๗. พฺราหฺมณสํยุตฺตํ
๑. อรหนฺตวคฺโค
๑. ธนญฺชานีสุตฺตวณฺณนา
๑๘๗. ธนญฺชานิโคตฺตาติ ธนญฺชานิโคตฺตาฯ ตสฺสา อุทานสฺส การณํ ปุจฺฉิตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย วิภาเวตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นานารสโภชนํ เทตีติ โยชนาฯ ปญฺจโครสสมฺปาทิตํ สาลิภตฺตํ สูปสากพฺยญฺชนํ นานารสํ พฺราหฺมณโภชนํฯ มณฺฑลคฺคขคฺคนฺติ มณฺฑลคฺคสงฺขาตํ ขคฺคํฯ ทุวิโธ หิ ขคฺโค มณฺฑลคฺโค ทีฆคฺโคติฯ ตตฺถ ยสฺส อคฺโค มณฺฑลากาเรน ฐิโต, โส มณฺฑลคฺโคฯ ยสฺส ปน อสิปุตฺติกา วิย ทีโฆ, โส ทีฆคฺโคฯ
สาสนาติ อนุสาสนาฯ ‘‘นโม…เป.… สมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตา ปญฺจปทิกคาถาฯ สตฺถุสาสเน หิ โลกิยจฺฉนฺทํ อนเปกฺขิตฺวา เอสา ปญฺจปทิกคาถาติ ทฏฺฐพฺพาฯ โอกฺกาวรธราติ ปุพฺพปุริสสงฺขาตอุกฺกากวํสวรธาริกาฯ สกฺกาติ สกฺกุเณยฺยํฯ
เอวนฺติ ‘‘สเจ เม องฺคมงฺคานี’’ติอาทินา อิมินา ปกาเรนฯ ‘‘ปญฺจ คาถาสตานิ ปน อฏฺฐกถํ อารุฬฺหานิ, อิธ ปน ทฺเว เอว อุทฺธฏา’’ติ วทนฺติฯ ปหริตุํ วาติ เอกวารมฺปิ หตฺเถน วา ปาเทน วา ปหริตุมฺปิ ปรามสิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถฯ โส หิ ตสฺสา อริยสาวิกาย อานุภาเวน อตฺตโน สามตฺถิเยน วเส วตฺตาปนตฺถํ สนฺตชฺชิตฺวาปิ ตทนุวตฺตนฺโต นิพฺพิโส อโหสิฯ เตนาห ‘‘โภตี’’ติอาทิฯ
ตสฺส พฺราหฺมณสฺสาติ อตฺตโน สามิกพฺราหฺมณสฺสฯ อุปสํหรนฺตีติ อุปเนนฺตีฯ ตสฺมิํ สมเยติ ‘‘ทสพลํ สรี’’ติฯ
ขนฺติโสรจฺจรหิตตาย กุชฺฌิตฺวาฯ ภิชฺชิตฺวาติ สํยตาภาวโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนฺตเร เมตฺติเภเทน ภิชฺชิตฺวาฯ เอวเมวาติ ยถา เอตรหิ อการเณน, เอวเมว อญฺญทาปิ อการเณนาติ อตฺโถฯ นิกฺการณตาทีปเน เอวํ-สทฺโท, เอว-สทฺโท ปน อวธารณตฺโถฯ นิกฺการณตา จ นาม นิรตฺถกตา, นิรตฺถกวิปฺปลาปภาเวเนตฺถ เอวํ-สทฺทสฺส คหเณ ปวตฺติ คเวสิตพฺพาฯ ครหตฺโถ วายํ เอวํ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํฯ ครหตฺถตา จสฺส วสลิสทฺทสนฺนิธานโต ปากฏา เอวฯ
คามนิคมรฏฺฐปูชิโตติ อิมินา คามนิคมรฏฺฐสามิเกหิ ปูชิตภาโว ทีปิโต คามาทีนํ เตสํ วเส วตฺตนโตฯ อสุกสฺส นาม ปุคฺคลสฺสฯ เสสนฺติ อภิกฺกนฺตนฺติอาทิ, ยมฺปิ จญฺญํ อิธาคตํ เหฏฺฐา วณฺณิตญฺจฯ
ธนญฺชานีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อกฺโกสสุตฺตวณฺณนา
๑๘๘. ภารทฺวาโชว โสติ ภารทฺวาโช นาม เอว โส พฺราหฺมโณฯ โคตฺตวเสน หิ ตยิทํ นามํ, วิเสเสน ปเนตํ ชาตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจมตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชานิกตาติ ญาติวคฺคหานิกตาฯ ปกฺโข ภินฺโนติ ตโต เอว ญาติปกฺโข นฏฺโฐฯ ยถา โทมนสฺสิโต อนตฺตมโนติ วตฺตพฺพํ ลภติ, เอวํ กุปิโตติ อาห ‘‘โทมนสฺเสน จา’’ติฯ ทสหีติ อนวเสสปริยาทานวเสน วุตฺตํ ปญฺจหิ คาถาสเตหิ อกฺโกสนฺโต ตถา อกฺโกเสยฺยาติ กตฺวาฯ ตตฺถ ปน เยน เกนจิ อกฺโกสนฺโตปิ อกฺโกสติเยว นามฯ กโรสิ มม ภาติกสฺส ปพฺพชฺชํฯ
สมฺภุญฺชตีติ สมฺโภคํ กโรติฯ อกฺโกสาทีหิ เอกโต ภุญฺชติฯ วีติหรตีติ พฺยติหารํ กโรติ, อกฺโกสโต ปจฺจกฺโกสนาทินา วินิมยํ ‘‘กตสฺส ปฏิการํ กโรตี’’ติฯ อสฺส อนุสฺสววเสน สุตฺวา ‘‘สปติ ม’’นฺติ สญฺญิโน ภยํ อุปฺปชฺชีติ โยชนาฯ อสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ สุตฺวาติ ปทํ อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ตเวเวตํ พฺราหฺมณาติ ‘‘อนุสฺสววเสนา’’ติฯ
ทนฺตสฺส สพฺพโส ทมถํ อุปคตตฺตาฯ นิพฺพิเสวนสฺสาติ ราคโทสาทิเหตุกวิปฺผนฺทนรหิตสฺสฯ ตสฺเสวาติ ปฏิกุชฺฌนฺตสฺเสว ปุคฺคลสฺส เตน โกเธน ปาปํ โหติ ปาปสฺส สนฺตานนฺตรสงฺกนฺติยา อภาวโตฯ เกจิ ปน ‘‘ตสฺเสวาติ ตสฺเสว ปฏิกุชฺฌนฺตปุริสสฺส เตน ปฏิกุชฺฌเนนฯ ปาปิโยติ ปฏิกุชฺฌนฺตปุคฺคลสฺส ลามกตโร’’ติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วทนฺติฯ สติยา สมนฺนาคโต หุตฺวา ปฏิสงฺขาเน ฐิโต อธิวาเสติ, น สโห มูฬฺโห หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตนฺติ อุภินฺนํ อุปฺปนฺนโกธสงฺขาตํ กิเลสพฺยาธิํ ติกิจฺฉนฺตํ วูปสเมนฺตํ ตํ ปุคฺคลํฯ โย ปุคฺคโลติอาทินา ปุริมาสุ คาถาสุ ปวตฺติตานิ ปทานิ สมฺพนฺธิตฺวา ทสฺเสติฯ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ยาถาวโต วินีตา อริยธมฺมสฺส โกวิทา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ธมฺมสฺสาติ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมสฺสา’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺมสฺส วา’’ติฯ
อกฺโกสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อสุรินฺทกสุตฺตวณฺณนา
๑๘๙. เตเนวาติ ภาตุปพฺพชิเตเนวฯ อสฺเสวาติ ติติกฺขสฺสฯ ‘‘ตํ ชยํ โหตี’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โส ชโย โหตี’’ติ, ทุชฺชยํ โกธํ ติติกฺขาย ชินนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ติติกฺขาทโย น โกธวสิกํ ธุรํ, ตํ ปน พาลานํ มญฺญนามตฺตนฺติ ‘‘กตมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิชานโตว ชโย น อวิชานโต ติติกฺขาย อภาวโตฯ น หิ อวิชานนฺโต อนฺธพาโล โกธํ วิเชตุํ สกฺโกติฯ เกวลํ ชยํ มญฺญติ กิเลเสหิ ปราชิโต สมาโนปีติ อธิปฺปาโยฯ
อสุรินฺทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. พิลงฺคิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๐. สุทฺธนฺติ เกวลํ สมฺภารวิรหิตํฯ สมฺภารยุตฺตนฺติ กฏุกภณฺฑาทิสมฺภารสหิตํฯ กญฺชิโต นิพฺพตฺตตฺตา กญฺชิกํ, อารนาลํ, พิลงฺคนฺติ อตฺโถฯ นามํ คหิตํ สงฺคีติกาเล ‘‘พิลงฺคิกภารทฺวาโช’’ติ ตโยติ ธนญฺชานิยา สามิโก ภารทฺวาโช, อกฺโกสกภารทฺวาโช, อสุนฺทริกภารทฺวาโชติ อาทิโต ตีสุ สุตฺเตสุ อาคตา ตโยฯ เมติ มยฺหํฯ
พิลงฺคิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อหิํสกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๑. เอสาติ พฺราหฺมโณฯ ‘‘อหิํสโก อห’’นฺติ ตทตฺถํ สาเธตุํ อิจฺฉาย กเถสีติ วุตฺตํ ‘‘อหิํสกปญฺหํ ปุจฺฉี’’ติฯ ตถา เจ อสฺสาติ ยถา เต นามสฺส อตฺโถ, ตถา เจตํ ภเวยฺยาสิ อนฺวตฺถนามโก ภเวยฺยาสิ อหิํสโก เอว สิยาติฯ น ทุกฺขาเปติ ทุกฺขมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, ทุกฺขโต อปเนตีติ อตฺโถฯ
อหิํสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ชฏาสุตฺตวณฺณนา
๑๙๒. ชฏาปญฺหสฺสาติ ‘‘อนฺโตชฏา พหิชฏา’’ติ เอวํ ชฏาปริยายสฺส ปญฺหสฺสฯ
ชฏาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๓. สุทฺธิกปญฺหสฺสาติ สีลสมฺปนฺโนติ ปญฺจวิธนิยมลกฺขเณน สีเลน สมนฺนาคโตฯ ตโปกมฺมนฺติ อนสนปญฺจาตปตปฺปนาทิปริเภทนตโปกมฺมํ กโรนฺโตปิฯ วิชฺชาติ ตโย เวทาติ วทนฺติ ‘‘ตาย อิธโลกตฺถํ ปรโลกตฺถํ ญายนฺตี’’ติ กตฺวาฯ โคตฺตจรณนฺติ โคตฺตสงฺขาตํ จรณํฯ พฺราหฺมโณ สุชฺฌติ เชฏฺฐชาติกตฺตาฯ ตถา หิ โส เอว ตปํ อาจริตุํ ลภติ, น อิตโรฯ อญฺญา ลามิกา ปชาติ อิตรวณฺณํ วทติฯ วจนสหสฺสมฺปีติ คาถาเนกสหสฺสมฺปิฯ อนฺโต กิเลเสหิ ปูติโก สภาเวน ปูติโกฯ กิลิฏฺเฐหิ กายกมฺมาทีหิ กายทุจฺจริตาทีหิฯ
สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อคฺคิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๔. อคฺคิปริจรณวเสนาติ สนฺนิหิโตติ มิสฺสีภาวํ สมฺปาปิโตฯ ตถาภูโต จ โส สปฺปินา สทฺธิํ โยชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘สํโยชิโต’’ติฯ อปายมคฺคํ โอกฺกมติ มิจฺฉาทิฏฺฐิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนํ อตฺตโน สนฺตาเน สมุปฺปาทนโตฯ เตนาห ‘‘อิมํ ลทฺธิ’’นฺติอาทิฯ
ชาติยาติ สโทสกิริยาปราธสฺส อสมฺภเวน ปริสุทฺธาย ชาติยาฯ นานปฺปกาเร อฏฺฐารสวิชฺชาฏฺฐานสญฺญิเต คนฺเถฯ สุตวาติ สุตฺวา นิฏฺฐํ ปตฺโต อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ
ปุพฺเพนิวาสญาเณนาติ อิทํ โลเก สาสเน จ นิรุฬฺหตาวเสน วุตฺตํฯ อญฺเญ หิ ปุพฺเพนิวาสํ ชานนฺตา ปุพฺเพนิวาสญาเณเนว ชานนฺติ, ภควา ปน สพฺพญฺญุตญฺญาเณนปิ ชานาติฯ ทิพฺเพน จกฺขุนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สพฺพโส ชาติ ขียติ เอเตนาติ ชาติกฺขโย, อคฺคมคฺโค ชานิตฺวา โวสิตโวสาโนติ วิชานิตพฺพํ จตุสจฺจธมฺมํ มคฺคญาเณน ชานิตฺวา โสฬสนฺนมฺปิ กิจฺจานํ โวสิตโวสาโนฯ
อุปฺปตฺติํ ทีเปตฺวาติ ปายสทานสฺส อาคมนํ ปกาเสตฺวาฯ คาถาหิ อภิคีตนฺติ ทฺวีหิ คาถาหิ มยา อภิคีตํฯ อภุญฺชิตพฺพนฺติ ภุญฺชิตุํ น ยุตฺตํฯ ‘‘อโภชเนยฺย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ภควโต อชฺฌาสโย อจฺจนฺตเมว สุทฺโธติ? สจฺจเมตํ, พฺราหฺมโณ ปน ปุพฺเพ อทาตุกาโม ปจฺฉา คาถา สุตฺวา ธมฺมเทสนาย มุทุหทโย หุตฺวา ทาตุกาโม อโหสิ, ตสฺมา ตํ ภิกฺขูนํ อนาคเต ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนตฺถํ ปฏิกฺขิปิฯ ตถา หิ อนนฺตรสุตฺเต กสิภารทฺวาชสุตฺเต จ เอวเมว ปฏิปชฺชิฯ เตนาห ‘‘ตฺวํ พฺราหฺมณา’’ติอาทิฯ กิลญฺชมฺหิ…เป.… ปกาสิตาติ เอเตน คาถํ อุทฺเทสฏฺฐาเนว ฐเปตฺวา ภควา พฺราหฺมณสฺส วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติ ทสฺเสติฯ คายเนนาติ คายนเกน, คาเนน วาฯ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจาติ สเทวกสฺส โลกสฺส หิตญฺเจว ตสฺส การณญฺจฯ สมฺปสฺสนฺตานนฺติ สมฺมเทว ปสฺสนฺตานํฯ ธมฺโมติ ปเวณิอาคโต จาริตฺตธมฺโม น โหติฯ โภชเนสุ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุธาโภชน’’นฺติ อาหฯ ธมฺเม สตีติ อริยานํ อาจารธมฺเม สติ ตํ อาลมฺพิตฺวา ชีวนฺตานํ เอตเทว เสฏฺฐนฺติ ‘‘โสมํ ภุญฺเชยฺย ปายส’’นฺติ ตํ อารพฺภ กถาย อุปฺปนฺนตฺตาฯ
สลฺลกฺเขติ อยํ พฺราหฺมโณฯ เสสา ปจฺจยา นิทฺโทสา เต อารพฺภ กถาย อปฺปวตฺติตตฺตาฯ กุกฺกุจฺจวูปสนฺตนฺติ อนฺเนน ปาเนนาติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ เตนาห ‘‘เทสนามตฺตเมต’’นฺติฯ พหุสสฺสผลทายกํ สุเขตฺตํ วิย ปฏิยตฺตนฺติ สมฺมา กสนพีชนอุทกานยนาปนยนาทินา สุสชฺชิตํ เขตฺตํ วิย สีลาทิคุณวิเสสสมฺปาทเนน ปฏิยตฺตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ เอตํฯ
อคฺคิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. สุนฺทริกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๕. อาเนตฺวา อาหุติฯ สปฺปิมธุปายสาทีหิ อคฺคิํ ชุโหติ เอตฺถาติ อคฺคิหุตฺตํ, สาธิฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อคฺยายตน’’นฺติอาทิฯ สุวิโสธิโต จสฺสาติ นิหีนชาติกานํ อเนน สุฏฺฐุ วิโสธิโต จ ภเวยฺยฯ ‘‘เม’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ
อผลํ กโรตีติ อิโต ปฏฺฐาย ยาว เทมีติ ปทํฯ ตาว อนนฺตรสุตฺตวณฺณนาย อาคตสทิสเมวาติ เปยฺยาลวเสน ฐเปสิ, น สปฺปิสงฺขารฏฺฐปนํฯ หิมปาตสฺส จ สีตวาตสฺส จ ปฏิพาหนตฺถนฺติ อการณเมตนฺติ ตํ อนาทิยิตฺวา อญฺญเมว สุการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิพโลวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สญฺชานิตฺวาติ ‘‘นายํ พฺราหฺมโณ’’ติ สญฺชานิตฺวาฯ
นีจเกสนฺตนฺติ รสฺสเกสนฺตํฯ พฺราหฺมณานํ สุทฺธิอตฺถา สิขาติ อาห ‘‘ปวตฺตมตฺตมฺปิ, สิขํ อทิสฺวา’’ติ, ‘‘ปรมหํสปริกฺขาทินา’’ติ เกจิฯ
อการณํ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส ชาติ อทกฺขิเณยฺยภาวเหตูนํ ปาปธมฺมานํ อปฏิกฺเขปภาวโตฯ เอตนฺติ สีลาทิเภทํ จรณํฯ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณํ อทกฺขิเณยฺยภาวการกปาปธมฺมานํ ตทงฺคาทิวเสน ปชหนโตฯ อสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ ตมตฺถนฺติ ตํ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณตาสงฺขาตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโตฯ สาลาทิกฏฺฐา ชาโตวาติ สาลาทิวิสุทฺธกฏฺฐาว ชาโตฯ สาปานโทณิอาทิอวิสุทฺธกฏฺฐา ชาโต อคฺคิกิจฺจํ น จ น กโรติฯ เอวนฺติ ยถา อคฺคิ ยโต กุโตจิ ชาโตปิ อคฺคิกิจฺจํ กโรติเยว, เอวํ จณฺฑาลกุลาทีสุ ชาโตปิ ทกฺขิเณยฺโย น น โหติ คุณสมฺปทาวเสน อริยานํ วํเส ปชาตตฺตาติ อาห ‘‘คุณสมฺปตฺติยา ชาติมา’’ติฯ ธิติยา คุณสมฺปตฺติยา ปมุขภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธิติยาติ วีริเยนฯ ตญฺหิ อนุปฺปนฺนานํ กุสลธมฺมานํ อุปฺปาทนปริพฺรูหเนหิ เต ธาเรติฯ หิริยา โทเส นิเสเธติ, สมฺมเทว ปาปานํ ชิคุจฺฉเน สติ เตสํ ปวตฺติยา อวสโร เอว โมนธมฺเมน ญาณสงฺขาเตน โอตฺตปฺปธมฺเมนฯ การณาการณชานนโกติ เตสํ เตสํ
ปรมตฺถสจฺเจน นิพฺพาเนน อารมฺมณปจฺจยภูเตน อริยมคฺเคน ทนฺโตฯ อินฺทฺริยทเมนาติ ตโต เอว อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน อุปคโตฯ วิทนฺติ เตหิ สจฺจานีติ เวทาฯ มคฺคเวทานํ อนฺตนฺติ อริยผลํฯ กิเลสานํ อนฺตนฺติ เตสํ อนุปฺปาทนิโรธฏฺฐานํฯ ยญฺโญติ อคฺคผลํฯ นิรตฺถกนฺติ อผลํ เตสํ อนาคมนโต, อาคตานมฺปิ อคฺคทกฺขิเณยฺยาภาวโตฯ ชุหติ เทติฯ
สุยิฏฺฐนฺติ สุทานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยลาเภนฯ สุหุตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อถ วา สุยิฏฺฐนฺติ สุฏฺฐุ สมฺมเทว ยิฏฺฐํ สาเร อุปนีตํ มม อิทํ เทยฺยวตฺถุฯ สุหุตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
อุปหฏมตฺเตติ พฺราหฺมเณน ‘‘ภุญฺชตุ ภว’’นฺติ อุปนีตมตฺเตฯ นิพฺพตฺติโตชเมวาติ สวตฺถุกํ อคฺคเหตฺวา วตฺถุโต วิเวจิตโอชเมวฯ เตน ตํ สุขุมตฺตํ คตนฺติ ตํ หพฺยเสสํ สพฺพโส สุขุมภาวํ คตนฺติ โอชาย อโนฬาริกตาย ปุริมากาเรเนว ปญฺญายมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน โอชาย เอว เกวลาย คหณํ สนฺธายฯ สา หิ อวินิพฺโภควุตฺติตาย วิสุํ คณฺหิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เทวตาหิปิ สวตฺถุกา คยฺหติฯ มนุสฺสานํ วตฺถูติ กรชกายมาหฯ โอฬาริกวตฺถุตาย เทวานํ วิย คหณี น ติกฺขาติ ทิพฺโพชสมฺมิสฺสตาย สมฺมา ปริณามํ น คจฺฉติฯ สุขุมาปิ สมานา ทิพฺโพชา เตน ปายเสน มิสฺสิตา โอฬาริกสมฺมิสฺสตาย สุขุมวตฺถุกานํ เทวานํ สุขทา น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘โคยูเส ปนา’’ติอาทินาฯ ปริโภควตฺถุโน โอฬาริกตาย วา เทวานํ ทุกฺกรํ สมฺมา ปริณาเมตุํ, ทิพฺโพชาย ครุตรภาเวน มนุสฺสานํฯ เตนาห ภควา ‘‘น ขฺวาห’’นฺติอาทิฯ สมาปตฺติจิตฺตสมุฏฺฐิตา เตโชธาตุ ฌานานุภาวสนฺเตชิตา ติกฺขตรา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐ…เป.… ปริณาเมยฺยา’’ติฯ ภควโต ปน สุทฺเธเนว ปริณมตีติ วุตฺตํ ‘‘ปากติเกเนวา’’ติ, ฌานานุภาวปฺปตฺเตน ฌาเนน วินา สภาวสิทฺเธเนวฯ
‘‘อปฺปหริเต’’ติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปหริเตติ อหริเต’’ติฯ ปาติสเตปิ ปายเสฯ น อาลุฬตีติ น อาวิลํ โหติฯ อนาคนฺตาว คจฺเฉยฺย ‘‘อตฺตนาปิ
ทารุ สมาทหาโนติ ทารุหริทฺทิ ทารุสฺมิํ ตสฺส ทหนฺโตฯ ยทีติอาทิ ทารุฌาปนสฺส พหิทฺธภาวสาธนํ อสุทฺธเหตูนํ ปฏิปกฺขาภาวโต ตสฺสฯ ขนฺธาทีสุ กุสลาติ เตสุ สภาวโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ชานนโต เฉกา ปณฺฑิตาฯ ญาณโชตินฺติ ญาณมยํ โชติํฯ ชาเลมีติ ปชฺชลิตํ กโรมิฯ นิจฺจํ ปชฺชลิตคฺคิ สพฺพตฺถกเมว วิคตสมฺโมหนฺธการตาย เอโกภาสภาวโตฯ สพฺพโส วิกฺเขปาภาวโต นิจฺจสมาหิตตฺโตฯ เอวํ วทตีติ จริตํ พฺรหฺมจริยํ คเหตฺวา จรามีติ เอวํ วตฺตมานํ วิย วทติ อาสนฺนตํ หทเย ฐเปตฺวาฯ
ขาริภาโรติ ขาริภารสทิโสฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ขนฺเธน วยฺหมาโนติ กาเช ปกฺขิปิตฺวา ขนฺเธน วยฺหมาโนฯ ปถวิยา สทฺธิํ ผุเสติ ภารสฺส ครุกภาเวน กาชสฺส ปริณมเนนฯ มาเนน อตฺตโน ชาติอาทีนิ ปคฺคณฺหโต อญฺญสฺส ตานิ น สหตีติ อาห – ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อิสฺสํ อุปฺปาเทนฺโต’’ติ, ตตฺถ ตตฺถ ชาติอาทิมานวตฺถุสฺมิํ ครุตรคฺคหเณน สํสีเทยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ โกโธ ธูโมติ ยถาปิ ภาสุโร อคฺคิ ธูเมน อุปกฺกิลิฏฺโฐ, เอวํ โกเธน อุปกฺกิลิฏฺโฐฯ ญาณคฺคีติ ตสฺส โกโธ ธูโมฯ มุสาวาโทว โมสวชฺชํฯ ยถา ญาเณ สติ มุสาวาโท นตฺถิ, เอวํ มุสาวาเท สติ ญาณมฺปีติ เตน ตํ นิโรธิตํ วิย โหตีติ อาห – ‘‘มุสาวาเทน ปฏิจฺฉนฺนํ ญาณ’’นฺติฯ ยถา สุชาย วินา พฺราหฺมณานํ ยาโค น อิชฺฌติ, เอวํ ปหูตชิวฺหาย วินา สตฺถุ ธมฺมยาโค น อิชฺฌตีติ ชิวฺหา สุชาปริยายา วุตฺตาฯ โชติ ฐิยติ เอตฺถาติ โชติฏฺฐานํ เวทิ, ยํ อคฺคิกุณฺฑํฯ สตฺตานํ หทยํ โชติฏฺฐานํ ญาณคฺคิโน ตตฺถ สมุชฺชลนโตฯ อตฺตาติ จิตฺตํ ‘‘อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ
ธมฺโม รหโทติ อสฺสทฺธิยาทิอาลสิยาภาวโต กิเลสมลปกฺขาลนโต ปรมคฺคินิพฺพุตาวหนโต อริยมคฺคธมฺโม อนาวิโล รหโทฯ เหฏฺฐุปริยวาลุกาติ วิปริวตฺติตวาลุกา หุตฺวาฯ อาลุฬาติ ปณฺฑิตานํ ปสตฺโถติ ปณฺฑิตานํ ปุรโต เสฏฺโฐฯ เสฏฺฐภาเวน สนฺโต ปาสํโส หุตฺวา กิเลเส ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทตีติ สพฺภีติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘อุตฺตมฏฺเฐนา’’ติฯ ตถา จาห ภควา ‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ’’ติ (ธ. ป. ๒๗๓)ฯ
วจีสจฺจนฺติ อิมินา ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา สุปริสุทฺธา โหตี’’ติ สมฺมาวาจํ ทสฺเสติฯ สจฺจสํยมปเทหิ ทสฺสิตา มคฺคธมฺมา อิธ ‘‘ธมฺโม’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘ธมฺโมติ อิมินา…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ มคฺคสจฺจํ คหิตํ อนนฺตรคาถาย อเนเกหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ อตฺถโตติ ปุพฺพงฺคมตฺตาทิอตฺถโตฯ ตาย หิ สกิจฺจํ กโรนฺติยา อิตเร สพฺเพปิ ตทนุวตฺติกา ตคฺคติกตฺตาติ สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปการกภาเวน ตาย สมานคติกตฺตาฯ อารมฺมณญฺหิ วิตกฺเกนาหฏํ ปญฺญา วิจินิตุํ สกฺโกติฯ ตถา หิ โส ปญฺญากฺขนฺเธน สงฺคหํ คโตฯ ธมฺโมติ สภาวโต สมาธิ คหิโต, อิตเร ทฺเว ตทุปการตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓; ม. นิ. ๓.๑๙๗; สํ. นิ. ๕.๓๗๘) สมาธิ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุตฺโตฯ ปรมตฺถสจฺจํ คหิตํ สพฺเพสํ เสฏฺฐภาวโตฯ ยถาห – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔)ฯ อตฺถโตติ ตโต เอว ปรมตฺถโต, อนนฺตรํ วุจฺจมานานํ วา มคฺคธมฺมานํ อารมฺมณภาวโตฯ ปญฺจงฺคานิ คหิตานิ ตาสํ มคฺคภาวโตฯ ตีณิ องฺคานิฯ พฺรหฺมจริยํ นามาติ เอตํ นิพฺพานคามิ อุตฺตมฏฺเฐน มคฺคพฺรหฺมจริยํ นามฯ มชฺเฌ สิตาติ ลีนุทฺธจฺจาทิอนฺตทฺวยวิวชฺชเนน มชฺเฌ มชฺฌิมปฏิปทาภาวนํ นิสฺสิตาฯ สสฺสตุจฺเฉทคฺคหณํ เหตฺถ ปธานตาย นิทสฺสนมตฺตํฯ เสฏฺฐปฺปตฺตีติ เสฏฺฐภาวปฺปตฺติฯ ต-กาโร ปทสนฺธิกโรติ ‘‘ส อุชุภูเตสู’’ติ วตฺตพฺเพ มชฺเฌ ต-กาโร ปทสนฺธิกโร, ‘‘ส ทุชฺชุภูเตสูติ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ ท-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ส-อิติ สุนฺทริโก พฺราหฺมโณ วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘ส ตฺว’’นฺติ, โส ตฺวนฺติ อตฺโถฯ ธมฺโม สาริโย ปริธานภูตา อลงฺการา เอตสฺสาติ ธมฺมสารีฯ อถ วา ธมฺเมหิ สาริตวาติ ธมฺมสารี, เตหิ สาเรตฺวา ฐิตวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กุสลธมฺเมหี’’ติอาทิฯ
สุนฺทริกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. พหุธีตรสุตฺตวณฺณนา
๑๙๖. สมนฺตโตติ อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชนํฯ ทฺวินฺนํ อูรูนํ อญฺญมญฺญพนฺธนวเสน อาภุชิตาการํ สนฺธายาห ‘‘อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา’’ติฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฏฺฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท อภิสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุเรกฺขโตติ อตฺโถฯ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิยฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ หิ นิยฺยานฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ฉพฺพณฺณา…เป.… นิสีทิ พฺราหฺมณสฺส ปสาทสญฺชานนตฺถํฯ อฏวิมุขา จรมานาติ โคจรํ คณฺหนฺตาฯ
อชฺชสฏฺฐินฺติ อชฺช ฉทิวสมตฺตกาติ อชฺชโต ฉฏฺฐทิวสมตฺตกาฯ ลามกาติ นิหีนา นิปฺผลาฯ เตนาห ‘‘ติลขาณุกา’’ติอาทิฯ
อุสฺสาเหนาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ปสาเรน อภิภวเนนฯ ตํ ปน เนสํ อภิภวนํ ทสฺเสตุํ ‘‘กณฺณนงฺคุฏฺฐาทีนี’’ติอาทิมาหฯ
‘‘อุปฺปาฏกปาณกา’’ติ ตจํ อุปฺปาเฏตฺวา วิย ขาทกปาณกา อูกามงฺคุลาทโยฯ
กฬารปิงฺคลาติ นิกฺขนฺตปิงฺคลกฺขิกา, กฬารปิงฺคลาติ วา รตฺตคตฺตา จ ปิงฺคลจกฺขุกา จฯ ติลกาหตาติ อาหตติลกา, ติลปฺปมาเณหิ พินฺทูหิ สมนฺตโต สนฺถตสรีราฯ
ปฏิคาถาหิ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสีติ ปกติยา ตสฺส อตฺตนา กเถตพฺพํ ธมฺมเทสนํ ปพฺพชฺชาคุณกิตฺตนวเสน สตฺตหิ วฑฺเฒสิฯ ปพฺพชิตฺวาติ
ยถา จ ตตฺถ ภควา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ตํ ตํ กุลฆรํ เปเสตฺวาติ ตํ ตํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธีตรํ ตสฺส ตสฺสานุจฺฉวิกสฺส พฺราหฺมณสฺส เทนฺโต ตํ ตํ กุลฆรํ เปเสตฺวา พฺราหฺมณธมฺเม ครุกรณาภาวโตฯ
‘‘นฏฺเฐ มเต ปพฺพชิเต, นปุํสเกปิ ภตฺตริ;
อิตฺถิยา ปติเสฏฺฐาย, น อญฺโญ ปติ อิจฺฉิโย’’ติฯ –
อยญฺหิ พฺราหฺมณธมฺโมฯ อยฺยิกฏฺฐาเนติ มาตามหิฏฺฐาเน ฐเปสิ สตฺถุ จิตฺตาราธนวเสนาติฯ
พหุธีตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อุปาสกวคฺโค
๑. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา
๑๙๗. ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ ขนฺเธสุ ฐเปตฺวา ยุเค โยตฺเตหีติ โยตฺตรชฺชูหิ ยุตฺตานิ ปโยชิตานิ อิจฺเจว อตฺโถฯ
ปฐมทิวเสติ วปนทิวเสสุ ปฐมทิวเส อารทฺธทิวเสฯ ปญฺจงฺคานิปิ ปริปุณฺณานิ, ปเคว อิตรงฺคานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริปุณฺณปญฺจงฺคา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ หริตาลมโนสิลาอญฺชเนหิ อุรตฺถนาทีสุ ฐปิตตฺตา อาภาย อุชฺชลคตฺตาฯ อวเสสา พลีพทฺทาฯ กิลนฺตโคณํ โมเจตฺวา อกิลนฺตสฺส โยชนํ กิลนฺตปริวตฺตนํฯ
สีหกุณฺฑลานีติ สีหมุขกุณฺฑลานิฯ พฺรหฺมเวฐนนฺติ พฺรหฺมุโน เวฐนสทิสํ, อสฺสนขเวฐนสทิสนฺติ อตฺโถฯ
พุทฺธานํ ปญฺจ กิจฺจานิ ภวนฺติฯ ปุเรภตฺตกิจฺจนฺติ ภตฺตโต ปุพฺเพ พุทฺเธน กาตพฺพกิจฺจํฯ วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺติยา กาลํ วีตินาเมตฺวาฯ กทาจิ เอโกติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุรูปปฏิปตฺติทสฺสนํฯ ปกติยาติ ปกติพุทฺธเวเสนฯ พุทฺธานํ หิ รูปกายสฺส อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิต-พาตฺติํสมหาปุริส- ลกฺขณ-กายปฺปภา-พฺยามปฺปภา-เกตุมาลาวิจิตฺตตา พุทฺธเวโสฯ กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหีติ อิมินา ปารมีนํ นิสฺสนฺทภูตานิ ปาฏิหาริยานิ รุจิวเสเนว ปกาสนกานิ ภวนฺติ, น สพฺพทาติ ทสฺเสติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อินฺทขีลสฺส อนฺโต ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ภควโต กาเย ปีตรสฺมีนํ เยภุยฺยตาย ‘‘สุวณฺณรสสิญฺจนานิ วิยา’’ติ วตฺวา กายมฺหิ นีลาทิรสฺมีหิ ตหํ ตหํ ปีตมิสฺสิตํ สนฺธาย ‘‘วิจิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จา’’ติ วุตฺตํฯ มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ ตุฏฺฐรวรวนโตฯ
ตตฺถาติ คนฺธมณฺฑลมาเฬติ หตฺเถน กตปริภณฺเฑ สโมสริตคนฺธปุปฺผทาเม มณฺฑลมาเฬฯ
อุปฏฺฐาเนติ ปมุเขฯ ‘‘โอวทตี’’ติ วตฺวา ตตฺโถวาทํ สามญฺญโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺปตฺตีติ จกฺขาทิอินฺทฺริยปาริปูริ เจว หตฺถาทิสมฺปทา จฯ สมสฺสาสิตกาโย กิลมถวิโนทเนนฯ ‘‘ตญฺจ โข สมาปชฺชเนนา’’ติ วทนฺติฯ ทุติยภาเคติ อิมินา อปรภาคํ ตโย ภาเค กตฺวา ตตฺถ ปุริมภาคํ เสยฺยนิสชฺชาวเสน สมาปตฺตีหิ วีตินาเมตีติ ทสฺเสติฯ โลกนฺติ ราชคหาทีสุ ยํ ตทา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ อญฺญตฺถ วา พุชฺฌนกํ วิเนยฺยสตฺตโลกํ พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกติฯ กาลยุตฺตนฺติ เตสํ อินฺทฺริยปริปากกาลานุรูปํฯ สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ สมยยุตฺตนฺติ วา เตหิ อาชานิตพฺพวิเสสปฏิลาภานุรูปํฯ
ปฏิสลฺลีโนติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติํ สมาปนฺโนฯ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ตํ อวิราเธนฺโต, อชฺฌาสยานุรูปนฺติ อตฺโถฯ
สกล…เป.… เทวตาโยติ เอตฺถ โลกธาตุสากลฺยํ ทฏฺฐพฺพํ, น เทวตาสากลฺยํฯ น หิ มหาสมเย วิย สพฺพทา มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ กิลาสุภาโว กิลมโถฯ
วิหารจีวรปริวตฺตนวเสนาติ วิหาเร นิวตฺถนิวาสนปริวตฺตนวเสนฯ อาทิยิตฺวาติ ปารุปนวเสน คเหตฺวาฯ เตนาห ‘‘ธาเรตฺวา’’ติฯ ภิกฺขาจารนฺติ ภิกฺขตฺถํ จริตพฺพฏฺฐานํฯ
อติโรจมานนฺติ ตํ ตํ อติกฺกมิตฺวา สมนฺตโต สพฺพทิสาสุ วิโรจมานํฯ สรีรปฺปภนฺติ อตฺตโน สรีรปฺปภํฯ ชงฺคมํ วิย ปทุมสรนฺติ รตนมยกิญฺชกฺขํ รชตมยกณฺณิกํ สมนฺตโต สมฺผุลฺลิตกญฺจนปทุมํ สญฺจาริมสรํ วิยฯ คคนตลนฺติ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน สุวิสุทฺธอากาสตลํ วิยฯ ตมฺปิ หิ ตาราคณกิรณชาลสมุชฺชลตาย สมนฺตโต วิโรจติฯ กนกสิขรนฺติ กนกคิริสิขรํฯ สิริยา ชลมานนฺติ สพฺพโส อนวชฺชาย สพฺพากาเรน ปริปุณฺณกายตาย อนญฺญสาธารณาย รูปกายสิริยา สมุชฺชลํ, ยสฺสา รุจิรภาโว วิทฺเธ วิคตวลาหเก ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกลมโนมมณฺฑลํ จนฺทมณฺฑลํ อติโรจติ, ปภสฺสรภาโว สหสฺสรํสิกิรณเตโชชาลสมุชฺชลํ สูริยมณฺฑลํ อภิภวติ, เหมสมุชฺชลภาโว
สมนฺตปาสาทิเกติ สมนฺตโต ปสาทาวเหฯ ตญฺจ โข สพฺพโส สริตพฺพตายาติ อาห ‘‘ปสาทนีเย’’ติฯ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺเตติ กายวาจาหิ อนุตฺตรํ ทนฺตภาวญฺเจว อนุตฺตรํ จิตฺตวูปสมญฺจ สมฺปตฺเตฯ อปฺปสาเทนาติ ปสาทาภาเวน, ปสาทปฏิกฺเขเปน วา อสฺสทฺธิเยนฯ อุภยถาปิ โนติ อปฺปสาโท มจฺฉริยนฺติ อุภยถาปิ โน เอว, อถ โข อนตฺตมนตาย อุปารมฺภาธิปฺปาเยน อปสาเทนฺโต, ภควโต มุขโต กิญฺจิ เทเสตุกาโม วา เอวมาหฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อติตฺตนฺติ ติตฺติํ อคจฺฉนฺตํฯ กมฺมภงฺคนฺติ กมฺมหานิํฯ
ติกฺขปญฺโญ เอส พฺราหฺมโณ, ตถา หิ น จิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสติฯ กถาปวตฺตนตฺถมฺปิ เอวมาห – ‘‘เอวํ อหํ อิมสฺส กญฺจิ ธมฺมํ โสตุํ เวเนยฺยวเสนาติ อตฺตโน กสนการิภาวกิตฺตนมุเขน วิเนตพฺพปุคฺคลวเสนฯ
โอฬาริกานีติ ปากติกานิฯ ‘‘เอส อุตฺตมทกฺขิเณยฺโย’’ติ สญฺชาตพหุมาโนฯ ปาฬิยํ ‘‘ยุคํ วา นงฺคลํ วา’’ติ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถฯ เตน พีชาทิํ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา พีชํ วา อีสํ วา ปริคฺคหโยตฺตานิ วาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ ตถา หิ ภควา พฺราหฺมณสฺส ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติอาทิมาหฯ ปุพฺพธมฺมสภาคตายาติ ปฐมํ คหิตธมฺมสภาคตายฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกถารุฬฺหเมว คเหตพฺพญฺจ สทฺทโต อตฺถาปตฺติโต วา อิธ ทฏฺฐพฺพํฯ พุทฺธานํ อานุภาโว อยํ, ยทิทํ ปสงฺคาคตธมฺมมุเขน เทสนํ อารภิตฺวา เวเนยฺยวินยนํฯ
อนนุสนฺธิกาติ ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน อนนุสนฺธิกาฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ เอตฺถาติ เอติสฺสา เทสนายฯ โสติ ภควาฯ ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ อนุกมฺปายาติ อสพฺพญฺญู หิ สติปิ อนุกมฺปาย ปุจฺฉิตมตฺเต ติฏฺเฐยฺย, ตถา ชานนฺโตปิ อนนุกมฺปโก, ภควา ปน อุภยธมฺมปาริปูริยา ‘‘อิทํ อปุจฺฉิต’’นฺติ อปริหาเปตฺวา กเถติฯ สมูลนฺติอาทินา สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ พีชสฺส กสิยา มูลภาโว นานนฺตริยโต ตปฺปมาณวิธานโต จาติ อาห ‘‘ตสฺมิํ…เป.… กตฺตพฺพโต’’ติฯ เตน อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ กุสลาติ อิมินา อกุสลา ตโต อญฺญถาปิ กโรนฺติ, ตํ ปน อปฺปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ
ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส พีชฏฺฐานิยสฺส ธมฺมสฺส จ อุปการภาวโตฯ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโตติ ตถา วุตฺตธมฺมสฺส ผเลน สมฺพนฺธิตุํ โยเชตุํ สมตฺถภาวโตฯ ตโป วุฏฺฐีติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กสฺสกสฺส อุปการสฺส พีชสฺส อนนฺตรํ วุฏฺฐิ วุจฺจมานา อฏฺฐาเน วุตฺตา นาม น โหติฯ กสฺมา? พีชสฺส วปฺปกาเล อนุรูปาย วุฏฺฐิยา อิจฺฉิตพฺพโต, ตสฺมา อวสาเน มชฺเฌ วา วุจฺจมานาย ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถตา ตสฺสา วิภาวิตา น สิยาฯ อตฺตโน อวิสเยติ ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเมฯ ปจฺฉาปีติ กสิสมฺภารกถนโต ปจฺฉาปิฯ วตฺตพฺโพติ เอกนฺเตน วตฺตพฺโพฯ ตทนนฺตรํเยวาติ พีชานนฺตรํเยวฯ วุจฺจมานา วุฏฺฐิ สมตฺถา โหติ
สมฺปสาทลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมิํ สมฺมเทว ปสีทนลกฺขณาฯ โอกปฺปนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ ปกฺขนฺทนลกฺขณาฯ มูลพีชนฺติอาทีสุ มูลเมว พีชํ มูลพีชํฯ เอส นโย เสเสสุปิ พีชคามสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ภูตคาโม ปน มูลํ พีชํ เอตสฺสาติ มูลพีชนฺติอาทินา เวทิตพฺโพฯ พีชพีชนฺติ ปญฺจมํ ปน ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรูหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ รูปรูป’’นฺติ จ ยถาฯ เอวมฺปิ อิมินา อตฺเถน อิมสฺสปิ นิปฺปริยาโยว พีชภาโวติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํ สพฺพมฺปิ…เป.… คจฺฉตี’’ติฯ
อิทานิ กถญฺจิ วตฺตพฺเพ สทฺธาย โอปมฺมตฺเต พีเช สทฺธาย พีชภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กามํ สทฺธูปนิสํ สีลํ, ตถาปิ สมาธิสฺส วิย สพฺเพสมฺปิ อนวชฺชธมฺมานํ อาทิมูลภาวโต สทฺธายปิ ปติฏฺฐา โหตีติ อาห ‘‘เหฏฺฐา สีลมูเลน ปติฏฺฐาตี’’ติฯ ยสฺมา สพฺพสฺเสว ปุคฺคลสฺส สทฺธาวเสน สมถวิปสฺสนารมฺโภ, ตสฺมา สา ‘‘อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺฐาเปตี’’ติ วุตฺตาฯ ตนฺติ ธญฺญพีชํฯ ปถวิรสํ อาโปรสนฺติ สสมฺภารปถวีอาเปสุ ลพฺภมานํ รสํฯ คเหตฺวาติ ปจฺจยปรมฺปราย คเหตฺวาฯ ธญฺญปริปากคหณตฺถนฺติ ธญฺญปริปากนิพฺพตฺติอตฺถํฯ รสนฺติ สทฺธาสีลมูลเหตุสมถวิปสฺสนาภาวนารสํ อาทิยิตฺวาฯ อริยมคฺคนาเฬนาติ อริยมคฺคโสเตน อริยผลธญฺญปริปากคหณตฺถนฺติ อริยผลเมว กณฺโฑ ตพฺภนฺตโร ตํนิสฺสโยเยว ทณฺโฑฯ ปสโว นาม ปุปฺผํฯ วุทฺธินฺติ อวยวปาริปูริวเสน วุทฺธิํฯ วิรูฬฺหินฺติ มูลสนฺตานทฬฺหตาย วิรุฬฺหตํฯ เวปุลฺลนฺติ ปตฺตนาฬาทีหิ วิปุลภาวํฯ ขีรํ ชเนตฺวาติ ตรุณสลาฏุกภาวปฺปตฺติยา ตณฺฑุลสฺส พีชสฺส พีชภูตํ ขีรํ อุปฺปาเทตฺวาฯ เอสาติ สทฺธาฯ ปติฏฺฐหิตฺวาติ กมฺมปถากมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิสหิเตน อาทิโต ปวตฺตสีลมตฺเตน ปติฏฺฐหิตฺวาฯ วุทฺธินฺติอาทีสุ สุปริสุทฺธาหิ สีลจิตฺตวิสุทฺธีหิ วุทฺธิํ, ทิฏฺฐิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธีหิ วิรูฬฺหิํฯ มคฺคามคฺคปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีหิ เวปุลฺลํ ปตฺวาฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิขีรนฺติ อเนก…เป.… ผลนฺติ อเนกปฏิสมฺภิทา-อเนกาภิญฺญาณปริปุณฺณํ อรหตฺตผลสีสํ นิปฺผาเทติฯ
พีชกิจฺจกรณโตติ พีชกิจฺจสฺส กรณโตฯ ยญฺหิ ตํสทิสสฺส วิสทิสสฺส จ อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺฐาปนสมฺพนฺธนนิปฺผาทนสงฺขาตํ พีชสฺส กิจฺจํ, ตสฺส กรณโต นิพฺพตฺตนโต ‘‘เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมินา อนญฺญสาธารณํ สทฺธาย กุสลธมฺมานํ พีชภาวํ ทสฺเสติฯ สา จาติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ อิทานิ ตตฺถ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธาชาโต’’ติอาทิมาหฯ เตน ยถา สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส จ, เอวํ อนวเสสาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สทฺธา มูลการณนฺติ ทสฺเสติฯ
อินฺทฺริยสํวโร วีริยญฺจ อกุสลธมฺเม, ทุกฺกรการิกา ธุตงฺคญฺจ อกุสลธมฺเม เจว กายญฺจ ตปติ วิพาธตีติ ตโปติ วุจฺจติฯ อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโต วีริยสฺส โธรยฺหภาเวน คยฺหมานตฺตา, อิตเรสํ วุฏฺฐิภาวสฺส อนุยุญฺชมานตฺตาฯ อาทิ-สทฺเทน กลลงฺคารวุฏฺฐิอาทีนํ สงฺคโหฯ สมนุคฺคหิตนฺติ อุปคตํฯ วิรุหนามิลายนนิปฺผตฺติวจเนหิ ธญฺญพีชสนฺตานสฺส วิย เตสํ วุทฺธิยา สทฺธาพีชสนฺตานสฺส ตโปวุฏฺฐิยา อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อุปการตํ ทสฺเสติฯ
ปุริมปเทสุปีติ อปิ-สทฺเทน ปรปเทสุปีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘หิรี เม อีสา, มโน เม โยตฺต’’นฺติ อิจฺฉิตตฺตา, ‘‘สติ เม’’ติ เอตฺถ เม-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพฯ อุทกมฺปิ ตาว ทาตพฺพํ โหติ นทีตฬากาทิโต อาเนตฺวาฯ วีริยพลีพทฺเท จตุพฺพิเธ โยเชตฺวาฯ นิจฺจกาลํ อตฺถีติ วจนเสโสฯ
สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญา อธิปฺเปตา อมตปฺผลาย กสิยา อธิปฺเปตตฺตาฯ วิปสฺสนา ปญฺญา จาติ ทุวิธาปิ ปญฺญา อุปนิสฺสยา โหติ วิสิฏฺฐภาวโตฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ ปญฺญาติ ปกาเรหิ ชานาตีติ ปญฺญาฯ ปญฺญวตํ ปญฺญา ปุรโต โหติ โยนิโสมนสิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต, สหชาตาธิปตีสุ จ อุกฺกฏฺฐภาวโตฯ สิรีติ โสภคฺคํฯ สตํ ธมฺมา สทฺธาทโย, อนฺวายิกาติ อนุคามิโนฯ อีสาพทฺธา โหตีติ หิริสงฺขาตอีสาย พทฺธา โหติ ‘‘มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺสา’’ติฯ สมํ อุปเนตฺวา พนฺธิตฺวา พทฺธรชฺชุกตฺตา สมาธิโยตฺตํฯ เอกโต คมนนฺติ ลีนจฺจารทฺธสงฺขาตํ เอกปสฺสโต คมนํ วาเรติฯ มชฺฌิมาย วิปสฺสนาวีถิยา ปฏิปาทนโต กายาทีสุ สุภสุขนิจฺจตฺตภาววิคมเน ปญฺญาย วิเสสปจฺจยา สตีติ วุตฺตํ – ‘‘สติยุตฺตา ปญฺญา’’ติ ตสฺสา สติวิปฺปโยคาสพฺภาวโตฯ สนฺตติฆนาทีนํ อยํ วิเสโส – ปุริมปจฺฉิมานํ ธมฺมานํ นิรนฺตรตาย เอกีภูตานํ วิย ปวตฺติ สนฺตติฆนตา, เอกสมูหวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ สมูหฆนตา, ทุพฺพิญฺเญยฺยกิจฺจเภทวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติฯ กิจฺจฆนตา, เอการมฺมณวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ อารมฺมณฆนตาฯ สพฺเพสํ, สพฺพานิ วา กิเลสานํ มูลสนฺตานกานิ สพฺพ…เป.… สนฺตานกานิฯ อนุปฺปโยโค หิ อตฺโถฯ ปทาเลตีติ ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทติฯ สา จ โข ‘‘ปทาเลตี’’ติ วุตฺตา โลกุตฺตราว ปญฺญา อนุสยปฺปหานสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ สนฺตติฆนาทิเภทนา ปน โลกิยาปิ โหติ วิปสฺสนาวเสน ฆนวินิพฺโภคสฺส นิปฺผาทนโตฯ เตนาห ‘‘อิตรา ปน โลกิกาปิ สิยา’’ติฯ
หิรียตีติ ลชฺชติ, ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘ปาปเกหิ ธมฺเมหี’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, เหตุมฺหิ วา กรณวจนํฯ โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว, น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ รุกฺขลฏฺฐีติ รุกฺขทณฺโฑฯ เตน ปเทเสน กสนโต วิเสสโต นงฺคลนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อีสา ยุคนงฺคลํ ธาเรตี’’ติฯ กามํ ปญฺญารหิตา หิรี อตฺถิ, หิริรหิตา ปน ปญฺญา นตฺเถวาติ อาห ‘‘หิริ…เป.… อภาวโต’’ติฯ สนฺธิฏฺฐาเน กมฺปนาภาวโต อจลํฯ ถิรภาเวน อสิถิลํฯ หิริปฏิพทฺธปญฺญา ปฏิปกฺขวเสน จ อสิถิลภาเวน จ อจลา อสิถิลาติ อาห ‘‘อพฺโพกิณฺณา อหิริเกนา’’ติฯ นาฬิยา มินมานปุริโส วิย อารมฺมณํ มุนาติ ปริจฺเฉทโต ชานาตีติ มโนฯ มโนสีเสนาติ มนโส อปเทเสนฯ ตํสมฺปยุตฺโตติ อิมินา กุนฺตสหจรณโต ปุริโส กุนฺโต วิย มนสหจรณสมาธิ ‘‘มโน’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ สารถินาติ กสฺสเกนฯ โส หิ อิธ พลีพทฺทานํ สารณโต ปาจนโต ‘‘สารถี’’ติ อธิปฺเปโตฯ เอกาพนฺธนนฺติ เอกาพทฺธกรณํฯ สกกิจฺเจติ สกกิจฺเจน ยุตฺเตฯ เตน หิ อีสาทีสุ ‘‘สกกิจฺเจ ปฏิปาเทตี’’ติ วุตฺตํฯ อวิกฺเขปสภาเวนาติ อตฺตโน อวิกฺเขปสภาเวน พนฺธิตฺวาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน อตฺตนา สมฺพนฺธิตฺวาฯ สกกิจฺเจติ หิรีอาทีหิ ยถาสกํ กตฺตพฺเพ กิจฺเจฯ
จิรกตาทิมตฺถนฺติ จิรภาสิตมฺปิ อตฺถํฯ สรติ อนุสฺสรติ กายาทิํ อสุภาทิโต นิชฺฌายติฯ ผาเลตีติ ปทาเลติฯ ปาเชนฺติ คเมนฺตีติ ตํ ปาชนํฯ อิธ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ปาจน’’นฺติ วุตฺตํ ช-การสฺส จ-การํ กตฺวาฯ ผาลปาจนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ พฺราหฺมณ…เป.… สตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิมาหฯ นงฺคลํ อนุรกฺขติ ภิชฺชนผาลนโตฯ ปุรโต จสฺส คจฺฉตีติ อสฺส นงฺคลสฺส กสฺสเน ภูมิยา วิลิขเน ปุรโต คจฺฉติ ปุพฺพงฺคมา โหติฯ คติโยติ ปวตฺติโยฯ สมนฺเวสมานาติ สรณวเสน คเวสมานาฯ อารมฺมเณ วา กายาทิเก อุปฏฺฐาปยมานา อสุภาทิวเสน ปญฺญานงฺคลํ รกฺขติฯ สภาวาสภาวูปคเม ผาโล วิย นงฺคลสฺส ‘‘อารกฺขา’’ติ วุตฺตา ‘‘สพฺพานตฺถโต สติ รกฺขตี’’ติ กตฺวาฯ ตถา เหสา อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ จิรกตจิรภาสิตานํ อสมฺมุสฺสนวเสน สติ ปญฺญานงฺคลสฺส ปุรโต โหตีติ วตฺวา ตสฺส ปุรโตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติ…เป.… โน ปมุฏฺเฐ’’ติ อาหฯ สติปริจิเตติ สติยา ปฏฺฐาปิเตฯ ‘‘อุปฏฺฐาปิเต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ สํสีทิตุํ น เทตีติ สกิจฺจกิริยาย สํสีทนํ กาตุํ น เทติฯ โกสชฺชสงฺขาตํ สํสีทนํ โกสชฺชสํสีทนํฯ
ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ กายิกวาจสิกสํยมสฺส กถิตตฺตาฯ อาหาเร อุทเร ยโตติ ปริภุญฺชิตพฺพอาหาเร สํยตภาวทสฺสเนน ปริภุญฺชิตพฺพตาย จตูสุปิ ปจฺจเยสุ สํยตภาโว ทีปิโตติ อาห ‘‘อาหารมุเขนา’’ติอาทิฯ สํยตภาโว เจตฺถ ปจฺจยเหตุ อเนสนาภาโวติ วุตฺตํ ‘‘นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถ’’ติฯ โภชนสทฺโท อาหารปริโภเค นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘โภชเน มตฺตญฺญุตามุเขนา’’ติฯ ปริภุญฺชนฏฺเฐน ปน โภชนสทฺทมุเขนาติ วุตฺเต อธิปฺเปตตฺโถ ลพฺภเตวฯ เตนาติ กายคุตฺตาติอาทิวจเนนฯ น วิลุมฺปนฺตีติ ‘‘ทีเปตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ
ทฺวีหากาเรหีติ อวิสํวาทนํ อวิตถกถนํฯ เฉทนํ มูลปฺปเทเส นิกนฺตนํฯ ลุนนํ ยตฺถ กตฺถจิ เฉทนํฯ อุปฺปาฏนํ อุมฺมูลนํฯ อสิเตนาติ ทตฺเตน, ลายิเตนาติ อตฺโถฯ วิสํวาทนสงฺขาตานํ ติณานํ, อฏฺฐนฺนํ อนริยโวหารานนฺติ อตฺโถฯ ยถาภูตญาณนฺติ นาม รูปปริจฺเฉทกญาณํฯ สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ อวิปรีตวุตฺติกตฺตา ‘‘เฉทกํ’’ ฉินฺทนกํฯ นิทฺทานนฺติ นิทฺทายกํฯ อิทเมว สจฺจํ ‘‘ทิฏฺฐิสจฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ ทฺวีสุ วิกปฺเปสูติ ภาวกตฺตุสาธนวเสน ทฺวีสุ วิกปฺเปสุฯ ‘‘นิทฺทาน’’นฺติ อุปโยควเสเนว อตฺโถฯ
สีลเมว ‘‘โสรจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ สุฏฺฐุ โอรตสฺส กมฺม’’นฺติ กตฺวาฯ สงฺขารทุกฺขาทีนํ อภาวโต สุนฺทรภาวโต สุนฺทเร นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน รตตฺตา สุรโต, อรหาฯ ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, อรหตฺตํฯ อปฺปโมจนเมว อจฺจนฺตาย ปโมจนํ น โหติฯ
ยทคฺเคน วิปสฺสนาย ปญฺญาย ตํสหคตวีริยสฺส จ นงฺคลโธรยฺหตา, ตถาปวตฺตกุสลภาวนาย จ กสิภาโว จ, ตทคฺเคน ตโต ปุเรตรํ ปวตฺตปญฺญาวีริยปารมีนํ นงฺคลโธรยฺหตา, ตถาปวตฺตกุสลภาวนาย จ กสิภาโว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ธุรํ วหตีติ โธรยฺหํฯ ยถาวุตฺตํ ฆนนฺติ อสฺมิมานาทิเภทํ ฆนํฯ วหิตพฺพา อาทิภูตา ธุรา เอเตสํ อตฺถีติ ธุรา, ปุริมธุรวาหกาฯ ตํมูลกา อปรํ ธุรํ วหนฺตา โธรยฺหาฯ ธุรา จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหํ เอกตฺตวเสนฯ วหนฺตนฺติ กสเนน ปวตฺตนฺตํฯ
กามโยคาทีหิ โยเคหิ เขมตฺตา อนุปทฺทวตฺตาฯ ตํ นิพฺพานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺสฯ วาหียติ วิปสฺสนาย สหคตํฯ อภิมุขํ วาหียติ มคฺคปริยาปนฺนํฯ เขตฺตโกฏินฺติ เขตฺตมริยาทํฯ ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐิยา สหชาเตกฏฺเฐ ปหาเนกฏฺเฐ จฯ โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ อุปาทาย วุตฺตํ, อญฺญถา ทสฺสนปหาตพฺพาปิ ทุติยมคฺควชฺเฌหิ โอฬาริกาติฯ อณุสหคเตติ อณุภูเตฯ อิทํ เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌ อุปาทาย วุตฺตํฯ สพฺพกิเลเส อวสิฏฺฐสพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ อนิวตฺตนฺตํ คจฺฉติ ปุน ปหาตพฺพตาย อภาวโตฯ อนิวตฺตนฺตนฺติ น นิวตฺตนฺตํ, ยถา นิวตฺตนํ น ‘‘นิวตฺตนรหิต’’นฺติอาทิฯ เอตํ ปน ตว ธุรโธรยฺหํฯ
เอวเมสา กสีติ ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจามสนํฯ เตนาห ‘‘นิคมนํ กโรนฺโต’’ติฯ วุตฺตสฺเสว หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํฯ ปญฺญานงฺคเลน สติผาลํ อาโกเฏตฺวาติ ปญฺญาสงฺขาเตน นงฺคเลน สทฺธิํ สติผาลสฺส เอกาพทฺธภาวกรเณน อาโกเฏตฺวาฯ กฏฺฐาติ เอตฺถ ‘‘กสี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘กฏฺฐา กสี’’ติฯ กมฺมปริโยสานนฺติ ยถาวุตฺตกสิกมฺมสฺส ปริโยสานภูตํฯ ยทิปิ ปุพฺเพ ‘‘ปญฺญา เม ยุคนงฺคล’’นฺติอาทินา อตฺตุทฺเทสิกวเสนายํ อมตปฺผลา กสิ ทสฺสิตา, มหาการุณิกสฺส ปน ภควโต เทสนา สพฺพสฺสปิ สตฺตนิกายสฺส สาธารณา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สา โข ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ
ทิวเสเยวาติ อาทิมาหาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กถาปริโยสาเน ปาฐปเทโส คหิโตติ ตทญฺญํ ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาฐํ สนฺธาย ‘‘ตโต ปรญฺจา’’ติ อาหฯ
กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อุทยสุตฺตวณฺณนา
๑๙๘. เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘โอทเนน ปูเรสี’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตํฯ ‘‘คเหตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสีติ ภควโต อธิฏฺฐานพเลนา’’ติ วทนฺติฯ ตํ พฺราหฺมณํ วิเนตุกามตาย กิร ภควา ตถา อกาสิฯ
อุปารมฺภภเยนาติ ปรูปวาทภเยนฯ อวตฺวาว นิวตฺโต ‘‘อพฺภาคโตปิ ปาสณฺโฑ วาจามตฺเตนปิ น ปูเชตพฺโพ’’ติ พฺราหฺมณธมฺเม วุตฺตตฺตาฯ ปกฺกนฺโตติ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ อวตฺวา ปกฺกนฺโต พฺราหฺมณสฺส น ตาว ญาณํ ปริปกฺกนฺติฯ เอตํ วจนํ…เป.… มคมาสิ ‘‘ปุนปฺปุนญฺเจว วปนฺติ พีช’’นฺติอาทินา ปกฏฺฐโก, รสตณฺหาย ปกฏฺโฐติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘รสคิทฺโธ’’ติฯ
‘‘ปุนปฺปุนญฺเจว วปนฺติ พีช’’นฺติ อิมํ เทสนํ อารภีติ สมฺพนฺโธฯ พีชนฺติ จ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ วาฯ เตน อวยเวน สมุทายํ นิทสฺเสติฯ โอสกฺกสีติ สงฺโกจสิฯ วุตฺตนฺติ วปนํ กตํฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติฯ ‘‘วสฺสิตฺวา’’ติ วุฏฺฐิํ ปวตฺเตตฺวาฯ
เทสนา…เป.… ทสฺเสติ พฺราหฺมเณน วุตฺตํ อยุตฺตวจนํ ปริวฏฺเฏนฺโตปิ ทิวเส ทิวเส ภิกฺขาจริยา นาม ภิกฺขูนํ กายคตา วุตฺตีติฯ ขีรํ หตฺเถน นยนฺตีติ วา ขีรนิกาฯ กิลมตีติ ตํตํกิจฺจกรณวเสน ขิชฺชติฯ ผนฺทตีติ อนตฺถสมาโยควเสน วิปฺผนฺทติฯ อปุนพฺภวายาติ อายติํ อนุปฺปตฺติยาฯ มคฺโค นามาติ อุปาโย นาม นิพฺพานํ, ตสฺมิํ ลทฺเธ ปุนพฺภวาภาวโตฯ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ วจนํ อุปาทาย พีชวปนาทโย ปุนปฺปุนธมฺมา นาม ชาตาติ อาห ‘‘โสฬส ปุนปฺปุนธมฺเม เทเสนฺเตนา’’ติฯ
อุทยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. เทวหิตสุตฺตวณฺณนา
๑๙๙. อุทรวาเตหีติ อรญฺญนฺติ ภควโต ภิกฺขูนญฺจ วสนฏฺฐานภูตํ ตโปวนํฯ ตํ นิทฺธูมํ โหติ อุทกตาปนสฺสปิ อกรณโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตสฺส อุณฺโหทกวิกฺกิณนจริยาย ชีวิกากปฺปนํ โหติ, ตสฺมาฯ
วตฺตเมตํ ตสฺส ปติการตฺถํ ปริกถาทีนมฺปิ กาตุํ ลพฺภนโตฯ อิทานิ ตตฺถ การณมฺปิ สวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภควา หิ อายสฺมโต อุปวาณสฺส เทวหิตพฺราหฺมณสฺส ตํ สมฺภาวิตํ ภวิสฺสติ ‘‘อิงฺฆ เม ตฺวํ, อุปวาณ, อุณฺโหทกํ ชานาหี’’ติ อโวจฯ อาคมนียปฺปฏิปทํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติํ กเถตุํ วฏฺฏติ อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมตฺตาฯ สเทวเกน โลเกนาติ อนวเสสโต โลกสฺส คหณํฯ ผลวิเสสากงฺขาย ปูเชตพฺพาติ ปูชนียา, เต เอว อิธ ‘‘ปูชเนยฺยา’’ติ วุตฺตาฯ ตถา อาทเรน ปูเชตพฺพตาย สกฺการิยา, อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ริ-สทฺทสฺส จ เร-อาเทสํ กตฺวา ‘‘สกฺกเรยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อปจเยยฺยา’’ติ วตฺตพฺเพ ย-การโลปํ กตฺวา ‘‘อปเจยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ เตสนฺติ สเทวเกน ปูชเนยฺยาทีนํฯ หริตุนฺติ เนตุํฯ
เอตฺตเกนปีติ อุปสงฺกมนาทินา เอตฺตเกน อปฺปมตฺตเกนปิ กตวตฺเตน อยํ กิตฺติ…เป.… โสมนสฺสชาโตฯ
ยชมานสฺสาติ เทยฺยธมฺมํ เทนฺตสฺสฯ ทกฺขิณาย อิชฺฌนํ นาม วิปุลผลภาโวติ อาห ‘‘มหปฺผโล โหตี’’ติฯ วิทิตนฺติ ปฏิวิทฺธปจฺจกฺขกตํฯ อาชานาตีติ วุตฺถภวาทิํ ปริยาทาย ชานาติ ปฏิวิชฺฌติฯ ชานิตฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ มคฺคปฏิปาฏิยา ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ อคฺคปฺปตฺตตาย กตกิจฺจตํ ปตฺโตฯ พฺราหฺมเณน อตฺตนา กโต กาโร จ ภควโต เอว ปจฺจุปฏฺฐาตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา ขีณาสเว ยชนากาเรน ยชนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ
เทวหิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. มหาสาลสุตฺตวณฺณนา
๒๐๐. ยสฺมา ‘‘ลูขปาวุรโณ’’ติ ปทสฺส ‘‘ชิณฺณปาวุรโณ’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ปาฏิเยกฺกนฺติ ปุตฺเตสุ เอกเมโก เอกเมกาย วาจาย วิสุํ วิสุํฯ
สมฺปุจฺฉนํ ‘‘สทฺธิํ มนฺตยิตฺวา’’ติฯ นนฺทิสฺสนฺติ อภินนฺทิํฯ อตีตตฺเถ หิ อิทํ อนาคตวจนํฯ เตนาห ‘‘นนฺทิชาโต…เป.… อโหสิ’’นฺติฯ ภุสฺสนฺตาติ นิพฺภุสฺสนวเสน รวนฺตาฯ
วโยคตนฺติ ปจฺฉิมวยํ อุปคตํฯ โส ปน ยสฺมา ปุริเม ทฺเว วเย อติกฺกมวเสน คโตฯ ปจฺฉิมํ เอกเทสโต อติกฺกมนวเสน, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตโย วเย คตํ อติกฺกนฺตํ ปจฺฉิมวเย ฐิต’’นฺติฯ
นิปฺปริโภโคติ ชิณฺณภาเวน ชวปรกฺกมหานิยา อปริโภโค น ภุญฺชิตพฺโพฯ ขาทนา อปนียตีติ ยวสํ อททนฺตา ตโต นีหรนฺติ นามฯ เถโรติ วุฑฺโฒฯ
อนสฺสวาติ น วจนกราฯ อปฺปติสฺสาติ ปติสฺสยรหิตาฯ อวสวตฺติโนติ น มยฺหํ วเสน วตฺตนกาฯ สุนฺทรตโรติ อุปตฺถมฺภการิภาเวน สุนฺทรตโรฯ
ปุรโตติ อุปตฺถมฺภกภาเวน ปุรโต กตฺวาฯ อุทเก ปติฏฺฐํ ลภติ ตตฺถ ปติฏฺฐโต ถิรปติฏฺฐภาวโตฯ อทฺธปติฏฺโฐ หิ ทณฺโฑ ทณฺฑธรปุริสสฺส ปติฏฺฐํ ลภาเปติฯ
พฺราหฺมณิโยติ อตฺตโน พฺราหฺมณิโยฯ ปาฏิเยกฺกนฺติ ‘‘อสุกสฺส เคเห อสุกสฺส เคเห’’ติ เอวํ อุทฺเทสิกํ กตฺวา วิสุํ วิสุํฯ มา นิยฺยาเทหิ, อมฺหากํ รุจฺจนฏฺฐานเมวาติ ตว ปุตฺตานํ เคเหสุ ยํ อมฺหากํ รุจฺจนฏฺฐานํฯ ตตฺถเมว คมิสฺสามาติ สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ อนุคฺคหํ กาตุกาโม ภควา เอวมาหฯ
ตโต ปฏฺฐายาติ โสตาปตฺติผลปฏิลาภโต ปฏฺฐายฯ ยทตฺถํ มยํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส มหาสมฺปตฺติทานาทินา
มหาสาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. มานตฺถทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๐๑. มาเนน ถทฺโธติ ‘‘อยํ โข’’ติอาทินา ปคฺคหิเตน มาเนน ถทฺโธ พชฺฌิตจิตฺโต ถทฺธอโยสลาโก วิย กสฺสจิปิ อโนนโตฯ น กิญฺจิ ชานาติ โลเก ปฏิสนฺถารมตฺตสฺสปิ อชานนโตฯ
อพฺภุตวิตฺตชาตาติ สญฺชาตอพฺภุตวิตฺตาฯ วิตฺตํ วิตฺตีติ จ ตุฏฺฐิปริยายาฯ อภูตปุพฺพายาติ ยา ตสฺสา ปริสาย วิตฺติ ตทา ภูตา, สา อิโต ปุพฺเพ อภูตาฯ เตนาห ‘‘อภูต…เป.… สมนฺนาคตา’’ติฯ อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อเนน ปุคฺคเลนฯ อปจิตาติ ปรมนิปจฺเจน ปูชนียสามญฺญโต ตตฺถ อตฺตโน ปกฺขิปนํ อิธ เทสนาโกสลฺลํฯ
มานตฺถทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปจฺจนีกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๒. ‘‘สพฺพํ เสต’’นฺติ เกนจิ วุตฺเต ตสฺส ปจฺจนีกํ กโรนฺตสฺเสว อสฺส พฺราหฺมณสฺสฯ วิเนตฺวาติ วินาเสตฺวาฯ สุณาตีติ อตฺโถติ ‘‘สุณาตี’’ติ กิริยาปทํ อาหริตฺวา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพ ‘‘ชญฺญา สุภาสิต’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ น หิ อสุตฺวา เทสิตํ ชานิตุํ สกฺโกนฺติฯ
ปจฺจนีกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. วนกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๓. วนกมฺเม นิยุตฺโต, กิริยมาเนน วนกมฺมํ เอตสฺส อตฺถีติ วนกมฺมิโกฯ อิมสฺมิํ วนสณฺเฑติ อิมสฺมิํ เอวํมหนฺเต วนสณฺเฑฯ น เม วนสฺมิํ กรณียมตฺถิ ยถา, ‘‘พฺราหฺมณ, ตุยฺห’’นฺติ อธิปฺปาโยฯ อิตรํ ปน ยํ มหากิเลสวนํ, ตํ มคฺคญาณผรสุนา สมาธิมยสิลายํ นิพฺพนโถ นิกฺกิเลสคหโนฯ วิเวกาภิรติยา เอกโก อภิรโต ปฏิปกฺขวิคเมนฯ เตนาห ‘‘อรติํ…เป.… ชหิตฺวา’’ติฯ
วนกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. กฏฺฐหารสุตฺตวณฺณนา
๒๐๔. ธมฺมนฺเตวาสิกาติ กิญฺจิปิ ธนํ อทตฺวา เกวลํ อนฺเตวาสิกาฯ เตนาห ‘‘เวยฺยาวจฺจํ กตฺวา สิปฺปุคฺคณฺหนกา’’ติฯ คมฺภีรสภาเวติ สมนฺตโต ทูรโต คหนสจฺฉนฺนวิปุลตรรุกฺขคจฺฉลตาย จ, ตทา หิมปิณฺฑสินฺนภาเวน มยูรยาเนหิ ปติฏฺฐาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย จ คมฺภีรภาเวฯ
พหุเภรเวติ พหุภยานเกฯ อนิญฺชมาเนนาติ อิตฺถมฺภูตตฺเถ กรณวจนํฯ อติสุนฺทรํ วตาติ เอวํ สนฺเต นาม อรญฺเญ เอวํ นิจฺจลกาโย นิสินฺโน ฌายนฺโต อติวิย สุนฺทรญฺจ ฌานํ ฌายสีติ วทติฯ
อจฺเฉรรูปนฺติ อจฺฉริยภาวํฯ เสฏฺฐปฺปตฺติยาติ เสฏฺฐภาวปฺปตฺติยาฯ
‘‘โลกาธิปติสหพฺยตํ อากงฺขมาโน’’ติ อิมินา พฺราหฺมโณ โลกาธิปติสหโยคํ ปุจฺฉติ, ‘‘กสฺมา ภว’’นฺติอาทินา ปน ตทญฺญวิเสสากงฺขํ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘อปเรนปิ อากาเรน ปุจฺฉตี’’ติฯ
กงฺขาติ ตณฺหา อภิกฺขณวเสน ปวตฺตาฯ อเนกสภาเวสูติ รูปาทิวเสน อชฺฌตฺติกาทิวเสน เอวํ นานาสภาเวสุ อารมฺมเณสุฯ อสฺสาทราโค โลโภ อภิชฺฌาติ นานปฺปการาฯ เสสกิเลสา วา ทิฏฺฐิมานโทสาทโยฯ นิจฺจกาลํ อวสฺสิตา สตฺตานํ อวสฺสยภาวตฺตาฯ ปชปฺปาปนวเสนาติ ปกาเรหิ ตณฺหายนวเสนฯ นิรนฺตาติ อนฺตรหิตา นิรวเสสาฯ
อนุปคมโนติ อนุปาทาโนฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ทีเปติ, ตสฺส หิ วเสน เอว นานาสภาเวสุ ‘‘สพฺเพ…เป.… ทสฺสโน’’ติ อรหตฺตํ สนฺธายาห, ตญฺหิ นิปฺปริยายโต ‘‘อนุตฺตร’’นฺติ วุจฺจติฯ
กฏฺฐหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. มาตุโปสกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๕. อิโตติ มนุสฺสตฺตภาวโตฯ ปฏิคนฺตฺวาติ อภิคนฺตฺวาฯ สคฺเค หิ นิพฺพตฺตนฺโต กมฺมผเลน ธมฺมตาวเสน ปฏิสนฺธิกาลโต ปฏฺฐาย อภิรติวเสน อภิรมติ เอว นามาติฯ
มาตุโปสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ภิกฺขกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๖. วิรูปํ คนฺธํ ปสวตีติ วิสฺโส, ทุคฺคนฺโธฯ พาหิตฺวาติ อตฺตโน สนฺตานโต พหิกตฺวา นีหริตฺวาฯ ตํ ปน อนวเสสโต ปชหนนฺติ อาห ‘‘อคฺคมคฺเคน ชหิตฺวา’’ติฯ สงฺขายติ สมฺมเทว ปริจฺฉินฺทติ เอตายาติ สงฺขา, ญาณนฺติ อาห ‘‘สงฺขายาติ ญาเณนา’’ติฯ ภินฺนกิเลสตฺตาติ นิรุตฺตินเยน ภิกฺขุสทฺทสิทฺธิมาหฯ
ภิกฺขกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา
๒๐๗. ปจฺเจตีติ ปตฺติยายติ สทฺทหติฯ ตถาภูโต จ ตมตฺถํ นิกาเมนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิจฺฉติ ปตฺเถตี’’ติฯ สาธุ, ภนฺเตติ เอตฺถ สาธุ-สทฺโท อายาจนตฺโถ, น อภินนฺทนตฺโถติ ‘‘อายาจมาโน อาหา’’ติ วตฺวา อายาจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เถรสฺส กิรา’’ติอาทิมาหฯ อุทกสุทฺธิโก น เอกํเสน อปายูปโค, ลทฺธิยา ปน ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ผลภูโต อตฺโถ เอตสฺสาติ อตฺถวสํ, การณนฺติ อาห ‘‘อตฺถานิสํสํ อตฺถการณ’’นฺติฯ ปปญฺจสูทนิยํ ปน ผเลเนว อรณียโต อตฺโถ, การณนฺติ กตฺวา ‘‘อตฺโถ เอว อตฺถวโส, ตสฺมา ทฺเว อตฺถวเสติ ทฺเว อตฺเถ ทฺเว การณานี’’ติ วุตฺตํฯ
สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. โขมทุสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๐๘. เอวํลทฺธนามํ เอวเมวนฺติ เกนจิ อนิมนฺติเตน สยเมว อุปสงฺกมนฺเตฯ อผาสุกธาตุกนฺติ อยุตฺตรูปํฯ สภาธมฺมนฺติ สภาย จริตพฺพํ จาริตฺตธมฺมํฯ อสญฺจาเลตฺวาติ อาสนโต อวุฏฺฐาเปตฺวาฯ อุชุกเมว อาคจฺฉติ โลกคฺคนายโก ภควา สพฺพสตฺตุตฺตโม อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส อภาวโต โลกสฺส อปจิติํ น ทสฺเสติฯ เย สพฺพโส สํกิเลเส ปชหนฺติ, เตว ปณฺฑิเต ‘‘สนฺโต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘เอเต’’ติอาทินาฯ
โขมทุสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
พฺราหฺมณสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ