺปฏิสํยุตฺตาติ วีริยทีปนาติ อตฺโถฯ
อนิยมิตอาณตฺตีติ อนิยมวิธานํ อนิยมวเสน วิธิวจนํฯ ตณฺหาโสตนฺติ ตณฺหาปฺปพนฺธนํฯ นีหราติ สเมหิ ปชหฯ เอกตฺตนฺติ เอกคฺคํฯ เตนาห ‘‘ฌาน’’นฺติฯ อุปปชฺชตีติ น อุปฺปชฺชติ น ปาปุณาตีติ อาห ‘‘น ปฏิลภตี’’ติฯ น โอสกฺเกยฺยาติ น สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺยฯ ฆราวาสโต ปริพฺพชนํ ปริโต อปคโมติ ปริพฺพโชฯ ปพฺพชิตวตสมาทานสฺส อทฬฺหตาย จ ตตฺถ จ อสกฺกจฺจกิริยาย สิถิลคหิตาฯ อติเรกนฺติ ปพฺพชฺชาย ปุริมกาลโตปิ อธิกํฯ อุปรีติ อุปรูปริฯ ทุกฺกฏํ อกตเมว เสยฺโยติ ทุจฺจริตํ นาม สพฺเพน สพฺพํ อกตเมว หิตาวหํฯ
ยํ กิญฺจีติ ยํ กิญฺจิ กมฺมํฯ สิถิลํ กตนฺติ อสกฺกจฺจการิตาย สิถิลํ กตฺวา ปวตฺติตํฯ เอวรูปเมวาติ เอวรูปํ ปรามฏฺฐสามญฺญสทิสเมว ปจฺฉานุตาปจริยาทิปฏิภาคโตฯ สํกิลิฏฺฐเมว ตณฺหาสํกิเลสอุปกฺกิลิฏฺฐตฺตาฯ อาสงฺกิตปริสงฺกิตนฺติอาทิโต สมนฺตโตปิ ปเรหิ สงฺกิตํฯ พฺรหฺมจริยสฺส อาทิ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ อาทิพฺรหฺมจริยิกา, มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตา’’ติฯ ปุพฺพปธานภูตาติ ปฐมารมฺภภูตาฯ
ตายนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. จนฺทิมสุตฺตวณฺณนา
๙๐. วิมาเน ‘‘จนฺทวิมานวาสี เทวปุตฺโต’’ติฯ สพฺพธีติ สพฺพสฺมา ทุคฺคฏฺฐานา วิปฺปมุตฺโตสิ ภควา ตฺวํ, ตสฺมา มยฺหมฺปิ อิโต สมฺพาธฏฺฐานโต วิปฺปโมกฺขํ กโรหีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตสฺส เม สรณํ ภวา’’ติฯ โลกานุกมฺปกาติ สพฺพสฺส ตาทิสา เอวาติ สมานา เอวฯ ปมุญฺจสีติ ปมุญฺจิตฺถฯ เตนาห ‘‘อตีตตฺเถ วตฺตมานวจน’’นฺติฯ
จนฺทิมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สูริยสุตฺตวณฺณนา
๙๑. อนฺธภาวกรเณติ โลกสฺส อนฺธกรเณติปิ อปเรฯ เตนาห ‘‘ตมสี’’ติฯ วิโรจตีติ วิชฺโชตติฯ กามํ เทวปุตฺตวเสน ปฐมํ เทวตา อุทฺธฏา, ราหุโน ปน ปโยโค ตสฺส วิมาเนติ อาห ‘‘มณฺฑลีติ มณฺฑลสณฺฐาโน’’ติฯ วทติ ตทา มุเขน คหิตตฺตาฯ มุเขน คหณญฺเจตฺถ ‘‘คิลี’’ติ อธิปฺเปตํ, น จ อชฺโฌหรณนฺติ อาห ‘‘คิลีติ วทตี’’ติฯ อิทานิ ตสฺส มุเขน คหณสมตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราหุสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสติอาทิ ตสฺส จนฺทิมสูริยานํ คหณการณทสฺสนํฯ อธิวตฺถา เทวตาติ จนฺทิมสูริยานํ ปริจารกเทวตาฯ เวคนฺติ ชวํฯ โส หิ เกนจิ อภิมุขํ อติทุนฺนิวาโร กมฺมนิยามสิทฺโธฯ มตฺถกนฺติ กณฺฐสฺส อุปริมเทสํฯ เกจิ ‘‘สีสมตฺถกเมวา’’ติ วทนฺติฯ นิกฺขเมยฺย เวคสฺส ติกฺขสีฆถามภาวโตฯ อากฑฺฒิตฺวาติ อตฺตโน คมนทิสาภิมุขํ อากฑฺฒิตฺวาฯ นนฺติ ราหุํฯ อุทฺธํ อุลฺลงฺเฆตุกามมฺปิ โอนเมยฺยฯ ปททฺวเยนปิ โส มหาสรีโร มหาพโล, จนฺทิมสูริยานํ ปน คมนเวโค เตน สพฺพถาปิ ทุนฺนิวาริโยวาติ ทสฺเสติฯ วิมาเนนาติ จนฺทคฺคเห จนฺทวิมาเนน, สูริยคฺคเห สูริยวิมาเนน อุภินฺนมฺปิ วิมาเนน สเหวฯ อมาวาสิยญฺหิ ทฺเว วิมานานิ โยชนมตฺตนฺตริตานิ หุตฺวา สเหว ปวตฺตนฺติฯ ยทิ ทฺเวปิ เทวปุตฺตา โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา, อถ กสฺมา สูริยสุตฺเต เอว ‘‘ปชํ มม’’นฺติ วุตฺตํ, น จนฺทสุตฺเตติ? ‘‘โส จ กิร น จิรสฺเสว ตโต จวิตฺวา อญฺญตฺถ นิพฺพตฺโต, อญฺญา เอว จ เทวตา ตตฺถ วสิ, ยสฺมิํ จนฺทคฺคเห ภควา ตํ คาถํ อภาสิ, น ตถา สูริโย, อปรภาเค ปน ตตฺถปิ กาเลน กาลํ ราหุคฺคโห โหตี’’ติ วทนฺติฯ
สูริยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อนาถปิณฺฑิกวคฺโค
๑. จนฺทิมสสุตฺตวณฺณนา
๙๒. ปพฺพตตฏา ‘‘ปพฺพตกจฺเฉปี’’ติฯ ปฏิปกฺขทูรีภาเวน เสฏฺฐฏฺเฐน จ เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, เอกคฺคตาฯ ตสฺมิํ โยคโต เอกคฺคจิตฺตา อิธ เอโกทีฯ ปฏิปกฺขโต อตฺตานํ นิปยนฺติ วิโสเธนฺตีติ นิปกา, ปญฺญวนฺโตฯ เตนาห ‘‘เอกคฺคจิตฺตา เจวา’’ติอาทิฯ กายาทิเภทํ อารมฺมณํ สาติสยาย สติยา สรนฺตีติ สตาฯ เตนาห ‘‘สติมนฺโต’’ติฯ โสตฺถิํ คมิสฺสนฺตีติ ยถาวุตฺตปเทเส มคา โสตฺถิมนุปทฺทเวน วตฺติสฺสนฺติ, เอวํ ฌานลาภิโน โสตฺถิํ กิเลเสหิ อนุปทฺทุตา วตฺติสฺสนฺติฯ อยํ กิร เทวปุตฺโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพานสญฺญี, ตสฺมา เอวมาหฯ ภควา ‘‘อยํ เทวปุตฺโต อนิพฺพานคามี สมาโน นิพฺพานคามิสญฺญี, หนฺทสฺส นิพฺพานคามิโน ทสฺเสมี’’ติ ทุติยํ คาถมาหฯ จตุนฺนํ โอฆานํ, สํสารมโหฆสฺเสว วา ปรตีรภาวโต ปรตีรนฺติ นิพฺพานํฯ อมฺพุนิ ชาโต อมฺพุโช, มจฺโฉฯ สุตฺตชาลํ ฉินฺทิตฺวา มจฺฉา วิย กิเลสชาลํ ภินฺทิตฺวา คมิสฺสนฺตีติฯ
จนฺทิมสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. เวณฺฑุสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ปยิรุปาสิยาติ ปยิรุปาสเหตุฯ สิกฺขนฺตีติ ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺติฯ สิฏฺฐิปเทติ กิเลสานํ สาสนโต วฏฺฏทุกฺขปริตฺตาสนโต จ สิฏฺฐิสญฺญิเต ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิตพฺพโต ปเท, สทฺธมฺเมติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนุสิฏฺฐิปเท’’ติฯ ตตฺถ อนุสิฏฺฐีติ สทฺธมฺโมฯ กาเลติ ยุตฺตปตฺตกาเลฯ อปฺปมาโทนาม สมถวิปสฺสนาภาวนาฯ
เวณฺฑุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ทีฆลฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา
๙๔. ตเถว ปญฺญายีติ ทีฆลฏฺฐิตฺเวว ปญฺญายิ, ตถาสมญฺญา เอว อโหสิฯ
ทีฆลฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นนฺทนสุตฺตวณฺณนา
๙๕. นตฺถิ อนาวฏํฯ รุกฺโข วา ปพฺพโต วาติ สตฺตานํ ปกติจกฺขุสฺส อาวรณภูโต รุกฺโข วิย ปพฺพโต วิย จ อภิภวิตุํ สมตฺโถ เญยฺยาวรโณ นตฺถิฯ กถํวิธนฺติ กถํสณฺฐิตํ, กถํปการํ วาฯ ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺขํฯ
นนฺทนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. จนฺทนสุตฺตวณฺณนา
๙๖. เหฏฺฐาติ กามภเวฯ ตตฺถ หิ ปริพฺภมนฺตสฺส ปติฏฺฐา ทุลฺลภา เยภุยฺเยน ตตฺถ สตฺตา นิมุคฺคา เอว โหนฺติ, ตสฺมา เหฏฺฐา อปฺปติฏฺโฐ สํสาโรฯ อุปรีติ มหคฺคตภเวฯ ตตฺถ หิ นิพฺพตฺตสฺส นิพฺพานํ อารุหิตุํ อาลมฺพนา ทุลฺลภา, ฌานาภิรติยา ตตฺเถว นิกนฺติ เตสํ พลวตี โหติ, ตสฺมา อุปริ อนาลมฺพโน สํสาโรฯ เปสิตตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโตฯ ตโย กมฺมาภิสงฺขาราติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย ตโย อภิสงฺขาราฯ เตน ‘‘นนฺทีปุพฺพโก กมฺมภโว’’ติ วตฺวา ‘‘นนฺทิํ ชเนตฺวา’’ติ วุตฺโตฯ กามสญฺญาสีเสน กามจฺฉนฺทสฺส คหณํ, กามจฺฉนฺทปมุขานิ จ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานีติ อาห ‘‘กามสญฺญาคหเณน ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานี’’ติฯ รูปภโว รูปํ ภวปทโลเปนฯ รูปภวคฺคหเณน เจตฺถ เสสภวสฺสปิ คหณํฯ ตสฺส สํโยชนคฺคหเณน ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานิฯ มโหเฆติ เตสนฺติ กามภวาทีนํ คหเณน ภวภาเวน ตเทกลกฺขณตายฯ อรูปภโว คหิโต ลกฺขณหารนเยนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
จนฺทนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. วาสุทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๙๗. ฉฏฺฐํ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตตฺถเมวฯ
วาสุทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สุพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา
๙๘. สุพฺรหฺมาติ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส นามํฯ ตสฺส สตฺถุ สนฺติกูปสงฺกมนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตเทว โสกํ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติฯ อจฺฉราสงฺฆปริวุโตติ สหสฺสมตฺเตน อจฺฉราสงฺเฆน ปริวุโตฯ นนฺทนกีฬิกนฺติ นนฺทนวนกีฬิกํฯ หตฺถํ อาคจฺฉตีติ หตฺถคยฺหุปโค โหติฯ คนฺเถนฺตีติ เอตฺถ มาลาเวฐนมฺปิ ขิฑฺฑาปสุตตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา ปุปฺผานิเยว ตาย ตาย จิตฺตสฺส วเสน มาลาภาเวน หตฺถํ อุปคจฺฉนฺตีติฯ อุปจฺเฉทกกมฺมวเสนาติ ตสฺมิํ เทวโลเก อายุเสเส สติ เอว ตสฺส ปน อุปฆาตกสฺส ลทฺโธกาสสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสนฯ ‘‘ปหาโร’’ติ ทิวสสฺส ตติโย ภาโค วุจฺจติ, ตสฺมา เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกเวลายเมวาติ อตฺโถฯ
ปิยวตฺถุกโสเกนาติ ปิยวตฺถุนิมิตฺตเกน โสเกนฯ รุปฺปมาโนติ ปีฬิยมาโนฯ สตฺตเม ทิวเสติ มนุสฺสคณนาย สตฺตเม ทิวเสฯ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว นิรเย นิพฺพตฺติตพฺพํ อิมินา ตาหิ จ สเหว ปุพฺเพ ตสฺส ปาปกมฺมสฺส กตตฺตาฯ รุปฺปีติ จิตฺตสนฺตาสํ อาปชฺชิฯ นิทฺธมิตุนฺติ นีหริตุํ อปเนตุํฯ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวาติ ตาหิ ปญฺจสตาหิ อจฺฉราหิ สทฺธิํ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ
อิทนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ทสฺเสติ อาสนฺนปจฺจกฺขภาวโตฯ นิจฺจนฺติ สทาฯ สฺวายํ นิจฺจตฺโถ อธิปฺปายวเสน คเหตพฺโพติ ตตฺถ ปหาตพฺพํ คเหตพฺพญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘เทวโลเก’’ติอาทิมาหฯ น คเหตพฺโพ เหตุปวตฺติโต ปุพฺเพ ตสฺส อุตฺราสสฺส อภาวโตฯ เตสูติ ทุกฺเขสุฯ ตานิ หิ เหตุปจฺจเยหิ กตฺตพฺพโต คาถายํ ‘‘กิจฺเฉสู’’ติ วุตฺตานิฯ กิจฺเฉสูติ วา กิจฺฉนิมิตฺตํฯ ยาสญฺหิ ปโยควิปตฺตีนํ วเสนสฺส ตานิ ทุกฺขานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตา หิ อสฺส ปโยควิปตฺติโย คติวิปตฺติโย สตฺถุ สนฺติกํ อุปคมเนน หาเยยฺยุํฯ นิพฺพตฺตานํ ทิฏฺฐานีติ นิพฺพตฺตานํ วเสน ทิฏฺฐานิ ทุกฺขานิฯ เตสุ จ ทุกฺเขสุฯ สพฺพตฺถ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ ฑยฺหมาโน วิย จิตฺตสนฺตาเปนฯ
จตฺตาริปิ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ โพธิ, สติอาทิธมฺมสามคฺคี, ตสฺมา โพชฺฌา โพธิโตฯ สา ปน โพธิ ภาวนากาเรเนว ปวตฺตติ, อญฺญตฺรสทฺทโยเคน จ ‘‘โพชฺฌา’’ติ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต มุญฺจิตฺวาปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โพชฺฌงฺคภาวน’’นฺติ อาหฯ ตโปคุณนฺติ ธุตธมฺมมาหฯ โส หิ ตณฺหาโลลุปฺปสฺส ตปนโต ตโป, สยํ คุณสภาวตฺตา คุณสนฺนิสฺสยโต จ คุณนฺติฯ เตนาห ‘‘ธุตงฺคสงฺขาตํ ตโปคุณ’’นฺติฯ สพฺเพ สงฺขารคตา นิสฺสชฺชียนฺติ เอตฺถาติ สพฺพนิสฺสคฺโค, อสงฺขตธาตูติ อาห ‘‘สพฺพนิสฺสคฺคาติ นิพฺพานโต’’ติฯ
อินฺทฺริยสํวโรว ปฐมํ เวทิตพฺโพ ปฏิปตฺติกฺกมวเสน ตสฺเสว ปฐมตฺตาฯ ตํ ปน ปฏิปตฺติกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยสํวเร หี’’ติอาทิมาหฯ นิปฺปริยายโต มคฺคปริยาปนฺนา เอว โพชฺฌงฺคาติ อาห ‘‘สหวิปสฺสนาย โพชฺฌงฺเค’’ติฯ ตสฺสาติ ตถาภาเวน ตสฺส โยคิโนฯ ยสฺมา เทวปุตฺตสฺส สตฺถา ตํ คาถํ วตฺวา อุปริ จ สจฺจานิ ปกาเสสิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควา จตุสจฺจวเสน เทสนํ วินิวตฺเตสี’’ติฯ เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติ กามํ ตสฺเสว วิเสสาธิคโม อิธาคโต, ปญฺจสตมตฺตาหิ ปน อจฺฉราหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห มหาสติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐๖) ‘‘โส เทสนาปริโยสาเน ปญฺจหิ อจฺฉราสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ตํ สมฺปตฺติํ ถาวรํ กตฺวา เทวโลกเมว อคมาสี’’ติฯ
สุพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. กกุธสุตฺตวณฺณนา
๙๙. ‘‘นนฺทามี’’ติ ‘‘นนฺทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘กิํ ลทฺธา’’ติ? อาหฯ เตน ‘‘ตยา มม อธิปฺเปตนนฺทิยา อิธ ปจฺจโย เอว นตฺถิ, กุโต สา นนฺที’’ติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตุฏฺฐิ นามา’’ติอาทิฯ อถ เทวปุตฺโต นนฺทิยา อสติ โสเกน ภวิตพฺพํ, โสโก จ ปพฺพชิตสฺส มลนฺติ โจเทนฺโต อาห ‘‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’’ติฯ ภควา ตมฺปิ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘กิํ ชียิตฺถา’’ติอาทิมาหฯ กิํ มํ ชินาตีติ อตฺโถ?
ยทิ เต นนฺทิโสกา น สนฺติ หาสวตฺถุโน ลาภสฺส ชานิยา จ อภาวโต, เอกวิหาริโน ปน อรติยา ภวิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘กจฺจิ ตํ เอกมาสีนํ, อรตี นาภิกีรตี’’ติฯ ตสฺมิมฺปิ ภควตา ปฏิกฺขิตฺเต อถ เนสมฺปิ นนฺทิโสการตีนํ อภาเว การณํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ ตฺว’’นฺติ คาถมาห? อถสฺส ภควา ตํ การณํ ปเวเทนฺโต ‘‘อฆชาตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อฆชาตสฺสาติ อเฆ ชาตสฺสฯ เตนาห ‘‘วฏฺฏทุกฺเข ฐิตสฺสา’’ติฯ ชาตตณฺหสฺส อปฺปหีนตณฺหสฺส วฏฺฏทุกฺขํ อาคตเมว การณสฺส อปฺปหีนตฺตาฯ ตสฺเสว หิ การณสฺส อปฺปหีนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยตีติ หิ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ทุกฺขปฺปวตฺติยา สาปิ ตณฺหาปฺปวตฺติ เตน ทสฺสิตาฯ อิตีติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ
กกุธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อุตฺตรสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. นวมนฺติ
อุตฺตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑. ทสเม ‘‘อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต’’ติ นิทาเน นิคเม จ อาคตํ, ตตฺถ เทวปุตฺเตน สตฺถุ วุตฺตปฺปการคุณปเวทนวเสน วุตฺตํฯ สตฺถา ปน ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ ปเวเทนฺโต ‘‘อญฺญตโร เทวปุตฺโต’’ติ อาหฯ ตถา ปเวทเน ปน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อานนฺทตฺเถรสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อนุมานพุทฺธิยาติ อนุมานญาณสฺสฯ อานุภาวปฺปกาสนตฺถนฺติ พลทีปนตฺถํฯ
อนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. นานาติตฺถิยวคฺโค
๑. สิวสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒. ตติยวคฺคสฺส ปฐมนฺติ ตติยวคฺเค ปฐมสุตฺตํฯ วุตฺตตฺถเมว เหฏฺฐา สตุลฺลปกายิกวคฺเค ปฐมสุตฺเตฯ
สิวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. เขมสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. ปฐมํเยวาติ ชรามรณาทิภาวโต ปเควฯ พลวจินฺตนํ จินฺเตตีติ ยถา สากฏิโก อชานิตฺวา วิสเม มคฺเค สกฏํ ปาเชนฺโต อกฺเข ฉินฺเน ปติกาตุํ อวิสหนฺโต ทุกฺขี
เขมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. เสรีสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔. ยํ ทานํ เทมีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทมิฯ ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺฐุ อภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทมิ เตน อนากฑฺฒนียตฺตาฯ ‘‘น ทาโส น สหาโย’’ติ วตฺวา ตทุภยํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทาสพฺยสฺส อุปคตตฺตาฯ สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวาวิสฺสชฺชนโตฯ สามี หุตฺวา เทติ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโตฯ สามิปริโภคสทิสา เหตสฺสายํ ปวตฺตตีติฯ
อถ วา โย ทานสีลตาย ทายโก ปุคฺคโล, โส ทาเน ปวตฺติเภเทน ทานทาโส ทานสหาโย ทานปตีติ ติปฺปกาโร โหตีติ ทสฺเสติฯ ตทสฺส ติปฺปการตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาตพฺพฏฺเฐน ทานํ, อนฺนปานาทิฯ ตตฺถ ยํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ ตณฺหาธิปนฺนตาย, ตสฺส วเส วตฺตนโต ทาโส วิย โหติฯ ยํ ปเรสํ ทียติ, ตตฺถปิ อนฺนปานสามญฺเญน อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทตี’’ติฯ สหาโย หุตฺวา เทติ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพสฺส ปเรสํ ทาตพฺพสฺส จ สมสมฏฺฐปเนนฯ ปติ หุตฺวา เทติ สยํ เทยฺยธมฺมสฺส วเส อวตฺติตฺวา ตสฺส อตฺตโน วเส วตฺตาปนโตฯ
อปโร นโย – โย อตฺตนา ปณีตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปเรสํ นิหีนํ เทติ, โส ทานทาโส นาม ตนฺนิมิตฺตนิหีนภาวาปตฺติโตฯ โย ยาทิสํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ตาทิสเมว ปเรสํ เทติ, โส ทานสหาโย นาม ตนฺนิมิตฺตนิหีนาธิกภาววิสฺสชฺชเนน สทิสภาวาปตฺติโตฯ โย อตฺตนา นิหีนํ ปริภุญฺชิตฺวา ปเรสํ ปณีตํ เทติ, โส ทานปติ นาม ตนฺนิมิตฺตเสฏฺฐภาวปฺปตฺติโตฯ กมฺมสริกฺขโก หิ วิปาโก, ตสฺมา เทวปุตฺโต ‘‘ทานปตี’’ติ วทนฺโต ‘‘อหํ ตาทิโส อโหสิ’’นฺติ ทสฺเสติฯ
‘‘จตูสุ ทฺวาเรสุ ทานํ ทียิตฺถา’’ติ ปาฬิยํ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทานนฺติ ยิฏฺฐํ, ตญฺจ โข สพฺพสาธารณวเสน กตนฺติ อาห ‘‘สมณ …เป.… ยาจกาน’’นฺติฯ ปพฺพชฺชูปคตาติ โภวาทิโนติ ชาติมตฺตพฺราหฺมเณ วทติฯ นาลตฺถ พุทฺธสุญฺญตฺตา ตทา โลกสฺสฯ ทุคฺคตาติ ทุกฺขชีวิกกปฺปกา กสิรวุตฺติกาฯ เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติฯ กสิวาณิชฺชาทิชีวิกํ อนุฏฺฐาตุํ อสมตฺถา อิธ ‘‘กปณา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘กาณกุณิอาทโย’’ติฯ ปถาวิโนติ อทฺธิกาฯ วนิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนกมฺมผลกิตฺตนวเสน ยาจกา เสยฺยถาปิ นคฺคาทโยฯ เตนาห ‘‘อิฏฺฐํ ทินฺน’’นฺติอาทิฯ ปสตมตฺตนฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํฯ สราวมตฺตนฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสนฯ ยถา คามลาโภ คาเม อุปฺปชฺชนโก อายลาโภ, เอวํ ตตฺถ ทฺวารลาโภติ อาห ‘‘ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตสหสฺเส’’ติฯ มหนฺตตรํ ทานํ อทํสุ อญฺญสฺสปิ ธนสฺส วินิโยคํ คตตฺตาฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ มหนฺตตรํ ทานํ กตํ สนฺธายฯ รญฺโญ หิ ตตฺถ ทานํ อิตฺถาคารสฺส ทาเนน มหตา อภิภูตํ วิย ปฏินิวตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘ปฏินิวตฺตี’’ติฯ โกจีติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ เตนาห ‘‘กตฺถจี’’ติฯ อเนกวสฺสสหสฺสายุกกาเล ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อสีติวสฺสสหสฺสานิ โส ราชา ทานมทาสีติฯ
เสรีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ฆฏีการสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕. จตุตฺถํ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตตฺถเมวฯ
ฆฏีการสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ชนฺตุสุตฺตวณฺณนา
๑๐๖. เย วินเย อปกตญฺญุโน สํกิเลสิเกสุ โวทานิเยสุ ธมฺเมสุ น กุสลา ยํ กิญฺจิ น การิโน วิปฺปฏิสารพหุลาฯ เตสํ อนุปฺปนฺนญฺจ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ อาห ‘‘อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย…เป.… อุทฺธจฺจปกติกา’’ติฯ สาราภาเวน ตุจฺฉตฺตา จ นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา’’ติฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐิตตุจฺฉมานา’’ติฯ มาโน หิ เสยฺยสฺส เสยฺโยติ ตุจฺโฉฯ จาปลฺเลนาติ จปลภาเวน, ตณฺหาโลลุปฺเปนาติ อตฺโถฯ มุขขราติ มุเขน ผรุสา, ผรุสวาทิโนติ อตฺโถฯ วิกิณฺณวาจาติ วิสฏวจนา, สมฺผปฺปลาปตาย อปริยนฺตวจนาฯ เตนาห ‘‘อสํยตวจนา’’ติอาทิฯ จณฺฑโสเต พทฺธนาวาสทิสาติ เอเตน อนวฏฺฐิตกิริยตํ ทสฺเสติฯ เยน สมนฺนาคตา สตฺตา เอกสฺมิํ ฐาเน ฐาตุํ วา นิสีทิตุํ วา น อนวฏฺฐิตจิตฺตาติ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ น อวฏฺฐิตจิตฺตาฯ วิวฏอินฺทฺริยาติ อสํวุตจกฺขาทิอินฺทฺริยาฯ
คุณกถาย สทฺธิํ กถิยมาโน นิคฺคุณสฺส อคุโณ ปากโฏ โหติ ชาติมณิสมีเป ฐิตสฺส วิย กาจมณิโน โทโสฯ สุขชีวิโนติ สุเข ฐิตาฯ ยถา ทายกานํ สุภรํ โหติ, เอวํ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตชีวิกาฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขู’’ติอาทิฯ
อตฺตโน รุจิวเสน คามกิจฺจํ เนตีติ คามณิ, เต ปน หีเฬนฺโต วทติ ‘‘คามณิกา’’ติฯ วิสฺสชฺเชตฺวาติ สติโวสฺสคฺควเสน วิสฺสชฺเชตฺวา กิเลสมุจฺฉายาติ มหิจฺฉาสงฺขาตาย ตณฺหามุจฺฉายฯ สีลวนฺตานํเยว หิ ทุปฺปฏิปตฺติํ สนฺธาย เทวปุตฺโต วทติฯ วตฺตพฺพยุตฺตเกเยวาติ โอวาเทน มยา อนุคฺคเหตพฺพเมวฯ ฉฑฺฑิตกาติ ปริจฺจตฺตา อาจริยุปชฺฌายาทีหิฯ ตโต เอว อนาถา อปฺปติฏฺฐาฯ เปตาติ วิคตชีวิตา มตาฯ ยถา เปตา, ตเถว โหนฺติ อตฺตหิตาสมตฺถตาย วิญฺญูนํ ชิคุจฺฉิตพฺพตาย จฯ
ชนฺตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗. เอโกกาเสติ จกฺกวาฬสฺส ปริยนฺตสญฺญิเต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํ, สามญฺญโต วุตฺตมฺปิ ‘‘โส โลกสฺส อนฺโต’’ติ วจนโต วิสิฏฺฐวิสยเมว โหติฯ ‘‘น ชายติ น มียตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น จวติ น อุปปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ อปราปรํ…เป.… คหิต’’นฺติฯ ปทคมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ อุปริ สจฺจานิ ปกาเสตุกาโมฯ สงฺขารโลกสฺส หิ อนฺโต นิพฺพานํฯ
ทฬฺหํ ทฬฺหธมฺโมติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหธนู’’ติฯ อุตฺตมปฺปมาเณนาติ สหสฺสถามปฺปมาเณนฯ ธนุสิปฺปสิกฺขิตตาย ธนุคฺคโห, น ธนุคฺคหมตฺเตนาติ อาห ‘‘ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย’’ติฯ ‘‘ธนุคฺคโห’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขิโต’’ติ วุตฺเต ธนุสิกฺขาย สิกฺขิโตติ วิญฺญายติ, สิกฺขา จ เอตฺตเก กาเล สมตฺถสฺส อุกฺกํสคโต โหตีติ อาห ‘‘ทส ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต’’ติฯ อุสภปฺปมาเณปีติ วีสติยฏฺฐิโย อุสภํ, ตสฺมิํ อุสภปฺปมาเณ ปเทเสฯ วาลคฺคนฺติ วาฬโกฏิํฯ กตหตฺโถติ กตสรกฺเขโปติ วิวฏสรกฺเขปปเทสทสฺสนวเสน สรกฺเขปกตาวีฯ เตนาห ‘‘ทสฺสิตสิปฺโป’’ติฯ ‘‘กตสิปฺโป’’ติ เกจิฯ อสนฺติ เอเตนาติ อสนํ, กณฺโฑฯ ตาลจฺฉายนฺติ ตาลจฺฉาทิํ, สา ปน รตนมตฺตา, วิทตฺถิจตุรงฺคุลา วาฯ
ปุรตฺถิมสมุทฺทาติ เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ ปุรตฺถิมสมุทฺทาฯ สมุทฺทสีเสน ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ วทติฯ ปจฺฉิมสมุทฺโทติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นิปฺปปญฺจตนฺติ อทนฺธการิตํฯ สมฺปตฺเตติ ตาทิเสน ชเวน คจฺฉนฺเตน สมฺปตฺเตฯ อโนตตฺเตติ เอตฺถาปิ ‘‘สมฺปตฺเต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิฯ ตทาติ ยทา โส โลกนฺตคเวสโก อโหสิ, ตทาฯ ทีฆายุกกาโลติ อเนกวสฺสสหสฺสายุกกาโลฯ จกฺกวาฬโลกสฺสาติ สามญฺญวเสน เอกวจนํ, จกฺกวาฬโลกนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติ ปุพฺพปริจริยสิทฺธาย นิกนฺติยาฯ สสญฺญิมฺหิ สมนเกติ น รูปธมฺมมตฺตเก, อถ โข ปญฺจกฺขนฺธสมุทาเยติ ทสฺเสติฯ สมิตปาโปติ สมุจฺฉินฺนสํกิเลสธมฺโมฯ
โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๘. นนฺทสุตฺตนนฺทิวิสาลสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘-๑๐๙. นนฺทสุตฺตวิสาลสุตฺตานิ สตฺตมอฏฺฐมานิ เหฏฺฐา สํวณฺณิตรูปตฺตา วุตฺตตฺถาเนวฯ
นนฺทสุตฺตนนฺทิวิสาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. สุสิมสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐. ตุยฺหมฺปิ โนติ ตุยฺหมฺปิ นุ, นุ-สทฺโท ปุจฺฉายํ, ตสฺมา วณฺณํ กเถตุกาโม ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ น วฏฺฏตีติ น ยุชฺชติ, กถิโตติ กเถตุํ อารทฺโธ, เตนาห ‘‘มตฺถกํ น ปาปุณาตี’’ติฯ ตเมว มตฺถกาปาปุณนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สติสมฺปชญฺญาโยคโต โครูปสีโล, มูฬฺโห ขลิตปญฺโญ, โครูปสฺส วิย สีลํ เอตสฺสาติ หิ โครูปสีโลฯ สภาโค เอกรูปจิตฺตตายฯ อริยานํ สภาคตา นาม คุณวนฺตวเสนาติ อาห ‘‘อญฺญมญฺญสฺส คุเณสุ ปสีทิตฺวา’’ติฯ โสฬสวิธํ ปญฺญนฺติ มหาปญฺญาทิกา ฉ, นว อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปญฺญา, อาสวกฺขยปญฺญาติ อิมํ โสฬสวิธํ ปญฺญํฯ เตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิปิ เอตฺเถว สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺติฯ
อานนฺทาติ อาจาโรติ จาริตฺตสีลมาหฯ โคจโรติ โคจรสมฺปตฺติฯ วิหาโรติ สมาปตฺติวิหาโรฯ อภิกฺกโมติอาทินา อิริยาปถวิหารํฯ ตุยฺหมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ภควตา อตฺตานํ อาทิํ กตฺวา ตทญฺเญสํ วิญฺญูนํ สพฺเพสํ เถรสฺส รุจฺจนสภาโว ทีปิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มยฺหํ รุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สติปิ อานนฺทตฺเถรสฺสปิ อสีติยา มหาเถรานํ อนฺโตคธภาเว ‘‘อสีติยา มหาเถรานํ รุจฺจตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุยฺหมฺปิ รุจฺจตี’’ติ วจนํ เตน ธมฺมเสนาปติโน วณฺณํ กถาเปตุกามตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สาฏกนฺตเรติ นิวตฺถวตฺถนฺตเรฯ ลทฺโธกาโสติ นิพฺพุทฺธํ กโรนฺโต สาฏกนฺตเร ลทฺธํ คเหตุํ ลทฺธาวสโรฯ ลภิสฺสามิโนติ ลภิสฺสามิ วตฯ ทีปธชภูตนฺติ สตโยชนวิตฺถิณฺณํ ชมฺพุทีปสฺส ธชภูตํฯ ปุคฺคลปลาเปติ อนฺโตสาราภาวโต ปลาปภูเต ปุคฺคเล หรนฺโตฯ พาลตายาติ รุจิขนฺติอาทิอภาวตายฯ โทสตายาติ ทุสฺสกภาเวนฯ โมเหนาติ มหามูฬฺหตายฯ เกจิ ปน ‘‘พาโล พาลตายาติ มูฬฺหตาย ปกติพาลภาเวน น ชานาติฯ มูฬฺโห โมเหนาติ สยํ อพาโล สมาโนปิ ยทา โมเหน ปริยุฏฺฐิโต โหติ, ตทา โมเหน น ชานาติ, อยํ ปททฺวยสฺส วิเสโส’’ติ วทนฺติฯ วิปลฺลตฺถจิตฺโตติ ยกฺขุมฺมาเทน ปิตฺตุมฺมาเทน วา วิปรีตจิตฺโตฯ
‘‘จตูสุ โกสลฺเลสู’’ติ วุตฺตํ จตุพฺพิธํ โกสลฺลํ ปาฬิยา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย อฏฺฐารส ธาตุโย สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต จ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ธาตุกุสโลฯ วุตฺตนเยน อายตเนสุ กุสโล อายตนกุสโลฯ อวิชฺชาทีสุ ทฺวาทสปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ กุสโล ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโลฯ ‘‘อิทํ อิมสฺส ผลสฺส ฐานํ การณํ, อิทํ อฏฺฐานํ อการณ’’นฺติ เอวํ ฐานญฺจ ฐานโต, อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานโต ฐานาฏฺฐานกุสโลฯ โย ปน อิเมสุ ธาตุอาทีสุ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน นิสฺสงฺคคติยา ปณฺฑาติ ลทฺธนาเมน ญาเณน อิโต คโต ปวตฺโต, อยํ ปณฺฑิโต นามฯ
มหนฺตานํ อตฺถานํ ปริคฺคณฺหนโต มหตี ปญฺญา เอตสฺสาติ มหาปญฺโญฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อาห ‘‘มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ นานตฺตนฺติ ยาหิ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโร ‘‘มหาปญฺโญ’’ติอาทินา กิตฺติโต, ตาสํ มหาปญฺญาทีนํ อิทํ นานตฺตํ อยํ เวมตฺตตาฯ ยสฺส กสฺสจิ วิเสสโต อรูปธมฺมสฺส มหตฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺส กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เหตุมหนฺตตาย ปจฺจยมหนฺตตาย นิสฺสยมหนฺตตาย ปเภทมหนฺตตาย กิจฺจมหนฺตตาย ผลมหนฺตตาย อานิสํสมหนฺตตาย จ สีลกฺขนฺธสฺส มหนฺตภาโว เหตู อโลภาทโยฯ ปจฺจยา หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโยฯ นิสฺสยา สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธินิยตตา, ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสาฯ ปเภโท จาริตฺตาทิวิภาโคฯ กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขสฺส วิธมนํฯ ผลํ สคฺคสมฺปทา นิพฺพานสมฺปทา จฯ อานิสํโส ปิยมนาปตาทิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๘-๙) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๔ อาทโย) จ อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพาฯ ฐานาฏฺฐานาทีนํ ปน มหนฺตภาโว มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ฐานาฏฺฐานานํ มหาวิสยตา พหุธาตุกสุตฺตาทีสุ อาคตนเยน, วิหารสมาปตฺตีนํ สมาธิกฺขนฺเธ นิทฺธาริตนเยน เวทิตพฺพาฯ อริยสจฺจานํ สกลสาสนสงฺคณฺหนโต สจฺจวิภงฺเค สติปฏฺฐานาทีนํ สติปฏฺฐานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๓๕๕ อาทโย) ตํสํวณฺณนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. ๓๕๕ อาทโย) จ อาคตนเยน; สามญฺญผลานํ มหโต หิตสฺส มหโต สุขสฺส มหโต อตฺถสฺส มหโต โยคกฺเขมสฺส นิปฺผตฺติภาวโต สนฺตปณีตนิปุณอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต จ; อภิญฺญานํ มหาสมฺภารโต มหาวิสยโต มหากิจฺจโต มหานุภาวโต มหานิปฺผตฺติโต จ; นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺถสิทฺธิโต มหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ ปริคฺคณฺหาตีติ สภาวาทิโต ปริจฺฉิชฺช คณฺหาติ ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ สา ปนาติ มหาปญฺญตาฯ
ปุถุปญฺญาติ เอตฺถ นานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามาติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ เตสุ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส เอกวิธาทิวเสน อตีตาทิวเสนปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตถา อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป.… อิทํ ธมฺมายตนํ นามํฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกาติ เอวํ อายตนานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ นานาธาตูสูติ อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกาติ เอวํ ธาตุนานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติ, ตํ อุปาทิณฺณธาตุวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺหิ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานญฺจ อุปาทิณฺณธาตูสุ เอว นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตญฺจ โข เอกเทสมตฺตโต, น นิปฺปเทสโต, อนุปาทิณฺณกธาตูนํ ปน นานากรณํ น ชานนฺติ เอวฯ อิตรสาวเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว ปน อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตาว อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส
อตฺเถสูติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุฯ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต จ สณฺฐานเภทโต จ นานปฺปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุฯ อวิชฺชาทิองฺคานญฺหิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสญฺญิตาติฯ เตนาห สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหโต สุญฺญสภาเวสุ, ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตอตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺเภสุ สภาเวสุฯ ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิเภเทสุ นานาวิเธสุ อตฺเถสุฯ ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยาทินานาธมฺเมสุฯ นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาตาสุ นิรุตฺตีสุฯ ปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ วิสยภูเตสุ ‘‘อิมานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ ตถา ตถา ปฏิภานโต ปติฏฺฐานโต ปฏิภานานีติ ลทฺธนาเมสุ ญาเณสุฯ ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสูติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ นานตฺตญฺจ วุตฺตเมวฯ อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏเมวฯ ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุถุ ชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติฯ เตนสฺส อิธ มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ทีปิตํ โหติฯ
เอวํ วิสยวเสน ปญฺญาย มหตฺตํ ปุถุตฺตญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน หาสภาวํ, ปวตฺติอาการวเสน ชวนภาวํ, กิจฺจวเสน ติกฺขาทิภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา หาสปญฺญา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หาสพหุโลติ ปีติพหุโลฯ เสสปทานิ ตสฺส เววจนานิฯ สีลํ ปริปูเรตีติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา ปีติสหคตาย ปญฺญาย ปาติโมกฺขสีลํ ฐเปตฺวา หาสนียตรสฺเสว วิสุํ คหิตตฺตา อิตรํ ติวิธํ สีลํ ปริปูเรติฯ ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปญฺญา อภิรติวเสน ตทารมฺมเณ ผุลฺลิตา วิกสิตา วิย วตฺตติ, น อุเปกฺขาสหคตาฯ สีลกฺขนฺธํ สมาธิกฺขนฺธนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เถโรติอาทินา อภินีหารสิทฺธา เถรสฺส หาสปญฺญตาติ ทสฺเสติฯ
สพฺพํ รูปํ อนิจฺจลกฺขณโต ขิปฺปํ ชวตีติ รูปกฺขนฺธํ อนิจฺจนฺติ สีฆเวเคน ปวตฺติยา ปฏิปกฺขทูรีภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฏฺฐวชิรํ วิย ลกฺขณํ ชวนปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขยฏฺเฐนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ขเณเนว ภิชฺชนโต ขยสภาวโตฯ ภยฏฺเฐนาติ ภยานกโตฯ อสารกฏฺเฐนาติ อตฺตสารวิรหโต นิจฺจสาราทิวิรหโต จฯ ตุลยิตฺวาติ ตุลาภูตาย วิปสฺสนาย ตุลยิตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีเรตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปญฺจกฺขนฺธํ วิภูตํ กตฺวา ปากฏํ กตฺวาฯ รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธภูเต นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารภาเวนฯ อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสนา’’ติ เกจิฯ
ญาณติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเน เวทิตพฺโพติ ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺโญ’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาหฯ ติกฺขปญฺโญ ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา อธิคตา โหนฺตี’’ติอาทิฯ เถโร จาติอาทินา ธมฺมเสนาปติโน ติกฺขปญฺญตา สิขาปฺปตฺตาติ ทสฺเสติฯ
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อญฺญถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปญฺญํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปฺปวตฺตสํเวโคฯ อุตฺตาสพหุโลติ ญาณุตฺตาสวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺรสฺตมานโสฯ เตน อาทีนวานุปสฺสนมาหฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ อิมินา ปน นิพฺพิทานุปสฺสนมาห, อรติพหุโลติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรุปฺปตฺติํฯ พหิมุโข สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตญาณมุโข, ตถา นิพฺเพธิกาฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อปฺปิจฺโฉติ สนฺตคุณนิคุหนตาติ อตฺตนิ วิชฺชมานานํ พาหุสจฺจธุตธมฺมสีลาทิคุณานญฺเจว ปฏิเวธคุณสฺส จ นิคุหนํ, ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺญุตาติ เอเตเนว ปริเยสนปริโภคมตฺตญฺญุตาปิ วุตฺตา โหติฯ ตีหิ สนฺโตเสหีติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺเจกํ ตีหิ สนฺโตเสหิ วิเวกฏฺฐกายานํ น สงฺคณิการามานํฯ เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ปพฺพชฺชํ อุปคตานํฯ ปริสุทฺธจิตฺตานํ วิคตจิตฺตสํกิเลสานํฯ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ อฏฺฐสมาปตฺติสมธิคเมน อติวิย โวทานํ วิสุทฺธิํ ปตฺตานํฯ กิเลสุปธิอาทีนํ อภาวโต นิรุปธีนํฯ ผลสมาปตฺติวเสน สพฺพสงฺขารวินิสฺสฏตฺตา วิสงฺขารํ นิพฺพานํฯ อุปคตานํ, อิเมสํ ติณฺณํ วิเวกานํ ลาภี ปวิวิตฺโต ‘‘ปกาเรหิ วิวิตฺโต’’ติ กตฺวาฯ สมาสชฺชนํ ปริสิเนหุปฺปาโท สํสคฺโค, สวนวเสน อุปฺปชฺชนกสํสคฺโค สวนสํสคฺโคฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สมุลฺลปนํ อาลาปสลฺลปนํฯ สํสคฺควตฺถุนา อิมินา ตสฺส ปริโภโค ปริโภคสํสคฺโคฯ
อารทฺธวีริโยติ เอตฺถ วีริยารมฺโภ นาม วีริยสฺส ปคฺคณฺหนํ ปริปุณฺณกรณํฯ ตํ ปน สพฺพโส กิเลสานํ นิคฺคณฺหนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ โอธุนนวตฺตาติ กิเลสานํ ยสฺส กสฺสจิ สาวชฺชสฺส โอธุนนวเสน วตฺตาฯ เตนาห ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติอาทิฯ โอติณฺณํ นาม วชฺชํ อชฺฌาจริตนฺติ อาโรจิตํฯ อโนติณฺณํ อนาโรจิตํฯ ตนฺติวเสนาติ ปาฬิธมฺมวเสน, ยุตฺตสทฺทสฺส วเสนาติ อตฺโถฯ ปาเป ลามเก ปุคฺคเล ธมฺเม จ ครหติ ชิคุจฺฉตีติ ปาปครหีฯ เตนาห ‘‘ปาปปุคฺคเล’’ติอาทิฯ เอกทสฺสีติ เอกภวทสฺสี, อิธโลกมตฺตทสฺสี ทิฏฺฐธมฺมิกสุขมตฺตาเปกฺขีฯ สมนฺตาติ สมนฺตโต, ปริโต เม กตฺถจิ มา อหูติ โยชนาฯ
โสฬสหิ ปเทหีติ โสฬสหิ โกฏฺฐาเสหิฯ อกุปฺปนฺติ เกนจิ อโกปนียํฯ อยํ ธมฺมเสนาปติโน คุณกถา สตฺถุ วจนานุสาเรน ทสสหสฺสจกฺกวาฬพฺยาปินี ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ จตุพฺพิธา วณฺณนิภา ปาตุภวิ อุฬารปีติโสมนสฺสสมุฏฺฐานตฺตาฯ สุฏฺฐุ โอภาสตีติ สุโภฯ โอภาสสมฺปตฺติยา มณิโน ภทฺทกตาติ อาห ‘‘สุโภติ สุนฺทโร’’ติฯ ชาติมา ปริสุทฺธอากรสมุฏฺฐิตตฺตาฯ กุรุวินฺทชาติอาทิชาติวิเสโสปิ มณิ อากรปริสุทฺธมูลโก เอวาติ อาห ‘‘ชาติสมฺปนฺโน’’ติฯ โธวนาทิปริกมฺเมนาติ จตูสุ ปาสาเณสุ โธวนโทสนีหรณตาปนสณฺหกรณาทิปริกมฺเมนฯ รตฺตกมฺพลสฺส วเสน สภาววณฺณสิทฺธิยา เวฬุริยมณิ อติวิย โสภตีติ อาห ‘‘ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโต’’ติฯ นิกฺขนฺติ ภณฺฑมาหฯ ตญฺจ อปฺปเกน สุวณฺเณน กตํ ภณฺฑํ น โสภติ โสภาวิปุเลนาติ อาห ‘‘อติเรกปญฺจสุวณฺเณน กตปิฬนฺธน’’นฺติฯ สุวณฺณนฺติ ปญฺจธรณสฺส สมญฺญา, ตสฺมา ปญฺจวีสติสุวณฺณสาริยา วิจิตฺตอาภรณํ อิธ ‘‘นิกฺข’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ วิปุลํ น ปริตฺตกํฯ มหาชมฺพุสาขาย ปวตฺตนทิยนฺติ มหาชมฺพุสาขาย เหฏฺฐา สญฺชาตนทิยํฯ ตํ กิร รตนํ รตฺตํฯ สุกุสเลน…เป.… สมฺปหฏฺฐนฺติ สุฏฺฐุ กุสเลน สุวณฺณกาเรน อุกฺกาย ตาเปตฺวา สมฺมา ธาตุวิภงฺเคติ ธาตุวิภงฺคสุตฺเตฯ กตภณฺฑนฺติ อาภรณภาเวน กตํ ภณฺฑํฯ
นาติอุจฺโจ นาตินีโจ ตรุณสูริโย นามฯ สตฺถารา อาภตวณฺโณ อุพฺภตคุโณติ อตฺโถฯ เนว มรณํ อภินนฺทตีติ อตฺตโนปิ มรณํ เนว อภินนฺทติ อตฺตวินิปาตสฺส สาวชฺชภาวโตฯ โพธิสตฺโต ปน ปเรสํ อตฺถาย อตฺตโน อตฺตภาวํ ปริจฺจชติ กรุณาวเสน, เอวํ โวสชฺชนํ ปรมตฺถปารมีปาริปูริํ คจฺฉตีติ สาวกา น ตถา กาตุํ สกฺกา สิกฺขาปทโตฯ น ชีวิตํ ปตฺเถติ ชีวิตาสาย สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ ทิวสสงฺเขปนฺติ อชฺช ตฺวํ อิทํ นาม กมฺมํ กโรหิ, อิทํ เต เวตนนฺติ ทิวสภาเคน ปริจฺฉินฺนํ เวตนํฯ ตาทิโส หิ ภตโก ทิวสกฺขยเมว อุทิกฺขติ, น กมฺมนิฏฺฐานํฯ นิพฺพิสํ ภตโก ยถาติ เวตนํ ภติํ อิจฺฉนฺโต กาลกฺขยํ อุทิกฺขนฺโต ภตกปุริโส วิยฯ
สุสิมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. นานาติตฺถิยสาวกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑. นานาติตฺถิยสาวกาติ ฉินฺทิเตติ หตฺถจฺเฉทาทิวเสน เฉเทฯ มาริเตติ มารเณฯ น ปาปํ สมนุปสฺสตีติ กิญฺจิ ปาปํ อตฺถีติ น ปสฺสติ, ปเรสญฺจ ตถา ปเวเทติฯ วิสฺสาสนฺติ วิสฺสตฺถภาวํฯ ‘‘กตกมฺมานมฺปิ วิปาโก นตฺถี’’ติ วทนฺโต กตปาปานํ อกตปุญฺญานญฺจ วิสฺสตฺถตํ นิราสงฺกตํ ชเนติฯ
ตโปชิคุจฺฉายาติ ตปสา อเจลวตาทินา ปาปโต ชิคุจฺฉเนน, ‘‘ปาปํ วิราชยามา’’ติ อเจลวตาทิสมาทาเนนาติ อตฺโถฯ ตสฺมิญฺหิ สมาทาเน ฐิเตน สํวเรน สํวุตจิตฺโต สมนฺนาคโต ปิหิโต จ นาม โหตีติ ‘‘สุสํวุตตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามา, จตุยามา เอว จาตุยามาฯ ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยํ ปฐโม ยาโม’’ติฯ โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขโณติ อาห ‘‘จาตุยาเมน สุสํวุโต’’ติ, จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สุฏฺฐุ สํวุโตติ อตฺโถฯ ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีตุทกปริโภโคฯ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโตฯ ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณนปิ ธุตปาโปฯ ผุฏฺโฐติ อฏฺฐนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน วิกฺเขปปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐ, ตํ ผุสิตฺวา ฐิโตฯ น นิคุหนฺโตติ น นิคุหนเหตุ ทิฏฺฐสุเต ตเถว กเถนฺโตฯ
นานาติตฺถิยานํเยว อุปฏฺฐาโกติ ปรวาทีนํ สพฺเพสํเยว ติตฺถิยานํ อุปฏฺฐาโก, เตสุ สาธารณวเสน อภิปฺปสนฺโนฯ โกฏิปฺปตฺตาติ โมกฺขาธิคเมน สมณธมฺเม ปตฺตพฺพมริยาทปฺปตฺตาฯ
สหจริตมตฺเตนาติ สีหนาเทน สห วสฺสกรณมตฺเตนฯ สีเหน สีหนาทํ นทนฺเตน สเหว สิงฺคาเลน อตฺตโน สิงฺคาลรวกรณมตฺเตนฯ โกตฺถุโกติ ขุทฺทกโกตฺถุฯ อาสงฺกิตสมาจาโรติ อตฺตนา จ ปเรหิ จ อาสงฺกิตพฺพสมาจาโรฯ สปฺปุริสานนฺติ พุทฺธาทีนํฯ
ตสฺสาติ เวคพฺภริสฺส เทวปุตฺตสฺสฯ สรีเร อนุอาวิสีติ สรีเร อนุปวิสิตฺวา วิย อาวิสิฯ อธิมุจฺจีติ ยถา คหิตสฺส วเสน จิตฺตํ น วตฺตติ, อตฺตโน เอว วเส วตฺตติ, เอวํ อธิฏฺฐหิฯ อายุตฺตาติ ทสฺสเนน สํยุตฺตา ปวิเวกิยนฺติ กปฺปกวตฺถภุญฺชนเสนาสเนหิ ปวิวิตฺตภาวํฯ เตนาห ‘‘เต กิรา’’ติอาทิฯ รูเป นิวิฏฺฐาติ จกฺขุรูปธมฺเม อภินิวิฏฺฐาฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ปติฏฺฐิตา’’ติฯ เทวโลกปตฺถนกามาติ เทวโลกสฺเสว อภิปตฺถนกามาฯ มรณธมฺมตาย มาติยาฯ เตนาห ‘‘มาติยาติ มจฺจา’’ติฯ ปรโลกตฺถายาติ ปรสมฺปตฺติภาวาย โลกสฺส อตฺถายฯ
ปภาสวณฺณาติ ปภาย สมานวณฺณาฯ เกสํ ปภายาติ อาห ‘‘จนฺโทภาสา’’ติอาทิฯ สชฺฌาราคปภาสวณฺณา อินฺทธนุปภาสวณฺณาติ ปจฺเจกํ โยชนาฯ อาโม อามคนฺโธ เอตสฺส อตฺถีติ อามิสํฯ วธายาติ วิทฺธํสิตุํฯ รูปาติ รูปายตนาทิรูปิธมฺมาฯ
ราชคหสมีปปฺปวตฺตีนํ ราชคหิยานํฯ ‘‘เสโต’’ติ เกลาสกูโฏ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘เสโตติ เกลาโส’’ติฯ เกนจิ น ฆฏฺเฏตีติ อฆํ, อนฺตลิกฺขนฺติ อาห ‘‘อฆคามีนนฺติ อากาสคามีน’’นฺติฯ อุทกํ ธียติ เอตฺถาติ อุทธิ, มโหทธิฯ วิปุโลติ เวปุลฺลปพฺพโตฯ หิมวนฺตปพฺพตานนฺติ หิมวนฺตปพฺพตภาคานํฯ พุทฺโธ เสฏฺโฐ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนาทีหิ สพฺพคุเณหิฯ
นานาติตฺถิยสาวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
เทวปุตฺตสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ