๙. วนสํยุตฺตํ
๑. วิเวกสุตฺตวณฺณนา
๒๒๑. สํเวเชตุกามาติ ‘‘วิเวกํ ปฏิปชฺชาเปตุกามา’’ติฯ พาหิเรสูติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิภูเตสุฯ ปุถุตฺตารมฺมเณสูติ รูปาทินานารมฺมเณสุฯ จรตีติ ปวตฺตติฯ ตฺวํ ชโนติ ตฺวํ อตฺตโน กิเลเสหิ ชนนโต วิสุํ ชาโต ตาทิเส เอว อญฺญสฺมิํ ชเน อิมํ อโยนิโสมนสิการวเสน ปวตฺตมานํ ฉนฺทราคํ วินยสฺสุ วิโนเทหิฯ สตํ ตํ สารยามเสติ นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญวาเสน จ สติมนฺตํ ปณฺฑิตํ ตํ มยมฺปิ ยถาอุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ วิโนทนาย สารยาม, สตํ วา สปฺปุริสานํ กิเลสวิคมนธมฺมํ ปฏิปชฺชิตฺวา วสนฺตํ ตํ สารยาม วฏฺฏทุกฺขํฯ ปาตาลนฺติ โมหปาตาลํ กิเลสรโช, ตเทว ‘‘ปาตาล’’นฺติ วุตฺตํฯ มา อวหรีติ เหฏฺฐา ทุคฺคติโสตํ มา อุปเนสิฯ สิตนฺติ สมฺพนฺธํฯ เตนาห ‘‘สรีรลคฺค’’นฺติฯ วิเวกมาปนฺโนติ กิเลสวิเวกํ สมถวิปสฺสนาภาวนมาปนฺโนฯ อุตฺตมวีริยนฺติ อุสฺโสฬฺหิลกฺขณปฺปตฺตํ วีริยํ, จตุพฺพิธํ สมปฺปธานวีริยํ วา สมฺปตฺตํฯ ปคฺคยฺหาติ อาโรเปตฺวาฯ ปรมวิเวกนฺติ ปรมํ สมุจฺเฉทวิเวกํฯ
วิเวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อุปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา
๒๒๒. กายทรโถ โหติเยว นิยเมน, น จิตฺตทรโถ ตสฺส มคฺเคเนว สมุคฺฆาฏิตตฺตาฯ
ชราตุโรติ ชราภิภวเนน อาตุโรเยวฯ ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อุปริฏฺฐตาย ปริโต ทีฆปุถุลตาย อติวิย วิชฺฌตีติ สตฺติสลฺลคฺคหณํฯ เอวํ หิสฺส ตณฺหาสลฺลสฺส สทิสตาฯ อวิชฺชาย ปน สมฺโมหาปาทเนน รุปฺปโตติ วิการํ อาปาทิยมานสฺส ปีฬิยมานสฺสาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ฆฏฺฏิยมานสฺสา’’ติฯ
ปพฺพชิตนฺติ ตสฺมาติ ยสฺมา เถรสฺเสเวตํ วจนํ, ตสฺมา อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน เอตฺถ คาถาย อตฺโถฯ เทวตาย หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ เอตฺถาติ เสสคาถาสุฯ อตฺถสฺส วุตฺตนยตฺตา ‘‘อนุตฺตานปทวณฺณนา’’ติ อาหฯ วินยาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตสฺส เหตุมฺหิ กรณวจเนน อตฺถมาห ‘‘วินเยนา’’ติฯ ตถา ‘‘สมติกฺกมา’’ติ เอตฺถาปิฯ ปรมปริสุทฺธํ สํกิเลสสมุจฺฉินฺทนโตฯ อารทฺธวีริยนฺติ สมฺภาวิตวีริยํฯ สมฺภาวนญฺจสฺส ปคฺคณฺหนํ ปริปูรณญฺจาติ อาห ‘‘ปคฺคหิตวีริยํ ปริปุณฺณวีริย’’นฺติฯ
อุปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. กสฺสปโคตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. เฉตนฺติ มิคานํ ชีวิตํ เฉตํฯ เตนาห ‘‘มิคลุทฺทก’’นฺติฯ โรหิตมิคนฺติ โลหิตวณฺณํ ขุทฺทกมิคํ, ‘‘มหาโรหิตมิค’’นฺติ เกจิฯ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตสฺส ชนปทสฺส สุลภภิกฺขตาย ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ปฐมสุตฺเต วุตฺตนเยเนวา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปน เถโร ปญฺจาภิญฺโญ วิปสฺสนากมฺมิโกฯ ฐตฺวาติ ปทานุพนฺธนวเสน คมนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา เถรสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน ฐตฺวาฯ ตสฺส วจนํ โสตุํ อารทฺโธฯ องฺคุฏฺฐกํ ชาลาเปสีติ อธิฏฺฐานพเลน ทณฺฑทีปิกํ วิย อตฺตโน องฺคุฏฺฐกํ ชาลาเปสิฯ อกฺขีหิปิ ปสฺสติ องฺคุฏฺฐกํ ชาลมานํฯ กณฺเณหิปิ สุณาติ เตน วุจฺจมานํ ธมฺมํ เอกเทเสนฯ จิตฺตํ ปนสฺส ธาวตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตสฺสปีติ ลุทฺทกสฺสปิฯ
อปฺปปญฺญนฺติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปหริเต’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิปฺปญฺญ’’นฺติฯ การณชานนสมตฺเถนาติ อิมินา การเณน สตฺตานํ สุขํ, อิมินา ทุกฺขนฺติ เอวํ สมาจรมาเนน การณํ ชานิตุํ สุณาตีติ เกวลํ สวนมตฺตวเสน สุณาติ, น ตทตฺถวเสนฯ เตนาห ‘‘อตฺถมสฺส น ชานาตี’’ติฯ การณรูปานีติ สภาวการณานิฯ กิํ เม อิมินาติ? ‘‘อิทํ ปปญฺจ’’นฺติ ปหายฯ วีริยํ ปคฺคยฺหาติ จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานํ วีริยํ ปคฺคณฺหิตฺวาฯ
กสฺสปโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา
๒๒๔. สมฺพหุลาติ สุตฺตนฺติกาฯ วินยํ ธาเรนฺตีติ วินยธราฯ ยุญฺชนฺตีติ วาสธุเร โยคํ กโรนฺติฯ ฆเฏนฺตีติ ตตฺถ วายามํ กโรนฺติฯ กโรนฺตานํเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ
โกเมติ กิํ อิเม? เตนาห ‘‘กหํ อิเม’’ติ? วชฺชิภูมิํ วชฺชิรฏฺฐํ คตาติ วชฺชิภูมิยาฯ เตนาห ‘‘วชฺชิรฏฺฐาภิมุขา คตา’’ติฯ นตฺถิ เอเตสํ นิเกภํ นิพทฺธนิวาสฏฺฐานนฺติ อนิเกตา เตนาห ‘‘อเคหา’’ติฯ อุตุ เอว สปฺปายํ, อุตุวเสน วา กายจิตฺตานํ กลฺลตฺตา สปฺปายํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ
สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๒๕. อติเวลนฺติ อติพหุกาลํฯ ภิกฺขุนา นาม อุปคตานํ อุปนิสินฺนกถามตฺตํ วตฺวา คนฺถธุเรหิ วาสธุเรหิ วา ยุตฺตปยุตฺตจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, นาติเวลํ เตสํ สญฺญตฺติพหุเลนฯ เถโร ปน ตทา เกนจิ การเณน พหุเวลํ คิหิสญฺญตฺติพหุโล อโหสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อติเวล’’นฺติอาทิฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ภควตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตนฺติ ตํ ตาทิสํ สญฺญาปนํ สนฺธาย เอตํ ‘‘อติเวลํ คิหิสญฺญตฺติพหุโล’’ติ วจนํ วุตฺตํฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส กถํ สุตฺวาติ สงฺฆสฺส สตฺถุสาสนนฺติ ปิฏกตฺตยํ วทติฯ
ปสกฺกิยาติ อุปสกฺกิตฺวา คนฺตฺวาฯ ตํ ปน ตตฺถ อชฺโฌคาหนํ โหตีติ อาห ‘‘ปวิสิตฺวา’’ติฯ สงฺขารทุกฺขโต นิพฺพินฺนหทยสฺส สพฺพสงฺขารวินิสฺสฏํ นิพฺพานํ ยาถาวโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สมฺมเทว สมสฺสาสกรํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตํ ตํ อุปริ อธิคมาย อุสฺสุกฺกํ กโรนฺโต นิพฺพานํ หทเย นิกฺขิปติ นามาติ อาห – ‘‘นิพฺพานํ…เป.… โอเปติ นามา’’ติฯ นิพฺพานํ…เป.… อารมฺมณโต โอเปติ นามาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ อตฺถวิรหิตา ‘‘พิฬิพิฬี’’ติ ปวตฺตกิริยา พิฬิกา, อยํ ปน คิหิสญฺญตฺติกถา เถรสฺส อตฺตโน สามญฺญตฺถอสาธนโต เทวตาย พิฬิกา วิยาติ พิฬิพิฬิกาติ วุตฺตาฯ
อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๒๖. อนนฺตเร อตฺตภาเวติ อตีตานนฺตเร เทวตฺตภาเวฯ เถโร หิ ตาวติํสเทวโลกา จวิตฺวา อิธูปปนฺโนฯ อคฺคมเหสีติ กาจิ ปริจาริกา เทวธีตา จิตฺตปณิธานมตฺเตน อิทานิปิ เทวกาเย ภวิสฺสติ อุปจิตกุสลธมฺมตฺตาติ มญฺญมานา ตสฺมิํ วตฺตมานํ วิย กเถนฺตี ‘‘โสภสี’’ติ อาหฯ เอวํ อตีตมฺปิสฺส ทิพฺพโสตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย มญฺเญยฺย นาติจิรกาลตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพปิ โสภสี’’ติ อาหฯ สุคตินิรยาทิทุคฺคติยา วเสน ทุคฺคตา เอตรหีติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิปตฺติทุคฺคติยา กาเมสุ สมฺมุจฺฉิตภาวโตฯ
ปติฏฺฐหนฺโตติ นิวิสนฺโตฯ อฏฺฐหิ การเณหีติ จิรกาลปริภาวนาย วิรุฬฺหมูเลหิ อโยนิโสมนสิการาทิปจฺจยมูลเกหิ วุจฺจมาเนหิ อฏฺฐหิ การเณหิฯ รตฺโต ราควเสนาติ สภาวโต สงฺกปฺปโต จ ยถาสมีหิเต อิฏฺฐากาเร สกฺกาเย สญฺชาตราควสา รตฺโต คิทฺโธ คธิโตฯ ปติฏฺฐาตีติ โอรุยฺห ติฏฺฐติฯ ทุฏฺโฐ โทสวเสนาติ มูฬฺโห โมหวเสนาติ อสมเปกฺขเนน มูฬฺโห มุยฺหนวเสนฯ วินิพทฺโธติ อหํกาเรน วิเสสโต นิพนฺธนโต มานวตฺถุสฺมิํ พนฺธิโตฯ มานวเสนาติ เตน เตน มญฺญนากาเรนฯ ปรามฏฺโฐติ ธมฺมสภาวํ นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามฏฺโฐฯ ทิฏฺฐิวเสนาติ มิจฺฉาทสฺสนวเสนฯ ถามคโตติ ราคาทิกิเลสวเสน ถามํ ถิรภาวํ อุปคโตฯ อนุสยวเสนาติ มคฺเคน อปฺปหีนตาย อนุ อนุ สนฺตาเน สยนวเสนฯ อปฺปหีนฏฺโฐ หิ เตสํ อนุสยฏฺโฐฯ อนิฏฺฐงฺคโตติ สํสยิโตฯ วิกฺเขปคโตติ วิกฺขิตฺตภาวํ อุปคโตฯ อุทฺธจฺจวเสนาติ จิตฺตสฺส อุทฺธตภาววเสนฯ ตาปีติ ตาปิ เทวกญฺญาโยฯ เอวํ ปติฏฺฐิตาวาติ ยถาวุตฺตนเยน รตฺตภาวาทินา สกฺกายสฺมิํ ปติฏฺฐิตา เอวฯ นรเทวานนฺติ ปุริสภูตเทวานํฯ
ปฏิคนฺตุนฺติ อเปกฺขาวเสน ตโต อปคนฺตุํ อเปกฺขํ วิสฺสชฺเชตุํฯ ทุสฺสนฺตนฺติ ทสนฺตํ, ‘‘วตฺถ’’นฺติ เกจิฯ สูจิํ โยเชตฺวาติ สิพฺพนสุตฺเตน สูจิํ โยเชตฺวา ปาเส จ ปเวเสตฺวาฯ มนาปกาเย เทวนิกาเย ชาตา มนาปกายิกาฯ เตสํ ปภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมชฺชนฺติ สํหิตํฯ คมนภาวนฺติ คมนชฺฌาสยํฯ วิกฺขีโณติ วิจฺฉินฺทนวเสน ขีโณฯ เทวตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจเน โทโส นตฺถีติ ตาสํ ปุน อนาคมนตฺถํ อรหตฺตํ พฺยากาสิฯ
อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. นาคทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๗. อติกาเลนาติ โกฏิสมฺมุญฺชนิยาติ สมฺมุญฺชนิโกฏิยา, สมฺมุญฺชนิยา เอกเทเสเนวาติ อตฺโถฯ อิมินา สมฺมชฺชเน อมนาปการิตํ ทสฺเสติฯ มชฺฌนฺหิเก วีติวตฺเตติ คิหิสํสคฺควเสน กาลํ วีตินาเมนฺโต มชฺฌนฺเห พหุวีติวตฺเตฯ อญฺเญหิ ภิกฺขูหีติ นาติกาลํ ปวิฏฺเฐหิฯ นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํฯ ภายามิ นาคทตฺตนฺติ ตสฺส ปฏิปตฺติํ ภายิตพฺพํ กตฺวา เทวตา วทนฺตี สุปฺปคพฺภนฺติ กายปาคพฺพิยาทีหิ อติวิย สมนฺนาคตํฯ
นาคทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. กุลฆรณีสุตฺตวณฺณนา
๒๒๘. โอคาหปฺปตฺโตติ วิสฺสาสวเสน อนุปฺปเวสํ ปตฺโตฯ อญฺญตรํ กุลนฺติ ตสฺมิํ กุเล ชายมฺปติํ สนฺธาย วทติฯ ‘‘พหูปการํ เม เอตํ กุลํ จิรํ สปฺปายาหารทานาทินา; ตสฺมา อิธาหํ อคฺคทกฺขิเณยฺโย ชาโต; อิเมสํเยว เทยฺยธมฺมปฏิคฺคณฺหเนน ปุญฺญํ วฑฺเฒสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ เตนาห ‘‘อญฺญตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสามี’’ติอาทิฯ สาติ เทวตาฯ อุโภเปเตติ ตํ ภิกฺขุญฺจ ฆรณิญฺจ สนฺธาย วทติฯ ปฏิคาธปฺปตฺตาติ ปฏิคาธํ ปตฺตา อญฺญมญฺญสฺมิํ ปติฏฺฐิตวิสฺสาเสนฯ
วิสฺสมปฺปตฺติวเสน สนฺติฏฺฐนฺติ เอตฺถาติ สณฺฐานํ, วิสฺสมนฏฺฐานํฯ สมาคนฺตฺวาติ สนฺนิปติตฺวาฯ ปฏิญฺญูทาหรเณหิ มนฺตยตีติ มนฺตนํ, ญาปกํ การณํฯ ปฏิโลมสทฺทาติ ปฏิโลมภาเวน ปติตตฺตา อสจฺจวิภาวนา ปฏิกูลสทฺทาฯ เตน การเณนาติ เตน การณปฏิรูปเกน มิจฺฉาวจเนนฯ น มงฺกุโหตพฺพํ อการกภาวโตฯ สทฺเทน ปริตสฺสตีติ ปเรหิ อตฺตนิ ปยุตฺตมิจฺฉาสทฺทมตฺเตน ปริตสฺสนสีโลฯ วตํ น สมฺปชฺชตีติ ยถาสมาทินฺนวตํ ลหุจิตฺตตาย น ปาริปูริํ คจฺฉติฯ สมฺปนฺนวโตติ ปริปุณฺณสีลาทิวตคุโณ
กุลฆรณีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วชฺชิปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๙. วชฺชิรฏฺเฐ ราชปุตฺโตติ วชฺชิรฏฺเฐ ชาตสํวทฺโธ วชฺชิราชปุตฺโตฯ สพฺพรตฺติจาโรติ ฉณสมฺปตฺติยา อิโต จิโต จรนฺเตหิ อนุภวิตพฺพนกฺขตฺตมโหฯ เตนาห ‘‘กตฺติกนกฺขตฺตํ โฆเสตฺวา’’ เอกาพทฺธํ โหตีติ ยสฺมา จาตุมหาราชิกเทวา ตสฺมิํ ทิวเส นกฺขตฺตํ เภริอาทิตูริยานนฺติ เภริมุทิงฺคสงฺขปณววีณาทิตูริยานํฯ ตาฬิตานนฺติ อารทฺธลยานุรูปํ ปหฏานํฯ วีณาทีนนฺติ วีณาเวณุโคมุขีอาทีนํฯ วาทิตานนฺติ ยถารทฺธมุจฺฉนานุรูปํ สงฺฆฏฺฏิตานํฯ อภาสีติ เตน สทฺเทน อากฑฺฒิยมานหทโย อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา ‘‘มหตี วต เม ชานี’’ติ อนุตฺถุนนฺโต อภาสิฯ ฉฑฺฑิตทารุกํ วิยาติ วเน ฉฑฺฑิตนิรตฺถกกฬิงฺครํ วิยฯ ลามกตโรติ นิหีนตโรฯ เทวตา ปฐมปฺปิตํ อาณิํ ปฏาณิยา นีหรนฺตี วิย เตน ภิกฺขุนา วุตฺตมตฺถํ อปเนนฺตี ‘‘ตสฺส เต พหุกา ปิหยนฺตี’’ติ อโวจาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เถโร’’ติอาทิมาหฯ สคฺคํ คจฺฉนฺตานํ ยถา เนรยิกา ปิหยนฺติ, เอวํ สมฺมาปฏิปนฺนสฺส ตุยฺหํ พหู ปิหยนฺติ, ตสฺมา ตฺวํ ‘‘ปาปิโย’’ติ อตฺตานํ มา มญฺญิตฺถาติ อธิปฺปาโยฯ
วชฺชิปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สชฺฌายสุตฺตวณฺณนา
๒๓๐. นิสฺสรณปริยตฺติวเสนาติ อทฺธา อิมํ ปริยตฺติํ นิสฺสาย วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสริตุํ ลพฺภาติ เอวํ นิสฺสรณปริยตฺติวเสนฯ สชฺฌายนโตติ วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา สชฺฌายนโตฯ อิทานิ ตสฺส นิสฺสรณปริยตฺติวเสน สชฺฌายนกรณํ, ปฏิปตฺติวเสน วตฺตปฏิวตฺตกรณํ, วิปสฺสนาภาวนญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเส ปฏิปตฺติกิตฺตนาย ปุริมทิวเสสุปิ ตถา ปฏิปชฺชิ, วิปสฺสนํ ปน อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขีติ ทสฺเสติฯ กาลํ อติวตฺเตตีติ อิทํ ‘‘สงฺกสายตี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํฯ เถรสฺสาติ สชฺฌายกตฺเถรสฺสฯ
ธมฺมปทานีติ สีลาทิธมฺมกฺขนฺธทีปกานิ ปทานิฯ เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ น คณฺหาสิ อุทฺเทสนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิยํ ‘‘ภิกฺขูหิ สํวสนฺโต’’ติ อิมินา เตสํ ธมฺมสฺสวนตฺถายปิ ธมฺโม ปริยาปุณิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, อริยมคฺโคฯ ชานิตฺวาติ ปริญฺญาภิสมยวเสน ทิฏฺฐสุตาทิํ ยาถาวโต ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ วิสฺสชฺชนนฺติ น พุทฺธวจนสฺส วิสฺสชฺชนํฯ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยาปิ อนุญฺญาตตฺตา ปเคว นิสฺสรณตฺถาย, ตตฺถ ปน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาหฯ
สชฺฌายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. อกุสลวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
๒๓๑. อกุสเล วิตกฺเกติ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสเล มิจฺฉาวิตกฺเกฯ โยนิ วุจฺจติ อุปาโย, ตสฺมา อสุภาทิเก สุภาทิวเสน มนสิกาโร อโยนิโสมนสิกาโรติ อาห ‘‘อนุปายมนสิกาเรนา’’ติฯ ปาสาทิกกมฺมฏฺฐานนฺติ ปสาทาวหํ พุทฺธานุสฺสติอาทิกมฺมฏฺฐานํฯ พลวปีติญฺจ สุขญฺจาติ นีวรณวิกฺขมฺภนโต พลวนฺตํ อุปจารชฺฌานสหคตํ ปีติญฺจ สุขญฺจฯ
อกุสลวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. มชฺฌนฺหิกสุตฺตวณฺณนา
๒๓๒. นนฺทนวคฺเคติ นนฺทนวคฺควณฺณนายํ ตตฺถ อิธาปิ คาถาย วิเสสาภาวโตฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺถ สงฺคีตํ อิธ คหิตนฺติ? เทวตาปฏิสํยุตฺตตํ อุปาทาย เทวตาสํยุตฺเต สงฺคหิตมฺปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา ปฏิสํยุตฺตตฺตา อิธ คหิตํฯ
มชฺฌนฺหิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๓. ปากตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๒๓๓. เตรสเม ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิตฺถาริตเมวาติ โยชนาฯ ชนฺตุเทวปุตฺตสุตฺเตติ ชนฺตุเทวปุตฺตสุตฺตสํวณฺณนายฯ ‘‘ตตฺถ สงฺคีตํ อิธาปี’’ติอาทิ อนนฺตรสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยเมวฯ
ปากตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๔. คนฺธตฺเถนสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. คนฺธารมฺมณํ อุปนิชฺฌายตีติ คนฺธสงฺขาตํ อารมฺมณํ อุเปจฺจ นิชฺฌายติ, รูปารมฺมเณน วิย วิญฺญาเณน รูปํ, คนฺธารมฺมเณน ตํ อุเปจฺจ นิชฺฌายติ ปจฺจกฺขโต, ยาถาวโต สภาวโต ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ อุปสิงฺฆิสฺสตีติ ตณฺหาวเสน อุปคนฺตฺวา สิงฺฆิสฺสติฯ
เอกงฺคเมตํ เถยฺยานนฺติ อารมฺมณวเสน เถยฺยวตฺถูสุ วิภชิยมาเนสุ เอกมงฺคเมตํ คนฺธารมฺมณนฺติ อาห ‘‘เถนิตพฺพาน’’นฺติอาทิฯ โอชาเปกฺขาย เถยฺยาย ปวตฺตมานาย ธมฺมารมฺมณตาปิ ตสฺสา สิยา, สา ปน น มธุรา เถยฺยกตา จาติ ‘‘ปญฺจโกฏฺฐาสาน’’นฺติ วุตฺตํฯ กามญฺจ ตํ คนฺธารมฺมณํ เกนจิ ปริคฺคหิตํ น โหตีติ อาทิยิตุํ สกฺกา, สตฺถารา ปน อนนุญฺญาตตฺตา น ยุตฺโต ตสฺส ปริโภโคฯ ยํ ปน เตน ภิกฺขุนา วุตฺตํ ‘‘น หรามิ น ภญฺชามี’’ติ, ตสฺสปิ อยเมว ปริหาโรฯ วณฺณียติ ผลํ เอเตนาติ วณฺณํ, การณนฺติ วุตฺตํ ‘‘วณฺเณนาติ การเณนา’’ติฯ
ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ภิกฺขุสฺมิํฯ อากิณฺณกมฺมนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺฐิอาทิวเสน อกุสลกมฺมนฺโต ทิฏฺฐิโมหตณฺหาทิวเสน อาทิโต ปฏฺฐาย กุสลกมฺมานํ ปฏิกฺเขปนโตฯ ทิฏฺฐิวเสน จ กถินกกฺขฬขริคตตฺตา ‘‘อขีณกมฺมนฺโต กกฺขฬกมฺมนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ
อากิณฺณลุทฺโทติ อากิณฺโณ หุตฺวา กกฺขโฬฯ เตนาห ‘‘พหุปาโป’’ติอาทิฯ มกฺขิโตติ ลิตฺโตฯ ตนฺติ เทวตาโจทนํฯ ตสฺมาติ อติกฺกมฺม ฐิตตฺตา‘‘ตฺวญฺจารหามิ วตฺตเว’’ติ เอวมาหฯ
คเวสนฺตสฺส อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน ปริเยสนฺตสฺสฯ อเนกโยชนายามวิตฺถารํ คคนตลํ พฺยาเปตฺวา อุปฺปนฺนวลาหกกูฏปฺปมาณํ วิยฯ สุทฺโธติ สีเลน ปริสุทฺโธ อยนฺติ ชานาสิฯ สุคตินฺติ สุนฺทรนิพฺพตฺติํฯ เตน นิพฺพานสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธฯ
คนฺธตฺเถนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
วนสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ