๓. โกสลสํยุตฺตํ
๑. ปฐมวคฺโค
๑. ทหรสุตฺตวณฺณนา
๑๑๒. ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทีติ ภควโต คุเณ อชานนฺโต โกสลราชา อตฺตโน ขตฺติยมาเนน เกวลํ ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิฯ ปฐมาคเต หิ สตฺถริ ตสฺส สมฺโมทิตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ เต, มหาราช, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา เตน รญฺญา สทฺธิํ ปฐมํ ปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย, ตทนุกรเณน เอวํ โสปิ ราชา ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสีติ โยชนาฯ ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทนํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตํ, ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉติฯ ยาปนียนฺติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ จิรปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํฯ ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํฯ ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํฯ สุขวิหารสมฺภเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ ตตฺถ ตตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พลวปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยวฯ ตรุณปีติ ปาโมชฺชํฯ สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนียํฯ สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิมํ ปน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อาหฯ สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโตฯ ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ
สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตํ อาห, อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตํฯ พฺยญฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาห, อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํฯ อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิฯ อทิฏฺฐตฺตาติ คุณาคุณวเสนาติ คุณวเสน คมฺภีรภาวํ วา อคุณวเสน อุตฺตานภาวํ วาฯ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวาติ โอวฏฺฏิกาย คเหตพฺพสารวตฺถุํ กตฺวาฯ โลกนิสฺสรณภโวกฺกนฺติปญฺหนฺติ โลกโต นิสฺสฏภาวปญฺหญฺเจว อาทิโต ภโวกฺกมนปญฺหญฺจฯ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตํ ปุจฺฉนฺโต หิ ‘‘กิํ ภวํ โคตโม สพฺพโลกโต นิสฺสโฏ, สพฺพสตฺเตหิ จ เชฏฺโฐ’’ติ? ปุจฺฉติ นามฯ ยถา หิ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตาย โลกโต นิสฺสฏตา วิญฺญายติ, เอวํ สพฺพสตฺเตหิ เชฏฺฐภาวโต เสฏฺฐภาวโตฯ สฺวายมตฺโถ อคฺคปสาทสุตฺตาทีหิ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) วิภาเวตพฺโพฯ กถํ ปน สมฺพุทฺธตา วิญฺญายตีติ? อวิปรีตธมฺมเทสนโตฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทีสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๒๔) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ
ราชา สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนํ อชานนฺโต ตโต เอวสฺส สมฺมาสมฺโพธิํ อสทฺทหนฺโต ‘‘วุฑฺฒตเรสุปิ จิรปพฺพชิเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺธภาเว อลพฺภมาเน ตพฺพิปรีเต กถํ ลพฺเภยฺยา’’ติ มญฺญมาโน ‘‘กิํ ปน ภวํ โคตโม’’ติอาทิํ วกฺขติฯ ราชา อตฺตโน ลทฺธิยา น ปุจฺฉติ อตฺตโน สมฺมุขา เตหิ อสมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺเสว ปฏิญฺญาตตฺตาฯ ยสฺมา เต มุสาวาทิตาย อตฺตโน อุปฏฺฐากาทีนํ ‘‘พุทฺธา มย’’นฺติ ปฏิชานิํสุ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โลเก มหาชเนน คหิตปฏิญฺญาวเสน ปุจฺฉตี’’ติฯ สฺวายมตฺโถ อาคมิสฺสติฯ พุทฺธสีหนาทนฺติ พุทฺธานํ เอว อาเวณิกํ สีหนาทํฯ กามํ มคฺคญาณปทฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, สมฺโพธิญาเณ ปน คหิเต ตํ อตฺถโต คหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตํ สมฺมาสมฺโพธิ’’นฺติฯ
ปพฺพชฺชูปคมเนนาติ ยาย กายจิ ปพฺพชฺชาย อุปคมนมตฺเตน สมณา, น สมิตปาปตายฯ ชาติวเสนาติ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา, น พาหิตปาปตายฯ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆติ ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺฐิวิสุทฺธสีลสามญฺญวเสน สํหตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ เอเตสํ อตฺถีติ เอเตสํ สพฺพญฺญุปฏิญฺญาตานํ ปริวารภูโต อตฺถิฯ สฺเววาติ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต เอวฯ เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสนฯ สงฺฆิโน, คหฏฺฐสมูหวเสน คณิโน’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ อาจารสิกฺขาปนวเสนาติ อเจลกวตจริยาทิ-อาจารสิกฺขาปนวเสนฯ ปากฏาติ สงฺฆีอาทิภาเวน ‘‘อปฺปิจฺฉา’’ติ วตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานํ อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ เตสุ สาสนิเกสุ วิย สนฺตคุณนิคุหนา อปฺปิจฺฉา ลพฺภตีติฯ ยโสติ กิตฺติสทฺโทฯ ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ เอวํ สมฺมตตฺตา ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธีติ ‘‘ติตฺถกราติ ลทฺธิกรา’’ติฯ สาธุสมฺมตาติ ‘‘สาธู’’ติ สมฺมตา, น สาธูหิ สมฺมตาติ อาห ‘‘สนฺโต…เป.… ปุถุชฺชนสฺสา’’ติฯ
กปฺปโกลาหลนฺติ กปฺปโต โกลาหลํ, ‘‘กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ เทวปุตฺเตหิ อุคฺโฆสิตมหาสทฺโทฯ อิเมติ ปูรณาทโยฯ พุทฺธโกลาหลนฺติ เทวตาหิ โฆสิตํ พุทฺธโกลาหลํฯ ปยิรุปาสิตฺวาติ ปุริสสุติปรมฺปราย สุตฺวาฯ จินฺตามณิวิชฺชา นาม ปรจิตฺตชานาปนวิชฺชาฯ สา เกวฏฺฏสุตฺเต ‘‘มณิกา’’ติ อาคตา, อาทิ-สทฺเทน คนฺธาริสมฺภววิชฺชาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ คนฺธาริยา วิกุพฺพนํ ทสฺเสติฯ อตฺตภาเวติ สรีเรฯ ราชุสฺมาติ ราชเตโชฯ
สุกฺกธมฺโมติ อนวชฺชธมฺโม นิกฺกิเลสตาฯ อิทํ คเหตฺวาติ อิทํ ปรมฺมุขา ‘‘มยํ พุทฺธา’’ติ วตฺวา อตฺตโน สมฺมุขา ‘‘น มยํ พุทฺธา’’ติ เตหิ วุตฺตวจนํ คเหตฺวาฯ เอวมาหาติ ‘‘เยปิ เต, โภ โคตม…เป.… นโว จ ปพฺพชฺชายา’’ติ เอวํ อโวจฯ อตฺตโน ปฏิญฺญํ คเหตฺวาติ ‘‘น มยํ พุทฺธา’’ติ เตสํ อตฺตโน ปุรโต ปวตฺติตํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวาฯ อีทิเส ฐาเน กิํ-สทฺโท ปฏิเสธวาจโก โหตีติ วุตฺตํ ‘‘กินฺติ ปฏิกฺเขปวจน’’นฺติ, กสฺมา ปฏิชานาตีติ อตฺโถ?
น อุญฺญาตพฺพาติ น ครหิตพฺพาฯ ครหตฺโถ หิ อยํ อุ-สทฺโทฯ ‘‘ทหโร’’ติ อธิกตตฺตา วกฺขมานตฺตา จ ‘‘ขตฺติโยติ ราชกุมาโร’’ติ วุตฺตํฯ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, โย โกจิ สปฺโป, อิธ ปน อธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสีวิโส’’ติ อาหฯ สีลวนฺตํ ปพฺพชิตํ ทสฺเสติ สามญฺญโต ‘‘ภิกฺขู’’ติ วทนฺโตฯ อิธ ปน ยสฺมา ‘‘ภวมฺปิ โน โคตโม’’ติอาทินา ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กถํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตสฺมา ภควา อตฺตานํ อพฺภนฺตรํ อกาสิฯ ยทิปิ วิเสโส สามญฺญโชตนาย วิภาวิโต โหติ, สํสยุปฺปตฺติทีปกํ โนติ วุตฺตคฺคหณํ ปน ตํ ปริจฺฉิชฺชตีติฯ เตนาห ‘‘เทสนากุสลตายา’’ติอาทิฯ อิทานิ อวญฺญาปริภเว ปโยคโต วิภาเวตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อจิตฺตีกตาการวเสน อวญฺญาย ปากฏภาโว, วมฺภนวเสน ปริภวสฺสาติ อธิปฺปาเยน ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ อวญฺญาทิ สพฺพมฺปิฯ จตูสุปิ ตํ น กาตพฺพเมว สมฺปติ อายติญฺจ อนตฺถาวหตฺตาฯ
ตทตฺถทีปนาติ ตสฺส อาทิโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทีปนาฯ วิเสสตฺถทีปนาติ ตโต วิสิฏฺฐตฺถทีปนา ขตฺติโยติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เขตฺตโต วิวาทา สตฺเต ตายตีติ ขตฺติโยติ โลกิยา กถยนฺติฯ ‘‘มหาสมฺมโต, ขตฺติโย, ราชา’’ติ เอวมาคเตสุ อิเมสุ ทุติยํฯ อกฺขรนฺติ สมญฺญาฯ สา หิ อุทยพฺพยาภาวโต ‘‘น กทาจิ ขรตีติ อกฺขร’’นฺติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติฯ ชาติสมฺปนฺนนฺติ สมฺปนฺนชาติํ อติวิสุทฺธชาติํฯ ตีณิ กุลานีติ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทกุลานิฯ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺตโน ชาติสมฺปตฺติยา อภิภวิตฺวาฯ
เกวลํ นามปทํ วุตฺตํ อาขฺยาตปทํ อเปกฺขเตวาติ อาห ‘‘ฐานํ หีติ การณํ วิชฺชตี’’ติฯ อุทฺธฏทณฺเฑนาติ สมนฺตโต อุพฺภเตน ทณฺเฑน สาสเนน, พลวํ อุปกฺกมํ ครุกํ ราชานมฺปิฯ ตํ ขตฺติยํ ปริวชฺเชยฺยาติ ขตฺติยํ อวญฺญาปริภวกรณโต วชฺเชยฺยฯ เตนาห ‘‘น ฆฏฺเฏยฺยา’’ติฯ
อุรคสฺส จ นานาวิธวณฺณคฺคหเณ การณํ วทติ ‘‘เยน เยน หี’’ติอาทินาฯ พหุภกฺขนฺติ มหาภกฺขํ สพฺพภกฺขขาทกํฯ ปาวกํ โสธนตฺเถน อสุทฺธสฺสปิ ทหเนนฯ โสติ มคฺโคฯ กณฺโห วตฺตนี อิมสฺสาติ กณฺหวตฺตนีฯ มหนฺโต อคฺคิกฺขนฺโธ หุตฺวาฯ ยาวพฺรหฺมโลกปฺปมาโณติ กปฺปวุฏฺฐานกาเล อรญฺเญ อคฺคินา คหิเต กาลนฺตเร เอว กฏฺฐติณรุกฺขาทิสมฺภโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ
ฑหิตุํ น สกฺโกติ ปจฺจกฺโกสนาทินาฯ วินสฺสนฺติ สมณเตชสา วินาสิตตฺตาฯ ‘‘น ตสฺสา’’ติ เอตฺถ น-การํ ‘‘วินฺทเร’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ‘‘น วินฺทนฺตี’’ติฯ วตฺถุมตฺตาวสิฏฺโฐติ ฐานเมว เนสํ อวสิสฺสติ, สยํ ปน สพฺพโส สห ธเนน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ
‘‘สมฺมเทว สมาจเร’’ติ เอตฺถ ยถา ราชาทีสุ สมฺมา สมาจเรยฺย, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘ขตฺติยํ ตาวา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโยติ ขตฺติย-พฺราหฺมณคหปติ-มหาสาลกุลานิ วทติฯ ปญฺจ รูปิพฺรหฺมโลเก, จตฺตาโร อรูปีพฺรหฺมโลเกติ เอวํ นว พฺรหฺมโลเก กมฺมภววิภาเคน, เสสานํ คณนานํ อุปปตฺติภววิภาเคนฯ
อภิกฺกนฺตนฺติ อติวิย กมนียํฯ สา ปนสฺสา กนฺตตา อติวิย อิฏฺฐตาย มนวฑฺฒนตาย ‘‘อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ อติสุนฺทรนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกนิทฺเทโส, วจนํ ปน ภควโต ธมฺมเทสนาติ ตถา วุตฺตํฯ อตฺถมตฺตทสฺสนํ วา เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสน ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ
อโธมุขฐปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ฐปิตํฯ เหฏฺฐามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺฐามุขํ ชาตํฯ อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺยฯ หตฺเถ คเหตฺวาติ ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทีนิ อวตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ กตฺวา ‘‘เอส มคฺโค’’ติ เอวํ วตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ วเทยฺยฯ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีติ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสีฯ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ ภาชนํ ตสฺส อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺยฯ อญฺญาณสฺส อภิมุขตฺตา เหฏฺฐามุขชาตตาย สทฺธมฺมวิมุขํ, ตโต เอว อโธมุขภาเวน อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขยํฯ กามํ กามจฺฉนฺทาทโยปิ ปฏิจฺฉาทกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติฯ เตนาห ภควา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ, ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐)ฯ สพฺพาปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค ‘‘กุจฺฉิโต มคฺโค’’ติ กตฺวาฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺโคฯ เตเนว หิ ตทุภยปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชตคฺคหณํฯ เอเตหิ ปริยาเยหีติ เอเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณาทิอุปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิฯ
ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพํ สกฺการํฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํ ปรายณํฯ อชฺชตาติ อชฺชาติ ปทสฺส วฑฺฒนมตฺตํ เหตฺถ ตา-สทฺโท ยถา ‘‘เทวตา’’ติฯ ปาเณหิ อุเปตนฺติ ปาเณหิ สห สรณํ อุเปตํฯ ‘‘ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ คตเมว มํ ธาเรตู’’ติ อาปาณโกฏิกํ อตฺตโน สรณคมนํ ปเวเทติฯ เตนาห ‘‘ยาว เม’’ติอาทิฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
ทหรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปุริสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓. ปุริมสุตฺเตติ ปุริมสุตฺตเทสนายํฯ ตตฺถ หิ อุปสงฺกมนฺตเวลาย สตฺถุ คุเณ อชานนฺโต อิธ อิมสฺมิํ สมาคเม อภิวาเทสิ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ อตฺตานํ อธิ อชฺฌตฺตํ, อวิชเหน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตธมฺมา อชฺฌตฺตํ เอกชฺฌํ คหณวเสน, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ กามญฺจายํ อชฺฌตฺตสทฺโท โคจรชฺฌตฺตวิสยชฺฌตฺตอชฺฌตฺตชฺฌตฺเตสุ ปวตฺตติฯ เต ปเนตฺถ น ยุชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยกชฺฌตฺต’’นฺติ, นิยกสงฺขาตอชฺฌตฺตธมฺเมสูติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน’’ติฯ ลุพฺภนลกฺขโณติ คิชฺฌนลกฺขโณ, อารมฺมเณ ทฬฺหคฺคหณสภาโวติ อตฺโถฯ ทุสฺสนลกฺขโณติ กุชฺฌนลกฺขโณ, พฺยาปชฺชนสภาโวติ อตฺโถฯ มุยฺหนลกฺขโณติ อญฺญาณลกฺขโณ, อารมฺมเณ สภาวสมฺโมหภาโวติ อตฺโถฯ วิเหเฐนฺตีติ อตฺถนาสนอนตฺถุปฺปาทเนหิ วิพาเธนฺติฯ ตโต เอว ยถา สคฺคมคฺเคสุ น ทิสฺสติ, เอวํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นาเสนฺติ วินาเสนฺตี’’ติฯ อตฺตนิ สมฺภูตาติ สนฺตาเน นิพฺพตฺตาฯ
ปุริสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ชรามรณสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔. อญฺญตฺร ชรามรณาติ ชรามรเณน วินาฯ ชรามรณวิรหิโต ชาโต นาม อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติฯ ปาฬิยํ ชาตสฺสาติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํฯ มหาสาลาติ อิมินา ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาลา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘ปุรตฺถิโยติ ปุลตฺถิโย’’ติฯ มหาสารปฺปตฺตาติ มหนฺตํ วิภวสารํ ปตฺตาฯ โกฏิสตํ ธนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘กุมฺภํ นาม ทส อมฺพณานี’’ติ วทนฺติฯ อิสฺสราติ วิภวิสฺสริเยน อิสฺสราฯ สุวณฺณรชตภาชนาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อสาธารณธนานํ นิธานคตตฺตา ‘‘อนิธานคตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ตุฏฺฐิกรณสฺสาติ ปาสาทสิวิกาทิสุขสาธนสฺสฯ
อารกา กิเลเสหีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิมาหฯ อารกาติ จ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา เตหิ ทูเรติ อตฺโถฯ ราคาทีนํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวโต, อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาทิปจฺจยา จ อรหํฯ กามญฺจายํ สํยุตฺตวณฺณนา, อภิธมฺมนโย เอว ปน นิปฺปริยาโยติ อาห ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติ พฺรหฺมจริยวาสนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํฯ วุฏฺฐาติ วุฏฺฐวนฺโตฯ จตูหิ มคฺเคหิ กรณียนฺติ ปจฺเจกํ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาภิสมยํฯ เอวํ คตํ โสฬสวิธํ โหติฯ โอสีทาปนฏฺเฐน ภารา วิยาติ ภาราฯ เตนาห ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๒๒)ฯ อตฺตปฏิพทฺธตาย อตฺตโน อวิชหนโต ปรมตฺถเทสนาย จ ปรมตฺโถ อรหตฺตํฯ กามญฺจายมตฺโถ สพฺพสมิทฺธิสสนฺตติปริยาปนฺโน อนวชฺชธมฺโม ‘‘อรหตฺตสงฺขาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยวิภาคํ ทสวิธมฺปิ ภเวสุ สํโยชนํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏปจฺจโย หุตฺวา นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน พนฺธตีติ ภวสํโยชนํฯ สติปิ หิ อญฺเญสํ ตปฺปกฺขิยภาเวน วินา สํโยชนานิ เตสํ ตปฺปจฺจยภาโว อตฺถิ, ภวนิยาโม โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิโตติ ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมนิยาโม จ โหติ, น จ อุปจฺฉินฺนสํโยชนสฺส กตานิปิ กมฺมานิ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เตสํเยว สํโยชนฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ สมฺมา การเณหิ ชานิตฺวาติ ญาเยน ทุกฺขาทีสุ โส ยถา ชานิตพฺโพ; ตถา ชานิตฺวา, ปุพฺพกาลกิริยาวิมุตฺตา หิ อปรกาลกิริยา จ ยถา สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคปญฺญายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ภิชฺชนสภาโว ขณายตฺตตฺตาฯ นิกฺขิปิตพฺพสภาโว มรณธมฺมตฺตาฯ อยํ กาโย อุสฺมายุวิญฺญาณาปคโม ฉฑฺฑนียธมฺโม, ยสฺมิํ ยํ ปติฏฺฐิตํ, ตํ ตสฺส สนฺตานคตวิปฺปยุตฺตนฺติ กตฺวา วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ขีณาสวสฺส หิ อชีรณธมฺโมปิ อตฺถี’’ติอาทิฯ เตนาห ภควา ‘‘อิมสฺมิํเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสญฺญิมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๑๐๗; อ. นิ. ๔.๔๕)ฯ อสฺส ขีณาสวสฺส, ‘‘ชีรณธมฺม’’นฺติ ยถาวุตฺตํ อชีรณธมฺมํ ฐเปตฺวา ชีรณธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํปายํ กาโย เภทนธมฺโม’’ติ เอวมาหฯ ชรํ ปตฺตสฺเสว หิสฺส เภทนนิกฺขิปิตพฺพตานิยเต อตฺเถ สุตฺตเทสนา ปวตฺตาฯ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อฏฺฐุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺโถ, เตน อนุสฺสวาคโตยมตฺโถ, น อฏฺฐกถาคโตติ ทีเปติฯ เตนาห ‘‘วทนฺตี’’ติฯ เยนายํ อตฺโถ เหตุนา อฏฺฐุปฺปตฺติโก, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิวิกสาลายํ นิสีทิตฺวา กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘วิหรติ เชตวเน’’ติ นิทานวจเนน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา เวทิตพฺพํฯ นนุ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปติ? สจฺจเมตํ, สุตฺเตกเทสํ ปน สนฺธาย อฏฺฐุปฺปตฺติกตาวจนํฯ เกจิ ปน ‘‘ยานํ อารุหิตฺวา ราชา อาคโต, รญฺโญ อาโรหนียรถํ ทสฺเสตฺวา วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ
สรีเร เผณปิณฺฑสเม กิํ วตฺตพฺพํ? สพฺภิ สทฺธินฺติ สาธูหิ สห ปเวทยนฺติฯ น หิ กทาจิ สาธูนํ สาธูหิ สห กตฺตพฺพา โหนฺติ, ตสฺมา สีทนสภาวานํ กิเลสานํ ภิชฺชนปฺปตฺตตฺตา นิพฺพานํ สพฺภีติ วุจฺจติฯ ปุริมปทสฺสาติ ‘‘สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ ปทสฺสฯ การณํ ทสฺเสนฺโต พฺยติเรกวเสนฯ สตํ ธมฺโม นิพฺพานํ กิเลเสหิ สํสีทนภิชฺชนสภาโว น โหติ, ตสฺมา ตํ อาคมฺม ชรํ น อุเปติฯ กิเลสา ปน ตนฺนิมิตฺตกา, ‘‘อิท’’นฺติอาทิฯ สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ ‘‘สพฺภี’’ติ ปทํ อปาปตาทีปนโต, สพฺภิธมฺมภูตนฺติ
ชรามรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปิยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕. รหสิ คตสฺสาติ ชนสมฺพาธโต อปกฺกนฺตสฺสฯ นิลีนสฺส เตเนว ชนวิเวเกน เอกมนฺตํ นิสชฺชาย เอกีภาเวน ปฏิสลฺลีนสฺส วิยฯ เตนาห ‘‘เอกีภูตสฺสา’’ติฯ สพฺพญฺญุภาสิตํ กโรนฺโต อาห ตสฺส วจนํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ ตถาปจฺจนุภาสนฺโตฯ อนฺตเกนาธิปนฺนตฺตา เอว เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณาทิ มานุสํ ภวํ ชหโตฯ อนุคนฺติ อนุคตํ, ตเมว อนุคามีติ อตฺโถฯ นิจยนฺติ อุปรูปริ วฑฺฒิยา นิจิตภูตํฯ สมฺปรายิกนฺติ สมฺปราย หิตํฯ
ปิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อตฺตรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. ปีทหนนฺติ สํยมนํฯ กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตสฺสาติ สุปินกาโล วิย ปวตฺติมตฺตตาย กมฺมปถวิเสสํ อคตสฺสฯ กมฺมสฺสาติ อกุสลกมฺมสฺสฯ สํวรนฺติ สํวรภาวํ ทสฺเสติ, อิตรสฺส ปน สํวรภาโว ปุริเมหิ ตีหิ ปเทหิ ทสฺสิโตวาติฯ โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว ตทวินาภาวโตฯ น หิ ปาปชิคุจฺฉนํ ปาปอุตฺราสรหิตํ, อุตฺราโส วา ปาปชิคุจฺฉนรหิโต อตฺถีติฯ
อตฺตรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อปฺปกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๗. อุฬารสทฺโท ‘‘ปณีเต จ พหุเก จา’’ติฯ มานมชฺชเนนาติ มานวเสน มทปฺปตฺติยาฯ อติกฺกมนฺติ สาธุมริยาทวีติกฺกมลกฺขณํ โทสํฯ กูโฏ ปาโสฯ
อปฺปกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อฑฺฑกรณสุตฺตวณฺณนา
๑๑๘. ยสฺมา ‘‘กามเหตู’’ติอาทิฯ ภทฺรมุขสีเสน วิฏฏุภํ ภทฺโรปจาเรน อุปจรตีติ อตฺโถ, วินิจฺฉโย กรียติ เอตฺถาติ อฑฺฑกรณํ, วินิจฺฉยฏฺฐานํฯ ขิปฺปนฺติ กูฏํ, มจฺฉขิปฺปนฺติปิ วฏฺฏติฯ โอฑฺฑิตนฺติ โอฑฺฑนวเสน ผลํ ปาปิตํฯ
อฑฺฑกรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๙. ‘‘กสฺมา ปุจฺฉตี’’ติ? ปุจฺฉาการณํ โจเทตฺวา สมุทยโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ กิร มลฺลิกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มาลารามํ คนฺตฺวาติ อตฺตโน ปิตุ มาลารามํ รกฺขณตฺถญฺเจว อวเสสปุปฺผคฺคหณตฺถญฺจ คนฺตฺวาฯ กาสิคาเมติ กาสิรฏฺฐสฺส คาเมฯ โส กิร คาโม มหาโกสลราเชน อตฺตโน ธีตุยา ปติฆรํ คจฺฉนฺติยา ปุปฺผมูลตฺถาย ทินฺโน, ตํนิมิตฺตํฯ ภาคิเนยฺเยน อชาตสตฺตุนาฯ ตสฺสาติ รญฺโญ ปเสนทิสฺสฯ สาติ มลฺลิกาฯ นิวตฺติตุนฺติ ตสฺสา ธมฺมตาย นิวตฺติตุํ ตสฺสา วจนํ ปฏิกฺขิปิตุํฯ เนวชฺฌคาติ วตฺตมานตฺเถ อตีตวจนนฺติ อาห ‘‘นาธิคจฺฉตี’’ติฯ ปุถุ อตฺตาติ เตสํ สตฺตานํ อตฺตาฯ
มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ยญฺญสุตฺตวณฺณนา
๑๒๐. ถูณนฺติ อุปนีตานิ ยญฺญํ ยชิตุํ อารมฺภายฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘อิธ, ภนฺเต…เป.… รุทมานา ปริกมฺมานิ กโรนฺตี’’ติ เอตฺตเกน ปาเฐนฯ สนฺนิฏฺฐานนฺติ ‘‘นํ อิตฺถิํ ลภิสฺสามิ นุ โข, น นุ โข ลภิสฺสามี’’ติ นิจฺฉยํ อวินฺทนฺโต น ญายนฺโตฯ เผณุทฺเทหกนฺติ ยถา ยตฺถ กุถิเต เผณํ อุทฺเทหติ น อุปธียติ, เอวํ อเนกวารํ เผณํ อุฏฺฐาเปตฺวาฯ ตํ ทิวสนฺติ ตสฺมิํ รญฺญา นิทฺทํ อลภิตฺวา ทุกฺขเสยฺยทิวเสฯ อาโลกํ โอโลเกตฺวาติ โลหกุมฺภิมุขวฏฺฏิสีเส ปตฺเต ตตฺถ มหนฺตํ อาโลกํ โอโลเกตฺวาฯ อตฺตาโน วจนํ รญฺโญ ปวตฺติญาปนตฺถํฯ มหาสทฺโท อุทปาทิ ‘‘เอวรูปํ ยญฺญํ ราชา การาเปตี’’ติฯ วตฺตุกาโม อโหสิ, วตฺตุญฺจ ปน อวิสหนฺโต ‘‘ส’’ อิติ วตฺวา โลหกุมฺภิยํ นิมุคฺโคฯ อิมํ คาถํ วตฺตุกาโม อโหสีติ อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธฯ เอส นโย เสสปททฺวเยปิฯ ธมฺมเภริํ จราเปสุํ ‘‘โกจิ โส อิตฺถิสามิโก ปุริโส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ อตฺตโน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา สตฺตุ จ เทสนาวิลาสสมฺปตฺติยา, ราชา ปน มหาโพธินิรุชฺฌนสภาวตฺตา กิญฺจิ วิเสสํ นาธิคจฺฉิฯ
สงฺคหวตฺถูนีติ โลกสฺส สงฺคหการณานิฯ นิปฺผนฺนสสฺสโต นวภาเค กสฺสกสฺส ทตฺวา รญฺญํ เอกภาคคฺคหณํ ทสมภาคคฺคหณํฯ เอวํ กสฺสกา หฏฺฐตุฏฺฐา สสฺสานิ สมฺปาเทนฺตีติ อาห ‘‘สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถ’’ติฯ ตโต โอรภาเค กิร ฉภาคคฺคหณํ ชาตํฯ ฉมาสิกนฺติ ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานํ ปโหนกํฯ ปาเสตีติ ปาสคเต วิย กโรติฯ วาจาย ปิยสฺส ปิยกรสฺส กมฺมํ วาจาเปยฺยํฯ สพฺพโส รฏฺฐสฺส อิทฺธาทิภาวโต เขมํฯ นิรพฺพุทํ โจริยาภาวโตฯ อิทญฺหิ รฏฺฐํ อโจริยํ นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ อปารุตฆรภาวโตฯ
อุทฺธํมูลกํ กตฺวาติ อุมฺมูลํ กตฺวาฯ ทฺวีหิ ปริยญฺเญหีติ มหายญฺญสฺส ปุพฺพภาเค ปจฺฉา จ ปวตฺเตตพฺเพหิ ทฺวีหิ ปริวารยญฺเญหิฯ สตฺตวีสติ…เป.… นสฺสาติ สตฺตวีสาธิกานํ ติณฺณํ ปสุสตานํ ทฺวาวีสติยา อสฺสาทีหิ จ สฏฺฐิอธิกทฺวิสตอารญฺญกปสูหิ จ สทฺธิํ สมฺปิณฺฑิตานํ ปน
‘‘ฉสตานิ นิยุชฺชนฺติ, ปสูนํ มชฺฌิเม หนิ,
อสฺสเมธสฺส ยญฺญสฺส, อธิกานิ นวาปิ จา’’ติฯ
สมฺมนฺติ ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํฯ ปาเสนฺตีติ ขิปนฺติฯ สํหาริเมหีติ สกเฏหิ วหิตพฺเพหิ ยูเปหิฯ ปุพฺเพ กิร เอโก ราชา สมฺมาปาสํ ยชนฺโต สรสฺสตินทีตีเร ปถวิยา วิวเร ทินฺเน นิมุคฺโคเยว อโหสิฯ อนฺธพาลพฺราหฺมณา คตานุคติคตา ‘‘อยํ ตสฺส สคฺคคมนมคฺโค’’ติ สญฺญาย ตตฺถ สมฺมาปาสยญฺญํ ปฏฺฐเปนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิมุคฺโคกาสโต ปภุตี’’ติฯ อยูโป อปฺปกทิวโส ยาโค, สยูโป พหุทิวสํ สาเธยฺโย สตฺรยาโคฯ มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ วาชมิติ สมญฺญา, หิรญฺญสุวณฺณโคมหิํ สาทิสตฺตรสกทกฺขิณสฺสฯ สารคพฺภโกฏฺฐาคาราทีสุ นตฺเถตฺถ อคฺคฬนฺติ นิรคฺคโฬฯ ตตฺถ กิร ยญฺเญ อตฺตโน สาปเตยฺยํ อนวเสสโต อนิคูหิตฺวา นิยฺยาตียติฯ มหารมฺภาติ พหุปสุฆาตกมฺมาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิวิธา ยตฺถ หญฺญเร’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘มหากิจฺจา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ‘‘มหารมฺภาติ ปปญฺจวเสน อเชฬกา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ‘‘พหุปสุฆาตกมฺมา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ นิรารมฺภาติ อนุกุลํ, กุลานุคตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ยํ นิจฺจภตฺตาทิ…เป.… อตฺโถ’’ติฯ
ยญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. พนฺธนสุตฺตวณฺณนา
๑๒๑. อิทนฺติ ‘‘อิธ, ภนฺเต’’ติอาทิกํ วจนํฯ เต ภิกฺขู อาโรเจสุนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ เตสุ รญฺญา พนฺธาปิตมนุสฺเสสุฯ สุกตการณนฺติ สุการณกิริยํ อาโรเจสุํ, น เกวลํ เตสํ มนุสฺสานํ พนฺธาปิตภาวํ ‘‘รญฺโญ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐวงฺโกติ อฏฺฐํโสฯ อนฺโตฆรจาริโนติ อนฺเตปุรวาสิโนฯ
อุกฺกฏฺเฐติ ยุทฺเธฯ มนฺตีสูติ คุตฺตมนฺตีสุฯ อกุตูหลนฺติ สญฺญตํฯ ปิยนฺติ ปิยายิตพฺพํฯ อนฺนปานมฺหิ มธุเร อภุตฺเต อุปฺปนฺเนฯ อตฺเถติ อตฺเถ กิจฺเจ ชาเต ถิรนฺติ น กเถนฺติ กายพลมตฺเตน อปเนตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาฯ สุฏฺฐุ รตฺตรตฺตาติ อติวิย รตฺตา เอว หุตฺวา รตฺตาฯ สารตฺเตนาติ สารภาเวน สารภาวสญฺญายฯ โอหารินนฺติ เหฏฺฐา หรณสีลนฺติ อาห ‘‘จตูสุ อปาเยสุ อากฑฺฒนก’’นฺติฯ สิถิลนฺติ สิถิลาการํ, น ปน สิถิลํฯ เตนาห ภควา ‘‘ทุปฺปมุญฺจ’’นฺติฯ
พนฺธนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยวคฺโค
๑. สตฺตชฏิลสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. ปุพฺพารามสงฺขาเตติ สาวตฺถินครสฺส ปุพฺพทิสาย กตตฺตา ปุพฺพาราเมติ สงฺขํ คเตฯ ตตฺราติ ‘‘มิคารมาตุยา ปาสาเท’’ติ ตสฺมิํ สํขิตฺตวจเนฯ อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพิกถา อาทิโต ปฏฺฐาย อนุกฺกมกถาฯ ปตฺถนํ อกาสิ ตสฺส ภควโต อคฺคุปฏฺฐายิกํ เอกํ อุปาสิกํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ อากงฺขนฺตีฯ เมณฺฑกปุตฺตสฺสาติ เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺสฯ มาติฏฺฐาเน ฐเปสิ ตสฺสา อุปการํ ครุภาวญฺจ ทิสฺวาฯ ตาย การิเต ปาสาเทติ ตาย มหาอุปาสิกาย มหาลตาปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ กรีสมตฺเต ภูมิภาเค การิเต สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิเต ปาสาเทฯ
ปรูฬฺหกจฺฉาติ ปรูฬฺหกจฺฉโลมาฯ กมณฺฑลุฆฏิกาทิํ ปพฺพชิตปริกฺขารํฯ นคฺคโภคฺคนิสฺสิริกานนฺติ นคฺคานญฺเจว โภคฺคานญฺจ นิสฺสิริกานญฺจฯ เต หิ อนิวตฺถวตฺถตาย นคฺคา เจว, อเจลกวตาทินา โภคฺคสรีรตาย โภคฺคา, โสภารหิตตาย นิสฺสิริกา จฯ อตฺตนา ทิฏฺฐสุตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา น กเถยฺยุนฺติ อการณเมตํ เตสํ รญฺญา ปยุตฺตจรปุริสภาวโตฯ เอวํ กเต ปน เต ‘‘อญฺเญปิ ปพฺพชิตา อตฺถีติ อยํ ชานาตี’’ติ มญฺเญยฺยุนฺติ โกหญฺญจิตฺโต เอวํ อกาสีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ตถา หิ เตนตฺเถน อปริโตสมาโน ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ
กาสิกจนฺทนนฺติ อุชฺชลจนฺทนํฯ ตํ กิร วณฺณวเสน สมุชฺชลํ โหติ ปภสฺสรํ, ตทตฺถเมว นํ สณฺหตรํ กโรนฺติฯ เตนาห ‘‘กาสิกจนฺทนนฺติ สณฺหจนฺทน’’นฺติฯ วณฺณคนฺธตฺถายาติ วณฺณโสภตฺถญฺเจว สุคนฺธภาวตฺถญฺจฯ วณฺณคนฺธตฺถายาติ ฉวิราคกรณตฺถญฺเจว สุคนฺธตฺถาย จฯ ‘‘คิหินา’’ติอาทีหิ ปเทหิ เอวํ ปมาทวิหารินา ตยา อรหนฺโต ทุวิญฺเญยฺยาติ ทสฺเสติฯ
สํวาโส นาม อิธ กาเลน อุปสงฺกมนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปสงฺกมนฺเตนา’’ติ อาหฯ กายวาจาหิ อสํยเตนปิ สํยตากาโร, อสํวุตินฺทฺริเยนปิ สํวุตินฺทฺริยากาโรฯ ปริคฺคเหสฺสามีติ วีมํสิสฺสามิ ‘‘ปริสุทฺธํ นุ โข, โน’’ติฯ สปฺปญฺเญนาติ สีลปริคฺคณฺหนปญฺญาย สปฺปญฺเญนฯ ชานิตุํ น สกฺโกติ สภาวสฺส สโต สีลสฺส อนุปธารณโตฯ
กถเนนาติ อปราปรํ กถเนนฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอกจฺจสฺส หี’’ติอาทิฯ อริยโวหาโรติ ทิฏฺฐาทิลกฺขเณน โวหริโต ‘‘ทิฏฺฐํ อทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา ปวุตฺตสทฺทโวหาโรฯ ตสฺส ปน การณเมว คณฺหนฺโต ‘‘เอตฺถ เจตนา’’ติ อาหฯ เอส นโย อนริยโวหาเรปิฯ ปรมตฺถโต หิ สจฺจวาจาทโย มุสาวาทาทโย เจตนาลกฺขณาติฯ ปญฺญตฺติโวหาโร ตถา ตถา โวหริตพฺพโต เอวมาห ‘‘สํโวหาเรน โข, มหาราช, โสเจยฺยํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ
ญาณถาโมติ ญาณคุณพลํ, เยน ฐานุปฺปตฺติกปฏิภานาทินา อจฺจายิกกิจฺจกรณียานิ นิฏฺฐาเปติฯ สํกถายาติ อตฺถวีมํสนวเสน ปวตฺตาย สมฺมากถายฯ อุปฺปิลวติ ลหุกภาวโตฯ เหฏฺฐาจรกาติ ‘‘จรา หี’’ติอาทิฯ
วณฺณสณฺฐาเนนาติ วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา สณฺฐานสมฺปตฺติยา วาฯ สุชาโน เปสโล วิสฺสเสติ โยชนาฯ ลหุกทสฺสเนนาติ ปริกฺขารภณฺฑเกนาติ ปพฺพชิตปริกฺขารภูเตน ภณฺฑเกนฯ โลหฑฺฒมาโสติ โลหมโย อุปฑฺฒคฺฆนกมาโสฯ
สตฺตชฏิลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปญฺจราชสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. รูปาติ รูปสงฺขาตา กามคุณาฯ เต ปน นีลาทิวเสน อเนกเภทภินฺนาปิ รูปายตนตฺตา จกฺขุวิญฺเญยฺยตํ นาติวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘นีลปีตาทิเภทํ รูปารมฺมณ’’นฺติฯ โต-สทฺโทปิ ทา-สทฺโท วิย กาลตฺโถ โหตีติ อาห ‘‘ยโตติ ยทา’’ติฯ มนํ อาปยติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, มโนรมํฯ มนาปนิปฺผตฺติตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มนสา ปิยายิตํ, ตสฺส อคฺคภาเวน ปริยนฺตํ ปรมํ โกฏิํ กตฺวา ปวตฺติตนฺติ อตฺโถฯ ปุคฺคลมนาปนฺติ อารมฺมณสภาวํ อจินฺเตตฺวา ปุคฺคลสฺส วเสน มนาปภาเวเนว อิฏฺฐตาย อิฏฺฐนฺติฯ สมฺมุตีติ สมญฺญาฯ ปุคฺคลมนาปํ นาม สญฺญาวิปลฺลาสวเสน วิปรีตมฺปิ คณฺหาติ อิตรสภาวโตติ อาห ‘‘ยํ เอกสฺส…เป.… อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติฯ อิทานิ ตํ ชิวฺหาวิญฺเญยฺยวเสน โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจนฺตวาสีน’’นฺติอาทิมาหฯ อิทํ ปุคฺคลมนาปนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตํ ชิวฺหาวิญฺเญยฺยํ วิย อญฺญมฺปิ เอวํชาติกํ เตน เตน ปุคฺคเลน มนาปนฺติ คเหตพฺพารมฺมณํ ปุคฺคลมนาปํ นามฯ
โลเก ปฏิวิภตฺตํ นตฺถิ, วิภชิตฺวา ทสฺสเนน โลเกน มธุรชาเตนปิ ปฏิวิภตฺตํ กตฺวา คเหตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘วิภชิตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพ’’นฺติฯ ทิพฺพกปฺปมฺปีติ เทวโลกปริยาปนฺนสทิสมฺปิ อมนาปํ อุปฏฺฐาติ อุฬารปณีตารมฺมณปริจยโตฯ มชฺฌิมานํ ปน…เป.… วิภชิตพฺพํ เตสํ มนาปสฺส มนาปโต, อมนาปสฺส อมนาปโต อุปฏฺฐานโตฯ ตตฺถปิ อิฏฺฐานิฏฺฐปริจฺเฉโท นิปฺปริยายโต เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตญฺจ ปเนต’’นฺติอาทิฯ ตญฺจ ปเนตํ อิฏฺฐานิฏฺฐภูตํ อารมฺมณํ กามาวจรชวเนสุ อกุสลสฺส วเสน เยภุยฺเยน วิปากจิตฺตํ อิฏฺฐานิฏฺฐํ ปริจฺฉินฺทติ, น สกฺกา วิปากํ วญฺเจตุนฺติฯ กุสลกมฺมํ หิ เอกนฺตโต อิฏฺฐเมว, อกุสลกมฺมญฺจ อนิฏฺฐเมว, ตสฺมา ตตฺถ อุปฺปชฺชมานํ วิปากจิตฺตํ ยถาสภาวโต ปวตฺตตีติฯ
ยํ ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน โสภนํ อกุสลกมฺมชมฺปิ เอกจฺจานํ สตฺตานํ อิฏฺฐนฺติ อนุญฺญาตํ สิยาฯ กุสลกมฺมชํ ปน สพฺเพสํ อิฏฺฐเมวาติ วทนฺติฯ ติรจฺฉานคตานํ เกสญฺจิ มนุสฺสรูปํ อมนาปํ, ยโต เต ทิสฺวาว ปลายนฺติฯ มนุสฺสา จ เทวตานํ รูปํ ทิสฺวา ภายนฺติ, เตสมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ตํ รูปํ อารพฺภ กุสลวิปากเมว อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปน ปุญฺญสฺส อภาวา น เตสํ ตตฺถ อภิรติ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุสลกมฺมชสฺส ปน อนิฏฺฐสฺส อภาโว วิย อกุสลกมฺมชสฺส โสภนสฺส อิฏฺฐสฺส อภาโว วตฺตพฺโพฯ หตฺถิอาทีนมฺปิ หิ อกุสลกมฺมชํ มนุสฺสานํ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณํ, กุสลกมฺมชํ ปน ปวตฺเต สมุฏฺฐิตํ กุสลวิปากสฺส, อิฏฺฐารมฺมเณน โวมิสฺสกตฺตา อปฺปกํ อกุสลกมฺมชํ พหุลํ อกุสลวิปากุปฺปตฺติยา การณํ น ภวิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ อิทานิ ตเมว วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณววตฺถานํ วิภาเวตุํ ‘‘กิญฺจาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตยิทํ สมฺมุติมนาปสํวิภาคตฺถํ วุตฺตํ, อิธ ปน น ตถา วิภตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิฯ
โส อุปาสโก จนฺทนงฺคลคาเม ชาตตฺตา ‘‘จนฺทนงฺคลิโก’’ติ ปญฺญายติ, ‘‘จนฺทนวิลาโส’’ติ เกจิฯ ตสฺส อุปาสกสฺส ปฏิภานํ อุทปาทีติ โยชนาฯ เต ราชาโน หตปฺปเภ หตโสเภ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อุทกาภิสิตฺเตติ อุทเกน อภิสิญฺจิเตฯ องฺคาเร วิยาติ องฺคารกฺขเณ วิยฯ
กาลสฺเสวาติ ปเควฯ อวิคตคนฺธํ ตงฺขณวิกสิตตายฯ อีทิสํ วจนนฺติ ‘‘อจฺฉาเทสี’’ติ เอวรูปํ วจนนฺติฯ
ปญฺจราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. โทณปากสุตฺตวณฺณนา
๑๒๔. ‘‘โทณปากกุร’’นฺติ ‘‘โทณปากํ กุร’’นฺติฯ โทณสฺสาติ จตุนฺนํ อาฬฺหกานํ, โสฬสนาฬีนนฺติ อตฺโถฯ ตทุปิยนฺติ ตทนุรูปํ, ตสฺส ปุพฺเพติ ตํทิวสโต ปุริมตรทิวเสสุฯ พลวาติ มหาฯ ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตสมฺมทเหตุโกฯ อสฺส รญฺโญ อุโภสุ ปสฺเสสุ คหิตตาลวณฺฏา พีชนฺติ ยมกตาลวณฺเฏหิฯ ผาสุวิหารนฺติ โภชเน มตฺตญฺญุตาย ลทฺธพฺพสุขวิหารํฯ โภชนมตฺตญฺญู หิ สุขวิหาโร โหติฯ เตนาห ‘‘ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา, สณิกํ ชีรติ อายุ ปาลย’’นฺติฯ
ตนุกสฺสาติ ตนุกา อสฺส ปุคฺคลสฺส, ภุตฺตปจฺจยา วิสภาคเวทนา น โหนฺตีติ อตฺโถฯ สณิกนฺติ มนฺทํ มุทุกํ, อปริสฺสยเมวาติ อตฺโถฯ ชีรตีติ ปริภุตฺตาหาโร ปจฺจติฯ อายุปาลยนฺติ นิโรโธ อเวทโน ชีวิตํ รกฺขนฺโตฯ อถ วา สณิกํ ชีรตีติ โส โภชเน มตฺตญฺญู ปุคฺคโล ปริมิตาหารตาย สณิกํ จิเรน ชีรติ ชรํ ปาปุณาติ ชีวิตํ ปาเลนฺโตฯ
ปริยาปุณิตฺวาติ เอตฺถ ยถา สพฺพํ โส ปริยาปุณิ, ตโต ปรญฺจ ยถา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รญฺญา สทฺธิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตาวตเก ตณฺฑุเล หาเรยฺยาสิ ตทุปิยญฺจ พฺยญฺชนนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ
ปุริสภาโค เอสาติ มชฺฌิเมน ปุริเสน ภุญฺชิตพฺพภาโค เอโส, ยทิทํ นาฬิโกทนมตฺตํฯ สลฺลิขิตสรีรตาติ ภมํ อาโรเปตฺวา อุลฺลิขิตสฺส วิย สพฺพปริฬาหวูปสมสฺส ปุถุลตาปคตสรีรสฺสฯ สีลํ สมฺปรายิกตฺโถติ วุตฺตํ, กุโต ปเนตฺถ สีลนฺติ อาห ‘‘โภชเน’’ติอาทิฯ สีลงฺคํ นาม โหตีติ จตุปาริสุทฺธิสีลสฺส อวยโว เอโก ภาโค โหติฯ
โทณปากสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปฐมสงฺคามสุตฺตวณฺณนา
๑๒๕. เวเทน เวเทหี, โกสลราชภคินี อชาตสตฺตุโน มาตา, สา กิร สมฺปชญฺญชาติกาฯ เตนาห ‘‘ปณฺฑิตาธิวจน’’นฺติ, จตฺตาริ องฺคานิ เอติสฺสนฺติ จตุรงฺคินีฯ ทฺวินฺนํ รชฺชานนฺติ กาสิกรชฺชมคธรชฺชานํ อนฺตเร, โส ปน คาโม กาสิกรชฺโชฯ
ปาปาติ ลามกา นิหีนาจาราฯ เมชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺติ, สา เอเตสุ อตฺถีติ มิตฺตาฯ สห อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สหายาฯ สมฺปวงฺกนฺติ สุฏฺฐุ โอนตํฯ ชยการณํ ทิสฺวา อาห, ตถา ‘‘เวริปุคฺคลํ ลภตี’’ติฯ
ปฐมสงฺคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทุติยสงฺคามสุตฺตวณฺณนา
๑๒๖. สุณาถาติ ‘‘วตฺวา’’ติ วจนเสโสฯ อุปกปฺปตีติ สมฺภวติฯ สยฺหํ โหตีติ กาตุํ สกฺกา โหติฯ ‘‘ยทา จญฺเญ’’ติ จ-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘ยทา อญฺเญ’’ติฯ วิลุมฺปนฺตีติ วินาสํ อจฺฉินฺทนํ กโรนฺติฯ วิลุมฺปียตีติ วิลุตฺตปรสนฺตกสฺส อสกตฺตา ปุคฺคโล ทิฏฺฐธมฺมิกํ กมฺมผลํ ปฏิสํเวเทนฺโต วิย สยมฺปิ ปเรน วิลุมฺปียติ, ธนชานิํ ปาปุณาติฯ ‘‘การณ’’นฺติ หิ มญฺญตีติ ปาปกิริยํ อตฺตโน หิตาวหํ การณํ กตฺวา มญฺญติฯ ชยนฺโต ปุคฺคโล ‘‘อิทํ นาม ชินามี’’ติ มญฺญมาโน สยมฺปิ ตโต ปราชยํ ปาปุณาติฯ ฆฏฺเฏตารนฺติ ปาปกมฺมวิปากํฯ กมฺมวิวฏฺเฏนาติ กมฺมสฺส วิวฏฺฏเนน, ปจฺจยลาเภน ลทฺธาวสเรน วิวฏฺเฏตฺวา วิคมิเตน กมฺเมนาติ อตฺโถฯ
ทุติยสงฺคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๒๗. เอกจฺจาติ เสยฺยาติ วราฯ คาถาสุขตฺถํ สสุรสทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘สสฺสุเทวา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สสฺสุสสุรเทวตา’’ติฯ ทิสาเชฏฺฐกาติ จตูสุปิ ทิสาสุ เชฏฺฐกสีเสน หิ โลกํ วทติฯ ตาทิสายาติ ตถารูปาย เมธาวิตาทิคุณวุตฺติยาฯ สุภริยายาติ สุเขตฺตภูตาย สุนฺทริตฺถิยาติ อตฺโถฯ
มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา
๑๒๘. สมธิคฺคยฺหาติ สมฺมา อติวิย คเหตฺวา, ญาเยน วิเสสโต คณฺหิตฺวาฯ การาปกอปฺปมาโทติ ติณฺณํ ปุญฺญกิริยวตฺถูนํ ปวตฺตกอปฺปมาโทฯ สมวธานนฺติ สมวโรธํ อนฺโตคธํฯ อุปกฺเขปนฺติ พหิ อหุตฺวา ปกฺขิปิตพฺพตํฯ เสสปทชาตานิ วิย อว…เป.… ธมฺมา สปฺปเทสตฺตาฯ อปฺปมาเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ ตสฺส นิปฺปเทสตฺตาฯ อคฺคํ เสฏฺฐํ มหนฺตํ เสสธมฺมานํ อปฺปมาโทฯ ปฏิลาภกฏฺเฐนาติ อธิคมเหตุตายฯ โลกิโยปิ สมาโนติ กามาวจโรปิ สมาโนฯ มหคฺคตานุตฺตรานํ ปุพฺพภาเค ปวตฺตอปฺปมาโท หิ อิธาธิปฺเปโตฯ
ปสํสนฺติ ปณฺฑิตาติ โยชนาฯ อปฺปมาทสฺส ปาสํสภาเว เอกนฺตโต กตฺตพฺพตาย ปน ‘‘เอตานี’’ติอาทินา การณํ อาหฯ อิมิสฺสา โยชนาย ‘‘ปุญฺญกิริยาสู’’ติ ปทสฺส ‘‘อปฺปมตฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ยสฺมา จ ปุญฺญกิริยาสุ อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคฺคณฺหาติ, ตสฺมา อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโทว กาตพฺโพติฯ ทุติยโยชนาย ปน ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติฯ กตฺถ? ปุญฺญกิริยาสุฯ กสฺมาติ เจ? อปฺปมตฺโตติอาทิฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา…เป.… อตฺโถ’’ติฯ อตฺถปฏิลาภาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิหิตปฏิลาภาฯ
อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๙. สีลาทิคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺตสฺเสว สฺวาขาโต นาม โหติ สุตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส สาธนโตฯ เตนาห ‘‘อตฺถํ ปูเรตี’’ติฯ อิตรสฺสาติ ปาปมิตฺตสฺสฯ เตนาติ อตฺถปูรเณนฯ เอตนฺติ ‘‘โส จ โข กลฺยาณมิตฺตสฺสา’’ติ เอตํ วจนํฯ เทสนาธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโมฯ โส หิ กลฺยาณมิตฺตโต ปจฺจกฺขโต ลทฺธพฺโพ, อิตเร ตทุปนิสฺสยา ปจฺจตฺตปุริสกาเรหิ, เตน ลทฺธพฺโพ กลฺยาณมิตฺโตติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ สาวกโพธิสตฺตวเสน เหสา เทสนา อาคตาฯ น หิ เสสโพธิสตฺตานํ ปโรปเทเสน ปโยชนํ อตฺถิฯ
อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตโตติ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตสฺส อุปฑฺฒคุโณ กลฺยาณมิตฺตโต ลทฺธพฺโพฯ อุปฑฺฒํ ปจฺจตฺตปุริสการโตติ อิตรํ อุปฑฺฒํ ญาณํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อตฺตโน ปุริสการโตฯ โลเกปิ ปากโฏยมตฺโถ ‘‘อาจริยโต อุปฑฺฒํ, ปจฺจตฺตปุริสการโต อุปฑฺฒํ ลทฺธพฺพา เตวิชฺชตา’’ติ, ตสฺมา เถโร ตถา จินฺเตสิฯ นิปฺปเทสนฺติ อนวเสสโตฯ ตโตติ กลฺยาณมิตฺตโตฯ อุปฑฺฒํ อาคจฺฉตีติ อุปฑฺฒคุโณ ปฏิปชฺชนฺตํ อุปคจฺฉติฯ พหูหิ ปุริเสหิฯ วินิพฺโภโค วิเวจนํ นตฺถิ เอกชฺฌํ อตฺถสฺส วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ เอสาติ ปรโตโฆสปจฺจตฺตปุริสการโต จ สิชฺฌมาโน อตฺโถฯ เอตฺตกนฺติ เอตฺตโก ภาโคฯ ยทิ น สกฺกา ลทฺธุํ, อถ กสฺมา อุปฑฺฒนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กลฺยาณมิตฺตตายา’’ติอาทิฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ น สกฺกา ลทฺธุํฯ อสกฺกุเณยฺเย ‘‘สกลเมวา’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺคนฺติ ปุพฺพภาเค ปฏิลทฺธพฺพการณํ กลฺยาณมิตฺตสฺส อุปเทเสน วินา เตน อุตฺตริ วิเสสโต อลทฺธพฺพโตฯ อตฺถโตติ ปรมตฺถโตฯ ‘‘กลฺยาณมิตฺตํ…เป.… จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วตฺวา สุตฺวาติ อตฺโถฯ เต ปน สีลาทโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ อาห ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธติปิ วทนฺติเยวา’’ติฯ
มาเหวนฺติ มา อห เอวนฺติ เฉโท, อหาติ นิปาตมตฺตํ, มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ เตนาห ‘‘มา เอวํ อภณี’’ติฯ ‘‘มาเหวํ อานนฺทา’’ติ ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทิมาหฯ อิทนฺติ อิทํ วจนํ ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธฯ สกลเมว หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ เตน ‘‘มาเหว’’นฺติ ตสฺส ปฏิกฺเขปสฺส การณํ โชติตํ, น สรูปโต วุตฺตํฯ ‘‘กลฺยาณมิตฺตสฺเสต’’นฺติอาทินา ปน ตํ สรูปโต ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อิทานิ…เป.… อาทิมาหา’’ติฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพนฺติ อิจฺฉนฏฺเฐน ปาฏิกงฺขิตพฺพํ, น ปฏิกงฺขานิมิตฺเตนาติ อาห ‘‘อวสฺสํภาวีติ อตฺโถ’’ติฯ
อิธาติ อนฺโตคธาวธารณปทํ, อิเธวาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํเยว หิ สาสเน อริยมคฺคภาวนา, น อญฺญตฺถฯ อาทิปทานํเยวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วากฺเย อาทิโต เอว วุตฺตสมฺมาทิฏฺฐิอาทิปทานํเยวฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน สมฺมเทว ทสฺสนสภาวาฯ สมฺมาอภิโรปนลกฺขโณติ นิพฺพานสงฺขาเต อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมเทว อาโรปนสภาโวฯ สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณาติ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมาวาจาปจฺจยํ สุภาสิตโสตารญฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณาฯ ยถา กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหติ, ตถา สมฺมากมฺมนฺต สงฺขาตา วิรติปีติ สมุฏฺฐาปนลกฺขณา ทฏฺฐพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา, ชีวิตปฺปวตฺติยา อาชีวสฺเสว วา สุทฺธิ โวทานํฯ ยถา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ วชฺชานํ ธมฺเมน ปหานานุปฺปาทอตฺถลาภาทิปริวุฑฺฒิ โหติ, เอวํ สมฺปยุตฺตานํ ปคฺคหณสภาโวติ สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโมฯ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตคาหานญฺจ วิธมนวเสน สมฺมาปติฏฺฐานสภาวาติ สมฺมาอุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สมฺมา สมาทหนํ สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิฯ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ ปฏิปกฺขธมฺเมสุ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สทฺธินฺติ อิมินา ‘‘อญฺเญหี’’ติ วุตฺตกิเลสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สห เอกฏฺฐา วา อเนกฏฺฐา วาติ ทสฺเสติฯ ปชหติ ปหาย นํ ปฏิวิชฺฌติฯ นิโรธนฺติ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ
น เกวลํ มคฺคธมฺมา วุตฺตนเยเนว, อถ โข อปเรนปิ นเยน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ นานาขณา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโตฯ นานารมฺมณา อนิจฺจานุปสฺสนาทิภาวโตฯ เอกกฺขณา สกิเทว อุปฺปชฺชนโตฯ เอการมฺมณา นิพฺพานวิสยตฺตาฯ จตฺตาริ นามานิ ลภติ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยาฯ ตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทีนํ ปหานวเสน ปวตฺติยาฯ ปฏิปกฺขปหานวเสน หิสฺส นามตฺตยลาโภฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปิ ปุพฺพภาเคปิ วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตนโตฯ มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทนสฺส มคฺคกิจฺจตฺตาฯ น หิ เจตนา มคฺคสภาวาฯ สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสนาติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานจตุพฺพิธสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทีนํ กุสลานญฺจ วฑฺฒนโตฯ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปีติ ยถา ปุพฺพภาเค ปฐมชฺฌานาทิวเสน นานาฯ เอวํ มคฺคกฺขเณปิฯ น หิ เอโกปิ จ มคฺคสมาธิ ปฐมชฺฌานสมาธิอาทินามานิ ลภติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ วิย กิจฺจวเสน เภทาภาวโตฯ เตนาห ‘‘มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวา’’ติฯ
ญตฺวา ญาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ วุทฺธิ นาม เวปุลฺลํ ภิยฺโยภาโว ปุนปฺปุนํ อุปฺปาโท เอวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ชเนตี’’ติฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อภิวฑฺฒํ ปาเปนฺโต นิพฺพตฺเตติฯ วิวิตฺตตาติ วิวิตฺตภาโวฯ โส หิ วิเวจนียโต วิวิจฺจติ, ยํ วิวิจฺจิตฺวา ฐิตํ, ตทุภยมฺปิ อิธ วิวิตฺตภาวสามญฺเญน ‘‘วิวิตฺตตา’’ติ วุตฺตํฯ เตสุ ปุริโม วิเวจนียโต วิวิจฺจมานตาย วิวิจฺจนกิริยาย สมงฺคี ธมฺมสมูโห ตาย เอว วิวิจฺจนกิริยาย วเสน วิเวโกติ คหิโตฯ อิตโร สพฺพโส ตโต วิวิตฺตสภาวตายฯ ตตฺถ ยสฺมิํ ธมฺมปุญฺเช สมฺมาทิฏฺฐิ ปวตฺตติ, ตํ ยถาวุตฺตาย วิวิจฺจมานตาย วิเวกสงฺขาตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, อิตรํ ปน ตํนินฺนตาตํอารมฺมณตาหีติ วุตฺตํ ‘‘วิเวกํ นิสฺสิตํ, วิเวเก วา นิสฺสิต’’นฺติฯ
ยถา อชฺฌาสยโตติ ‘‘นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ มหนฺตอชฺฌาสยโตฯ ยทิปิ หิ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ จิตฺตํ, สงฺขาเรสุ ปน อาทีนวํ สุฏฺฐุ, ทิสฺวา ตปฺปฏิปกฺเข นิพฺพาเน นินฺนตาย อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิโต โหติ, อุณฺหาภิภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สีตนินฺนจิตฺตตา วิยฯ เกจิ ปน ‘‘ยถา สภาวโต, ยถา อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตา, เอวํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตาปิ สิยา’’ติ วทนฺติฯ ยทคฺเคน หิ นิพฺพานนินฺนตา สิยา, ตทคฺเคน ผลนินฺนตาปิ สิยา ‘‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’’นฺติ อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา ภาวโตฯ ยสฺมา ปหานวินโย วิย ราคนิโรโธปิ อิธาธิปฺเปตวิเวเกน อตฺถโต นิพฺพิสิฏฺโฐ, ตสฺมา วุตฺตํ เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสูติฯ เตนาห ‘‘วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย’’ติฯ
โวสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตาฯ โวสฺสชฺชนญฺหิ ปหานํ, วิสฺสฏฺฐภาเวน นิราสงฺกปวตฺติ จ, ตสฺมา วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺขสฺส ปหานํ โวสฺสคฺโค, ตถา วิปสฺสนากฺขเณ ตํนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน วิสฺสฏฺฐสภาวตา โวสฺสคฺโคติ เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค’’ติอาทิฯ อยํ สมฺมาทิฏฺฐีติ อยํ มิสฺสกวเสน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทปฺปหานปกาเรน ตํนินฺนตทารมฺมณกรณปฺปกาเรน จฯ
ปุพฺเพ โวสฺสคฺควจนสฺเสว อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สกเลน วจเนนา’’ติฯ ปริณมนฺตํ วิปสฺสนากฺขเณ, ปริณตํ มคฺคกฺขเณฯ ปริณาโม นาม อิธ ปริปาโกติ อาห ‘‘ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจา’’ติฯ ปริปาโก จ อาเสวนลาเภน ลทฺธสามตฺถิยสฺส กิเลเส ปริจฺจชิตุํ ‘‘อย’’นฺติอาทิฯ เอส นโยติ ยฺวายํ นโย ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา สมฺมาทิฏฺฐิยํ วุตฺโต, เสเสสุ สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย, เอวํ ตตฺถ เนตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปฏิจฺจาติ นิสฺสายฯ ชาติสภาวาติ ชายนสภาวาฯ สกโลติ อนวเสโส, สพฺโพติ อตฺโถฯ น โกจิ มคฺโค สาวเสโส หุตฺวา สมฺภวติฯ เหฏฺฐิเม มคฺเค อุปฺปนฺเน ววสฺสคฺคตฺเถติ วจสายตฺเถฯ วณฺณยนฺตีติ คุณวณฺณนวเสน วิตฺถาเรนฺติฯ
กลฺยาณมิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปฐมอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา
๑๓๐. ทิว-สทฺโท ทิวา-สทฺโท วิย ทิวสปริยาโย, ตสฺมา วิเสสนภาเวน วุจฺจมาโน ทิวสทฺโท อตฺถวิเสสํ ทีเปตีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทิวา’’ติอาทิฯ สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปตีติ สมฺปติ, ธนสามิโก, ตสฺส หิตาวหตฺตา สาปเตยฺยนฺติ อาห ‘‘สาปเตยฺยนฺติ ธน’’นฺติฯ ตสฺส เคเห กตากตภณฺฑสฺส อติพหุภาวโต วิมฺหยปฺปตฺโต ราชา ‘‘โก ปน วาโท’’ติ อาหฯ กาฬโลหํ นาม อโยผลํฯ กจฺฉปาทิรูเปหิปิ โสวณฺณาทีนิ ฐเปนฺติฯ สกุณฺฑกภตฺตนฺติ สกุณฺเฑหิ วา สถุเสหิ วา ปกฺกภตฺตํฯ พิลงฺคํ วุจฺจติ ธญฺญพิลงฺคํ, อารนาลนฺติปิ วุจฺจติ, ตํ ทุติยํ อสฺสาติ พิลงฺคทุติยํฯ ตญฺหิ กญฺชิโต นิพฺพตฺตตฺตา กญฺชิกํ นามฯ ตีหิ ปกฺเขหิ วตฺถขณฺเฑหิ กตนิวาสนํ ติปกฺขวสนํฯ เตนาห ‘‘ตีณิ…เป.… นิวาสน’’นฺติฯ
อสนฺโต นีโจ ปุริโสติ อสปฺปุริโสติ อาห ‘‘ลามกปุริโส’’ติฯ กมฺมสฺส นิพฺพตฺตภาเวน โอตรณตาย ผลํ อคฺคํ นาม, อุปริภูมิคตตฺตา อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสาติ อุทฺธคฺคิกํฯ ทกฺขิณนฺติ ทานมาหฯ สคฺโค นาม กามภวูปปตฺติภโว, ตสฺส นิพฺพตฺตนโต ‘‘สคฺคสฺส หิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺรุปปตฺติชนนโตติ ตตฺร อุปปตฺติยา ชนนโต, อุปฺปาทนโตติ อตฺโถฯ
เสตํ เสโตทกาฯ โส เยน ภาเวน ยตฺถ ปากฏตโร หุตฺวา ทิสฺสติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วีจีนํ ภินฺนฏฺฐาเน’’ติ อาหฯ สุโขตรณฏฺฐานตาย กทฺทมาทิโทสวิรหโต จ สุนฺทรติตฺถาฯ ตํ อเปยฺยมานนฺติ ตํ อุทกํ เกนจิ อปริภุญฺชิยมานํฯ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกโรติ อตฺตนา กาตพฺพกมฺมสงฺขาตกิจฺจกโร, ปริโภควเสน เจว สงฺคเหตพฺพสงฺคณฺหนวเสน จ นิโยชโกติ อตฺโถฯ กุสลกิจฺจกโรติ อตฺตนา กาตพฺพปุญฺญกโรฯ
ปฐมอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทุติยอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา
๑๓๑. ปิณฺฑปาเตนาติ ‘‘ปิณฺฑปาเตน สทฺธิํ สํโยเชสิ, ปิณฺฑปาตํ อทาสีติ อตฺโถ’’ติฯ ‘‘ปณีตโภชนํ ภุญฺชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ปาฬิยํ ปน ‘‘กณาชกํ ภุญฺชติ พิลงฺคทุติย’’นฺติฯ ตํ ตํ ปวตฺติตํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทานิ ‘‘อิมสฺส เสฏฺฐิสฺส กสฺสจิ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทถา’’ติ วจนํ น สุตปุพฺพํ, ยสฺมา ปจฺเจกพุทฺธา นาม อตฺตโน คุณานุภาเวหิ โลเก ปากฏา สญฺชาตา เอว โหนฺติ, ตสฺมา เสฏฺฐิภริยาย ‘‘น ยสฺส วา ตสฺส วา’’ติอาทิ จินฺติตํฯ ตถา หิ เตสํ เทนฺตาปิ สกฺกจฺจํ เยภุยฺเยน ปณีตเมว เทนฺติฯ นาสาปุฏํ ปหริ อตฺตโน อานุภาเวนฯ โส ลุทฺธตาย ‘‘พหุ วต ธญฺญํ มมสฺสา’’ติ จิตฺตํ สํยเมตุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโตฯ
วิปฺปฏิสารุปฺปนฺนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘วรเมต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อิมสฺส สมณสฺส ปิณฺฑปาตํ เทหี’’ติ วทโต น เอกาย เอว ชวนวีถิยา วเสน อตฺถสิทฺธิฯ อถ โข ตตฺถ อาทิโต ปวตฺตชวนวาโรปิ อตฺถิ มชฺเฌ ปวตฺตชวนวาโรปิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺพปจฺฉิมเจตนาวเสนา’’ติฯ เอกา เจตนา ทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทตีติ เอตฺถ สาเกตปญฺหวเสน นิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ จุทฺทสนฺนํ เจตนานํ ปุพฺเพ ปุเรตรํ กตตฺตา ปุราณํฯ
ปริคยฺหตีติ ปริคฺคโหติ อาห ‘‘ปริคฺคหิตํ วตฺถุ’’นฺติฯ อนฺวาย อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ อนุชีวิโนฯ สพฺพเมตนฺติ ธนธญฺญาทิสพฺพํ เอตํ ยถาวุตฺตปริคฺคหวตฺถุํฯ นิกฺขิปฺปคามินนฺติ นิกฺขิปิตพฺพตาคามินํฯ นิกฺขิปิตพฺพสภาวํ โหตีติ อาห ‘‘นิกฺขิปฺปสภาว’’นฺติฯ ปหาย คมนียนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ปริจฺจชิตพฺพสภาวเมวา’’ติฯ
ทุติยอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ตติยวคฺโค
๑. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา
๑๓๒. ‘‘นีเจ ตโม, เตน ตเมน ยุตฺโตติ ตโม ปุคฺคโล วุจฺจติ, ตํโยคโต ปุคฺคลสฺส ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘มจฺเฉรโยคโต มจฺเฉโร’’ติฯ ตสฺมา ตโมติ อปฺปกาสนภาเวน ตโม ตมภูโต อนฺธกาโร วิย ชาโต, อนฺธการตฺตํ วา ปตฺโตติ อตฺโถฯ วุตฺตลกฺขณํ ตมเมว ปรมฺปรโต อยนํ คติ นิฏฺฐา เอตสฺสาติ ตมปรายโณ, ตมปรายณตํ วา ปตฺโตติ อตฺโถฯ ญาเยนปิ ตมคฺคหเณน ขนฺธตโมว กถิโต, น อนฺธการตโมฯ ขนฺธตโมติ จ สมฺปตฺติรหิตา ขนฺธปวตฺติเยว ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิ ปกาสนภาเวน โชเตตีติ โชติ, เตน โชตินา ยุตฺโตติอาทิ สพฺพํ ตเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิตเร ทฺเวติ โชติตมปรายโณ โชติโชติปรายโณติ อิตเร ทฺเว ปุคฺคเลฯ
เวณุเวตฺตาทิเกหิ เปฬาทิการกา วิลีวการกาฯ มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต เนสาทา, มาควิกมจฺฉพนฺธาทโยฯ รเถสุ จมฺเมน หนนกรณโต รถการา จมฺมการา วุตฺตาฯ ‘‘ปุ’’ อิติ กรีสสฺส นามํ, ตํ กุเสนฺติ อปเนนฺตีติ ปุกฺกุสา, ปุปฺผฉฑฺฑกาฯ ทุพฺพณฺโณติ วิรูโปฯ โอโกฏิมโกติ ‘‘ลกุณฺฑโก’’ติฯ ลกุ วิย ฆฏิกา วิย เฑติ ปวตฺตตีติ หิ ลกุณฺฑโก, รสฺโสฯ กณติ นิมีลตีติ กาโณฯ ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกน อกฺขินา ทฺวีหิปิ วาติ อาห ‘‘เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วา’’ติฯ กุณนํ กุโณ, หตฺถเวกลฺลํ, โส เอตสฺส อตฺถีติ กุณีฯ ขญฺโช วุจฺจติ ปาทวิกโลฯ เหฏฺฐิมกายสงฺขาโต สรีรสฺส ปกฺโข ปเทโส หโต อสฺสาติ ปกฺขหโตฯ เตนาห ‘‘ปีฐสมฺปี’’ติฯ ปทีเป ปทีปเน เอตพฺพํ เนตพฺพนฺติ ปทีเปยฺยํ, เตลกปลฺลาทิอุปกรณํฯ วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
อาคมนวิปตฺตีติ อาคมนฏฺฐานวเสน วิปตฺติ อาคโม เอตฺถาติ กตฺวาฯ ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺตีติ ปฐมุปฺปนฺนปจฺจยวเสน วิปตฺติฯ จณฺฑาลาทิสภาวา หิสฺส มาตาปิตโร ปฐมุปฺปนฺนปจฺจยา, ปฐมุปฺปตฺติยา วา ปจฺจยา, เตเหวสฺส วิปตฺติ เอว, น สมฺปตฺติฯ ปวตฺตปจฺจยวิปตฺตีติ ปวตฺเต สุขปจฺจยวิปตฺติฯ ตาทิเส นิหีนกุเล อุปฺปนฺโนปิ โกจิ วิภวสมฺปนฺโน อาชีวุปายวิปตฺตีติ อาชีวนุปายวเสน วิปตฺติฯ สุเขน หิ ชีวิกํ ปวตฺเตตุํ อุปายภูตา หตฺถิสิปฺปาทโย อิมสฺส นตฺถิ, ปุปฺผฉฑฺฑกสิลาโกฏฺฏนาทิกมฺมํ ปน กตฺวา ชีวิกํ ปวตฺเตติฯ เตนาห ‘‘กสิรวุตฺติเก’’ติฯ อตฺตภาววิปตฺตีติ อุปธิวิปตฺติฯ ทุกฺขการณสมาโยโคติ กายิกเจตสิกทุกฺขุปฺปตฺติยา ปจฺจยสโมธานํฯ สุขการณวิปตฺตีติ สุขปจฺจยปริหานิฯ อุปโภควิปตฺตีติ อุปโภคสุขสฺส วินาโส อนุปลทฺธิฯ โชติ เจว โชติปรายณภาโว จ สุกฺกปกฺโขฯ
ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหีติ ลกฺขณวจนํ เอตํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธิตา โหนฺติ, ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติ, ตสฺมา ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ, ตตฺถ วา เยน เกนจิ ปริภาสตีติ อตฺโถฯ เอกคฺคจิตฺโตติ ทานํ ทาตุํ อเปกฺขิตตาย สมาหิตจิตฺโตฯ
ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อยฺยิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๓๓. ชราชิณฺณาติ วโยวุฑฺฒาติ วยสา วุฑฺฒาฯ เตน ปจฺฉิมวยสฺส โอสกฺกสมฺปวตฺติํ วทติฯ ชาติมหลฺลิกาติ ชาติมหตฺตคตาฯ จิรกาลํ อติกฺกนฺตาติ ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ วีติวตฺตาฯ วโย-สทฺโท สาธารณวจโนปิ ชิณฺณสทฺทสนฺนิธานโต โอสานวยํ เอว วทตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺตา’’ติฯ อยฺยิกาติ มาตามหิํ สนฺธาย วทติฯ หตฺถี เอว รตนภูโต หตฺถิรตนนฺติ อาห ‘‘สตสหสฺสคฺฆนเกนา’’ติอาทิฯ สพฺพานิ ตานีติ กุมฺภการภาชนานิ, เตหิ สทฺธิํ สตฺตสนฺตานสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อยฺยิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อิสฺสตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๓๕. อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอตฺถ กา อสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติ? ติตฺถิยานํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อลาภาย อยสาย ปริสกฺกนํฯ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ตํ สพฺพทิสาสุ ยมกมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา มหาโอฆํ วิย สพฺพา ปารมิโย ‘‘อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ ตโต ตโต อนฺนปานยานวตฺถมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา – ‘‘กหํ ภควา, กหํ ขนฺธเก (มหาว. ๒๘๒) เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ จ อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิฯ วุตฺตมฺปิ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร…เป.… ปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข’’ติอาทิ (อุทา. ๓๘), ตถา ‘‘ยาวตา โข, จุนฺท, เอตรหิ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ นิชฺฌตฺตินฺติ สญฺญตฺติํฯ นนฺติ กถํฯ
เอวํ ปุจฺฉิตุํ อยุตฺตํ ติตฺถิยานํ กถา มหาชนสนฺนิปาเต นิยฺยาติตา โหตีติฯ ตสฺมิํ ทาตพฺพํ, จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน เทนฺเตปิ หิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ อาโรจิตํ อตฺตโนติ อธิปฺปาโยฯ ภควาติ สตฺถุ อามนฺตนํฯ จิตฺตํ นาม ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ นิคณฺฐา…เป.… ปสีทติ ปสนฺนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺเพ อวิเสสโต เทยฺยธมฺมสฺส ทาตพฺพฏฺฐานํ นาม ปุจฺฉิตํ, อิทานิ ตสฺส มหปฺผลภาวกโร ทกฺขิเณยฺยวิเสโสติ อาห ‘‘อญฺญํ ตยา ปฐมํ ปุจฺฉิตํ, อญฺญํ ปจฺฉา’’ติฯ สลฺลกฺเขหิ เอตํฯ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สทฺธิํ อาเนหีติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉิตสฺส นาม ปญฺหสฺส กถนํ มยฺหเมว ภาโรฯ สมุปพฺยูฬฺโหติ เอกโต เสนาย ราสิวเสน สมฺปิณฺฑิโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ราสิภูโต’’ติฯ อสิกฺขิโตติ สตฺตฏฺฐสํวจฺฉรานิ ธนุสิปฺเปน สิกฺขิโตฯ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิตฺวาปิ โกจิ กตหตฺโถ น โหติ, อยํ ปน อสิกฺขิโต น กตหตฺโถ, โปงฺขานุโปงฺขภาโวเยว พฺยามมุฏฺฐิพนฺโธฯ ติณปุญฺชมตฺติกาปุญฺชาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปํสุปุญฺชวาลุกปุญฺชสารผลกอโยฆนาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อกตปริจโยติ เตสํ สนฺติกา วิชฺฌนฏฺเฐน อกตปริจโยฯ ราชราชมหามตฺตาทิเก อุเปจฺจ อสนํ อุปาสนํ, น กตํ อุปาสนํ เอเตนาติ อกตูปาสโนฯ อสิกฺขิตตาทินา ภีรุภาเวน วา กายสฺส ฉมฺภนํ สงฺกมฺปนํ อุตฺตาโส เอตสฺส อตฺถีติ ฉมฺภีติ อาห ‘‘ปเวธิตกาโย’’ติฯ
ทกฺขิเณยฺยตาย อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อรหตฺตมคฺเคน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหตี’’ติ อาหฯ อจฺจนฺตปฺปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา ตติเยเนว กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ ปฏิฆสมฺปโยคํฯ อเสกฺขสฺส อยนฺติ อเสกฺขํ, สีลกฺขนฺโธฯ ตยิทํ น อคฺคผลํ สีลเมว อธิปฺเปตํ, อถ โข ยํ กิญฺจิ อเสกฺขสนฺตาเน ปวตฺตํ สีลํ, โลกุตฺตโร เอว น อธิปฺเปโต สิกฺขาย ชาตตฺตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺโธปีติ อเสกฺโขฯ วุฑฺฒิปฺปตฺโต เสกฺโขติ อเสกฺโขฯ อคฺคผลภูโต สีลกฺขนฺโธ วุจฺเจยฺย, อฏฺฐกถายํ ปน วิปสฺสกสฺส สีลสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตถา อตฺโถ วุตฺโตฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทีสุฯ เอตฺถ จ ยถา สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺธา มิสฺสกา อธิปฺเปตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺธาปีติ ตทงฺควิมุตฺติอาทโยปิ เวทิตพฺพา, น ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอวฯ
เยน สิปฺเปน อิสฺสาโส โหติ, ตํ อิสฺสตฺตนฺติ อาห ‘‘อุสุสิปฺป’’นฺติฯ ยสฺสา วาโยธาตุยา วเสน สรีรํ สญฺชาตถามํ โหติ, ตํ พลปจฺจยํ สนฺธายาห ‘‘พลํ นาม วาโยธาตู’’ติฯ สมปฺปวตฺติโต หิ วิสมปฺปวตฺตินิวารกธาตุ พลํ นาม, เตน ตโต อญฺญํ พลรูปํ นาม นตฺถิฯ
ยสฺมา อรหา เอว เอกนฺตโต โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติ อาห ‘‘โสรจฺจนฺติ อรหตฺต’’นฺติฯ เอเต ทฺเวติ ขนฺติ โสรจฺจนฺติ เอเต ทฺเว ธมฺมาฯ ปานียํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ ปปา, โย โกจิ ชลาสโย ยํ กิญฺจิ ปานียฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘จตุรสฺสโปกฺขรณีอาทีนี’’ติฯ อุทกวิกูลาทีสุ กมนฺติ อติกฺกมนฺติ เอเตหีติ สงฺกมนานิ, เสตุอาทีนิฯ เสตุกรณยุตฺตฏฺฐาเน เสตุํ, จงฺกมนกรณยุตฺตฏฺฐาเน จงฺกมนํ, มคฺคกรณยุตฺตฏฺฐาเน มคฺคํ กเรยฺยาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ปณฺณาสา’’ติอาทิฯ
ภิกฺขาจารวตฺตนฺติ อริยานํ หิตํ วตฺตปฏิปตฺติํฯ เทนฺโตปีติ ปิ-สทฺเทน อขีณาสวสฺส เทนฺโตปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ยสฺส กสฺสจิปิ เทนฺเตนปิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา วิปฺปสนฺนจิตฺเตเนว ทาตพฺพตฺตาฯ ถนยนฺติ อิทํ ตสฺส มหาเมฆภาวทสฺสนํ, โย หิ มหาวสฺสํ วสฺสติ, โส คชฺชนฺโต วิชฺชุมฺมาลํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปวสฺสติฯ อภิสงฺขริตฺวา สโมธาเนตฺวาติ ขาทนียสฺส วิวิธชาติยานิ สมฺปิณฺเฑตฺวาฯ เตนาห ‘‘ราสิํ กตฺวา’’ติฯ
ปกิรณํ นาม วิกิรณมฺปิ โหติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘วิกิรตี’’ติฯ ปกิรนฺโต วิย วา ทานํ เทตีติ อิมินา คุณเขตฺตเมว อปริเยสิตฺวา กรุณาเขตฺเตปิ มหาทานํ ปวตฺเตตีติ ทสฺเสติฯ เตน ‘‘ปกิเรตี’’ติ ปุญฺญธาราติ ปุญฺญมยธารา ปุญฺญาภิสนฺทาฯ สิเนหยนฺตีติ ถูลธาเรนปิ สิเนเหน สินิทฺธํ กโรนฺตีฯ กิเลทยนฺตีติ อลฺลภาวํ ปาปยนฺตีฯ ยถายํ ปุญฺญธารา ‘‘สิเนเหตี’’ติ วุตฺตํ, ยสฺมา วา ปฏิคฺคาหกสฺส สิเนหุปฺปตฺติ อามิสนิสฺสิตาติ ทายกวเสเนว วุตฺตํฯ
อิสฺสตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปพฺพตูปมสุตฺตวณฺณนา
๑๓๖. ขตฺติยาติ อภิเสกปฺปตฺตาฯ อิสฺสริยมโท กามเคโธฯ ปถวิมณฺฑลสฺส มหนฺตตา ตํนิวาสินํ อนุยนฺตตาติ สพฺพมิทํ ยถิจฺฉิตสฺส ราชกิจฺจสฺส สุเขน สมิชฺฌนสฺส การณกิตฺตนํฯ ยาทิเส ราชกิจฺเจ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน, ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺตรคมนานีติ ติณฺณํ นิรนฺตรคมนานํ อนฺตรนฺตรา คมนานิฯ โจรา จินฺตยิํสูติ เอโก อนฺตรโภคิโก ราชาปราธิโก ปญฺจสตมนุสฺสปริวาโร โจริยํ กโรนฺโต วิจรติ, เต สนฺธาย วุตฺตํฯ
‘‘อยุตฺตํ เต กต’’นฺติ สจาหํ วกฺขามีติ โยชนาฯ ธุรวิหาเรติ รถสฺส ธุรํ วิย นครสฺส ธุรภูเต วิหาเรฯ สนฺถมฺภิตุนฺติ วิสฺสาสภาเวน อุปฏฺฐาตุํฯ สทฺธายิโกติ สทฺธาย อยิตพฺโพ, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สทฺธาตพฺโพ’’ติฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺโพฯ อพฺภสมํ ปุถุลภาเวนฯ นิปฺโปเถนฺโตติ นิมฺมทฺเทนฺโตฯ สณฺหกรณียํ อติสณฺหํ ปิสนฺโต นิสทโปโต วิย ปิสนฺโตฯ
ธมฺมจริยาติอาทิตฺตมฺปิ สีสํ เจลญฺจ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติ เอว กาตพฺพา ตสฺสา เอว ปรโลเก ปติฏฺฐาภาวโตฯ อาจิกฺขามีติ กเถมิ, กเถนฺโต จ ยถา ตมตฺถํ สมฺมเทว ราชา ชานาติ, เอวํ ชานาเปมีติ นิปฺผตฺติ ยุทฺเธน กาตพฺพอตฺถสิทฺธิฯ วิสิโนติ พนฺธติ ยถาธิปฺเปตํ จิตฺตํ เอเตนาติ วิสโย, สมตฺถภาโวฯ มนฺตสมฺปนฺนาติ สมฺปนฺนราชมนฺตาฯ มหาอมจฺจาติ มโหสธาทิสทิสา นีติสตฺถเฉกา อมจฺจปุริสาฯ อุปลาเปตุนฺติ ปเรสํ อนฺตเร วิโรธตฺถํ สงฺคณฺหิตุํฯ
ทฺเวเยว ปพฺพตาติ ปพฺพตสทิสา ทฺเวเยว คหิตาฯ ราโชวาเทติ ราโชวาทสุตฺเตฯ อาคตาว ตตฺตนฺติยา วิลุมฺปมานาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ วิปตฺตีติ โภคปริหานาทิวินาโสฯ หตฺถิยุทฺธาทีหิ ชรามรณํ ชินิตุํ น สกฺกา สตฺตสฺส อวิสยภาวโตฯ เยน ปน ชินิตุํ สกฺกา, ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘พุทฺเธ…เป.… นิเวสเย’’ติ อาหฯ รตนตฺตเย หิ สทฺธา นิวิฏฺฐา มูลชาตา ปติฏฺฐิตา เอกนฺตโต ชรามรณวิชยาย โหติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา สทฺธ’’นฺติฯ
ปพฺพตูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
โกสลสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ