๑๐. ภิกฺขุสํยุตฺตํ
๑. โกลิตสุตฺตวณฺณนา
๒๓๕. สาวกานํ อาลาโปติ สาวกานํ สพฺรหฺมจาริํ อุทฺทิสฺส อาลาโปฯ พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมาติ พุทฺธาจิณฺณํ สมุทาจารํ อกเถนฺเตหิ สาวเกหิ, ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ อาลปิตา ภิกฺขู, ‘‘อาวุโส’’ติ ปฏิวจนํ เทนฺติ, น, ‘‘ภนฺเต’’ติฯ ทุติยชฺฌาเน วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ เตสํ นิโรเธเนว ตสฺส ฌานสฺส อุปฺปาเทตพฺพโตฯ เยสํ นิโรธาติ เยสํ วจีสงฺคารานํ วิตกฺกวิจารานํ นิรุชฺฌเนน สุวิกฺขมฺภิตภาเวน สทฺทายตนํ อปฺปวตฺติํ คจฺฉติ การณสฺส ทูรโต ปสฺสมฺภิตตฺตาฯ อริโยติ นิทฺโทโสฯ ปริสุทฺโธ ตุณฺหีภาโว, น ติตฺถิยานํ มูคพฺพตคฺคหณํ วิย อปริสุทฺโธติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ตติยชฺฌานาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ
อารมฺมณภูเตน วิตกฺเกน สห คตา ปวตฺตาติ วิตกฺกสหคตาติ อาห ‘‘วิตกฺการมฺมณา’’ติฯ วิตกฺการมฺมณตา จ สญฺญามนสิการานํ สุขุมอารมฺมณคฺคหณวเสน ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘น สนฺตโต อุปฏฺฐหิํสู’’ติฯ น ปคุณํ สมฺมเทว วสีภาวสฺส อนาปาทิตตฺตาฯ สญฺญามนสิการาปีติ ตติยชฺฌานาธิคมาย ปวตฺติยมานา สญฺญามนสิการาปิ หานภาคิยาว อเหสุํ, น วิเสสภาคิยาฯ สมฺมา ฐเปหีติ พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปหาย สมฺมา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ ฐเปหิฯ เอกคฺคํ กโรหีติ เตเนว วิกฺเขปปฏิพาหเนน อวิหตมานสตาย จิตฺตสมาธานวเสน เอกคฺคํ กโรหิฯ อาโรเปหีติ อีสกมฺปิ พหุมฺปิ อปติตํ กตฺวา กมฺมฏฺฐานารมฺมเณ อาโรเปหิฯ ทุติยอคฺคสาวกภูมิยา ปาริปูริยา อายสฺมา มหาภิญฺโญ, น ยถา ตถาติ อาห ‘‘มหาภิญฺญตนฺติ ฉฬภิญฺญต’’นฺติฯ อิมินา อุปาเยนาติ อิมินา ‘‘อถ โข มํ, อาวุโส’’ติอาทินา วุตฺเตน อุปาเยนฯ วฑฺเฒตฺวาติ อุตฺตริ อุตฺตริ วิเสสภาคิยภาวาปาทเนน สมาธิํ ปญฺญญฺจ พฺรูเหตฺวา พฺรูเหตฺวาฯ
โกลิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อุปติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๓๖. อติอุฬารมฺปิ สตฺตํ วา สงฺขารํ วา สนฺธาย วุตฺตํ สพฺพตฺถเมว สพฺพโส ฉนฺทราคสฺส สุปฺปหีนตฺตาฯ ชานนตฺถํ ปุจฺฉติ สตฺถุคุณานํ อติวิย อุฬารตมภาวโตฯ
อุปติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ฆฏสุตฺตวณฺณนา
๒๓๗. ปริเวณคฺเคนาติ ปริเวณภาเคนฯ เกจิ ‘‘เอกวิหาเรติ เอกจฺฉนฺเน เอกสฺมิํ อาวาเส’’ติ วทนฺติฯ เตติ เต ทฺเวปิ เถราฯ ปาฏิเยกฺเกสุ ฐาเนสูติ วิสุํ วิสุํ ฐาเนสุฯ นิสีทนฺตีติ ทิวาวิหารํ นิสีทนฺติฯ โอฬาริโก นาม ชาโต ปริตฺตธมฺมารมฺมณตฺตา ตสฺสฯ เตติ เถโร ภควา จฯ
ปริปุณฺณวีริโยติ จตุกิจฺจสาธนวเสน สมฺปุณฺณวีริโยฯ ปคฺคหิตวีริโยติ อีสกมฺปิ สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวีริโยฯ อุปนิกฺเขปนมตฺตสฺเสวาติ สมีเป ฐปนมตฺตสฺเสวฯ
จตุภูมกธมฺเมสุ ลพฺภมานตฺตา ปญฺญาย ‘‘จตุภูมกธมฺเม อนุปวิสิตฺวา ฐิตฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ ลกฺขิตพฺพฏฺเฐน สมาธิ เอว สมาธิลกฺขณํฯ เอวํ วิปสฺสนาลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺญสฺส อญฺญสฺส นานาลกฺขณาติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญสฺสาติ อิตรสฺสฯ ธุรนฺติ วหิตพฺพภารํฯ ทฺวีสุปิ เอเตสูติ สมาธิลกฺขณวิปสฺสนาลกฺขเณสุ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิปฺผตฺติํ คโตฯ
ฆฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นวสุตฺตวณฺณนา
๒๓๘. อภิเจตสิ นิสฺสิตา อาภิเจตสิกาฯ ปฏิปกฺขวิธมเนน อภิวิสิฏฺฐํ จิตฺตํ อภิจิตฺตํฯ ยสฺมา ฌานานํ ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ นิสฺสาย ปจฺจโย โหติเยว, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ นิกามลาภีติ ยถิจฺฉิตลาภี ยถาปริจฺเฉเทนาติ ยถากเตน กาลปริจฺเฉเทนฯ วิปุลลาภีติ อปฺปมาณลาภีฯ ‘‘กสิร’’นฺติ หิ ปริตฺตํ วุจฺจติ, ตปฺปฏิปกฺเขน อกสิรํ อปฺปมาณํฯ เตนาห ‘‘ปคุณชฺฌาโนติ อตฺโถ’’ติฯ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลํ วีริยารมฺภํ กตฺวาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สิถิลํ วีริยํ ปวตฺเตตฺวา’’ติฯ
นวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สุชาตสุตฺตวณฺณนา
๒๓๙. อญฺญานิ รูปานีติ ปเรสํ รูปานิฯ อติกฺกนฺตรูโปติ อตฺตโน รูปสมฺปตฺติยา รูปโสภาย อติกฺกมิตฺวา ฐิตรูโป, สุจิรมฺปิ เวลํ โอโลเกนฺตสฺส ตุฏฺฐิอาวโหฯ ทสฺสนสฺส จกฺขุสฺส หิโตติ ทสฺสนีโยฯ ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโกฯ ฉวิวณฺณสุนฺทรตายาติ ฉวิวณฺณสฺส เจว สรีรสณฺฐานสฺส จ โสภนภาเวนฯ
สุชาตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๒๔๐. วิรูปสรีรวณฺณนฺติ อสุนฺทรฉวิวณฺณญฺเจว อสุนฺทรสณฺฐานญฺจฯ ปมาณวเสนาติ สรีรปฺปมาณวเสนฯ อิจฺฉิติจฺฉิตนฺติ อตฺตนา อิจฺฉิติจฺฉิตํฯ มหาสารชฺชนฺติ มหนฺโต มงฺกุภาโวฯ
คุเณ อาวชฺเชตฺวาติ อตฺตนา ชานนกนิยาเมน สตฺถุโน กายคุเณ จ จาริตฺตคุเณ จ อาวชฺเชตฺวา มนสิ กตฺวาฯ
โยชนาวฏฺฏนฺติ โยชนปริกฺเขปํฯ
‘‘กายสฺมี’’ติ คาถาสุขตฺถํ นิรนุนาสิกํ กตฺวา นิทฺเทโสติ วุตฺตํ ‘‘กายสฺมิ’’นฺติฯ อการณํ กายปฺปมาณนฺติ สรีรปฺปมาณํ นาม อปฺปมาณํ, สีลาทิคุณาว ปมาณนฺติ อธิปฺปาโยฯ
ลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. วิสาขสุตฺตวณฺณนา
๒๔๑. ปุรสฺส โปรี, จาตุริยยุตฺตตาฯ เตนาห ‘‘ปุรวาสีน’’นฺติอาทิฯ สา ปน ‘‘ปุร…เป.… วาจายา’’ติฯ อสนฺทิทฺธายาติ มุตฺตวาจายฯ เตนาห ‘‘อปลิพุทฺธายา’’ติอาทิฯ น เอลํ โทสํ คเลตีติ อเนลคลา, อวิรุชฺฌนวาจาฯ เตนาห ‘‘นิทฺโทสายา’’ติฯ จตุสจฺจสฺส ปกาสกา, น กทาจิ สจฺจวิมุตฺตาติ อาห ‘‘จตุสจฺจปริยาปนฺนายา’’ติฯ ตา หิ จตฺตาริ สจฺจานิ ปริจฺฉิชฺช อาปาเทนฺติ ปฏิปาเทนฺติ ปวตฺเตนฺติฯ เตนาห ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตายา’’ติฯ ธโช นาม สพฺพธมฺเมหิ สมุสฺสิตฏฺเฐนฯ
วิสาขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. นนฺทสุตฺตวณฺณฺณนา
๒๔๒. อารญฺญิโกติอาทีสุ อรญฺญกถาสีเสน เสนาสนปฏิสํยุตฺตานํ ธุตงฺคานํ, ปิณฺฑปาตกถาสีเสน ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานํ, ปํสุกูลิกสีเสน จีวรปฏิสํยุตฺตานํ, ตคฺคหเณเนว วีริยนิสฺสิตธุตงฺคสฺส จ สมาทาย วตฺตนํ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาคเตน ภควตา อปรภาเค กถิตํฯ
นนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๔๓. ภณฺฑกนฺติ ปตฺตจีวรํฯ นิสีทิเยว วตฺตสฺส อสิกฺขิตตฺตาฯ ตุชฺชนตฺเถน วาจา เอว สตฺติโยติ อาห ‘‘วาจาสตฺตีหี’’ติฯ
วาจาย สนฺนิโตทเกนาติ วจนสงฺขาเตน สมนฺตโต นิจฺจํ กตฺวา อุปตุทนโต สนฺนิตุทเกนฯ วิภตฺติอโลเปน โส นิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘วจนปโตเทนา’’ติฯ
อุจฺจกุเล ชาติ เอตสฺสาติ ชาติมา, พฺรหฺมชาติโก อิสิฯ มาตงฺโคติ จณฺฑาโลฯ ตตฺถาติ กุมฺภการสาลายํฯ โอกาสํ ยาจิ ‘‘ปฐมตรํ ปวิฏฺโฐ ปพฺพชิโต’’ติฯ ตตฺเถวาติ ตสฺสาเยว สาลาย ทฺวารํ นิสฺสาย ทฺวารสมีเปฯ เมติ มยาฯ ขม มยฺหนฺติ มยฺหํ อปราธํ ขมสฺสุฯ เตติ ตยาฯ ปุน เตติ ตวฯ คณฺหิ อุคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสนฯ เตนาห ‘‘นาสฺส อุคฺคนฺตุํ อทาสี’’ติฯ ปพุชฺฌิํสูติ นิทฺทาย ปพุชฺฌิํสุ ปกติยา ปพุชฺฌนเวลาย อุปคตตฺตาฯ
ฉโวติ อนนฺตมาโยติ วิวิธมาโย มายาวีฯ
โสติ มตฺติกาปิณฺโฑฯ ‘‘สตฺตธา ภิชฺชี’’ติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยํ เตน ตาปเสน ปารมิตาปริภาวนสมิทฺธาหิ นานาวิหารสมาปตฺติปริปูริตาหิ สีลทิฏฺฐิสมฺปทาทีหิ สุสงฺขตสนฺตาเน มหากรุณาธิวาเส มหาสตฺเต โพธิสตฺเต อริยูปวาทกมฺมํ อภิสปสงฺขาตํ ผรุสวจนํ ปวตฺติตํ, ตํ มหาสตฺตสฺส เขตฺตวิเสสภาวโต ตสฺส จ อชฺฌาสยผรุสตาย ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ หุตฺวา สเจ โส มหาสตฺตํ น ขมาเปติ, ตํ กกฺขฬํ หุตฺวา วิปจฺจนสภาวํ ชาตํ, ขมาปิเต ปน มหาสตฺเต ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา อวิปากธมฺมตํ อาปชฺชติ อโหสิกมฺมภาวโตฯ อยญฺหิ อริยูปวาทปาปสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส จ ธมฺมตาฯ ยํ ตํ โพธิสตฺเตน สูริยุคฺคมนนิวารณํ กตํ, อยํ โพธิสตฺเตน ทิฏฺโฐ อุปาโยฯ เตน หิ อุพฺพาฬฺหา มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตาปสํ อาเนตฺวา ขมาเปสุํฯ โสปิ จ มหาสตฺตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตสฺมิํ จิตฺตํ ปสาเทสิฯ ยํ ปนสฺส มตฺถเก มตฺติกาปิณฺฑสฺส ฐปนํ ตสฺส สตฺตธา ผาลนํ กตํ, ตํ มนุสฺสานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํฯ อญฺญถา หิ อิเม ปพฺพชิตา สมานา จิตฺตสฺส วสํ วตฺตนฺติ, น ปน จิตฺตมตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตีติ มหาสตฺตมฺปิ เตน สทิสํ กตฺวา คณฺเหยฺยุํ, ตทสฺส เนสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติฯ ปติรูปนฺติ ยุตฺตํฯ
ติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. เถรนามกสุตฺตวณฺณนา
๒๔๔. อตีเต ขนฺธปญฺจเกติ อตีเต อตฺตภาเวฯ ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ ฉนฺทราคสฺส อจฺจนฺตเมว ชหเนนฯ ปหีนํ นาม โหติ อนเปกฺขปริจฺจาคโตฯ ปฏินิสฺสฏฺฐํ นาม โหติ สพฺพโส ฉฑฺฑิตตฺตาฯ ตโย ภเวติ อิมินา อุปาทิณฺณกธมฺมานํเยว คหณํฯ สพฺพา ขนฺธายตนธาตุโย จาติ อิมินา อุปาทิณฺณานมฺปิ อนุปาทิณฺณานมฺปิ ทฺวิธา ปวตฺตโลกิยธมฺมานํ คหณํ อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ฐิตํ ปริญฺญาภิสมยวเสนฯ เตสฺเววาติ เตภูมกธมฺเมสุ เอวฯ อนุปลิตฺตํ อมถิตํ อสํกิลิฏฺฐํ ตณฺหาทิฏฺฐิสํกิเลสาภาวโตฯ ตเทว สพฺพนฺติ เหฏฺฐา ตีสุปิ ปเทสุ อิธ สพฺพคฺคหเณน คหิตํ เตภูมกวฏฺฏํฯ ชหิตฺวาติ ปหานาภิสมยวเสนฯ ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺตํฯ ตมหนฺติ ตํ อุตฺตมปุคฺคลํ เอกวิหาริํ พฺรูมิ ตณฺหาทุติยสฺส อภาวโตฯ เอตฺถ จ ปริญฺญาปหานาภิสมยกถเนน อิตรมฺปิ อภิสมยํ อตฺถโต กถิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เถรนามกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา
๒๔๕. มหากปฺปิโนติ ตถารูปนฺติ ‘‘พุทฺโธ ธมฺโม’’ติอาทิกํ คุณวิเสสวนฺตปฏิพทฺธํฯ สาสนนฺติ เทสนฺตรโต อาคตวจนํฯ ชงฺฆวาณิชาติ ชงฺฆจาริโน วาณิชาฯ กิญฺจิ สาสนนฺติ อปุพฺพปวตฺติทีปกํ กิญฺจิ วจนนฺติ ปุจฺฉิฯ ปีติ อุปฺปชฺชิ ยถา ตํ สุจิรํ กตาภินีหารตาย ปริปกฺกญาณสฺสฯ อปริมาณํ คุณสฺส อปริมาณโต สพฺพญฺญุคุณปริทีปนโต, เสสรตนทฺวเย นิยฺยานิกภาวทีปนโต ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาวทีปนโตติ วตฺตพฺพํฯ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปายทุกฺขโต สํสารทุกฺขโต จ อปตนฺเต ธาเรตีติ ธมฺโมฯ สุปริสุทฺธทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหโตติ สงฺโฆติฯ รตนตฺโถ ปน ติณฺณมฺปิ สทิโส เอวาติฯ
นวสตสหสฺสานิ อทาสิ เทวีฯ ตุมฺเหติ ราชินิํ คารเวน พหุวจเนน วทติฯ ราโคติ อนุคจฺฉนฺตราโคฯ
ชนิเตติ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺติเตฯ กมฺมกิเลเสหิ ปชาตตฺตา ปชาติ ปชาสทฺโท ชนิตสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห – ‘‘ชนิเต, ปชายาติ อตฺโถ’’ติฯ อฏฺฐหิ วิชฺชาหีติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๒๗๘) อาคตนเยนฯ ตตฺถ หิ วิปสฺสนาญาณมโนมยิทฺธีหิ สห ฉ อภิญฺญา ‘‘อฏฺฐ วิชฺชา’’ติ อาคตา ตปติ ปฏิปกฺขวิธมเนน วิชฺโชตติ, ตํ สูริยสฺส วิโรจนนฺติ อาห – ‘‘ตปตีติ วิโรจตี’’ติฯ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺโนติ อาห – ‘‘ทุวิเธน ฌาเนน ฌายมาโน’’ติฯ สพฺพมงฺคลคาถาติ สพฺพมงฺคลาวิโรธี คาถาติ วทนฺติฯ ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘มงฺคลํ ภควา พุทฺโธ, ธมฺโม สงฺโฆ จ มงฺคลํ;
สพฺเพสมฺปิ จ สตฺตานํ, ส ปุญฺญวิตมงฺคล’’นฺติฯ
ปูชํ กาเรตฺวา เอกํ อคาริกธมฺมกถิกํ อุปาสกํ อาหฯ เอตฺถ จ ‘‘ฌายี ตปตี’’ติ อิมินา อารมฺมณูปนิชฺฌานานํ คหิตตฺตา ธมฺมรตนํ คหิตเมวฯ ‘‘พฺราหฺมโณ’’ติ อิมินา สงฺฆรตนํ คหิตเมวฯ พุทฺธรตนํ ปน สรูเปเนว คหิตนฺติฯ
มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. สหายกสุตฺตวณฺณนา
๒๔๖. สมฺมา จิรรตฺตํสเมติกาฯ เตนาห ‘‘ทีฆรตฺต’’นฺติอาทิฯ อิทานิ อิเมสนฺติ เอตรหิ เอเตสํฯ อยํ สาสนธมฺโม อชฺฌาสยโต ปโยคโต จ สมฺมา สํสนฺทติ สเมติ, ตสฺมา มชฺเฌ ภินฺนํ วิย สมเมว น วิสทิสํฯ กิญฺจ ตโต เอว พุทฺเธน ภควตา ปเวทิตธมฺมวินเย เอเตสํ ปฏิปตฺติสาสนธมฺโม โสภติ วิโรจตีติ อตฺโถฯ อริยปฺปเวทิเตติ อริเยน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมเทว ปกาสิเต อริยธมฺเมฯ สมฺมเทว สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวินยานํ วเสน สุฏฺฐุ วินีตา สพฺพกิเลสทรถปริฬาหานํ วูปสเมนฯ
สหายกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
ภิกฺขุสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ
นิฏฺฐิตา จ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย นิทานวคฺควณฺณนาฯ