๔. มารสํยุตฺตํ
๑. ปฐมวคฺโค
๑. ตโปกมฺมสุตฺตวณฺณนา
๑๓๗. อุรุเวลาย อุรุเวลคามํ อภิมุขภาเวน สมฺมเทว สพฺพธมฺเม พุชฺฌตีติ อภิสมฺโพธิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ตสฺส ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปฐมโพธิ, อิธ ปน สตฺตาหพฺภนฺตรเมว อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อนฺโตสตฺตาหสฺมิํ เยวา’’ติฯ อสุขภาเวน อญฺเญหิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺกรํ กโรตีติ ทุกฺกรกาโร, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน ทุกฺกรการิกาฯ ตาย มุตฺโต วตมฺหีติ จินฺเตสิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ตํ โลกนาโถ ฉพฺพสฺสานิ สมนุยุญฺชติ? กมฺมปีฬิตวเสนฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๙.๙๒-๙๔) –
‘‘อวจาหํ โชติปาโล, สุคตํ กสฺสปํ ตทา;
กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส, โพธิ ปรมทุลฺลภาฯ
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, อจริํ ทุกฺกรํ พหุํ;
ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ, ตโต โพธิมปาปุณิํฯ
‘‘นาหํ เอเตน มคฺเคน, ปาปุณิํ โพธิมุตฺตมํ;
กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโต’’ติฯ
มาเรตีติ วิพาเธติฯ วิปตฺติอาทิสํโยชนญฺหิ สาธูนํ ปรมตฺถโต มรณํ สจฺจปฏิเวธมารณตฺตา, ปาปตรตฺตา ปาปตโมติ ปาปิมาฯ สา จสฺส ปาปตมตา ปาปวุตฺติตายาติ อาห ‘‘ปาเป นิยุตฺโต’’ติฯ อธิปตีติ กามาธิปติฯ อปฺปหีนกามราเค อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ เตสํเยว กุสลกมฺมานํ อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโกฯ วฏฺฏทุกฺขโต อปริมุตฺตปจฺจยตฺตา นมุจิฯ มตฺตานํ ปมตฺตานํ พนฺธูติ ปมตฺตพนฺธุฯ
ตโปกมฺมาติ อปรทฺโธติ วิรชฺฌสิฯ ‘‘อปราโธ’’ติปิ อตฺถิ, โสเยว อตฺโถฯ กายกิลมถํ อนุยุญฺชนฺโต เยภุยฺเยน อมรตฺถาย อนุยุญฺชติ, โส จ กมฺมวาทีหิ อนุยุญฺชิยมาโน เทวตฺถาย สิยาติ อาห ‘‘อมรภาวตฺถายา’’ติฯ สพฺพํ ตปนฺติ สพฺพํ อตฺตปริตาปนํฯ อตฺถาวหํ น ภวติ โพธิยา อนุปายตฺตาฯ กิญฺจสฺสาติ กิญฺจิ สิยาติ อตฺโถฯ ผิยาริตฺตํว ธมฺมนีติ ธมฺมํ วุจฺจติ วณฺณุ, โส อิธ ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺโต, ธมฺมนิ วณฺณุปเทเสติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อรญฺเญ’’ติฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ ผิยาหิ อากฑฺเฒยฺย เจว อริตฺเตหิ อุปฺปีเฬยฺย จฯ
สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา คหิตา มคฺคสีลสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ สมาธิโน หิ คหเณน สมฺมาวายามสติสมาธโย คหิตา อุปการภาวโตฯ ปญฺญายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พุชฺฌติ เอเตนาติ โพโธฯ มคฺโคติ อาห ‘‘โพธายาติ มคฺคตฺถายา’’ติฯ กถํ ปน มคฺคํ มคฺคตฺถาย ภาเวตีติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ เตน ยถา ยาคุปจนารมฺโภ ยาวเทว ยาคุอตฺโถ, เอวํ มคฺคภาวนารมฺโภ มคฺคาธิคมตฺถายาติ ทสฺเสติฯ อารมฺโภติ จ อริยมคฺคภาวนาย พนฺธาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘มคฺคนฺติ อริยมคฺคํ, โพธายาติ อรหตฺตสมฺโพธาย, เอวญฺจ กตฺวา ‘ปตฺโตสฺมิ ปรมสุทฺธิ’นฺติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิต’’นฺติ วทนฺติ, อปเร ปน ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสมฺโพธายาติฯ โส หิ สพฺพสฺมาปิ โพธิโต อุตฺตริตโร’’ติฯ นิหโต นิพฺพิเสวนภาวํ ปาปิโตฯ เตนาห ‘‘ปราชิโต’’ติฯ
ตโปกมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. หตฺถิราชวณฺณสุตฺตวณฺณนา
๑๓๘. อนฺธภาวการเกติ ปจุรชนสฺส จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวการเกฯ มหาตเมติ มหติ ตมสิฯ ปาสาณผลเก มหาจีวรํ สีเส ฐเปตฺวาติ เอเตน ตํ ผลกํ อปสฺสาย นิสินฺโนติ ทสฺเสติ ปธานนฺติ ภาวนํฯ ปริคฺคณฺหมาโนติ สพฺพโส คณฺหนฺโต อวิสฺสชฺเชนฺโต, ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต อนุปุพฺพสมาปตฺติโย ผลสมาปตฺติญฺจ มนสิกโรนฺโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิฯ อริฏฺฐโกติ อริฏฺฐกวณฺโณฯ เตนาห ‘‘กาฬโก’’ติฯ
ทีฆมทฺธานนฺติ สํสรนฺติ อาสาทนาธิปฺปาเยน สญฺจรนฺโต, อลํ ตุยฺหํ เอเตน นิปฺปโยชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ เตน มารสฺส กาจิ อตฺถสิทฺธีติฯ
หตฺถิราชวณฺณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สุภสุตฺตวณฺณนา
๑๓๙. สุสํวุตาติ มคฺคสํวเรน สุฏฺฐุ สํวุตาฯ สุปิหิตาติ สุฏฺฐุ ปิหิตาฯ วสานุคาติ กายาทิทฺวารวสานุคา วสวตฺติโน น โหนฺติฯ พทฺธจราติ ปฏิพทฺธจริยาติฯ
สุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปฐมมารปาสสุตฺตวณฺณนา
๑๔๐. อุปายมนสิกาเรนาติ อนิจฺจาทีสุ อนิจฺจาทิโต มนสิกรเณนฯ อุปายวีริเยนาติ อนุปฺปนฺนากุสลานํ อนุปฺปาทนาย วิธินา ปวตฺตวีริเยนฯ การณวีริเยนาติ อนุปฺปนฺนานุปฺปาทนาทิอตฺถสฺส การณภูเตน วีริเยนฯ อนุปฺปนฺนปาปกานุปฺปาทนาทิอตฺถานิ หิ วีริยานิ ยทตฺถํ โหนฺติ, ตํ อตฺถํ สาเธนฺติเยวาติ เอตสฺส อตฺถสฺส ทีปโก สมฺมา-สทฺโทฯ โยนิโสสมฺมาสทฺเทน หิ อุปายการณตฺถทีปกตํ สนฺธาย ‘‘อุปายวีริเยน การณวีริเยนา’’ติ วุตฺตํฯ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ มาเรน ‘‘มยฺหํ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ ภควโต วจนํ สุตฺวา วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตํ ปตฺวาปิ น ตุสฺสตี’’ติอาทิฯ
กิเลสปาเสนาติ ‘‘เย ทิพฺพา กามคุณสงฺขาตา’’ติอาทิฯ มารพนฺธเนติ กิเลสมารสฺส พนฺธนฏฺฐาเน, ภวจารเกติ อตฺโถฯ น เม สมณ โมกฺขสีติ อิทํ มาโร ‘‘อนุตฺตรา วิมุตฺติ อนุปฺปตฺตา, วิมุตฺตา สพฺพปาเสหี’’ติ จ ภควโต วจนํ อสทฺทหนฺโต วทติ สทฺทหนฺโตปิ วา ‘‘เอวมยํ ปเรสํ สตฺตานํ โมกฺขาย อุสฺสาหํ น กเรยฺยา’’ติ อตฺตโน โกหญฺเญ ฐตฺวา วทติฯ
ปฐมมารปาสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทุติยมารปาสสุตฺตวณฺณนา
๑๔๑. อนุปุพฺพคมนจาริกนฺติ เอวํ หิ คเตสูติ เอวํ ตุมฺเหสุ พหูสุ เอกชฺฌํ คเตสุฯ
อาทิมฺหิ กลฺยาณํ เอตสฺสาติ อาทิกลฺยาณํ, ตถา เสเสสุฯ สาสนสฺส อาทิ สีลํ มูลกตฺตาฯ ตสฺส สมถาทโย มชฺฌํ สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโตฯ ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํ ตทธิคมโต อุตฺตริ กรณียาภาวโตฯ สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ นาม ปญฺญาย โหติ, ตสฺสา จ สีลํ สมาธิ จ มูลนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธโย วา อาที’’ติฯ ยสฺมา ปญฺญา อนุโพธปฏิเวธวเสน ทุวิธา, ตสฺมา ตทุภยํ คณฺหนฺโต ‘‘วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌ’’นฺติ อาหฯ ปญฺญานิปฺผตฺติ ผลกิจฺจํ, นิพฺพานสจฺฉิกิริยา ปน สมฺมาปฏิปตฺติยา ปริโยสานํ ตโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโตติ อาห ‘‘ผลนิพฺพานานิ ปริโยสาน’’นฺติฯ ผลคฺคหเณน หิ สอุปาทิเสสนิพฺพานํ คยฺหติ, อิตเรน อิตรํ, ตทุภยวเสน ปฏิปตฺติยา โอสานนฺติ อาห ‘‘ผลนิพฺพานานิ ปริโยสาน’’นฺติฯ ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙) วจนโต สีลทิฏฺฐุชุกตาย มตฺถกภูตา วิปสฺสนา, ตทธิฏฺฐานา สีลสมาธีติ อิเม ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา วา อาที’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
กิญฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเปกฺขิเตสุ คาถาติ สมญฺญา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุปฺปทิกคาถาย ตาว ปฐมปาโท’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจปทฉปฺปทานํ คาถานํ อาทิปริโยสานคฺคหเณน อิตเร ทุติยาทโย ตโย จตฺตาโร วา มชฺฌนฺติ อวุตฺตสิทฺธเมวาติ น วุตฺตํฯ เอกานุสนฺธิกสุตฺตสฺสาติ อิทํ พหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิตรสฺส ปน เตเยว เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานภาคา ลพฺภนฺติฯ นิทานนฺติ กาลเทสกปริสาทิ-อปทิสนลกฺขณาทิโก อตฺโถฯ อิทมโวจาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ตทวเสสนิคมนปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ อเนกานุสนฺธีกสฺส สห นิทาเนน ปฐโม อนุสนฺธิ อาทิฯ สห นิคมเนน ปจฺฉิโม ปริโยสานํ, อิตเรน มชฺฌิมนฺติอาทิมชฺฌปริโยสานานิ เวทิตพฺพานิฯ
สาตฺถกนฺติ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถกํ กตฺวาฯ สพฺยญฺชนนฺติ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สมฺปตฺติ จ นาม ปริปุณฺณพฺยญฺชนตาติ อาห ‘‘พฺยญฺชเนหิ…เป.… เทเสตา’’ติฯ สกลปริปุณฺณนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ ทิฏฺฐิมานาทิอุปกฺกิเลสาภาวโตฯ อวิเสสโต ติสฺโส สิกฺขา สกเล สาสเน ภวนฺติฯ ธมฺโมติ ปน พฺรหฺมจริยํ วา สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กตเมสานํ โข, ภนฺเต, พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺฐิติกํ อโหสี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑๘) วิยฯ ทุกูลสาณิยา ปฏิจฺฉนฺนา วิย, น ตุ ปาการเสลาทิปฏิจฺฉนฺนา วิยฯ เตน ธมฺมนิรุตฺติยา สกลกิเลสานํ ปหานานุภาวํ วทติฯ อลาภปริหานิยา, น ลทฺธปริหานิยาฯ อฑฺฒุฑฺฒานีติ ปญฺจสตาธิกานิ ตีณิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิฯ สาตนฺติ สุขํฯ
ทุติยมารปาสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. สปฺปสุตฺตวณฺณนา
๑๔๒. สุราการกานนฺติ โกสลิกาฯ ปริโภคปาตีติ ภตฺตปริโภชนตฺถาย ปาติ ปริโภคปาติฯ กมฺมารุทฺธนปณาฬิยาติ กมฺมารุทฺธนปณาฬิมุเขฯ ธมมานายาติ ธมิยมานายฯ ตํ ปน ยสฺมา ภสฺตวาเตหิ ปูริตํ นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘ภสฺตวาเตน ปูริยมานายา’’ติ วุตฺตํฯ นิยามภูมิยนฺติ ภควโต ปฏิสลฺลานฏฺฐาเน สญฺจรนฺตํ มารํ มํสจกฺขุนาว ทิสฺวาฯ เตนาห ‘‘วิชฺชุลตาโลเกนา’’ติฯ
เสยฺยตฺถายาติ เสยฺยานิสํสายฯ เตนาห ‘‘ฐสฺสามี’’ติอาทิฯ อตฺตสญฺญโตติ อตฺตภาเวน สํยโตฯ เตนาห ‘‘สํยตตฺตภาโว’’ติฯ ตํสณฺฐิตสฺสาติ ตสฺมิํ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจรหิเต พุทฺธมุนิสฺมิํ อวฏฺฐิตสฺสฯ โวสฺสชฺช จเรยฺย ตตฺถ โสติ อิมินา ภควา ตํ พฺยากรมาโน วิภิํสิตา พุทฺธานํ กิํ กริสฺสติ ภยาภาวโต? เกวลํ ปน อนฏฺฐวลิกํ อุปฺปีเฬนฺโต วิย ตฺวเมว อายาสํ อาปชฺชิสฺสสีติ มารํ สนฺตชฺเชติฯ
เภรวาติ อวีตราคานํ ภยชนกาฯ ตตฺถาติ ตํนิมิตฺตํฯ ผเลยฺยาติ ภิชฺเชยฺยฯ สตฺติสลฺลนฺติ สตฺติสงฺขาตํ ปุถุสลฺลํฯ อุรสฺมิํ จารเยยฺยุนฺติ ผาสุํ วิชฺฌิตุํ ฐเปยฺยุํ อุคฺคิเรยฺยุํฯ ขนฺธุปธีสูติ ขนฺธสงฺขาเตสุ อุปธีสุฯ ตาณํ กโรนฺติ นามาติ ตโต ภยนิมิตฺตโต อตฺตโน ตาณํ กโรนฺติ นามฯ
สปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สุปติสุตฺตวณฺณนา
๑๔๓. อุตุคาหาปนตฺถํ โธวิตฺวา, น รโชชลฺลวิกฺขาลนตฺถํฯ เตนาห ‘‘พุทฺธานํ ปนา’’ติอาทิฯ โธตปาทเก เคเหติ โธตปาเทหิ อกฺกมิตพฺพเกฯ วตฺตเภโท นาม นตฺถิ ธมฺมสฺสามิภาวโตฯ วตฺตสีเส ฐตฺวา โธวนฺติ อญฺเญสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนตฺถํฯ โสปฺปปริคฺคาหเกนาติ เอตฺถ โสปฺปํ นาม นิทฺทาย อนฺตรนฺตรา ปวตฺตกิริยมยจิตฺตปฺปวตฺติรหิตา นิรนฺตรภวงฺคสนฺตตีติ ตํ สภาวโต ปโยชนโต กาลปริจฺเฉทโต ปริคฺคาหกํ อุปรินิทฺเทสสติสมฺปชญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โสปฺปปริคฺคาหเกน สติสมฺปชญฺเญนา’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘นิทฺทาโสปฺปนา’’ติ วทนฺติ, ตํ ภควโต โสปฺปํ หีเฬนฺโต วทติฯ
กิํ นูติ เอตฺถํ กินฺติ เหตุนิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘กสฺมา นุ สุปสี’’ติ? ทุพฺภโค วุจฺจติ นิสฺสิริโก ภินฺนภโค, โส ปน มตสทิโส วิสญฺญิสทิโส จ โหตีติ อาห ‘‘มโต วิย วิสญฺญี วิย จา’’ติฯ
อาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘พาหิรสฺส อุปาทาย อฏฺฐารสา’’ติอาทินา (วิภ. ๘๔๒) อาคตํ ตณฺหาโกฏฺฐาสํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ตตฺถ วิสตฺตตายาติ ตมฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ วิเสสโต อาสตฺตภาเวนฯ วิสสฺส ทุกฺขนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลตา วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตเวทนา มูลํ เอตสฺสาติ วิสมูลา, ตณฺหาฯ ตสฺส รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺส ปริโภโค, น อมตสฺสาติ วิสปริโภคตาฯ กตฺถจิ เนตุนฺติ กตฺถจิ ภเว สพฺพถา เนตุํ? ปริกฺขยาติ สพฺพโส ขีณตฺตาฯ ตุยฺหํ กิํ เอตฺถาติ สพฺพุปธิปริกฺขยา สุทฺธสฺส มม ปฏิปตฺติยํ ตุยฺหํ กิํ อุชฺฌายนํ? เกวลํ วิฆาโตเยว เตติ ทสฺเสติฯ
สุปติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. นนฺทติสุตฺตวณฺณนา
๑๔๔. อฏฺฐมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
นนฺทติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปฐมอายุสุตฺตวณฺณนา
๑๔๕. ปณฺณาสํ วา วสฺสานิ ชีวติ วสฺสสตโต อุปริ เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธฯ สฏฺฐิ วา วสฺสานิ เสยฺยถาปิ เถโร พากุโลฯ ปฏิหริตฺวา ปจฺจนีกภาเว สาตํ สุขํ เอตสฺสาติ ปจฺจนีกสาโต, ตพฺภาโว ปจฺจนีกสาตตา, ตายฯ อภิภวิตฺวา อภาสิ ปฏิวจนํ ชานมาโนวฯ
น หีเฬยฺย น ชิคุจฺเฉยฺยฯ เอวนฺติ โส ทารโก วิย กิญฺจิ อจินฺเตนฺโต สปฺปุริโส จเรยฺย, เอวํ หิสฺส จิตฺตทุกฺขํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ปชฺชลิตสีโส วิย จเรยฺยาติ ยถา ปชฺชลิตสีโส ปุริโส อญฺญํ กิญฺจิ อกตฺวา ตสฺเสว วูปสมาย วายเมยฺย, เอวํ สปฺปุริโส อายุํ ปริตฺตนฺติ ญตฺวา เตเนว นเยน สพฺพสงฺขารคตํ อนิจฺจํ, อนิจฺจตฺตา เอว ทุกฺขํ, อนตฺตาติ วิปสฺสนมฺปิ โอตริตฺวา ตํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโตปิ สงฺขารวิคมาย จเรยฺย ปฏิปชฺเชยฺยฯ
ปฐมอายุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทุติยอายุสุตฺตวณฺณนา
๑๔๖. เนมีวาติ เนมิสีเสน จกฺกํ วทติฯ กุพฺพรํ อนุปริยายตีติ กุพฺพรํ อนุปริวตฺตติฯ ตถาภูโต ปน โส ตํ อชหนฺโตวาติ อาห ‘‘น วิชหตี’’ติฯ อายุ อนุปริยายตีติ มจฺจานํ อายุ คตมฺปิ ปจฺจาคจฺฉตีติ ภควโต ปฏาณิ หุตฺวา วทติ, ภควา ปน ตํ อภิภวิตฺวา ‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา’’ติอาทินา อายุโน อจฺจยคมนมรณตํเยว ปเวเทสิฯ
ทุติยอายุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยวคฺโค
๑. ปาสาณสุตฺตวณฺณนา
๑๔๗. ปวิชฺฌีติ สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํ, นิสฺเสสนฺติ อตฺโถฯ
ปาสาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. กิํนุสีหสุตฺตวณฺณนา
๑๔๘. วิจกฺขุกมฺมายาติ วิจกฺขุภาวกามตายฯ ยถา สา ภควโต เทสิยมานํ ธมฺมํ อตฺตโน ปญฺญาจกฺขุนา น ปสฺสิตุํ สกฺโกติ, เอวํ กาตุํ กามตายฯ เตนาห ‘‘ปริสายา’’ติอาทิฯ วินาเสตุํ น สกฺโกติ เภรวารมฺมเณ ภายนสฺเสว อภาวโตฯ ทสพลปฺปตฺตาติ ทสหิ พเลหิ สมนฺนาคตาฯ
กิํนุสีหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สกลิกสุตฺตวณฺณนา
๑๔๙. มนฺทภาเวนาติ ชฬภาเวน โมมูหภาเวนาติ มหามูฬฺหตายฯ กพฺพกรเณน มตฺโตติ กพฺพกิริยาปสุตตาทิวเสน มตฺโต กพฺพํ กตฺวาฯ กิมิทํ โสปฺปเสวาติ อิทํ ตว โสปฺปํ กิมตฺถํ, ปุริเสน นาม ปุริสตฺตกเรน ภวิตพฺพํ, น โสปฺปติเยวฯ อตฺถํ สมาคนฺตฺวาติ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สมฺมา อาคนฺตฺวา อธิคนฺตฺวาฯ อสงฺค…เป.… นตฺถิ สพฺพโส สิทฺธตฺถภาวโตฯ ชคฺคนฺโตติ ชาครนฺโต ปุริโส วิย, น ภายามิ ภยเหตูนํ อภาวาฯ นานุตปนฺติ สพฺพตฺถ สพฺพทาปิ วิสฺสฏฺฐภาวโต, มามนฺติ มมํฯ คาถาสุขตฺถญฺหิ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํฯ ฐิตตฺตาติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาย ปริจฺฉิชฺชตฺตาฯ หานินฺติ กสฺสจิ ชานิํฯ
สกลิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปติรูปสุตฺตวณฺณนา
๑๕๐. อนุรุชฺฌติ อนุโรธวิโรเธสุ ตนฺนิมิตฺตํ สชฺชติ นาม สงฺคํ กโรติ นาม, อนุโรธวิโรธุปฺปาทนเมว เจตฺถ สชฺชนํฯ ยทญฺญมนุสาสตีติ ยํ อญฺเญสํ อนุสาสนํ, ตํ เตสํ หิเตสนํ อนุกมฺปนํ, ตสฺมา อนุกมฺปเก หิเตสเก สมฺมาสมฺพุทฺเธ อนุโรธวิโรเธ อาโรเปตฺวา วิกมฺปนตฺถํ มิจฺฉา วทสีติฯ
ปติรูปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. มานสสุตฺตวณฺณนา
๑๕๑. อากาเส จรนฺเตติ ปญฺจาภิญฺเญ สนฺธาย วทติฯ อนฺตลิกฺเข จรนฺเตปิ กิจฺจสาธนโต อนฺตลิกฺขจโรฯ มนสิ ชาโตติ มานโสฯ ตํ ปน มนสนฺตานสมฺปยุตฺตตายาติ อาห ‘‘มนสมฺปยุตฺโต’’ติฯ
มานสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๕๒. ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ลกฺขณาทีนิ เจว สมุทยญฺจ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ จ คเหตฺวา สมฺมา เตสํ ลกฺขณาทีนํ คหณํ โหตีติ อาห ‘‘ปญฺจ อุปาทานกฺขนฺเธ อาทิยิตฺวา’’ติฯ รุปฺปนเวทิยนสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานนานิ ขนฺธานํ สภาวลกฺขณานิฯ อาทิ-สทฺเทน รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ เจว สมุทยาทีนิ จ สงฺคณฺหาติฯ ทสฺเสตีติ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติ, หตฺถามลกํ วิย ปากเฏ วิภูเต กตฺวา วิภาเวติฯ คณฺหาเปตีติ เต ธมฺเม มนสา อนุเปกฺขิเต ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺเธ กโรนฺโต อุคฺคณฺหาเปติฯ สมาทานมฺหีติ ตตฺถ อตฺถสฺส สมฺมเทว อาทิยเน ขนฺธานญฺจ สมฺมสนวเสน อญฺญธมฺมวเสน สมาทิยเนฯ ปฏิวิทฺธคุเณนาติ ตาย เทสนาย, ตํ นิสฺสาย ปจฺจตฺตปุริสกาเรน จ เตสํ ปฏิวิทฺธคุเณน โชตาเปตีติ เตสํ จิตฺตสนฺตานํ อสฺสทฺธิยาทิกิเลสมลวิธมเนน ปภสฺสรํ กโรติฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ ตาย เทสนาย ปาเปตพฺพํ อตฺถํ ปโยชนํ ทฬฺหํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อยํ โน’’ติอาทิฯ กมฺมการกจิตฺตํ นาม โอตรณจิตฺตํฯ ‘‘โยนิโสมนสิการปุพฺพกํ วิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติ โอหิตโสตาติ อนญฺญวิหิตตาย ธมฺมสฺสวนาย อปฺปิตโสตา, ตโต เอว ตทตฺถํ ฐปิตโสตาฯ
เอเต รูปาทโย ขนฺเธ ยญฺจ สงฺขตํ สมิทฺธปจฺจเยหิ กตํ, ตญฺจ ‘‘เอโส อหํ น โหมิ, เอตํ มยฺหํ น โหตี’’ติ ปสฺสนฺโตติ โยชนาฯ เขโม อตฺตาติ เขมตฺตา, ตํ เขมตฺตํฯ เตนาห ‘‘เขมิภูตํ อตฺตภาว’’นฺติฯ ปริเยสมานา มารเสนาฯ
ปตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา
๑๕๓. สญฺชายติ เอตสฺมาติ สญฺชาติ, โส เอว สมฺปยุตฺตธมฺโม สโมสรติ เอตฺถาติ สโมสรณํ, โส เอว อตฺโถ, เตน สญฺชาติสโมสรณฏฺเฐนฯ ภยเภรวํ สทฺทนฺติ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, ตเทว ยสฺส กสฺสจิ เภรวาวหตฺตา เภรวํ, เทวาทิสทฺทนฺติ อตฺโถฯ วิคตวลาหเก เทเว อุปฺปาตวเสน อุปฺปชฺชนกสทฺโท เทวทุนฺทุภิฯ อสนิปาตาทิสทฺโท อสนิปาตสทฺโทฯ อุนฺทฺรียตีติ วิปริวตฺตติฯ โลโก อธิมุจฺฉิโตติ อติถทฺธกาโย วิย มุจฺฉํ อาปนฺโนฯ มารสฺสาติ กิเลสมารสฺสฯ ฐานภูตนฺติ ปวตฺติฏฺฐานภูตํฯ
ฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ปิณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๑๕๔. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ญาติมิตฺตกุเลฯ ปาหุนกานีติ ปหิตพฺพปณฺณาการานิฯ อาคนฺตุกปณฺณาการานีติ อาคนฺตุกานํ อุปคตานํ สยํจรทิวเสติ กุมารกานญฺจ กุมาริกานญฺจ สยํ อตฺตนา จริตพฺพฉณทิวเสฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สมวยชาติโคตฺตา’’ติอาทิมาหฯ สมวยสมชาติกสมโคตฺตาติ ปจฺเจกํ สม-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ โคตฺตสมตา จ อาวาหวิวาหโยคฺยตาวเสน ทฏฺฐพฺพา, น เอกโคตฺตตาวเสนฯ ตโต ตโต คามโตฯ อญฺญสฺมิํ ทาตพฺเพ อสติฯ ฉณวเสน ปหิณิตุํ สมฺปาทิตํ ปูวํ ฉณปูวํฯ ตาสํ สมฺปตฺติยาติ ตาสํ ทานํ ธมฺมสฺสวนญฺจาติ ตสฺสา ทุวิธายปิ สมฺปตฺติยาฯ
ญาณํ นาม อาวชฺชนปุพฺพกํ, ตสฺมา อชานนสฺส ‘‘อนาวชฺชนตายา’’ติ การณํ วตฺวา ‘‘พุทฺธาน’’นฺติอาทิมาหฯ อุปจารเภทนฺติ พุทฺธํ ทิสฺวา มนุสฺเสหิ กาตพฺพอุปจารสฺส ภินฺทนํฯ ภินฺทิตุนฺติ วิธมิตุํฯ
ภควา ปนาติ ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโกฯ เตน น เกวลํ ภควา อุปฺปณฺฑนํ ปริหรนฺโต ตํ คามํ น ปุน ปาวิสิ, อถ โข มารํ อนุกมฺปนฺโตติ อิทํ วิเสสํ โชเตติฯ
ชเนสีติ อปุญฺญํ ชเนสิ, ชเนนฺโต จ ยถา ตโต อายติํ ถิรตรํ มหนฺตํ ทุกฺขํ นิปฺผชฺชิสฺสติ, เอวํ นิปฺผาเทสิฯ อาสชฺชนนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กิญฺจติ มทฺทติ อภิภวตีติ กิญฺจนนฺติ อาห ‘‘มทฺทิตุํ สมตฺถ’’นฺติฯ
ปิณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. กสฺสกสุตฺตวณฺณนา
๑๕๕. นิพฺพานํ อปทิสิตฺวาติ นิพฺพานํ นิสฺสาย นิพฺพานคุเณ อารพฺภาติ อตฺโถฯ หฏหฏเกโสติ อิโต จิโต จ วิกิณฺณตฺตา อากุลากุลเกโสฯ จกฺขุสมฺผสฺสวิญฺญาณายตนนฺติ เอตฺถ ยถา จกฺขุคฺคหเณน ผสฺโส วิเสสิโต, เตน เอว วิญฺญาณายตนํฯ ตถา สติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส จ คหณํ อาปชฺเชยฺยาติฯ นนุ เจตฺถ จกฺขุคฺคหเณน วิเสสิตตฺตา จกฺขุทฺวาริกานํ สพฺเพสํ วิญฺญาณานํ คหณนฺติ? สจฺจเมตํ, ตญฺจ โข ปฐเมน จกฺขุคฺคหเณนาติ นายํ โทโสฯ ภวงฺคจิตฺตนฺติ อาวชฺชนาย อนนฺตรปจฺจยภูตเมว ‘‘สาวชฺชนก’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตทารมฺมณมฺปีติ ชวนจิตฺเตน สห ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิฯ ‘‘วิญฺญาณายตน’’นฺติ จ วุตฺเต นิมฺมลเมวฯ
‘‘จกฺขู’’ติ อวิเสสโต วุตฺตตฺตา ปน มารสฺส อยมฺปิ อตฺโถ อาปนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ โลเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปกฺกวิปกฺกนฺติ จกฺขุปากโรเคน อุปริ เหฏฺฐา จ สพฺพโส ปกฺกํ กุถิตํฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยํ โลเก กุฏฺฐกิลาสคณฺฑกจฺฉุอาทีหิ อุปทฺทุตํ วณปีฬกาทิวเสน ปคฺฆรนฺตํ อสุจิํ อนฺตมโส ปรมเชคุจฺฉรูปมฺปิ, สพฺพํ ตํ ตเวว โหตูติ เอวมาทิํ อปทิสติฯ
ยํ ภณฺฑกนฺติ หิรญฺญสุวณฺณาทิเขตฺตวตฺถาทิอุปกรณํ คหฏฺฐา, ปพฺพชิตา จ ยํ ปตฺตจีวราทิํ ‘‘มม อิท’’นฺติ อภินิวิสนฺตาว วทนฺติ, เอเตสุ ปริคฺคหตฺเถสุ จ เตสํ ปริคฺคาหกปุคฺคเลสุ จิตฺตํ ยทิ อตฺถิ, ตานิ อารพฺภ ตว จิตฺตํ ยทิ ภวติ, เอวํ ตฺวํ ตตฺถ พทฺโธ เอว โหสีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น เม สมณ โมกฺขสี’’ติฯ
ยํ ภณฺฑกํ วทนฺตีติ ยถาวุตฺตํ อุปกรณํ โลเก พหุชนา ‘‘มม อิท’’นฺติ วทนฺติฯ น ตํ มยฺหนฺติ ตํ มยฺหํ น โหติ, น ตตฺถ มม ตณฺหาวเสน มมนฺติ นตฺถิฯ น เต อหนฺติ เย ปุคฺคลา เอตฺถ พทฺธา, เตปิ อหํ น โหมิ, ตตฺถ เม ทิฏฺฐิพทฺโธ นตฺถิฯ น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสีติ เอวํ สพฺพโส พทฺธาภาเวน มุตฺตสฺส เม คตมคฺคมฺปิ มาร ตฺวํ น ทกฺขสิ น ปสฺสิสฺสสิ, เย ภวาทโย ตุยฺหํ วิสยา, เตสุ ภวโยนิคติอาทีสุ มยฺหํ คตมคฺคํ น ปสฺสิสฺสสิ ภวนิสฺสฏฺฐตฺตาติฯ
กสฺสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. รชฺชสุตฺตวณฺณนา
๑๕๖. อหนนฺติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อหนนฺเตนา’’ติ, ปจฺจตฺเต เอว วา ปจฺจตฺตวจนํ, ‘‘อหนนฺโต หุตฺวา’’ติ วจนเสเสน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อชินนฺติ อนฺโตคธเหตุอตฺถํ ‘‘ปรสฺส ธนชานิํ อกโรนฺเตนา’’ติฯ อการาเปนฺเตนาติ ปรสฺส ธนชานิํ อกาเรนฺเตนฯ อโสจนฺเตนาติ โภคพฺยสนาทิวเสน ปรํ อโสจนฺเตนฯ กสฺมา ภควา เอวํ จินฺเตสีติ ตตฺถ การณมาห ‘‘อิตี’’ติอาทินาฯ รชฺเช วิชิเต ทณฺฑกรปีฬิเตติ ธนทณฺฑาทิทณฺเฑน เจว พลินา จ พาธิเตฯ
อิชฺฌนกโกฏฺฐาสาติ เจโตวสิภาวาทิกสฺส สาธนกโกฏฺฐาสาฯ วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน อนุพฺรูหิตาฯ ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรเณน อปราปรํ ปวตฺติตาฯ ยุตฺตยานนฺติ ยถา ยุตฺตานํ อาชญฺญรถานํ สารถินา อธิฏฺฐิตํ ยถารุจิ ปวตฺตติ, เอวํ ยถารุจิปวตฺติตํ คมิตาฯ ปติฏฺฐฏฺเฐนาติ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฯ วตฺถุกตาติ สพฺพโส อุปกฺกิเลสโสธเนน อิทฺธิวิสยตาย ปติฏฺฐานภาวโต สุวิโสธิตปริสฺสยวตฺถุ วิย กตาฯ อวิชหิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต สุภาวิตภาเวน ตํตํอธิฏฺฐานโยคฺยตาย น ชหาปิตาฯ นิจฺจานุพทฺธาติ ตโต เอว นิจฺจํ อนุพทฺธา วิย กตาฯ สุปริจิตาติ สุฏฺฐุ สพฺพภาเคน ภาวนานุปจยํ คมิตาฯ อวิราธิตเวธิหตฺโถ วิยาติ อวิรชฺฌนภาเวน วิรชฺฌนหตฺโถ วิยฯ สุฏฺฐุ สมารทฺธาติ ภาวนาอุปฺปตฺติยา สมฺมเทว สมฺปาทิตาฯ จินฺเตยฺยาติ อตฺถุทฺธารวเสน จินฺเตยฺยฯ
ปพฺพตสฺสาติ ปพฺพโต ภเวยฺย กีทิสสฺสาติ อาห ‘‘สุวณฺณสฺสา’’ติอาทิฯ ชาตรูปสฺสาติ อาตปรูปสมฺปนฺนสฺสฯ ทฺวิกฺขตฺตุมฺปิ ตาว มหนฺโตติ ยตฺตโก โส ปพฺพโต โหติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ตตฺตโกฯ เอกสฺสาติ เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส นาลํ น ปริยตฺโต ตณฺหาย ทุปฺปูรณภาวาฯ เอวํ ชานนฺโตติ เอวํ ตณฺหาย ทุปฺปูรณภาวาทีนวตํ ชานนฺโตฯ สมํ จเรยฺยาติ ปรวตฺถุปรามาสาทิํ วิหาย กายาทีหิ สมเมว ปฏิปชฺเชยฺยฯ
ทุกฺขํ ตณฺหานิทานํ, ตณฺหา กามคุณนิทานา, ตสฺมา ทุกฺขสฺส ตณฺหาปจฺจยกามคุณนิทานตฺตํ วุตฺตํฯ ตนฺติ ทุกฺขํฯ ยโตนิทานํ โหตีติ ยํนิทานํ ยํการณํ ตํ ปวตฺตติฯ เอวํ โย อทกฺขีติ โย ปริญฺญาตวตฺถุโก เอวํ ทุกฺขํ ตสฺส นิทานภูเต กามคุเณ จ ตถโต ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสิฯ เกน การเณน นเมยฺย? ตํ การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ กามคุณอุปธินฺติ กามคุณสงฺขาตํ อุปธิํฯ สชฺชติ เอตฺถาติ สงฺโค เอโส, ลคฺคนเมตนฺติ เอวํ วิทิตฺวาฯ ตเมว กามาภิภูโต นปฺปฏิเสเวยฺย น ลคฺเคยฺยาติ เอวํ วินยาย วูปสมาย สิกฺเขยฺยาติฯ
รชฺชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ตติยวคฺโค
๑. สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา
๑๕๗. ชฏาจุมฺพฏเกนาติ สีเส ปฏิมุกฺเกน ชฏากลาเปนฯ อปริคฺคหพฺราหฺมณปพฺพชิตา หิ ชฏาย อุญฺฉาจริยํ จรนฺติฯ อุทุมฺพรทณฺฑญฺหิ อตฺตคุตฺตตฺถาย คหิตํ เตสํ อปฺปิจฺฉภาวปฺปกาสนํฯ เตนาห ‘‘อปฺปิจฺฉภาวปฺปกาสนตฺถ’’นฺติฯ สีสํ โอกมฺเปตฺวาติ เอตฺถ อติวิย สีสสฺส โอกมฺปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘หนุเกน อุรํ ปหรนฺโต อโธนตํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ชิวฺหํ นีหริตฺวาติ ลมฺพนจาลนวเสน มุขโต นิกฺขาเมตฺวาฯ เตนาห ‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิฯ ติสาขนฺติ ติภงฺคภกุฏิ วิย นลาเฏ ชาตตฺตา นลาฏิกํฯ เตนาห ‘‘นลาเฏ อุฏฺฐิตํ วลิตฺตย’’นฺติ, ติภงฺควลิกํ นลาเฏ กตฺวาติ อตฺโถฯ อตฺตโนว เตเลติ อตฺตโนว ปาปกมฺมนิพฺพตฺตเก เตเล, ปจิตพฺพฏฺฐานเคเหติ อธิปฺปาโยฯ
สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา
๑๕๘. มยฺหํ ลาภาติ เอวรูปสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺถุสฺส ปฏิลาโภ, เอวรูปสฺส จ นาม นิยฺยานิกสฺส สทฺธมฺมสฺส ปฏิลาโภ, เอวรูปานญฺจ สุปฺปฏิปนฺนานํ สพฺรหฺมจารีนํ ปฏิลาโภ, เอเต มยฺหํ สุลทฺธลาภาฯ มยฺหํ สุลทฺธนฺติ ยญฺเจตํ มม นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา, ตสฺมิญฺจ อภิรตีติ สพฺพญฺเจตํ มยา สุลทฺธํฯ ยถา ปนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุปฺปนฺโน, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จริตานุรูปวเสน มูลกมฺมฏฺฐานํฯ ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํฯ เอวมโหสีติ ‘‘ลาภา วต เม’’ติอาทินา เอวํ ปริวิตกฺโก อโหสิฯ นิสินฺนสทิโสติ นิสินฺโน วิยฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ ยสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนํ มาโร อุปสงฺกมิ, ตสฺมิํเยว ฐาเนฯ ตสฺสาติ สมิทฺธิตฺเถรสฺสฯ กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายนฺติ กมฺมฏฺฐานภาวนาย อนุยุญฺชนํ สปฺปายํ อุปการาวหํ ภวิสฺสติฯ
มยฺหนฺติ มยาฯ สติ จ ปญฺญา จ สติปญฺญา, ตา อริยมคฺเคน ชานนสมตฺถนภาเวน อวพุทฺธาฯ เถโร กิร ตทา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสิฯ กามนฺติ ยถารุจิฯ เกจิ ‘‘กามํ กรสฺสูติ อายสฺมโต ‘กามา’ติ มารสฺส อาลปน’’นฺติ วทนฺติฯ วิภิํสการหานีติ ภยานการหานิฯ รูปานีติ วิปฺปการานิฯ วิปฺปการตฺโถปิ หิ รูปสทฺโท ‘‘รูปํ ทสฺเสติ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ น กมฺเปสฺสสีติ สมณธมฺมกรณโต น จลิสฺสสิฯ
สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. โคธิกสุตฺตวณฺณนา
๑๕๙. ปพฺพตสฺส ปสฺเสติ ปพฺพตปาเท อุปจฺจกายํฯ สมเย สมเย ลทฺธตฺตา สามยิกํฯ เตนาห ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจตี’’ติฯ โลกิยวิมุตฺติ หิ อนจฺจนฺตปหายิตาย สมยวิมุตฺติ นาม, โลกุตฺตรวิมุตฺติ อจฺจนฺตปหายิตาย อสมยวิมุตฺติฯ ตาหิ สมนฺนาคตา ‘‘สมยวิมุตฺตา, อสมยวิมุตฺตา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ยาว ปฐมชฺฌานนิพฺพตฺตนํ, ตาว กสฺมา ปริหายีติ อตฺโถ? สาพาธตฺตาติ สโรคตฺตาฯ วาตปิตฺตเสมฺหวเสนาติ กทาจิ วาตปิตฺตวเสน, กทาจิ วาตเสมฺหวเสน, อุภินฺนมฺปิ สนฺนิปาตวเสนฯ อนุสายิโกติ กายํ อนุคนฺตฺวา สยิโต, ยาปฺยามยภาเวน ฐิโตติ อตฺโถฯ สมาธิสฺสาติ สมาธิภาวนายฯ อุปการกธมฺเม อุตุโภชนาทิเกฯ ปูเรตุนฺติ สโมธาเนตุํฯ ปริหายีติ สรีรสฺส อกลฺลภาวโตฯ
อาหเรยฺยนฺติ นิพทฺธา คติ โหติ เกวลํ พฺรหฺมโลกูปปตฺติโต, น โสตาปนฺนาทีนํ วิย ปริจฺฉินฺนภาเวนฯ เตนาห ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตตี’’ติฯ
ชลมานาติ สมุฏฺฐิตนิยตอิทฺธิยา อนญฺญสาธารณปริวารสมฺปตฺติยา จ สเทวเก โลเก ชลมานาฯ มํสจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ อานุภาวธราติ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยพุทฺธานุภาวสมฺปนฺนาฯ อานุภาวปริยาโยปิ หิ ชุติ-สทฺโท โหติ ‘‘อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺตี’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑๕๘๙, ๑๕๙๕) วิยฯ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํฯ ตนฺนิพฺพตฺตนา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฏฺฐพฺพาฯ สีลาทีนีติ อนุตฺตรสีลาทีนิฯ สิกฺขมาโนติ สิกฺขานิ ภาเวนฺโต อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทนฺโตฯ น จิตฺตภาวนาฯ เตนาห ‘‘สกรณีโย’’ติฯ ชเนติ สตฺตสฺส กาเย, สเทวเก โลเกติ อตฺโถฯ วิสฺสุตาติ อนญฺญสาธารเณหิ สีลาทิคุเณหิ วิสฺสุตาฯ
เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนอตฺตกิลมถํ อนุปฺปาทนวเสน วิกฺขมฺเภตฺวา ตํเยว เวทนํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตวิปสฺสนา วีถิเมว โอตรตีติ กตฺวา มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายี’’ติ วตฺวา ตสฺส ปเภทํ วิภชิตฺวา อิธาธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมสีสี นาม ติวิโธ โหตี’’ติอาทิมาหฯ อิริยาปถวเสน สมสีสี อิริยาปถสมสีสีฯ เอส นโย เสสทฺวเยปิฯ
อิริยาปถโกปนญฺจาติ อิริยาปเถหิ อสมาโยโคฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกเวลายเมวฯ ปรินิพฺพานวเสนาติ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานวเสน, น กิเลสกฺขยมตฺเตนฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ทฺวีสุ นเยสุฯ เอวํ สติ เตเนว อิริยาปเถน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา เตเนว อิริยาปเถน, เอกสฺมิํ อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพายนฺตา ขีณาสวา พหโวปิ สมสีสิโน เอว สมฺภเวยฺยุํฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
สีสญฺเจตฺถ ‘‘เอตฺถ จ ปวตฺติสีส’’นฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ ปวตฺติสีสํ ปวตฺตโต วุฏฺฐหนฺโต มคฺโค จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรณวเสน ยทิปิ ปริยาทียติ, ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสพฺภาวโต ‘‘ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ เขเปตี’’ติ อาหฯ กิเลสปริยาทาเนน ปน มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวารา จ กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๗๘; สํ. นิ. ๓.๑๒) วจนโต ปจฺจเวกฺขณปริสมาปเนน กิเลสปริยาทานํ สมาปิตํ นาม โหติ, ตํ ปน ปริสมาปนํ ยทิ จุติจิตฺเตน โหติ, เตเนว ชีวิตปริสมาปนญฺจ โหตีติ อิมาย วารจุติสมตาย กิเลสปริยาทานชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพาจริมตา เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ เอกโต อุปฺปาโท นตฺถี’’ติอาทิมาหฯ ทฺวินฺนํ จิตฺตานนฺติ จุติจิตฺตมคฺคจิตฺตานํฯ ตนฺติ ปจฺจเวกฺขณํ ปริปุณฺณชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา, อปริปุณฺณานํ วา ปญฺจกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาฯ กิญฺจาปิ ‘‘เอโก วา ทฺเว วา’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา ตทารมฺมณจิตฺตานี’’ติ, เหฏฺฐิมนฺเตน ปน ทฺเว ปวตฺตนฺติฯ
อุปฺปาเฏตฺวาติ อนุปาทิเสเสนาติ อนุปาทิเสสนิพฺพาเนนฯ
ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมสฺส วิย อยิตภาวํ ปวตฺติอาการํฯ ธูมสทิสา วลาหกา ธูมวลาหกา, ติมิรวลาหกา, เย มหิกา ‘‘ติมิร’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ อปฺปติฏฺฐิเตนาติ ปติฏฺฐํ อลภนฺเตนฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เอตํ กรณวจนํ, อนุปฺปตฺติธมฺเมนาติ อตฺโถฯ สติ หิ อุปฺปาเท ปติฏฺฐิตํ นาม สิยา, อฏฺฐกถายํ ปน ยเทว ตสฺส วิญฺญาณสฺส อปฺปติฏฺฐานการณํ, ตเทว ปรินิพฺพานการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปติฏฺฐิตการณา’’ติฯ
โสเกน ผุฏฺฐสฺสาติ ‘‘อผโล วต เม วายาโม ชาโต’’ติ โสเกน อภิภูตสฺสฯ อภสฺสถาติ พลวโสกาภิตุนฺนสฺส สติสมฺโมสา สิถิลํ คหิตา ภสฺสิ ปติตา สา กจฺฉาฯ
โคธิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สตฺตวสฺสานุพนฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๖๐. ยสฺมา ‘‘ปุเร โพธิยา ฉพฺพสฺสานี’’ติฯ อติคเหตฺวาติ อนุคนฺตฺวา ตสฺส ยถารุจิ ปฏิปตฺติํ อนุวตฺโต วิย หุตฺวาฯ
อวชฺฌายนฺโตติ ปชฺฌายนฺโตฯ ชิโต วิตฺตปราชิโต อสิ นุฯ ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ ครุตรํฯ
ขนิตฺวา อุมฺมูเลตฺวาฯ กามาสวาทีนิ ปชหนฺโต อนาสโวฯ
เปหีติ อเปหิฯ ปารคามิโนติ ปารงฺคมนสีลาฯ เตกาลิโก อยํ คามิ-สทฺโทติ อาห ‘‘เยปี’’ติอาทิฯ
มารวิสูกานีติ มารกณฺฏกานิ กณฺฏกสทิสานิ มารสฺส ทุราจารานิฯ วิรุทฺธเสวิตานิ วิโรธวเสน ตาสํเยว เววจนานิฯ ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมายู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิพฺเพชนียาติ นิพฺเพททายิกาฯ อุกฺกณฺฐนียาติ อุกฺกณฺฐวหาฯ
วิกปฺปวเสน เวทิตพฺโพ โอปมฺมปริกปฺปวิสยตฺตา ตสฺส กิริยาปทสฺสฯ เตนาห ‘‘อนุปริคจฺเฉยฺยา’’ติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ เมทวณฺณวตฺถุสฺมิํฯ มุทุนฺติ มุทุมธุรสํ วินฺเทยฺยาม ปฏิลเภยฺยามฯ อสฺสาโทติ อสฺสาเทตพฺโพฯ
สตฺตวสฺสานุพนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. มารธีตุสุตฺตวณฺณนา
๑๖๑. จินฺเตสีติ โสกวสิโก หุตฺวา จินฺตยิฯ คณิการหตฺถินิโยติ ทีปกกเรณุโยฯ เอกสตํ เอกสตนฺติ เอกสตํ เอกสตํ ปจฺเจกํ สตํ สตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอเกกํ สตํ สตํ กตฺวา’’ติฯ กุมาริวณฺณสตนฺติ กุมาริตฺถีนํ อตฺตภาวานํ สตํฯ ตา กิร ปฐมํ กญฺญารูเปน อตฺตานํ ทสฺเสสุํฯ อนุปคตปุปฺผานญฺหิ สมญฺญา กญฺญาติฯ ปุน ยถาวุตฺตกุมาริรูเปน อุปคตปุปฺผา หิ กุมารีฯ ปุน วธุการูเปนฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อวิชาตวณฺณสต’’นฺติ
อตฺถสฺส ปตฺตินฺติ เอกนฺตโต หิตานุปฺปตฺติํฯ หทยสฺส สนฺตินฺติ ปรมจิตฺตุปสมํฯ กิเลสเสนนฺติ กามคุณสงฺขาตํ ปฐมํ กิเลสเสนํฯ สา หิ กิเลสเสนา อจฺฉราสงฺฆาตสภาวาปิ ปฏิปตฺถยมานา ปิยายิตพฺพอิจฺฉิตพฺพรูปภาวโต ปิยรูปสาตรูปา นาม อตฺตโน กิจฺจวเสนฯ เอโก อหํ ฌายนฺโตติ คณสงฺคณิกาย กิเลสสงฺคณิกาย จ อภาวโต เอโก อสหาโย อหํ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน นิชฺฌายนฺโตฯ อนุพุชฺฌินฺติ อนุกฺกเมน มคฺคปฏิปาฏิยา พุชฺฌิํ ปฏิพุชฺฌิํฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตวิเวกสุขสมธิคมนิมิตฺตํฯ อกรเณนาติ มิตฺตสนฺถวสฺส อกรเณนฯ สกฺขีติ สกฺขิภาโวฯ
กตเมน วิหาเรนาติ ฌานสมาปตฺตีนํ กตเมน วิหาเรนฯ อิธ ทุติยปทสฺส อตฺโถ วิสฺสชฺชนคาถาวณฺณนายเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ อนามนฺเตน ‘‘ตํ ปุคฺคล’’นฺติ สมฺมุขา ฐิตมฺปิ ภควนฺตํ อสมฺมุขา วิย กตฺวา วทติ, กถํ ตฺวนฺติ อตฺโถฯ
‘‘อวิตกฺกฌายี’’ติ วกฺขมานตฺตา อยเมเวตฺถ กายปสฺสทฺธิ เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน อสฺสาสปสฺสาสกายสฺส ปสฺสทฺธตฺตา ปสฺสทฺธกาโย’’ติฯ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิเก กมฺมาภิสงฺขาเรฯ กามาลยาทีนํ อภาวโต อนาลโยฯ น สรตีติ น สวติฯ ราควเสน หิ สตฺตา สํสารมนุสวนฺติฯ น ถิโนติ น ถินมิทฺธจิตฺโตฯ โมหวเสน หิ สตฺตา ถินมิทฺธํ อาปชฺชนฺตีติฯ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสนฺติ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค (วิภ. ๘๔๒, ๙๗๖) อาคเตสุ อฏฺฐสุ กิเลสสเตสุ อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตานิ อปเนตฺวา เสสา ปญฺญาสาธิกํ สตํ กิเลสา, เต พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๓๑) อาคตาหิ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีหิ สห ปญฺจปญฺญาสาธิกํ สตฺตสตํ โหติ; ตา จ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน ทิคุณิตา ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ ทสาธิกํ โหติ; ตํ อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา คณนุปคํ น โหตีติ ‘‘ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ อิตเรสํ อตีตาทิภาวามสนโต อคฺคหณํ ปหานสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อภิธมฺมฏีกายํ (ธ. ส. อนุฏี. นิทานกถาวณฺณนา) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ ปฐมปเทนาติ ‘‘น กุปฺปตี’’ติ อิมินา ปเทนฯ ทุติเยนาติ ‘‘น สรตี’’ติ ปเทนฯ ตติเยนาติ นีวรณปฺปหาเนน ขีณาสวตํ ทสฺเสติ, อนวเสสโต นีวรณานํ อจฺจนฺตปฺปหานํ อธิปฺเปตํฯ
ปญฺจทฺวาริกกิเลโสฆํ ติณฺโณติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน ปวตฺตนกิเลโสฆํ ตริตฺวา ฐิโตฯ กาโมฆทิฏฺโฐฆภโวฆฏฺฐกิเลสภาวโต ‘‘ปญฺโจฆคฺคหเณน วา ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ เวทิตพฺพานี’’ติ อาหฯ รูปราคาทโย วิเสสโต น ปญฺจทฺวาริกาติ วุตฺตํ ‘‘ฉฏฺฐคฺคหเณน ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ เวทิตพฺพานี’’ติฯ
มจฺจุราชสฺสาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มจฺจุราชสฺส หตฺถโต’’ติ อาหฯ นยมานานนฺติ อนาทเร สามิวจนนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นยมาเนสู’’ติฯ
อูหจฺจาติ ‘‘อิทมโวจา’’ติ เทสนํ นิฏฺฐาเปตฺวาติ เอเตน สํยุตฺเตสุ อยํ นิคมนปาฬิ, เหฏฺฐา อนาคตนยตฺตา ปน เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ลิขียตีติ ทสฺเสติฯ ททฺทลฺลมานาติ ชชฺชการสฺส หิ ททฺทการํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘อติวิย ชลมานา’’ติฯ นีหรีติ ตาสํ กายวจีวิการํ น มนสิกโรนฺโต ติณายปิ อมญฺญมาโนว อนเปกฺเขเนว นีหริฯ ผลโต ภฏฺฐนฺติ ผลสิปาฏิกโต ภฏฺฐํฯ กุณฺฑติณาทิคจฺฉตูลํ โปฏกิตูลํฯ
มารธีตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
มารสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ