ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
สํยุตฺตนิกาเย
ขนฺธวคฺค-อฏฺฐกถา
๑. ขนฺธสํยุตฺตํ
๑. นกุลปิตุวคฺโค
๑. นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา
๑. ขนฺธิยวคฺคสฺส ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ สุสุมารคิเรติ สุสุมารคิรนคเรฯ ตสฺมิํ กิร มาปิยมาเน สุสุมาโร สทฺทมกาสิ, เตนสฺส ‘‘สุสุมารคิร’’นฺตฺเวว นามํ อกํสุฯ เภสกฬาวเนติ เภสกฬาย นาม ยกฺขินิยา อธิวุตฺถตฺตา เอวํลทฺธนาเม วเนฯ ตเทว มิคคณสฺส มิคทาโยติ วุจฺจติฯ ภควา ตสฺมิํ ชนปเท ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรติฯ นกุลปิตาติ นกุลสฺส นาม ทารกสฺส ปิตาฯ
ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณฯ วุฑฺโฒติ วโยวุฑฺโฒฯ มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโกฯ อทฺธคโตติ ติยทฺธคโตฯ วโยอนุปฺปตฺโตติ เตสุ ตีสุ อทฺเธสุ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโตฯ อาตุรกาโยติ คิลานกาโยฯ อิทญฺหิ สรีรํ สุวณฺณวณฺณมฺปิ นิจฺจปคฺฆรณฏฺเฐน อาตุรํเยว นาม อภิกฺขณาตงฺโกติ อภิณฺหโรโค นิรนฺตรโรโคฯ อนิจฺจทสฺสาวีติ ตาย อาตุรตาย อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อาคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต กทาจิเทว ทฏฺฐุํ ลภามิ, น สพฺพกาลนฺติ อตฺโถฯ มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒกานํ อนุสาสตูติ ปุนปฺปุนํ สาสตุฯ ปุริมญฺหิ วจนํ โอวาโท นาม, อปราปรํ อนุสาสนี นามฯ โอติณฺเณ วา วตฺถุสฺมิํ วจนํ โอวาโท นาม, อโนติณฺเณ ตนฺติวเสน วา ปเวณิวเสน วา วุตฺตํ อนุสาสนี นามฯ อปิจ โอวาโทติ วา อนุสาสนีติ วา อตฺถโต เอกเมว, พฺยญฺชนมตฺตเมว นานํฯ
อาตุโร หายนฺติ อาตุโร หิ อยํ, สุวณฺณวณฺโณ ปิยงฺคุสาโมปิ สมาโน นิจฺจปคฺฆรณฏฺเฐน อาตุโรเยวฯ อณฺฑภูโตติ อณฺฑํ วิย ภูโต ทุพฺพโลฯ ยถา กุกฺกุฏณฺฑํ วา มยูรณฺฑํ วา เคณฺฑุกํ วิย คเหตฺวา ขิปนฺเตน วา ปหรนฺเตน วา น สกฺกา กีฬิตุํ, ตาวเทว ภิชฺชติ, เอวมยมฺปิ กาโย กณฺฏเกปิ ขาณุเกปิ ปกฺขลิตสฺส ภิชฺชตีติ อณฺฑํ วิย ภูโตติ อณฺฑภูโตฯ ปริโยนทฺโธติ สุขุเมน ฉวิมตฺเตน ปริโยนทฺโธฯ อณฺฑญฺหิ สารตเจน ปริโยนทฺธํ, เตน ฑํสมกสาทโย นิลียิตฺวาปิ ฉวิํ ฉินฺทิตฺวา ยูสํ ปคฺฆราเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน ฉวิํ ฉินฺทิตฺวา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺติฯ เอวํ สุขุมาย ฉวิยา ปริโยนทฺโธฯ กิมญฺญตฺร พาลฺยาติ พาลภาวโต อญฺญํ กิมตฺถิ? พาโลเยว อยนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อยํ กาโย เอวรูโป, ตสฺมาฯ
เตนุปสงฺกมีติ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา อนนฺตรํ ปริณายกรตนสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ราชปุริโส วิย, สทฺธมฺมจกฺกวตฺติสฺส ภควโต อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา, อนนฺตรํ ธมฺมเสนาปติสฺส วิปฺปสนฺนานีติ สุฏฺฐุ ปสนฺนานิฯ อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิฯ ปริสุทฺโธติ นิทฺโทโสฯ ปริโยทาโตติ
กถญฺหิ โน สิยาติ เกน การเณน น ลทฺธา ภวิสฺสติ? ลทฺธาเยวาติ อตฺโถฯ อิมินา กิํ ทีเปติ? สตฺถุวิสฺสาสิกภาวํฯ อยํ กิร สตฺถุ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปิติเปมํ, อุปาสิกา จสฺส มาติเปมํ ปฏิลภติฯ อุโภปิ ‘‘มม ปุตฺโต’’ติ สตฺถารํ วทนฺติฯ ภวนฺตรคโต หิ เนสํ สิเนโหฯ สา กิร อุปาสิกา ปญฺจ ชาติสตานิ ตถาคตสฺส มาตาว, โส จ, คหปติ, ปิตาว อโหสิฯ ปุน ปญฺจ ชาติสตานิ อุปาสิกา มหามาตา, อุปาสโก มหาปิตา, ตถา จูฬามาตา จูฬปิตาติฯ เอวํ สตฺถา ทิยฑฺฒอตฺตภาวสหสฺสํ เตสํเยว หตฺเถ วฑฺฒิโตฯ เตเนว เต ยํ เนว ปุตฺตสฺส, น ปิตุ สนฺติเก กเถตุํ สกฺกา, ตํ สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนา กเถนฺติฯ อิมินาเยว จ การเณน ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ อุปาสกานํ วิสฺสาสิกานํ ยทิทํ นกุลปิตา คหปติ, ยทิทํ นกุลมาตา คหปตานี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๕๗) เต เอตทคฺเค ฐเปสิฯ อิติ โส อิมํ วิสฺสาสิกภาวํ ปกาเสนฺโต กถญฺหิ โน สิยาติ อาหฯ อมเตน อภิสิตฺโตติ นสฺสิธ อญฺญํ กิญฺจิ ฌานํ วา วิปสฺสนา วา มคฺโค วา ผลํ วา ‘‘อมตาภิเสโก’’ติ ทฏฺฐพฺโพ, มธุรธมฺมเทสนาเยว ปน ‘‘อมตาภิเสโก’’ติ เวทิตพฺโพฯ ทูรโตปีติ ติโรรฏฺฐาปิ ติโรชนปทาปิฯ
อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ อิทํ วุตฺตตฺถเมวฯ อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติฯ พุทฺธา เอว วา อิธ อริยาฯ ยถาห – ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… ตถาคโต อริโย’’ติ วุจฺจตีติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๘)ฯ สปฺปุริสานนฺติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ สปฺปุริสาติ เวทิตพฺพาฯ เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ
‘‘โย
กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;
ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ,
ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี’’ติฯ (ชา. ๒.๑๗.๗๘);
‘‘กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี’’ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโต, กตญฺญุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธาติฯ อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติ เวทิตพฺโพฯ โส จ จกฺขุนา อทสฺสาวี, ญาเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธฯ เตสุ ญาเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโตฯ มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺฐาปิ อทิฏฺฐาว โหนฺติ เตสํ จกฺขูนํ วณฺณมตฺตคฺคหณโต น อริยภาวโคจรโตฯ โสณสิงฺคาลาทโยปิ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น เจเต อริยานํ ทสฺสาวิโน นามฯ
ตตฺริทํ วตฺถุ – จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธิํ ปิณฺฑาย จริตฺวา, เถรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา, ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อริยา นาม, ภนฺเต, กีทิสา’’ติ? เถโร อาห – ‘‘อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา สหจรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานาวุโส, อริยา’’ติฯ เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อญฺญาสิฯ ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ทสฺสนํ, ญาเณน ทสฺสนเมว ทสฺสนํฯ ยถาห – ‘‘กิํ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติฯ โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗)ฯ ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ ญาเณน อริเยหิ ทิฏฺฐํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต, อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺฐตฺตา ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติ เวทิตพฺโพฯ
อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ, สติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโลฯ อริยธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถ ปน –
‘‘ทุวิโธ วินโย นาม, เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา;
อภาวโต ตสฺส อยํ, อวินีโตติ วุจฺจติ’’ฯ
อยญฺหิ สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธฯ ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิโธฯ
ตตฺถ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติ (วิภ. ๕๑๑) อยํ สีลสํวโรฯ ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ อยํ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; ม. นิ. ๑.๒๙๕; สํ. นิ. ๔.๒๓๙; อ. นิ. ๓.๑๖) สติสํวโรฯ
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ (สุ. นิ. ๑๐๔๑; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส.๔) –
อยํ ญาณสํวโรฯ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔; อ. นิ. ๔.๑๑๔; ๖.๕๘) อยํ ขนฺติสํวโรฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๑๔; ๖.๕๘) อยํ วีริยสํวโรฯ สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต ‘‘สํวโร’’ วินยนโต ‘‘วินโย’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพฯ
ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํฯ เสยฺยถิทํ – นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺญาย ตทงฺคปฺปหานํ นามฯ
ยํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นามฯ ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน ‘‘ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา นเยน (ธ. ส. ๒๗๗; วิภ. ๖๒๘) วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นามฯ ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นามฯ
ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นามฯ สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยฏฺเฐน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติฯ ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพฯ
เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ, เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ ‘‘อวินีโต’’ติ วุจฺจตีติฯ เอส นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิฯ นินฺนานากรณญฺหิ เอตํ อตฺถโตฯ ยถาห –
‘‘เยว เต อริยา, เตว เต สปฺปุริสาฯ เยว เต สปฺปุริสา, เตว เต อริยาฯ โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม, โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโมฯ โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว โส อริยานํ ธมฺโมฯ เยว เต อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยาฯ เยว เต สปฺปุริสวินยา
รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ‘‘ยํ รูปํ, โส อหํ รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ รูปวนฺตํ สมนุปสฺสติฯ อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติฯ รูปสฺมิํ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา กรณฺฑเก มณิํ วิย ตํ อตฺตานํ รูปสฺมิํ สมนุปสฺสติฯ ปริยุฏฺฐฏฺฐายีติ ปริยุฏฺฐานากาเรน อภิภวนากาเรน ฐิโต, ‘‘อหํ รูปํ, มม รูป’’นฺติ เอวํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหนโก นาม โหตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ตํ รูปนฺติ ตสฺส ตํ เอวํ คหิตํ รูปํฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
ตตฺถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ สุทฺธรูปเมว อตฺตาติ กถิตํฯ ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนํ อตฺตโต…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ อรูปํ อตฺตาติ กถิตํฯ ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตาน’’นฺติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโตฯ ตตฺถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ อุจฺเฉททิฏฺฐิ กถิตา, อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺฐีติ เอวเมตฺถ ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโย โหนฺติ, ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา, ปฐมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพาฯ
เอวํ โข, คหปติ, อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จาติ กาโย นาม พุทฺธานมฺปิ อาตุโรเยวฯ จิตฺตํ ปน ราคโทสโมหานุคตํ อาตุรํ นาม, ตํ อิธ ทสฺสิตํฯ โน จ อาตุรจิตฺโตติ อิธ นิกฺกิเลสตาย จิตฺตสฺส อนาตุรภาโว
๒. เทวทหสุตฺตวณฺณนา
๒. ทุติเย เทวทหนฺติ เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน, เตสํ มงฺคลทโห, สยํชาโต วา โส ทโหติ, ตสฺมา ‘‘เทวทโห’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อวิทูเร นิคโม เทวทหนฺตฺเวว นปุํสกลิงฺควเสน สงฺขํ คโตฯ ปจฺฉาภูมคมิกาติ ปจฺฉาภูมํ อปรทิสายํ นิวิฏฺฐํ ชนปทํ คนฺตุกามาฯ นิวาสนฺติ เตมาสํ วสฺสาวาสํฯ อปโลกิโตติ อาปุจฺฉิโตฯ อปโลเกถาติ อาปุจฺฉถฯ กสฺมา เถรํ อาปุจฺฉาเปติ? เต สภาเร กาตุกามตายฯ โย หิ เอกวิหาเร วสนฺโตปิ สนฺติกํ น คจฺฉติ ปกฺกมนฺโต อนาปุจฺฉา ปกฺกมติ, อยํ นิพฺภาโร นามฯ โย เอกวิหาเร วสนฺโตปิ อาคนฺตฺวา ปสฺสติ, ปกฺกมนฺโต อาปุจฺฉติ, อยํ สภาโร นามฯ อิเมปิ ภิกฺขู ภควา ‘‘เอวมิเม สีลาทีหิ วฑฺฒิสฺสนฺตี’’ติ สภาเร กาตุกาโม อาปุจฺฉาเปติฯ
ปณฺฑิโตติ ธาตุโกสลฺลาทินา จตุพฺพิเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ อนุคฺคาหโกติ อามิสานุคฺคเหน จ ธมฺมานุคฺคเหน จาติ ทฺวีหิปิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคาหโกฯ เถโร กิร อญฺเญ ภิกฺขู วิย ปาโตว ปิณฺฑาย อคนฺตฺวา สพฺพภิกฺขูสุ คเตสุ สกลํ สงฺฆารามํ อนุวิจรนฺโต อสมฺมฏฺฐฏฺฐานํ สมฺมชฺชติ, อฉฑฺฑิตํ กจวรํ ฉฑฺเฑติ, สงฺฆาราเม ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ มญฺจปีฐทารุภณฺฑมตฺติกาภณฺฑานิ ปฏิสาเมติฯ กิํ การณา? ‘‘มา อญฺญติตฺถิยา วิหารํ ปวิฏฺฐา ทิสฺวา ปริภวํ อกํสู’’ติฯ ตโต คิลานสาลํ คนฺตฺวา คิลาเน อสฺสาเสตฺวา ‘‘เกนตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ
ภควติ
ปจฺจสฺโสสุนฺติ เต ภิกฺขู ‘‘อมฺหากํ เนว อุปชฺฌาโย, น อาจริโย น สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺโตฯ กิํ ตสฺส สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ? ตุณฺหีภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ เอฬคลาคุมฺเพติ คจฺฉมณฺฑปเกฯ โส กิร เอฬคลาคุมฺโพ ธุวสลิลฏฺฐาเน ชาโตฯ อเถตฺถ จตูหิ ปาเทหิ มณฺฑปํ กตฺวา ตสฺส อุปริ ตํ คุมฺพํ อาโรเปสุํ, โส ตํ มณฺฑปํ ฉาเทสิฯ อถสฺส เหฏฺฐา อิฏฺฐกาหิ ปริจินิตฺวา วาลิกํ โอกิริตฺวา อาสนํ ปญฺญาปยิํสุฯ สีตลํ ทิวาฏฺฐานํ อุทกวาโต วายติฯ เถโร ตสฺมิํ นิสีทิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอฬคลาคุมฺเพ’’ติฯ
นานาเวรชฺชคตนฺติ เอกสฺส รญฺโญ รชฺชโต นานาวิธํ รชฺชคตํฯ วิรชฺชนฺติ อญฺญํ รชฺชํฯ ยถา หิ สเทสโต อญฺโญ วิเทโส, เอวํ นิวุตฺถรชฺชโต อญฺญํ ขตฺติยปณฺฑิตาติ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ปณฺฑิตราชาโนฯ พฺราหฺมณปณฺฑิตาติ จงฺกีตารุกฺขาทโย ปณฺฑิตพฺราหฺมณาฯ คหปติปณฺฑิตาติ จิตฺตสุทตฺตาทโย ปณฺฑิตคหปตโยฯ สมณปณฺฑิตาติ สภิยปิโลติกาทโย ปณฺฑิตปริพฺพาชกา วีมํสกาติ อตฺถคเวสิโนฯ กิํวาทีติ กิํ อตฺตโน ทสฺสนํ วทติ, กิํ ลทฺธิโกติ อตฺโถฯ กิมกฺขายีติ กิํ สาวกานํ โอวาทานุสาสนิํ อาจิกฺขติ? ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ ภควตา วุตฺตพฺยากรณสฺส อนุพฺยากรณํฯ สหธมฺมิโกติ สการโณฯ วาทานุวาโทติ ภควตา วุตฺตวาทสฺส อนุวาโทฯ ‘‘วาทานุปาโต’’ติปิ ปาโฐ, สตฺถุ วาทสฺส อนุปาโต อนุปตนํ, อนุคมนนฺติ อตฺโถฯ อิมินาปิ วาทํ อนุคโต วาโทเยว ทีปิโต โหติฯ
อวิคตราคสฺสาติอาทีสุ ตณฺหาวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตณฺหา หิ รชฺชนโต ราโค, ฉนฺทิยนโต ฉนฺโท, ปิยายนฏฺเฐน เปมํ, ปิวิตุกามฏฺเฐน ปิปาสา, อนุทหนฏฺเฐน ปริฬาโหติ วุจฺจติฯ อกุสเล จาวุโส, ธมฺเมติอาทิ กสฺมา อารทฺธํ? ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อวีตราคสฺส อาทีนวํ อวิฆาโตติ นิทฺทุกฺโขฯ อนุปายาโสติ นิรุปตาโปฯ อปริฬาโหติ นิทฺทาโหฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุติยํฯ
๓. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
๓. ตติเย อวนฺตีสูติ อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต อวนฺติรฏฺเฐฯ กุรรฆเรติ เอวํนามเก นคเรฯ ปปาเตติ เอกโต ปปาเตฯ ตสฺส กิร ปพฺพตสฺส เอกํ ปสฺสํ ฉินฺทิตฺวา ปาติตํ วิย อโหสิฯ ‘‘ปวตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, นานาติตฺถิยานํ ลทฺธิปวตฺตฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ อิติ เถโร ตสฺมิํ รฏฺเฐ ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมิํ ปพฺพเต วิหรติฯ หาลิทฺทิกานีติ เอวํนามโกฯ อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเหติ อฏฺฐกวคฺคิกมฺหิ มาคณฺฑิยปญฺโห นาม อตฺถิ, ตสฺมิํ ปญฺเหฯ รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโตฯ รูปธาตุราควินิพทฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารีฯ
กสฺมา
อุปยุปาทานาติ ตณฺหูปยทิฏฺฐูปยวเสน ทฺเว อุปยา, กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ จฯ เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส อธิฏฺฐานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จฯ ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอวํ วุตฺตํฯ วิญฺญาณธาตุยาติ อิธ วิญฺญาณํ กสฺมา คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํฯ กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหีนา ปหียนฺติ, ปญฺจสุปิ ปหียนฺติเยวาติ กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํฯ เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหตีติ เอวํ กมฺมวิญฺญาเณน โอกํ อสรนฺเตน อโนกสารี นาม โหติฯ
รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธาติ นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสนฏฺฐานํ สารีติ วุจฺจติฯ ปหีนาติ เต รูปนิมิตฺตนิเกตกิเลสวิสารวินิพนฺธา ปหีนาฯ
กสฺมา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ‘‘โอกา’’ติ วุตฺตา, ฉ อารมฺมณานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ? ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตายฯ สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเฐน วิสยภาเว โอโกติ นิจฺจนิวาสนฏฺฐานเคหเมว วุจฺจติ, นิเกตนฺติ
สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺฐาเกสุ ธนธญฺญลาภาทิวเสน สุขิเตสุ ‘‘อิทานาหํ มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี’’ติ เคหสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ ปตฺตสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน วิย จรติฯ ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติฯ กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ กรณีเยสุฯ เตสุ โยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ เอวํ กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติ อนฺโต กามานํ ภาเวน อตุจฺโฉฯ สุกฺกปกฺโข เตสํ อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ เวทิตพฺโพฯ
ปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต กุรุมาโนฯ เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ ‘‘เอวํรูโป นาม ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถติฯ สุขาทีสุ เวทนาสุ เอวํเวทโน นาม; นีลสญฺญาทีสุ สญฺญาสุ เอวํ สญฺโญ นาม; ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขาโร นาม; จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ
อปุรกฺขราโนติ สหิตํ เม, อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺฐํ, มยฺหํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ มธุรปานสทิสํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปฺปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตริ ปริเยสนฺโต อิมสฺส วาทสฺส โมกฺขาย จร อาหิณฺฑาหิฯ นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว ปโหสิ, อิเธว นิพฺเพเฐหีติฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
๔. จตุตฺเถ สกฺกปญฺเหติ จูฬสกฺกปญฺเห, มหาสกฺกปญฺเหเปตํ วุตฺตเมวฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตาฯ อจฺจนฺตนิฏฺฐาติ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺฐา สตตนิฏฺฐาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ จตุตฺถํฯ
๕. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๕. ปญฺจเม สมาธินฺติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺเต ทิสฺวา, ‘‘จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ อภินนฺทตีติ ปตฺเถติฯ อภิวทตีติ ตาย อภินนฺทนาย ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ วทติฯ วาจํ อภินนฺทนฺโตปิ จ ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย เอวํ โลภํ อุปฺปาเทนฺโต อภิวทติเยว นามฯ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาติฯ ยา รูเป นนฺทีติ ยา สา รูเป พลวปตฺถนาสงฺขาตา นนฺทีฯ ตทุปาทานนฺติ ตํ คหณฏฺเฐน อุปาทานํฯ นาภินนฺทตีติ น ปตฺเถติฯ นาภิวทตีติ ปตฺถนาวเสน น ‘‘อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติ วทติฯ วิปสฺสนาจิตฺเตน เจตสา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติ วจีเภทํ กโรนฺโตปิ นาภิวทติเยวฯ ปญฺจมํฯ
๖. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา
๖. ฉฏฺเฐ ปฏิสลฺลาเณติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู กายวิเวเกน ปริหายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กายวิเวกํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๗. สตฺตเม อุปาทาปริตสฺสนนฺติ คหเณน อุปฺปนฺนํ ปริตสฺสนํฯ อนุปาทาอปริตสฺสนนฺติ อคฺคหเณน อปริตสฺสนํฯ รูปวิปริณามานุปริวตฺติวิญฺญาณํ โหตีติ ‘‘มม รูปํ วิปริณต’’นฺติ วา ‘‘อหุ วต เมตํ, ทานิ วต เม นตฺถี’’ติ วา อาทินา นเยน กมฺมวิญฺญาณํ รูปสฺส เภทานุปริวตฺติ โหติฯ วิปริณามานุปริวตฺติชาติ วิปริณามสฺส อนุปริวตฺติโต วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาปริตสฺสนา จ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทา จฯ จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตํฯ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อุตฺตาสวาติ สอุตฺตาโสฯ วิฆาตวาติ สวิฆาโต สทุกฺโขฯ อเปกฺขวาติ สาลโยฯ อุปาทาย จ ปริตสฺสตีติ คณฺหิตฺวา ปริตสฺสโก นาม โหติฯ น รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ขีณาสวสฺส กมฺมวิญฺญาณเมว นตฺถิ, ตสฺมา รูปเภทานุปริวตฺติ น โหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สตฺตมํฯ
๘. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๘. อฏฺฐเม ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน เทสนา กตาฯ อิติ ปฏิปาฏิยา จตูสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ อฏฺฐมํฯ
๙. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๙. นวเม โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺสาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กถาว กา, อนิจฺจเมว ตํฯ เต กิร ภิกฺขู อตีตานาคตํ อนิจฺจนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กิลมิํสุ, อถ เนสํ อิโต อตีตานาคเตปิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจมาเน พุชฺฌิสฺสนฺตีติ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา สตฺถา ปุคฺคลชฺฌาสเยน อิมํ เทสนํ เทเสสิฯ นวมํฯ
๑๐-๑๑. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐-๑๑. ทสเมกาทสมานิ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปเทหิ วิเสเสตฺวา ตถารูเปเนว ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติฯ ทสเมกาทสมานิฯ
นกุลปิตุวคฺโค ปฐโมฯ
๒. อนิจฺจวคฺโค
๑-๑๐. อนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒-๒๑. อนิจฺจวคฺเค ปริโยสานสุตฺตํ ปุจฺฉาวสิกํ, เสสานิ ตถา ตถา พุชฺฌนกานญฺจ วเสน เทสิตานีติฯ ปฐมาทีนิฯ
อนิจฺจวคฺโค ทุติโยฯ
๓. ภารวคฺโค
๑. ภารสุตฺตวณฺณนา
๒๒. ภารวคฺคสฺส ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียนฺติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อิติ อสฺส วจนียํ, เอวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาโรติ เย อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, อยํ ภาโรติ วุจฺจติฯ เกนฏฺเฐนาติ? ปริหารภาริยฏฺเฐนฯ เอเตสญฺหิ ฐาปนคมนนิสีทาปนนิปชฺชาปนนฺหาปนมณฺฑนขาทาปนภุญฺชาปนาทิปริหาโร ภาริโยติ ปริหารภาริยฏฺเฐน ภาโรติ วุจฺจติฯ เอวํนาโมติ ติสฺโส ทตฺโตติอาทินาโมฯ เอวํโคตฺโตติ กณฺหายโน วจฺฉายโนติอาทิโคตฺโตฯ อิติ โวหารมตฺตสิทฺธํ ปุคฺคลํ ‘‘ภารหาโร’’ติ กตฺวา ทสฺเสติฯ ปุคฺคโล
โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺติกาฯ นนฺทีราคสหคตาติ นนฺทิราเคน สห เอกตฺตเมว คตาฯ ตพฺภาวสหคตญฺหิ อิธ อธิปฺเปตํฯ ตตฺร ตตฺราภินนฺทินีติ อุปปตฺติฏฺฐาเน วา รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺถ ตตฺถ อภินนฺทนสีลาวฯ กามตณฺหาทีสุ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหา นาม, รูปารูปภวราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโคติ อยํ ภวตณฺหา นาม, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหา นามฯ ภาราทานนฺติ ภารคหณํฯ ตณฺหาย หิ เอส ภารํ อาทิยติฯ อเสสวิราคนิโรโธติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจนํฯ ตญฺหิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสโต วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ จชิยติ ปฏินิสฺสชฺชิยติ วิมุจฺจติ, นตฺถิ เจตฺถ กามาลโย วา ทิฏฺฐาลโย วาติ นิพฺพานํ เอตานิ นามานิ ลภติฯ สมูลํ ตณฺหนฺติ ตณฺหาย อวิชฺชา มูลํ นามฯ อพฺพุยฺหาติ อรหตฺตมคฺเคน ตํ สมูลกํ อุทฺธริตฺวาฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห ปรินิพฺพุโต นามาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติฯ ปฐมํฯ
๒. ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา
๒๓. ทุติเย ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ, สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถฯ ปริญฺญนฺติ อจฺจนฺตปริญฺญํ, สมติกฺกมนฺติ อตฺโถฯ ราคกฺขโยติอาทิ นิพฺพานสฺส นามํฯ ตญฺหิ อจฺจนฺตปริญฺญา นามฯ ทุติยํฯ
๓. อภิชานสุตฺตวณฺณนา
๒๔. ตติเย อภิชานนฺติ อภิชานนฺโตฯ อิมินา ญาตปริญฺญา กถิตา, ทุติยปเทน ตีรณปริญฺญา, ตติยจตุตฺเถหิ ปหานปริญฺญาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติสฺโส ปริญฺญา กถิตาติฯ ตติยํฯ
๔-๙. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๕-๓๐. จตุตฺถาทีนิ
๑๐. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา
๓๑. ทสเม อฆนฺติ ทุกฺขํฯ เอวเมตฺถ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํฯ ทสมํฯ
๑๑. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา
๓๒. เอกาทสเม ปภงฺคุนฺติ ปภิชฺชนสภาวํฯ เอวมิธ อนิจฺจลกฺขณเมว กถิตนฺติฯ เอกาทสมํฯ
ภารวคฺโค ตติโยฯ
๔. นตุมฺหากวคฺโค
๑. นตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา
๓๓. นตุมฺหากวคฺคสฺส ปฐเม ปชหถาติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหถฯ ติณาทีสุ ติณํ นาม อนฺโตเผคฺคุ พหิสารํ ตาลนาฬิเกราทิฯ กฏฺฐํ สาขา นาม รุกฺขสฺส พาหา วิย นิกฺขนฺตาฯ ปลาสํ นาม ตาลนาฬิเกรปณฺณาทิฯ ปฐมํฯ
๒. ทุติยนตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา
๓๔. ทุติยํ
๓. อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ตติเย รูปญฺเจ, ภนฺเต, อนุเสตีติ ยทิ รูปํ อนุเสติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ กามราคาทีสุ เยน อนุสเยน ตํ รูปํ อนุเสติ, เตเนว อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ ปณฺณตฺติํ คจฺฉติฯ น เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อภูเตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ น คจฺฉตีติฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๖. จตุตฺเถ ตํ อนุมียตีติ ตํ อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติฯ น หิ อารมฺมเณ ภิชฺชมาเน ตทารมฺมณา ธมฺมา ติฏฺฐนฺติฯ ยํ อนุมียตีติ ยํ รูปํ เยน อนุสเยน อนุมรติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ อถ วา ยนฺติ กรณวจนเมตํ, เยน อนุสเยน อนุมียติ, เตน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ จตุตฺถํฯ
๕-๖. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๗-๓๘. ปญฺจเม ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ ธรมานสฺส ชีวมานสฺส ชรา ปญฺญายติฯ ฐิตีติ หิ ชีวิตินฺทฺริยสงฺขาตาย อนุปาลนาย นามํฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชรายฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘อุปฺปาโท ชาติ อกฺขาโต, ภงฺโค วุตฺโต วโยติ จ;
อญฺญถตฺตํ ชรา วุตฺตา, ฐิตี จ อนุปาลนา’’ติฯ
เอวํ
ตตฺถ
ตตฺถ สงฺขารานํ อุปฺปาทกฺขเณ สงฺขาโรปิ อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ‘‘อุปฺปาโทปี’’ติ
‘‘อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ฐิติ นาม ปวุจฺจติ;
ตสฺเสว เภโท มรณํ, สพฺพทา สพฺพปาณิน’’นฺติฯ –
อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติฯ อถ วา สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตีติ เวทิตพฺพนฺติ จ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา อาจริยมติยา สุตฺตํ อปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กตฺตพฺพํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิฯ
๗-๑๐. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๙-๔๒. สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺสาติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺนสฺสฯ อยมนุธมฺโมติ อยํ อนุโลมธมฺโม โหติฯ นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺฐนพหุโล ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติฯ ปริมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนาย ปหานปริญฺญาย ปริมุจฺจติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต มคฺโคว กถิโต โหติ, ตถา อิโต ปเรสุ ตีสุฯ อิธ ปน อนุปสฺสนา อนิยมิตา, เตสุ
นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถฯ
๕. อตฺตทีปวคฺโค
๑. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา
๔๓. อตฺตทีปวคฺคสฺส อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คติํ ปรายณํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนญฺญสรณาติ อิทํ อญฺญสฺส สรณปฏิกฺเขปวจนํฯ น หิ อญฺโญ อญฺญสฺส สรณํ โหติ อญฺญสฺส วายาเมน อญฺญสฺส อสิชฺฌนโต, วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,
โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติฯ (ธ. ป. ๑๖๐);
เตนาห ‘‘อนญฺญสรณา’’ติฯ โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม? โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ เตเนวาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณา’’ติฯ โยนีติ การณํ – ‘‘โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๒๗) วิยฯ กิํปโหติกาติ กิํปภุติกา, กุโต ปภวนฺตีติ อตฺโถ? รูปสฺส ตฺเววาติ อิทํ เตสํเยว โสกาทีนํ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ น ปริตสฺสตีติ น คณฺหาติ น คหติฯ ตทงฺคนิพฺพุโตติ เตน วิปสฺสนงฺเคน กิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา ตทงฺคนิพฺพุโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาว กถิตาฯ ปฐมํฯ
๒. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา
๔๔. ทุติเย ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ ยสฺมา สกฺกาโย ทุกฺขํ, ตสฺส จ สมุทยคามินี ปฏิปทา นาม ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนาติ เอตฺถ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ ‘‘สมนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ ทุติยํฯ
๓. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๔๕. ตติเย สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจติฯ อนุปาทาย อาสเวหีติ อนุปฺปาทนิโรเธน รูปธาตุยาติอาทิ ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถนฺติปิ วทนฺติเยวฯ ฐิตนฺติ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ฐิตํฯ ฐิตตฺตา สนฺตุสฺสิตนฺติ ปตฺตพฺพํ ปตฺตภาเวน สนฺตุฏฺฐํฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว ปรินิพฺพายติฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๔๖. จตุตฺเถ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโยติ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิโยติ อปรนฺตํ อนุคตา จตุจตฺตาลีส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติฯ ถามโส ปรามาโสติ ทิฏฺฐิถามโส เจว ทิฏฺฐิปรามาโส จ น โหติฯ เอตฺตาวตา ปฐมมคฺโค ทสฺสิโตฯ อิทานิ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ทสฺเสตุํ รูปสฺมินฺติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ทิฏฺฐิโย นาม วิปสฺสนาย เอว ปหีนา, อิทํ ปน อุปริ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ จตุตฺถํฯ
๕. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๔๗. ปญฺจเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ เอเตสํ วา อญฺญตรนฺติ ปริปุณฺณคาหวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, อปริปุณฺณคาหวเสน เอเตสํ อญฺญตรํฯ อิติ อยญฺเจว สมนุปสฺสนาติ อิติ อยญฺจ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ อสฺมีติ จสฺส อวิคตํ โหตีติ ยสฺส อยํ สมนุปสฺสนา อตฺถิ, ตสฺมิํ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตํ ปปญฺจตฺตยํ อวิคตเมว โหติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหตีติ ตสฺมิํ กิเลสชาเต สติ กมฺมกิเลสปจฺจยานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติ โหติฯ
อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโนติ อิทํ กมฺมมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ อวิชฺชาธาตูติ ชวนกฺขเณ อวิชฺชาฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชนาติ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตผสฺสโต มโนติ ภวงฺคกฺขเณ วิปากมโนธาตุ, อาวชฺชนกฺขเณ กิริยมโนธาตุฯ ธมฺมาทโย วุตฺตปฺปการาวฯ อสฺมีติปิสฺส โหตีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหติฯ อิโต ปเรสุ อยมหมสฺมีติ รูปาทีสุ กิญฺจิเทว ธมฺมํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อหมสฺมี’’ติ อตฺตทิฏฺฐิวเสน วุตฺตํฯ ภวิสฺสนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิวเสนฯ น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสนฯ รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺติฯ อเถตฺถาติ อถ เตเนวากาเรน ฐิเตสุ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุฯ อวิชฺชา ปหียตีติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ เอวเมตฺถ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ กมฺมสฺส ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, วิปากมนํ ปญฺจินฺทฺริยปกฺขิกํ กตฺวา ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ กมฺมสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธีติฯ อิติ ตโย ปปญฺจา อตีโต อทฺธา, อินฺทฺริยาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ตตฺถ กมฺมมนํ อาทิํ กตฺวา อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโตติฯ ปญฺจมํฯ
๖. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา
๔๘. ฉฏฺเฐ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกาฯ สาสวนฺติ อาสวานํ อารมฺมณภาเวน ปจฺจยภูตํฯ อุปาทานิยนฺติ ตเถว จ อุปาทานานํ ปจฺจยภูตํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวํฯ อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํฯ อิธาปิ
๗-๘. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๙-๕๐. สตฺตเม เสยฺโยหมสฺมีติ วิสิฏฺโฐ อุตฺตโม อหมสฺมิฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ ยถาภูตสฺส อทสฺสนโต อญฺญํ กิํ ภเวยฺย? อทสฺสนํ อญฺญาณเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส เต ปริวฏฺฏํ วชิรเภทเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ โสโณติอาทิมาหฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ สตฺตมอฏฺฐมานิฯ
๙-๑๐. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๑-๕๒. นวมทสเมสุ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ อิทํ นนฺทีติ วา ราโคติ วา อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตาย วุตฺตํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา ‘‘ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย’’ติ อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ ผลํ ทสฺสิตนฺติฯ นวมทสมานิฯ
อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโมฯ
มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๖. อุปยวคฺโค
๑. อุปยสุตฺตวณฺณนา
๕๓. อุปยวคฺคสฺส อุปโยติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ อุปคโตฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ อาปชฺเชยฺยาติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย วุทฺธิอาทีนิ อาปชฺเชยฺยฯ วิญฺญาณุปยนฺติ ปทสฺส อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมวฯ โวจฺฉิชฺชตารมฺมณนฺติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตนฺติ ตํ อปฺปติฏฺฐิตํฯ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิํ อนภิสงฺขริตฺวา วิมุตฺตํฯ ปฐมํฯ
๒. พีชสุตฺตวณฺณนา
๕๔. ทุติเย พีชชาตานีติ พีชานิฯ มูลพีชนฺติ วจํ วจตฺตํ หลิทฺทํ สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิฯ ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิฯ ผลุพีชนฺติ อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิฯ พีชพีชนฺติ สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณญฺเจว มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณญฺจฯ อขณฺฑานีติ อภินฺนานิฯ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อปูติกานีติ อุทกเตมเนน อปูติกานิฯ ปูติพีชญฺหิ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อวาตาตปหตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ น หตานิ, นิโรชตํ น ปาปิตานิฯ นิโรชญฺหิ กสฏํ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สาราทานีติ คหิตสารานิ ปติฏฺฐิตสารานิฯ นิสฺสารญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สุขสยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺเฐ ปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขํ สยิตานิฯ ปถวีติ เหฏฺฐา ปติฏฺฐานปถวีฯ อาโปติ อุปริสฺเนหนอาโปฯ จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภูตา รูปาทโย จตฺตาโร ขนฺธาฯ เต หิ อารมฺมณวเสน ปติฏฺฐาภูตตฺตา ปถวีธาตุสทิสาฯ นนฺทิราโค สิเนหนฏฺเฐน อาโปธาตุสทิโสฯ วิญฺญาณํ สาหารนฺติ สปฺปจฺจยํ กมฺมวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ พีชํ วิย ปถวิยํ อารมฺมณปถวิยํ วิรุหติฯ ทุติยํฯ
๓. อุทานสุตฺตวณฺณนา
๕๕. ตติเย อุทานํ อุทาเนสีติ พลวโสมนสฺสสมุฏฺฐานํ อุทานํ อุทาหริฯ กิํ นิสฺสาย ปเนส ภควโต อุปฺปนฺโนติฯ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํฯ กถํ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ, ‘‘ตโยเม อุปนิสฺสยา – ทานูปนิสฺสโย สีลูปนิสฺสโย ภาวนูปนิสฺสโย จา’’ติฯ เตสุ ทานสีลูปนิสฺสยา ทุพฺพลา, ภาวนูปนิสฺสโย พลวาฯ ทานสีลูปนิสฺสยา หิ ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ปาเปนฺติ, ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปติฯ อิติ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ พนฺธนานิ เฉตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ‘‘อโห สาสนํ นิยฺยานิก’’นฺติ อาวชฺเชนฺตสฺส อยํ อุทปาทิฯ
ตตฺถ ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย ฐตฺวา ฆฏมาโน ตีณิ มคฺคผลานิ ปาปุณาตี’’ติ อิมสฺสตฺถสฺสาวิภาวนตฺถํ มิลกตฺเถรสฺส วตฺถุ เวทิตพฺพํ – โส กิร คิหิกาเล ปาณาติปาตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อรญฺเญ ปาสสตญฺเจว อทูหลสตญฺจ โยเชสิฯ อเถกทิวสํ องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิตฺวา ปาสฏฺฐาเนสุ วิจรนฺโต ปิปาสาภิภูโต เอกสฺส อรญฺญวาสิตฺเถรสฺส
ตสฺส สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส พหูนํ มิคสูกรานํ มาริตฏฺฐานํ ปาสอทูหลานญฺจ โยชิตฏฺฐานํ อุปฏฺฐาติฯ ตํ อนุสฺสรโต สรีเร ทาโห อุปฺปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย กมฺมฏฺฐานมฺปิ วีถิํ น ปฏิปชฺชติฯ โส ‘‘กิํ กริสฺสามิ ภิกฺขุภาเวนา’’ติ
‘‘อุฏฺฐานวโต สตีมโต,
สุจิกมฺมสฺส นิสมฺมการิโน;
สญฺญตสฺส ธมฺมชีวิโน,
อปฺปมตฺตสฺส ยโสภิวฑฺฒตี’’ติฯ (ธ. ป. ๒๔);
โส จตุปฺปทิกมฺปิ ตํ คาถํ อตฺตนิเยว อุปเนสิ – ‘‘อุฏฺฐานวตา นาม มาทิเสน ภวิตพฺพํฯ สติมตาปิ มาทิเสเนว…เป.… อปฺปมตฺเตนปิ มาทิเสเนว ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ ตํ คาถํ อตฺตนิ อุปเนตฺวา ตสฺมิํเยว ปทวาเร ฐิโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺทิตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย หฏฺฐตุฏฺโฐ –
‘‘อลฺลํ ปลาลปุญฺชาหํ, สีเสนาทาย จงฺกมิํ;
ปตฺโตสฺมิ ตติยํ ฐานํ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’’ติฯ –
อิมํ อุทานคาถํ อาหฯ เอวํ
ตตฺถ โน จสฺสํ, โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ น ภเวยฺยํ, มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยฯ สเจ วา ปน เม อตีเต กมฺมาภิสงฺขาโร นาภวิสฺส, อิทํ เม เอตรหิ ขนฺธปญฺจกํ น ภเวยฺยฯ นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตีติ อิทานิ ปน ตถา ปรกฺกมิสฺสามิ, ยถา เม อายติํ ขนฺธาภินิพฺพตฺตโก กมฺมสงฺขาโร น ภวิสฺสติ, ตสฺมิํ อสติ อายติํ ปฏิสนฺธิ นาม น เม ภวิสฺสติฯ เอวํ อธิมุจฺจมาโนติ เอวํ อธิมุจฺจนฺโต ภิกฺขุ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ฐิโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺเทยฺยฯ เอวํ วุตฺเตติ เอวํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ อาวชฺเชนฺเตน ภควตา รูปํ วิภวิสฺสตีติ รูปํ ภิชฺชิสฺสติฯ รูปสฺส วิภวาติ วิภวทสฺสเนน สหวิปสฺสเนนฯ สหวิปสฺสนกา หิ จตฺตาโร มคฺคา รูปาทีนํ วิภวทสฺสนํ นามฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺยาติ, ภนฺเต, เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺเยว ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิฯ กสฺมา น ฉินฺทิสฺสตีติ?
อิทานิ อุปริ มคฺคผลํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนนฺตราติ ทฺเว อนนฺตรานิ อาสนฺนานนฺตรญฺจ ทูรานนฺตรญฺจฯ วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นาม, ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามฯ ตํ สนฺธาย ‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต วิปสฺสนานนฺตรา ‘อาสวานํ อตสิตาเยติ อตสิตพฺเพ อภายิตพฺเพ ฐานมฺหิฯ ตาสํ อาปชฺชตีติ ภยํ อาปชฺชติฯ ตาโส เหโสติ ยา เอสา ‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ทุพฺพลวิปสฺสนา, สา ยสฺมา อตฺตสิเนหํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ตาโส นาม โหติฯ โส หิ ‘‘อิทานาหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ, น ทานิ กิญฺจิ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ปปาเต ปตนฺตํ วิย ปสฺสติ อญฺญตโร พฺราหฺมโณ วิยฯ โลหปาสาทสฺส กิร เหฏฺฐา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ติลกฺขณาหตํ ธมฺมํ ปริวตฺเตติฯ อถ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เอกมนฺเต ฐตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส สงฺขารา สุญฺญโต อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ปปาเต ปตนฺโต วิย หุตฺวา วิวฏทฺวาเรน ตโต ปลายิตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา, ปุตฺตํ อุเร สยาเปตฺวา, ‘‘ตาต, สกฺยสมยํ อาวชฺเชนฺโต มนมฺหิ นฏฺโฐ’’ติ อาหฯ น เหโส ภิกฺขุ ตาโสติ เอสา เอวํ ปวตฺตา พลววิปสฺสนา สุตวโต อริยสาวกสฺส น ตาโส
๔. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๖. จตุตฺเถ จตุปริวฏฺฏนฺติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ รูปํ ทุกฺขสจฺจนฺติ อภิญฺญาสิํฯ เอวํ สพฺพปเทสุ จตุสจฺจวเสเนว อาหารสมุทยาติ เอตฺถ สจฺฉนฺทราโค กพฬีการาหาโร อาหาโร นามฯ ปฏิปนฺนาติ สีลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺนา โหนฺติฯ คาธนฺตีติ ปติฏฺฐหนฺติฯ เอตฺตาวตา เสกฺขภูมิํ กเถตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมิํ กเถนฺโต เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ สุวิมุตฺตาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตาฯ เกวลิโนติ สกลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติ เยน เต อวสิฏฺเฐน วฏฺเฏน ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ อถ วา วฏฺฏนฺติ การณํ, ปญฺญาปนาย การณํ นตฺถีติฯ เอตฺตาวตา อเสกฺขภูมิวาโร กถิโตฯ จตุตฺถํฯ
๕. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา
๕๗. ปญฺจเม สตฺตฏฺฐานกุสโลติ สตฺตสุ โอกาเสสุ เฉโกฯ วุสิตวาติ วุสิตวาโสฯ อุตฺตมปุริโสติ เสฏฺฐปุริโสฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปน สุตฺตํ อุสฺสทนนฺทิยญฺเจว ปโลภนียญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ราชา วิชิตสงฺคาโม สงฺคาเม วิชยิโน โยเธ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา เตสํ สกฺการํ กโรติฯ กิํ การณา? เอเตสํ สกฺการํ ทิสฺวา เสสาปิ สูรา ภวิตุํ มญฺญิสฺสนฺตีติ, เอวเมว ภควา อปฺปเมยฺยํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ กิเลสมารวิชยํ กตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต สาวตฺถิยํ เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา อิมํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ขีณาสเว อุกฺขิปิตฺวา โถเมสิ วณฺเณสิฯ กิํ การณา? เอวํ อวเสสา เสกฺขปุคฺคลา อรหตฺตผลํ ปตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติฯ เอวเมตํ สุตฺตํ ขีณาสวานํ อุกฺขิปิตฺวา ปสํสิตตฺตา อุสฺสทนนฺทิยํ, เสกฺขานํ ปโลภิตตฺตา ปโลภนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ
เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺฐานกุสโล โหตีติ เอตฺตาวตา เจตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาปิ ปุน กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหตีติ อิทํ ‘‘ขีณาสโว ยสฺมิํ อารมฺมเณ สตตวิหาเรน วิหรติ, ตํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา น โหติ, ธาตุอาทิมตฺตเมว ปน โหตี’’ติ เอวํ ขีณาสวสฺส สตตวิหารญฺจ, ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กตฺวา อยํ อาคโต’’ติ อาคมนียปฏิปทญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธาตุโส อุปปริกฺขตีติ ธาตุสภาเวน ปสฺสติ โอโลเกติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจมํฯ
๖. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๕๘. ฉฏฺเฐ โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปโยโคฯ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อิมญฺหิ มคฺคํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปาเทสิ, อนฺตรา อญฺโญ สตฺถา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ, อิติ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา นามฯ นคโรปมสฺมิญฺหิ อวฬญฺชนฏฺฐาเนสุ ปุราณมคฺโค ชาโต, อิธ อวตฺตมานฏฺเฐน อนุปฺปนฺนมคฺโค นามฯ อสญฺชาตสฺสาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนกฺขาตสฺสาติ อกถิตสฺสฯ มคฺคํ ชานาตีติ มคฺคญฺญูฯ มคฺคํ วิทิตํ ปากฏํ อกาสีติ มคฺควิทูฯ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโทติ มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคาติ มคฺคํ อนุคจฺฉนฺตาฯ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ อหํ ปฐมํ คโต, สาวกา ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
๕๙. สตฺตเม ปญฺจวคฺคิเยติ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺญตฺเถราทิเก ปญฺจ ชเน ปุราณุปฏฺฐาเกฯ อามนฺเตสีติ อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิเต ‘‘อิทานิ เนสํ อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส อามนฺเตสิฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ อโวจฯ ตตฺถ อนตฺตาติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เอตฺตเกน ฐาเนน อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ, อิทานิ ตานิ ทสฺเสตฺวา สโมธาเนตฺวา ตีณิปิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา, ตสฺมาฯ ยํกิญฺจิ รูปนฺติอาทีสุ วิตฺถารกถา
๘. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
๖๐. อฏฺฐเม เอกนฺตทุกฺขนฺติอาทีนิ ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนวฯ อฏฺฐมํฯ
๙. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๖๑. นวเม อาทิตฺตนฺติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ ปชฺชลิตํฯ อิติ ทฺวีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํฯ นวมํฯ
๑๐. นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา
๖๒. ทสเม นิรุตฺติโยว นิรุตฺติปถา, อถ วา นิรุตฺติโย จ ตา นิรุตฺติวเสน วิญฺญาตพฺพานํ อตฺถานํ ปถตฺตา ปถา จาติ นิรุตฺติปถาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตีณิปิ เจตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวาติ เวทิตพฺพานิฯ อสํกิณฺณาติ อวิชหิตา, ‘‘โก อิเมหิ อตฺโถ’’ติ วตฺวา อฉฑฺฑิตาฯ อสํกิณฺณปุพฺพาติ อตีเตปิ น ชหิตปุพฺพาฯ น สํกียนฺตีติ เอตรหิปิ ‘‘กิเมเตหี’’ติ น ฉฑฺฑียนฺติฯ น สํกียิสฺสนฺตีติ อนาคเตปิ น ฉฑฺฑียิสฺสนฺติฯ อปฺปฏิกุฏฺฐาติ อปฺปฏิพาหิตาฯ อตีตนฺติ อตฺตโน สภาวํ ภงฺคเมว วา อติกฺกนฺตํฯ นิรุทฺธนฺติ เทสนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ วูปสนฺตํฯ วิปริณตนฺติ วิปริณามํ คตํ นฏฺฐํฯ อชาตนฺติ อนุปฺปนฺนํฯ อปาตุภูตนฺติ อปากฏีภูตํฯ
อุกฺกลาติ อุกฺกลชนปทวาสิโนฯ วสฺสภญฺญาติ วสฺโส จ ภญฺโญ จฯ ทฺเวปิ หิ เต มูลทิฏฺฐิคติกาฯ อเหตุกวาทาติอาทีสุ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ คหิตตฺตา อเหตุกวาทาฯ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ คหิตตฺตา อกิริยวาทาฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิคหณโต นตฺถิกวาทาฯ ตตฺถ อิเม ทฺเว ชนา, ติสฺโส ทิฏฺฐิโย, กิํ เอเกกสฺส ทิยฑฺฒา โหตีติ? น ตถา, ยถา ปน เอโก ภิกฺขุ ปฏิปาฏิยา จตฺตาริปิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตติ
น ครหิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมญฺญิํสูติ เอตฺถ ‘‘ยเทตํ อตีตํ นาม, นยิทํ อตีตํ, อิทมสฺส อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา’’ติ วทนฺโต ครหติ นามฯ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิํ อิมินา ครหิเตนา’’ติ? วทนฺโต นินฺทาฆฏฺฏนพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ วิญฺญูนํ สนฺติกา นินฺทาภเยน จ ฆฏฺฏนภเยน จ โทสาโรปนภเยน จ อุปารมฺภภเยน จฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตุภูมิกขนฺธานํ ปณฺณตฺติ กถิตาติฯ ทสมํฯ
อุปยวคฺโค ฉฏฺโฐฯ
๗. อรหนฺตวคฺโค
๑. อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา
๖๓. อรหนฺตวคฺคสฺส ปฐเม อุปาทิยมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน คณฺหมาโนฯ พทฺโธ มารสฺสาติ มารสฺส ปาเสน พทฺโธ นามฯ มุตฺโต ปาปิมโตติ ปาปิมโต ปาเสน มุตฺโต นาม โหติฯ ปฐมํฯ
๒. มญฺญมานสุตฺตวณฺณนา
๖๔. ทุติเย มญฺญมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺฐิมญฺญนาหิ มญฺญมาโนฯ ทุติยํฯ
๓. อภินนฺทมานสุตฺตวณฺณนา
๖๕. ตติเย อภินนฺทมาโนติ ตณฺหามานทิฏฺฐิอภินนฺทนาหิเยว อภินนฺทมาโนฯ ตติยํฯ
๔-๕. อนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๖-๖๘. จตุตฺเถ ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ ปญฺจมฉฏฺเฐสุปิ เอเสว นโยฯ จตุตฺถาทีนิฯ
๗. อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา
๖๙. สตฺตเม อนตฺตนิยนฺติ น อตฺตโน สนฺตกํ, อตฺตโน ปริกฺขารภาเวน สุญฺญตนฺติ อตฺโถฯ สตฺตมํฯ
๘-๑๐. รชนียสณฺฐิตสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๐-๗๒. อฏฺฐเม รชนียสณฺฐิตนฺติ รชนีเยน อากาเรน สณฺฐิตํ, ราคสฺส ปจฺจยภาเวน ฐิตนฺติ อตฺโถฯ นวมทสมานิ ราหุลสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติฯ อฏฺฐมาทีนิฯ
อรหนฺตวคฺโค สตฺตโมฯ
๘. ขชฺชนียวคฺโค
๑-๓. อสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๓-๗๕. ขชฺชนียวคฺคสฺส
๔. อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา
๗๖. จตุตฺเถ ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตาวาสาติ, ภิกฺขเว, ยตฺตกา สตฺตาวาสา นาม อตฺถิฯ ยาวตา ภวคฺคนฺติ ยตฺตกํ ภวคฺคํ นาม อตฺถิฯ เอเต อคฺคา เอเต เสฏฺฐาติ เอเต อคฺคภูตา เจว เสฏฺฐภูตา จฯ ยทิทํ อรหนฺโตติ เย อิเม อรหนฺโต นามฯ อิทมฺปิ สุตฺตํ ปุริมนเยเนว อุสฺสทนนฺทิยญฺจ ปโลภนียญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ
อถาปรํ เอตทโวจาติ ตทตฺถปริทีปนาหิ เจว วิเสสตฺถปริทีปนาหิ จ คาถาหิ เอตํ ‘‘สุขิโน วต อรหนฺโต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ สุขิโนติ ฌานสุเขน มคฺคสุเขน ผลสุเขน จ สุขิตาฯ ตณฺหา เตสํ น วิชฺชตีติ เตสํ อปายทุกฺขชนิกา ตณฺหา น วชฺชติฯ เอวํ เต อิมสฺสปิ ตณฺหามูลกสฺส อภาเวน สุขิตาวฯ อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโนติ นววิโธ อสฺมิมาโน โมหชาลํ ปทาลิตนฺติ ญาเณน อวิชฺชาชาลํ ผาลิตํฯ
อเนชนฺติ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหานภูตํ อรหตฺตํฯ อนุปลิตฺตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ อลิตฺตาฯ พฺรหฺมภูตาติ เสฏฺฐภูตาฯ ปริญฺญายาติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ สตฺตสทฺธมฺมโคจราติ สทฺธา หิรี
สตฺตรตนสมฺปนฺนาติ สตฺตหิ โพชฺฌงฺครตเนหิ สมนฺนาคตาฯ อนุวิจรนฺตีติ โลกิยมหาชนาปิ ‘‘ปหีนภยเภรวา’’ติฯ ตตฺถ ภยํ ภยเมว, เภรวํ พลวภยํฯ ทสหงฺเคหิ สมฺปนฺนาติ อเสกฺเขหิ ทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตาฯ มหานาคาติ จตูหิ การเณหิ มหานาคาฯ สมาหิตาติ อุปจารปฺปนาหิ สมาหิตาฯ ตณฺหา เตสํ น วิชฺชตีติ ‘‘อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสติ โข, มหาราช, เตน ภควตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) เอวํ วุตฺตา ทาสการิกา ตณฺหาปิ เตสํ นตฺถิฯ อิมินา ขีณาสวานํ ภุชิสฺสภาวํ ทสฺเสติฯ
อเสขญาณนฺติ อรหตฺตผลญาณํฯ อนฺติโมยํ สมุสฺสโยติ ปจฺฉิโม อยํ อตฺตภาโวฯ โย สาโร พฺรหฺมจริยสฺสาติ สาโร นาม ผลํฯ ตสฺมิํ อปรปจฺจยาติ ตสฺมิํ อริยผเล, น อญฺญํ ปตฺติยายนฺติ, ปจฺจกฺขโตว ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตาฯ วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ ตีสุ มานโกฏฺฐาเสสุ น วิกมฺปนฺติฯ ทนฺตภูมินฺติ อรหตฺตํฯ วิชิตาวิโนติ ราคาทโย วิเชตฺวา ฐิตาฯ
อุทฺธนฺติอาทีสุ อุทฺธํ วุจฺจติ เกสมตฺถโก, อปาจีนํ ปาทตลํ, ติริยํ เวมชฺฌํฯ อุทฺธํ วา อตีตํ, อปาจีนํ อนาคตํ, ติริยํ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุทฺธํ วา วุจฺจติ เทวโลโก, อปาจีนํ อปายโลโก, ติริยํ มนุสฺสโลโกฯ นนฺที เตสํ น วิชฺชตีติ เอเตสุ ฐาเนสุ สงฺเขปโต วา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ขนฺเธสุ เตสํ ตณฺหา นตฺถิฯ อิธ วฏฺฏมูลกตณฺหาย พุทฺธาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธาฯ
อิทํ ปเนตฺถ สีหนาทสโมธานํ – ‘‘วิมุตฺติสุเขนมฺหา สุขิตา, ทุกฺขชนิกา โน ตณฺหา ปหีนา, ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา, ทาสการิกตณฺหา เจว วฏฺฏมูลิกตณฺหา จ ปหีนา, อนุตฺตรมฺหา อสทิสา, จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธา’’ติ ภวปิฏฺเฐ ฐตฺวา อภีตนาทสงฺขาตํ สีหนาทํ นทนฺติ ขีณาสวาติฯ จตุตฺถํฯ
๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตวณฺณนา
๗๗. ปญฺจมํ
๖. สีหสุตฺตวณฺณนา
๗๘. ฉฏฺเฐ สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, กาฬสีโห, ปณฺฑุสีโห, เกสรสีโหติฯ เตสุ ติณสีโห กโปตวณฺณคาวิสทิโส ติณภกฺโข จ โหติฯ กาฬสีโห กาฬคาวิสทิโส ติณภกฺโขเยวฯ ปณฺฑุสีโห ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส มํสภกฺโขฯ เกสรสีโห ลาขารสปริกมฺมกเตเนว มุเขน อคฺคนงฺคุฏฺเฐน จตูหิ จ ปาทปริยนฺเตหิ สมนฺนาคโต, มตฺถกโตปิสฺส ปฏฺฐาย ลาขาตูลิกาย กตฺวา วิย ติสฺโส ราชิโย ปิฏฺฐิมชฺเฌน คนฺตฺวา อนฺตรสตฺถิมฺหิ ทกฺขิณาวตฺตา หุตฺวา ฐิตา, ขนฺเธ ปนสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกกมฺพลปริกฺเขโป วิย เกสรภาโร โหติ, อวเสสฏฺฐานํ ปริสุทฺธํ สาลิปิฏฺฐสงฺขจุณฺณปิจุวณฺณํ โหติฯ อิเมสุ จตูสุ สีเหสุ อยํ เกสรสีโห อิธ อธิปฺเปโตฯ
มิคราชาติ มิคคณสฺส ราชาฯ อาสยาติ วสนฏฺฐานโต สุวณฺณคุหโต วา รชตมณิผลิกมโนสิลาคุหโต วา นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺขมมาโน ปเนส จตูหิ การเณหิ นิกฺขมติ อนฺธการปีฬิโต วา อาโลกตฺถาย, อุจฺจารปสฺสาวปีฬิโต วา เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถาย, ชิฆจฺฉาปีฬิโต วา โคจรตฺถาย, สมฺภวปีฬิโต วา อสฺสทฺธมฺมปฏิเสวนตฺถายฯ อิธ ปน โคจรตฺถาย นิกฺขนฺโตติ อธิปฺเปโตฯ
วิชมฺภตีติ
อนุวิโลเกตีติ
สีหนาทํ นทตีติ ติกฺขตฺตุํ ตาว อภีตนาทํ นทติฯ เอวญฺจ ปนสฺส วิชมฺภนภูมิยํ ฐตฺวา นทนฺตสฺส สทฺโท สมนฺตา ติโยชนปเทสํ เอกนินฺนาทํ กโรติ, ตมสฺส นินฺนาทํ สุตฺวา ติโยชนพฺภนฺตรคตา ทฺวิปทจตุปฺปทคณา ยถาฐาเน ฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ โคจราย ปกฺกมตีติ อาหารตฺถาย คจฺฉติฯ กถํ? โส หิ วิชมฺภนภูมิยํ ฐตฺวา ทกฺขิณโต วา วามโต วา อุปฺปตนฺโต อุสภมตฺตํ ฐานํ คณฺหาติ, อุทฺธํ อุปฺปตนฺโต จตฺตาริปิ อฏฺฐปิ อุสภานิ อุปฺปตติ, สมฏฺฐาเน อุชุกํ ปกฺขนฺทนฺโต โสฬสอุสภมตฺตมฺปิ วีสติอุสภมตฺตมฺปิ ฐานํ ปกฺขนฺทติ, ถลา วา ปพฺพตา วา ปกฺขนฺทนฺโต สฏฺฐิอุสภมตฺตมฺปิ อสีติอุสภมตฺตมฺปิ ฐานํ ปกฺขนฺทติ, อนฺตรามคฺเค รุกฺขํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา ตํ ปริหรนฺโต วามโต วา ทกฺขิณโต วา, อุสภมตฺตมฺปิ อปกฺกมติฯ ตติยํ ปน สีหนาทํ นทิตฺวา เตเนว
เยภุยฺเยนาติ ปาเยนฯ ภยํ สํเวคํ สนฺตาสนฺติ สพฺพํ จิตฺตุตฺราสสฺเสว นามํฯ สีหสฺส หิ สทฺทํ สุตฺวา พหู สตฺตา ภายนฺติ, อปฺปกา น ภายนฺติฯ เก ปน เตติ? สมสีโห หตฺถาชานีโย อสฺสาชานีโย อุสภาชานีโย ปุริสาชานีโย ขีณาสโวติฯ กสฺมา ปเนเต น ภายนฺตีติ? สมสีโห นาม ‘‘ชาติโคตฺตกุลสูรภาเวหิ สมาโนสฺมี’’ติ น ภายติ, หตฺถาชานียาทโย อตฺตโน สกฺกายทิฏฺฐิพลวตาย น ภายนฺติ, ขีณาสโว สกฺกายทิฏฺฐิปหีนตฺตา น ภายติฯ
พิลาสยาติ ทกาสยาติ อุทกวาสิโน มจฺฉกจฺฉปาทโยฯ วนาสยาติ วนวาสิโน หตฺถิอสฺสโคกณฺณมิคาทโยฯ ปวิสนฺตีติ ‘‘อิทานิ อาคนฺตฺวา คณฺหิสฺสตี’’ติ มคฺคํ โอโลเกนฺตาว ปวิสนฺติฯ ทฬฺเหหีติ ถิเรหิฯ วรตฺเตหีติ จมฺมรชฺชูหิฯ มหิทฺธิโกติอาทีสุ วิชมฺภนภูมิยํ ฐตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ อุสภมตฺตํ, อุชุกํ วีสติอุสภมตฺตาทิลงฺฆนวเสน มหิทฺธิกตา, เสสมิคานํ อธิปติภาเวน มเหสกฺขตา, สมนฺตา ติโยชเน สทฺทํ สุตฺวา ปลายนฺตานํ วเสน มหานุภาวตา เวทิตพฺพาฯ
เอวเมว โขติ ภควา เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ ตถา ตถา อตฺตานํ กเถสิฯ ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (อ. นิ. ๕.๙๙; ๑๐.๒๑) อิมสฺมิํ ตาว สุตฺเต สีหสทิสํ อตฺตานํ กเถสิฯ ‘‘ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๖๕) อิมสฺมิํ เวชฺชสทิสํฯ ‘‘พฺราหฺมโณติ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๘๕) อิมสฺมิํ พฺราหฺมณสทิสํฯ ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๘๔) อิมสฺมิํ มคฺคเทสกปุริสสทิสํฯ ‘‘ราชาหมสฺมิ เสลา’’ติ (สุ. นิ. ๕๕๙) อิมสฺมิํ ราชสทิสํฯ ‘‘สีโหติ โข ตถาคตสฺเสตํ
ตตฺรายํ สทิสตา – สีหสฺส กญฺจนคุหาทีสุ วสนกาโล วิย หิ ตถาคตสฺส ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารสฺส อปริมิตกาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺฉิมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหเณน เจว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน จ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปตฺวา วุทฺธิมนฺวาย ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺติํ อนุภวมานสฺส ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ สีหสฺส กญฺจนคุหาทิโต นิกฺขนฺตกาโล วิย ตถาคตสฺส เอกูนติํเส สํวจฺฉเร วิวเฏน ทฺวาเรน กณฺฑกํ อารุยฺห ฉนฺนสหายสฺส นิกฺขมิตฺวา ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมานทีตีเร พฺรหฺมุนา ทินฺนานิ กาสายานิ
สีหสฺส วิชมฺภนกาโล วิย ตถาคตสฺส ทินฺนปฏิญฺญสฺส อาฬารกาลามอุปสงฺกมนํ อาทิํ กตฺวา ยาว สุชาตาย ทินฺนปายาสสฺส เอกูนปณฺณาสาย ปิณฺเฑหิ ปริภุตฺตกาโล เวทิตพฺโพฯ สีหสฺส เกสรวิธุนนํ วิย สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ โถมิยมานสฺส คนฺธาทีหิ ปูชิยมานสฺส ติกฺขตฺตุํ โพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห จุทฺทสหตฺถุพฺเพเธ ฐาเน ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย นิสินฺนสฺส ตํขณํเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา วิโสเธตฺวา อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมหาสมุทฺทํ ยมกญาณมนฺถเนน มนฺเถนฺตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ปฏิวิทฺเธ ตทนุภาเวน ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนํ เวทิตพฺพํฯ
สีหสฺส
สีหนาทกาโล วิย ตถาคตสฺส อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปญฺจวคฺคิเย สญฺญาเปตฺวา อจลปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติเตน เทวคเณน ปริวุตสฺส ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓) นเยน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาโล เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิญฺจ ปน ปเท เทสิยมาเน ตถาคตสีหสฺส ธมฺมโฆโส เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ คเหตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโตฯ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ เตสํ วิตฺถาโร พฺรหฺมชาลวณฺณนายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๗) มูลปริยายวณฺณนายมฺปิ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๒) วุตฺโตเยวฯ โลเกติ สตฺตโลเกฯ อุปฺปชฺชตีติ อภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา อรหตฺตมคฺคญาณา วา อุปฺปชฺชติ นาม อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตานิฯ
อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย รูปํ อตฺถีติฯ เอตฺตาวตา สภาวโต สรสโต ปริยนฺตโต ปริจฺเฉทโต ปริจฺฉินฺทนโต ยาวตา จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อยํ รูปสฺส สมุทโย นามฯ เอตฺตาวตา หิ ‘‘อาหารสมุทโย รูปสมุทโย’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติฯ อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมติ อยํ รูปสฺส อตฺถงฺคโมฯ อิมินาปิ ‘‘อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติฯ อิติ เวทนาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
วณฺณวนฺโตติ สรีรวณฺเณน วณฺณวนฺโตฯ ธมฺมเทสนํ สุตฺวาติ อิมํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปณฺณาสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวาฯ เยภุยฺเยนาติ อิธ เก ฐเปติ? อริยสาวเก เทเวฯ เตสญฺหิ ขีณาสวตฺตา จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธาเนน ปตฺตพฺพํ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํฯ สกฺกายปริยาปนฺนาติ ปญฺจกฺขนฺธปริยาปนฺนาฯ อิติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺเธ วฏฺฏโทสํ ทสฺเสตฺวา ติลกฺขณาหตํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต ญาณภยํ นาม โอกฺกมติฯ
อภิญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปิฯ ปฏิเวธญาณํ นาม เยน ญาเณน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌิฯ เทสนาญาณํ นาม เยน ญาเณน ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ อุภยมฺปิ ตํ ทสพลสฺส อุเร ชาตญาณเมวฯ เตสุ อปฺปฏิปุคฺคโลติ สทิสปุคฺคลรหิโตฯ ยสสฺสิโนติ ปริวารสมฺปนฺนาฯ ตาทิโนติ ลาภาลาภาทีหิ เอกสทิสสฺสฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา
๗๙. สตฺตเม ปุพฺเพนิวาสนฺติ น อิทํ อภิญฺญาวเสน อนุสฺสรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิปสฺสนาวเสน ปน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺเต สมณพฺราหฺมเณ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘สพฺเพเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ, เอเตสํ วา อญฺญตร’’นฺติฯ อภิญฺญาวเสน หิ สมนุสฺสรนฺตสฺส รูปํเยว อนุสฺสรตีติ เอวญฺหิ อนุสฺสรนฺโต น อญฺญํ กิญฺจิ สตฺตํ วา ปุคฺคลํ วา อนุสฺสรติ, อตีเต ปน นิรุทฺธํ รูปกฺขนฺธเมว อนุสฺสรติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ สุญฺญตาปพฺพํ นิฏฺฐิตํฯ
อิทานิ สุญฺญตาย ลกฺขณํ ทสฺเสตุํ กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถาติอาทิมาหฯ ยถา หิ นฏฺฐํ โคณํ ปริเยสมาโน ปุริโส โคคเณ จรมาเน รตฺตํ วา กาฬํ วา พลีพทฺทํ ทิสฺวาปิ น เอตฺตเกเนว ‘‘อยํ มยฺหํ โคโณ’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถาติอาทิมาหฯ
ตตฺถ กิญฺจาติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถ, เกน การเณเนตํ รูปํ นามาติ อตฺโถฯ รุปฺปตีติ โขติ เอตฺถ อิตีติ การณุทฺเทโส, ยสฺมา รุปฺปติ, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํฯ ติณฺณํ ติณฺณญฺหิ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย นาม โหติ อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณฯ ยสฺส เนว เหฏฺฐา ปถวี อตฺถิ, น อุปริ จนฺทิมสูริยทีปมณิอาโลโก, นิจฺจนฺธกาโรฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ, เต วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท ทีฆปุถุเลหิ นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติฯ ยทา สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสาคตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ? มญฺญมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ตตฺตเตเล ปติตปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย ปฏปฏายมานา วิลียนฺติฯ เอวํ สีเตน รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย
อุณฺเหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ โหติฯ ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํฯ ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺชิกาทีสุ ปากฏํฯ เอโก กิร กาลกญฺชิกอสุโร ปิปาสํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต
ฑํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํฯ เอตฺถ จ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มกสาติ มกสาวฯ วาตาติ กุจฺฉิวาตปิฏฺฐิวาตาทิวเสน เวทิตพฺพาฯ สรีรสฺมิญฺหิ วาตโรโค อุปฺปชฺชิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺฐิอาทีนิ ภินฺทติ, กาณํ กโรติ, ขุชฺชํ กโรติ, ปีฐสปฺปิํ กโรติฯ อาตโปติ สูริยาตโปฯ เตน รุปฺปนํ มรุกนฺตาราทีสุ ปากฏํฯ เอกา กิร อิตฺถี มรุกนฺตาเร รตฺติํ สตฺถโต โอหีนา ทิวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาลิกาย ตปฺปมานาย ปาเท ฐเปตุํ อสกฺโกนฺตี สีสโต ปจฺฉิํ โอตาเรตฺวา อกฺกมิฯ กเมน ปจฺฉิยา อุณฺหาภิตตฺตาย ฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺสา อุปริ สาฏกํ ฐเปตฺวา อกฺกมิฯ ตสฺมิมฺปิ สนฺตตฺเต อตฺตโน องฺเกน คหิตปุตฺตกํ อโธมุขํ นิปชฺชาเปตฺวา กนฺทนฺตํเยว อกฺกมิตฺวา สทฺธิํ เตน ตสฺมิํเยว ฐาเน อุณฺหาภิตตฺตา กาลมกาสิฯ
สรีสปาติ
กิญฺจ, ภิกฺขเว, เวทนํ วเทถาติอาทีสุ ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน ปุริเมน อสทิสํ, ตสฺสายํ วิภาวนา – สุขมฺปิ เวทยตีติ สุขํ อารมฺมณํ เวเทติ อนุภวติฯ ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ กถํ ปเนตํ อารมฺมณํ สุขํ ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขํ นาม ชาตนฺติ? สุขาทีนํ ปจฺจยโตฯ สฺวายมตฺโถ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติ อิมสฺมิํ มหาลิสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๖๐) อาคโตเยวฯ เวทยตีติ เอตฺถ จ เวทนาว เวทยติ, น อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วาฯ เวทนา หิ เวทยิตลกฺขณา, ตสฺมา วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ เวทนาว เวทยตีติฯ เอวมิธ ภควา เวทนายปิ ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิฯ
นีลมฺปิ สญฺชานาตีติ นีลปุปฺเผ วา วตฺเถ วา ปริกมฺมํ กตฺวา อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺโต สญฺชานาติฯ อยญฺหิ สญฺญา นาม ปริกมฺมสญฺญาปิ อุปจารสญฺญาปิ อปฺปนาสญฺญาปิ วฏฺฏติ, นีลํ นีลนฺติ อุปฺปชฺชนสญฺญาปิ วฏฺฏติเยวฯ ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิธาปิ ภควา สญฺชานนลกฺขณาย สญฺญาย ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิฯ
รูปํ รูปตฺตาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา ยาคุเมว ยาคุตฺตาย, ปูวเมว ปูวตฺตาย ปจติ นาม, เอวํ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตภาเวน สงฺขตนฺติ ลทฺธนามํ รูปเมว รูปตฺตาย ยถา อภิสงฺขตํ รูปํ นาม โหติ, ตถตฺตาย รูปภาวาย อภิสงฺขโรติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – อตฺตนา สห ชายมานํ รูปํ สมฺปยุตฺเต จ เวทนาทโย ธมฺเม อภิสงฺขโรติ นิพฺพตฺเตตีติฯ อิธาปิ ภควา เจตยิตลกฺขณสฺส สงฺขารสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิฯ
อมฺพิลมฺปิ วิชานาตีติ อมฺพอมฺพาฏกมาตุลุงฺคาทิอมฺพิลํ ‘‘อมฺพิล’’นฺติ วิชานาติฯ เอเสว ติตฺตกนฺติ นิมฺพปโฏลาทินานปฺปการํ กฏุกนฺติ ปิปฺปลิมริจาทินานปฺปการํฯ มธุรนฺติ สปฺปิผาณิตาทินานปฺปการํ ขาริกนฺติ วาติงฺคณนาฬิเกร จตุรสฺสวลฺลิเวตฺตงฺกุราทินานปฺปการํฯ อขาริกนฺติ ยํ วา ตํ วา ผลชาตํ การปณฺณาทิมิสฺสกปณฺณํฯ โลณิกนฺติ โลณยาคุโลณมจฺฉโลณภตฺตาทินานปฺปการํฯ อโลณิกนฺติอโลณยาคุอโลณมจฺฉอโลณภตฺตาทินานปฺปการํฯ ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตีติ ยสฺมา อิมํ อมฺพิลาทิเภทํ อญฺญมญฺญวิสิฏฺเฐน อมฺพิลาทิภาเวน ชานาติ, ตสฺมา วิญฺญาณนฺติ วุจฺจตีติฯ เอวมิธาปิ ภควา วิชานนลกฺขณสฺส วิญฺญาณสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิฯ
ยสฺมา ปน อารมฺมณสฺส อาการสณฺฐานคหณวเสน สญฺญา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สา จกฺขุทฺวาเร วิภตฺตาฯ ยสฺมา วินาปิ อาการสณฺฐานา อารมฺมณสฺส ปจฺจตฺตเภทคหณวเสน วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา ตํ ชิวฺหาทฺวาเร วิภตฺตํฯ อิเมสํ ปน สญฺญาวิญฺญาณปญฺญานํ อสมฺโมหโต สภาวสลฺลกฺขณตฺถํ สญฺชานาติ, วิชานาติ, ปชานาตีติ เอตฺถ วิเสสา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส, ชานาตีติ ปทํ ปน อวิเสโสฯ ตสฺสปิ ชานนฏฺเฐน วิเสโส เวทิตพฺโพฯ สญฺญา หิ นีลาทิวเสน อารมฺมณสญฺชานนมตฺตเมว, อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ วิญฺญาณํ นีลาทิวเสน อารมฺมณญฺเจว ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ ปญฺญา นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติฯ
ยถา หิ เหรญฺญิกผลเก กหาปณราสิมฺหิ กเต อชาตพุทฺธิทารโก
โส ปน เนสํ วิเสโส ทุปฺปฏิวิชฺโฌฯ เตนาห อายสฺมา นาคเสโน –
‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตนฺติฯ กิํ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ, อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติ (มิ. ป. ๒.๗.๑๖)ฯ
ยถา หิ ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตลนฺติ อิมานิ ปญฺจ เตลานิ เอกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ ยมกมนฺเถ หิ มนฺเถตฺวา ตโต ‘‘อิทํ ติลเตลํ, อิทํ สาสปเตล’’นฺติ เอเกกสฺส
อิติ ปฐมปพฺเพน สุญฺญตํ, ทุติเยน สุญฺญตาลกฺขณนฺติ ทฺวีหิ ปพฺเพหิ อนตฺตลกฺขณํ กเถตฺวา อิทานิ ทุกฺขลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขชฺชามีติ น รูปํ สุนโข วิย มํสํ ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวา ขาทติ, ยถา ปน กิลิฏฺฐวตฺถนิวตฺโถ ตโตนิทานํ ปีฬํ สนฺธาย ‘‘ขาทติ มํ ปฏิปนฺโน โหตีติ สีลํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโน โหติฯ โย ปเนตฺถ พลวญาโณ ติกฺขพุทฺธิ ญาณุตฺตโร โยคาวจโร ปธานภูมิยํ วายมนฺโต ขาณุนา วา กณฺฏเกน วา วิทฺโธ อาวุเธน วา ปหโฏ พฺยคฺฆาทีหิ วา คเหตฺวา ขชฺชมาโน ตํ เวทนํ อพฺโพหาริกํ
ทฺวาทสสุ กิร ภิกฺขูสุ ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา อรญฺเญ ปธานมนุยุญฺชนฺเตสุ เอโก สูริเย อตฺถงฺคตมตฺเตเยว ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห จงฺกมนฺโต
ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารทฺธํ? อิมสฺมิํ ปพฺเพ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจลกฺขณํฯ ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธํฯ ตีณิ ลกฺขณานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุมฺปิ อารทฺธเมวฯ อปจินาติ โน อาจินาตีติ วฏฺฏํ วินาเสติ, เนว จินาติฯ ปชหติ น อุปาทิยตีติ ตเทว วิสฺสชฺเชติ, น วิสิเนติ น อุสฺสิเนตีติ วิกิรติ น สมฺปิณฺเฑติฯ วิธูเปติ น สนฺธูเปตีติ นิพฺพาเปติ น ชาลาเปติฯ
เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? วฏฺฏํ วินาเสตฺวา ฐิตํ มหาขีณาสวํ ทสฺเสสฺสามีติ อารทฺธํฯ เอตฺตเกน วา ฐาเนน วิปสฺสนา กถิตา, อิทานิ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อิทํ อารทฺธํฯ อถ วา เอตฺตเกน ฐาเนน ปฐมมคฺโค กถิโต, อิทานิ สห
สปชาปติกาติ อารกาว นมสฺสนฺตีติ ทูรโตว นมสฺสนฺติ, ทูเรปิ ฐิตํ นมสฺสนฺติเยว อายสฺมนฺตํ นีตตฺเถรํ วิยฯ
เถโร กิร ปุปฺผจฺฉฑฺฑกกุลโต นิกฺขมฺม ปพฺพชิโต, ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อชฺเชว ปพฺพชิโต อชฺเชว เม ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรสฺสามี’’ติฯ โส ปํสุกูลตฺถาย สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา โจฬกํ ปริเยสนฺโต วิจริฯ อเถโก มหาพฺรหฺมา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย มนุสฺสปถํ โอโลเกนฺโต เถรํ ทิสฺวา – ‘‘อชฺเชว ปพฺพชิตฺวา อชฺเชว ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺวา มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรตุํ โจฬกํ ปริเยสตี’’ติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ตมญฺโญ มหาพฺรหฺมา ทิสฺวา ‘‘กํ นมสฺสสี’’ติ? ปุจฺฉิฯ นีตตฺเถรํ นมสฺสามีติฯ กิํ การณาติ? อชฺเชว ปพฺพชิตฺวา อชฺเชว ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺวา มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรตุํ โจฬกํ ปริเยสตีติฯ โสปิ นํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ อถญฺโญ, อถญฺโญติ สตฺตสตา มหาพฺรหฺมาโน นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา,
พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา;
นีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา,
‘ขีณาสโว คณฺหติ ปํสุกูลํ’’’ฯ
‘‘ตา
พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา;
นีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา,
‘ขีณาสโว กยิรติ ปํสุกูลํ’’’ฯ
‘‘‘ขีณาสโว
‘ขีณาสโว รชติ ปํสุกูลํ’;
‘ขีณาสโว ปารุปติ ปํสกูล’’’นฺติฯ
อิติ ภควา อิมสฺมิํ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตสฺส กูฏํ คณฺหิฯ เทสนาปริโยสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺตมํฯ
๘. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๐. อฏฺฐเม กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิญฺจิเทว การเณฯ ปณาเมตฺวาติ นีหริตฺวาฯ กิสฺมิํ ปน การเณ เอเต ภควตา ปณามิตาติ? เอกสฺมิญฺหิ
ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทุติยทิวเส ปุพฺพณฺหสมยํฯ เพลุวลฏฺฐิกาย มูเลติ ตรุณเพลุวรุกฺขมูเลฯ ปพาฬฺโหติ ปพาหิโตฯ ปวาฬฺโหติปิ ปาโฐ, ปวาหิโตติ อตฺโถฯ อุภยมฺปิ นีหฏภาวเมว สิยา อญฺญถตฺตนฺติ ปสาทญฺญถตฺตํ วา ภาวญฺญถตฺตํ วา ภเวยฺยฯ กถํ? ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน มยํ ลหุเก การเณ ปณามิตา’’ติ สิยา วิปริณาโมติ เอตฺถ ปน ‘‘มยํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามาติ ปพฺพชิตา, นํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตานํ กิํ อมฺหากํ ปพฺพชฺชายา’’ติ? สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตนํ วิปริณาโมติ เวทิตพฺโพฯ วจฺฉสฺสาติ ขีรูปกวจฺฉสฺสฯ อญฺญถตฺตนฺติ มิลายนอญฺญถตฺตํฯ ขีรูปโก หิ วจฺโฉ มาตุ อทสฺสเนน ขีรํ อลภนฺโต มิลายติ กมฺปติ ปเวธติฯ วิปริณาโมติ มรณํฯ โส หิ ขีรํ อลภมาโน ขีรปิปาสาย สุสฺสนฺโต ปติตฺวา มรติฯ
พีชานํ ตรุณานนฺติ อุทเกน อนุคฺคเหตพฺพานํ วิรูฬฺหพีชานํฯ อญฺญถตฺตนฺติ มิลายนญฺญถตฺตเมวฯ ตานิ หิ อุทกํ อลภนฺตานิ มิลายนฺติฯ วิปริณาโมติ วินาโสฯ ตานิ หิ อุทกํ อลภนฺตานิ สุกฺขิตฺวา วินสฺสนฺติ, ปลาลเมว โหนฺติฯ อนุคฺคหิโตติ อามิสานุคฺคเหน เจว ธมฺมานุคฺคเหน จ อนุคฺคหิโตฯ อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ ทฺวีหิปิ เอเตหิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํฯ อจิรปพฺพชิตา หิ สามเณรา เจว ทหรภิกฺขู จ จีวราทิปจฺจยเวกลฺเล วา สติ เคลญฺเญ วา สตฺถารา วา อาจริยุปชฺฌาเยหิ วา อามิสานุคฺคเหน อนนุคฺคหิตา กิลมนฺตา น สกฺโกนฺติ สชฺฌายํ วา มนสิการํ วา กาตุํ, ธมฺมานุคฺคเหน อนนุคฺคหิตา อุทฺเทเสน เจว โอวาทานุสาสนิยา จ ปริหายมานา น สกฺโกนฺติ อกุสลํ ปริวชฺเชตฺวา กุสลํ ภาเวตุํฯ อิเมหิ ปน ทฺวีหิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคหิตา กาเยน อกิลมนฺตา สชฺฌายมนสิกาเร ปวตฺติตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานา
ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสีติ สตฺถุ จิตฺตํ ญตฺวา – ‘‘อิเม ภิกฺขู ภควตา ปณามิตา, อิทานิ เนสํ อนุคฺคหํ กาตุกาโม เอวํ จินฺเตสิ, การณํ ภควา จินฺเตสิ, อหเมตฺถ อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ ปุรโต ปากโฏ อโหสิฯ สนฺเตตฺถ ภิกฺขูติ อิทํ โส มหาพฺรหฺมา ยถา นาม พฺยตฺโต สูโท ยเทว เอวเมตํ ภควาติอาทิวจเนหิ อภิสงฺขริตฺวา ภควนฺตํ ยาจนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุคฺคหกรณตฺถํ วทติ อภินนฺทตูติ ‘‘มม สนฺติกํ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติฯ เอวมสฺส อาคมนํ สมฺปิยายมาโน อภินนฺทตุฯ อภิวทตูติ อาคตสฺส จ โอวาทานุสาสนิํ ททนฺโต อภิวทตุฯ
ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวาฯ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ อิทฺธิํ อกาสิฯ เอกทฺวีหิกายาติ เอเกโก เจว ทฺเว ทฺเว จ หุตฺวาฯ สารชฺชมานรูปาติ โอตฺตปฺปมานสภาวา ภายมานาฯ กสฺมา ปน ภควา เตสํ ตถา อุปสงฺกมนาย อิทฺธิมกาสีติ? หิตปตฺถนายฯ ยทิ หิ เต วคฺควคฺคา หุตฺวา อาคจฺเฉยฺยุํ, ‘‘ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ เอกทิวสมฺปิ ตตฺถ วสิตุํ นาสกฺขิ, เวเคเนว อาคโต’’ติ เกฬิมฺปิ กเรยฺยุํฯ อถ เนสํ เนว พุทฺธคารวํ ปจฺจุปฏฺฐเหยฺย, น ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สมตฺถา ภเวยฺยุํฯ สภยานํ ปน สสารชฺชานํ เอกทฺวีหิกาย อาคจฺฉนฺตานํ พุทฺธคารวญฺเจว ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ, ธมฺมเทสนญฺจ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติ จินฺเตตฺวา เตสํ หิตปตฺถนาย ตถารูปํ อิทฺธิํ อกาสิฯ
นิสีทิํสูติ เตสุ หิ สารชฺชมานรูเปสุ อาคจฺฉนฺเตสุ เอโก ภิกฺขุ ‘‘มมํเยว สตฺถา โอโลเกติ, มํเยว มญฺเญ นิคฺคณฺหิตุกาโม’’ติ สณิกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ, อถญฺโญ อถญฺโญติ เอวํ ปญฺจภิกฺขุสตานิ นิสีทิํสุฯ เอวํ นิสินฺนํ ปน ภิกฺขุสงฺฆํ สีทนฺตเร สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทํ อนฺตมิทํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ
ตตฺถ อนฺตนฺติ ปจฺฉิมํ ลามกํฯ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยนฺติ ยํ เอวํ ปิณฺฑปริเยสเนน ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส ชีวิตํฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺโถ – ปิณฺฑาย อุลตีติ ปิณฺโฑโล, ปิณฺโฑลสฺส กมฺมํ ปิณฺโฑลฺยํ, ปิณฺฑปริเยสเนน นิปฺผาทิตชีวิตนฺติ อตฺโถฯ อภิสาโปติ อกฺโกโสฯ กุปิตา หิ มนุสฺสา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกํ ‘‘จีวรํ นิวาเสตฺวา กปาลํ คเหตฺวา ปิณฺฑํ ปริเยสมาโน จริสฺสตี’’ติ อกฺโกสนฺติฯ อถ วา ปน ‘‘กิํ ตุยฺหํ อกาตพฺพํ อตฺถิ, โย ตฺวํ เอวํ พลวา วีริยสมฺปนฺโนปิ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย กปโณ วิย ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี’’ติ? เอวมฺปิ ตญฺจ โข เอตนฺติ เอวํ ตํ อภิสาปํ สมานมฺปิ ปิณฺโฑลฺยํฯ กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกาติ มม สาสเน ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ อตฺถวสิกา การณวสิกา หุตฺวา การณวสํ ปฏิจฺจ อุเปนฺติฯ
ราชาภินีตาติอาทีสุ เย รญฺโญ สนฺตกํ ขาทิตฺวา รญฺญา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต ราชาภินีตา นามฯ เต หิ รญฺญา พนฺธนํ อภินีตตฺตา ราชาภินีตา นามฯ เย ปน โจเรหิ อฏวิยํ คเหตฺวา เอกจฺเจสุ มาริยมาเนสุ เอกจฺเจ ‘‘มยํ สามิ ตุมฺเหหิ วิสฺสฏฺฐา เคหํ อนชฺฌาวสิตฺวา ปพฺพชิสฺสาม, ตตฺถ ยํ ยํ พุทฺธปูชาทิปุญฺญํ กริสฺสาม, ตโต ตุมฺหากํ ปตฺติํ ทสฺสามา’’ติ เตหิ วิสฺสฏฺฐา ปพฺพชนฺติ, เต โจราภินีตา นามฯ เตปิ หิ โจเรหิ มาเรตพฺพตํ อภินีตาติ โจราภินีตา นามฯ เย ปน อิณํ คเหตฺวา ปฏิทาตุํ อสกฺโกนฺตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต อิณฏฺฏา นาม, อิณปีฬิตาติ อตฺโถ ภยฏฺฏา นาม, ภยปีฬิตาติ อตฺโถฯ ภยฏฺฐาติปิ ปาโฐ, ภเย อาชีวิกาปกตาติ อาชีวิกาย อุปทฺทุตา อภิภูตา, ปุตฺตทารํ โปเสตุํ อสกฺโกนฺตาติ อตฺโถฯ โอติณฺณามฺหาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐาฯ
โส จ โหติ อภิชฺฌาลูติ อิทํ โส กุลปุตฺโต ‘‘ทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสามี’’ติอาทิวเสน จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปพฺพชิโต, อปรภาเค, ตํ ปพฺพชฺชํ ตถารูปํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชฺฌาลูติ ปรภณฺฑานํ อภิชฺฌายิตาฯ ติพฺพสาราโคติ พหลราโคฯ พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ปูติภาเวน วิปนฺนจิตฺโตฯ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโปติ ติขิณสิงฺโค วิย โคโณ ทุฏฺฐจิตฺโตฯ มุฏฺฐสฺสตีติ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิย นฏฺฐสฺสติ, อิธ กตํ เอตฺถ นสฺสติฯ อสมฺปชาโนติ นิปฺปญฺโญฯ ขนฺธาทิปริจฺเฉทรหิโตฯ อสมาหิโตติ จณฺฑโสเต พทฺธนาวา วิย อุปจารปฺปนาภาเวน อสณฺฐิโตฯ วิพฺภนฺตจิตฺโตติ พนฺธารุฬฺหมโค วิย สนฺตมโนฯ ปากตินฺทฺริโยติ ยถา คิหี ปุตฺตธีตโร โอโลเกนฺโต อสํวุตินฺทฺริโย โหติ, เอวํ อสํวุตินฺทฺริโยฯ
ฉวาลาตนฺติ ฉวานํ ทฑฺฒฏฺฐาเน อลาตํฯ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตนฺติ ปมาเณน อฏฺฐงฺคุลมตฺตํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาทิตฺตํ มชฺเฌ คูถมกฺขิตํฯ เนว คาเมติ คิหิโภคา จ ปริหีโนติ โย อคาเร วสนฺเตหิ คิหีหิ ทายชฺเช ภาชิยมาเน โภโค ลทฺธพฺโพ อสฺส, ตโต จ ปริหีโนฯ สามญฺญตฺถญฺจาติ อาจริยุปชฺฌายานํ โอวาเท ฐตฺวา ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ปตฺตพฺพํ สามญฺญตฺถญฺจฯ อิมญฺจ ปน อุปมํ สตฺถา น ทุสฺสีลสฺส วเสน อาหริ, ปริสุทฺธสีลสฺส ปน อลสสฺส อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ อุปหตสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ อุปมํ อาหริฯ
ตโยเม, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารทฺธํ? อิมสฺส ปุคฺคลสฺส ฉวาลาตสทิสภาโว เนว มาตาปิตูหิ กโต, น อาจริยุปชฺฌาเยหิ, อิเมหิ ปน ปาปวิตกฺเกหิ กโตติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ อนิมิตฺตํ วา สมาธินฺติ
ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิโยติ อิทํ ปน น เกวลํ อนิมิตฺตสมาธิภาวนา อิเมสํเยว ติณฺณํ มหาวิตกฺกานํ ปหานาย สํวตฺตติ, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีนมฺปิ ปน สมุคฺฆาตํ กโรตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ น วชฺชวา อสฺสนฺติ นิทฺโทโส ภเวยฺยํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิติ ภควา อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิฯ เทสนาวสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ อฏฺฐมํฯ
๙. ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๑. นวเม จาริกํ ปกฺกามีติ โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหกาเล สตฺถา เอกทิวสํ ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ วตฺถุํ อาหริตฺวา ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจน’’นฺติอาทีหิ (ธ. ป. ๕) คาถาหิ โอวทติฯ ตํทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ทุติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิฯ ตํทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิฯ อถ นํ อญฺญตโร ภิกฺขุ เอวมาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมเตน ภณฺฑเนน
ยสฺมิํ, อาวุโส, สมเยติ อิทํ เถโร ยสฺมาสฺส อชฺช ภควา เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปกฺกมิสฺสติ, อชฺช ทฺวีหิ, อชฺช สเตน, อชฺช สหสฺเสน, อชฺช เอกโกวาติ สพฺโพ ภควโต จาโร วิทิโต ปากโฏ ปจฺจกฺโข, ตสฺมา อาหฯ
อนุปุพฺเพนาติ
ภทฺทสาลมูเลติ ปาลิเลยฺยวาสิโน ภควโต ทานํ ทตฺวา
เอวํ วิหรนฺเต ปเนตฺถ ตถาคเต อญฺญตโร หตฺถินาโค หตฺถินีหิ หตฺถิโปตกาทีหิ โคจรภูมิติตฺโถคาหนาทีสุ อุพฺพาฬฺโห ยูเถ อุกฺกณฺฐิโต ‘‘กิํ เม อิเมหิ หตฺถีหี’’ติ? ยูถํ ปหาย มนุสฺสปถํ คจฺฉนฺโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ ภควนฺตํ ทิสฺวา ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตสนฺตาโป วิย นิพฺพุโต หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตํ กโรนฺโต มุขโธวนํ
เอกทิวสํ สตฺถา รตฺติภาคสมนนฺตเร จงฺกมิตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิฯ หตฺถีปิ อวิทูเร ฐาเน อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ปจฺฉโต โอโลเกตฺวา น กิญฺจิ อทฺทส, เอวํ ปุรโต จ อุภยปสฺเสสุ จฯ อถสฺส ‘‘สุขํ วตาหํ อญฺญตฺร เตหิ ภณฺฑนการเกหิ วสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ หตฺถิโนปิ ‘‘มยา นามิตสาขํ อญฺเญ ขาทนฺตา นตฺถี’’ติอาทีนิ จินฺเตตฺวา – ‘‘สุขํ วต เอกโกว
‘‘เอตํ นาคสฺส นาเคน, อีสาทนฺตสฺส หตฺถิโน;
สเมติ จิตฺตํ จิตฺเตน, ยเทโก รมตี วเน’’ติฯ (มหาว. ๔๖๗);
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขูติ อถ เอวํ ตถาคเต ตตฺถ วิหรนฺเต ปญฺจสตา ทิสาสุ วสฺสํวุตฺถา ภิกฺขูฯ เยนายสฺมา อานนฺโทติ ‘‘สตฺถา กิร ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ’’ติ อตฺตโน ธมฺมตาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ อสกฺโกนฺตา เยนายสฺมา อานนฺโท, เตนุปสงฺกมิํสุฯ
อนนฺตรา อาสวานํ ขโยติ มคฺคานนฺตรํ อรหตฺตผลํฯ วิจยโสติ วิจเยน, เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาววิจินนสมตฺเถน ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺโมติ สาสนธมฺโมฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทิ เย เย โกฏฺฐาเส ปริจฺฉินฺทิตฺวา ธมฺโม เทสิโต, เตสํ ปกาสนตฺถาย วุตฺตํฯ สมนุปสฺสนาติ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ สงฺขาโร โสติ ทิฏฺฐิสงฺขาโร โสฯ ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตโต ตณฺหาโต โส สงฺขาโร ชาโตฯ ตณฺหาสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุปิ จตูสุ จิตฺเตสุ เอส ชายติฯ สาปิ ตณฺหาติ สา ทิฏฺฐิสงฺขารสฺส ปจฺจยภูตา ตณฺหาฯ สาปิ เวทนาติ สา ตณฺหาย ปจฺจยภูตา เวทนาฯ โสปิ ผสฺโสติ โส เวทนาย ปจฺจโย อวิชฺชาสมฺผสฺโสฯ สาปิ อวิชฺชาติ สา ผสฺสสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาฯ
โน จสฺสํ โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ น ภเวยฺยํ, มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยฯ นาภวิสฺสํ, น เม ภวิสฺสตีติ สเจ ปน อายติมฺปิ อหํ น ภวิสฺสามิ, เอวํ มม ปริกฺขาโรปิ น ภวิสฺสติฯ เอตฺตเก ฐาเน ภควา เตน ภิกฺขุนา คหิตคหิตทิฏฺฐิํ วิสฺสชฺชาเปนฺโต อาคโต ปุคฺคลชฺฌาสเยนปิ เทสนาวิลาเสนปิฯ ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตณฺหาสมฺปยุตฺตจิตฺเต วิจิกิจฺฉาว นตฺถิ, กถํ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโร ตณฺหาโต ชายตีติ? อปฺปหีนตฺตาฯ ยสฺส หิ ตณฺหาย อปฺปหีนาย โส
๑๐. ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา
๘๒. ทสเม ตทหุโปสเถติอาทิ ปวารณสุตฺเต วิตฺถาริตเมวฯ กิญฺจิเทว เทสนฺติ กิญฺจิ การณํฯ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสีติ กสฺมา เอวมาห? โส กิร ภิกฺขุ ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโรฯ อาจริเย อิเม นุ โข, ภนฺเตติ อยํ เถโร ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาจริโย, ปญฺจกฺขนฺธมตฺตมฺปิ นปฺปชานาตีติ น วตฺตพฺโพฯ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺเตน ปน ‘‘อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, น อญฺเญ’’ติ เอวํ ชานนฺเตน วิย หุตฺวา ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติฯ เตปิ จสฺส อนฺเตวาสิกา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ‘อหํ ชานามี’ติ น กเถติ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวาว กเถตี’’ติ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติปิ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติฯ
ฉนฺทมูลกาติ ตณฺหาฉนฺทมูลกาฯ น โข ภิกฺขุ ตญฺเญว อุปาทานํ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ยสฺมา ฉนฺทราคมตฺตํ ปญฺจกฺขนฺธา น โหติ, ตสฺมา อิทํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน สหชาตโต วา อารมฺมณโต วา ขนฺเธ มุญฺจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา นาปิ อญฺญตฺร ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานนฺติ วุตฺตํฯ ตณฺหาสมฺปยุตฺตสฺมิญฺหิ จิตฺเต วตฺตมาเน ตํจิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ รูปกฺขนฺโธ, ฐเปตฺวา ตํ ตณฺหํ เสสา อรูปธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธาติ สหชาตโตปิ ขนฺเธ มุญฺจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิฯ อุปาทานสฺส ปน รูปาทีสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต อารมฺมณโตปิ ปญฺจกฺขนฺเธ มุญฺจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิฯ ฉนฺทราคเวมตฺตตาติ ฉนฺทราคนานตฺตํฯ เอวํ โข ภิกฺขูติ เอวํ รูปารมฺมณสฺส ฉนฺทราคสฺส ขนฺธาธิวจนนฺติ
อิมสฺส จ ปน วคฺคสฺส เอเกกสฺมิํ สุตฺเต ปญฺจสตา ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ
ขชฺชนียวคฺโค อฏฺฐโมฯ
๙. เถรวคฺโค
๑. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๘๓. เถรวคฺคสฺส ปฐเม มนฺตาณิปุตฺโตติ, มนฺตาณิยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ อุปาทายาติ อาคมฺม อารพฺภ สนฺธาย ปฏิจฺจฯ อสฺมีติ โหตีติ อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตํ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจตฺตยํ โหติฯ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ มณฺฑนกสภาโว มณฺฑนกสีโลฯ มุขนิมิตฺตนฺติ มุขปฏิพิมฺพํฯ ตญฺหิ ปริสุทฺธํ อาทาสมณฺฑลํ ปฏิจฺจ ปญฺญายติฯ กิํ ปน ตํ โอโลกยโต สกมุขํ ปญฺญายติ, ปรมุขนฺติ? ยทิ สกํ ภเวยฺย, ปรมฺมุขํ หุตฺวา ปญฺญาเยยฺย, อถ ปรสฺส ภเวยฺย, วณฺณาทีหิ อสทิสํ หุตฺวา ปญฺญาเยยฺยฯ ตสฺมา น ตํ อตฺตโน, น ปรสฺส, อาทาสํ ปน นิสฺสาย นิภาสรูปํ นาม ตํ ปญฺญายตีติ วทนฺติฯ อถ ยํ อุทเก ปญฺญายติ, ตํ เกน การเณนาติ ธมฺโม เม อภิสมิโตติ มยา ญาเณน จตุสจฺจธมฺโม อภิสมาคโต, โสตาปนฺโนสฺมิ ชาโตติ กเถสิฯ ปฐมํฯ
๒. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๘๔. ทุติเย มธุรกชาโต วิยาติ สญฺชาตครุภาโว วิย อกมฺมญฺโญฯ ทิสาปิ เมติ อยํ ปุรตฺถิมา อยํ ทกฺขิณาติ เอวํ ทิสาปิ มยฺหํ น ปกฺขายนฺติ, น ปากฏา โหนฺตีติ วทติฯ ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺตีติ ปริยตฺติธมฺมาปิ มยฺหํ น อุปฏฺฐหนฺติ, อุคฺคหิตํ สชฺฌายิตํ น ทิสฺสตีติ วทติฯ วิจิกิจฺฉาติ โน มหาวิจิกิจฺฉาฯ น หิ ตสฺส ‘‘สาสนํ นิยฺยานิกํ นุ โข, น นุ โข’’ติ วิมติ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ปนสฺส โหติ ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข สมณธมฺมํ กาตุํ, อุทาหุ ปตฺตจีวรธารณมตฺตเมว กริสฺสามี’’ติฯ
กามานเมตํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ นินฺนํ ปลฺลลํ โอโลเกนฺตสฺส ทสฺสนรามเณยฺยกมตฺตํ อตฺถิ, โย ปเนตฺถ โอตรติ, ตํ จณฺฑมีนากุลตาย อากฑฺฒิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปติ, เอวเมวํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จกฺขุทฺวาราทีนํ อารมฺมเณ รามเณยฺยกมตฺตํ อตฺถิ, โย ปเนตฺถ เคธํ อาปชฺชติ, ตํ อากฑฺฒิตฺวา นิรยาทีสุ เอว ปกฺขิปนฺติฯ อปฺปสฺสาทา หิ กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ อิมํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ ‘‘กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ อหมนุคฺคเหนาติ อหํ ธมฺมามิสานุคฺคเหหิ อภินนฺทีติ สมฺปฏิจฺฉิฯ น เกวลญฺจ อภินนฺทิ, อิมํ ปน สตฺถุ สนฺติกา อสฺสาสํ ลภิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต กติปาเหน อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ ทุติยํฯ
๓. ยมกสุตฺตวณฺณนา
๘๕. ตติเย ทิฏฺฐิคตนฺติ สเจ หิสฺส เอวํ ภเวยฺย ‘‘สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จ, สงฺขารปฺปวตฺตเมว อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติ, ทิฏฺฐิคตํ นาม น ภเวยฺย, สาสนาวจริกํ ญาณํ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปนสฺส ‘‘สตฺโต อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ อโหสิ, ตสฺมา ทิฏฺฐิคตํ นาม ชาตํฯ ถามสา ปรามาสาติ ทิฏฺฐิถาเมน เจว ทิฏฺฐิปรามาเสน จฯ
เยนายสฺมา สาริปุตฺโตติ ยถา นาม ปจฺจนฺเต กุปิเต ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตา ราชปุริสา เสนาปติสฺส วา รญฺโญ วา สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ทิฏฺฐิคตวเสน ตสฺมิํ เถเร กุปิเต ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตา เต ภิกฺขู เยน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปติ อายสฺมา สาริปุตฺโต เอวํพฺยาโขติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก วิย เถรสฺส สมฺมุขา ปคฺคยฺห วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต โอลมฺพนฺเตน หทเยน ‘‘เอวํพฺยาโข’’ติ อาหฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, อาวุโสติ? อิทํ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘นายํ อตฺตโน ลทฺธิยํ โทสํ ปสฺสติ, ธมฺมเทสนาย อสฺส ตํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ติปริวฏฺฏํ เทสนํ เทเสตุํ อารภิฯ
ตํ กิํ มญฺญสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ ตถาคโตติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? อนุโยควตฺตํ ทาปนตฺถํฯ ติปริวฏฺฏเทสนาวสานสฺมิญฺหิ เถโร โสตาปนฺโน ชาโตฯ อถ นํ อนุโยควตฺตํ ทาเปตุํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสี’’ติอาทิมาห? ตถาคโตติ เอตฺถ จ เต, อาวุโสติ อิทํ เถรสฺส อนุโยเค ภุมฺมํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตฺถ จ เต เอตฺตเก ฐาเน ทิฏฺเฐว ธมฺเม สจฺจโต ถิรโต สตฺเต อนุปลพฺภิยมาเนติฯ สเจ ตํ, อาวุโสติ อิทเมตํ อญฺญํ พฺยากราเปตุกาโม ปุจฺฉติฯ ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธนฺติ ยํ ทุกฺขํ, ตเทว นิรุทฺธํ, อญฺโญ สตฺโต นิรุชฺฌนโก นาม นตฺถิ, เอวํ พฺยากเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ
เอตสฺเสว อตฺถสฺสาติ เอตสฺส ปฐมมคฺคสฺสฯ ภิยฺโยโสมตฺตาย ญาณายาติ อติเรกปฺปมาณสฺส ญาณสฺส อตฺถาย, สหวิปสฺสนกานํ อุปริ จ ติณฺณํ มคฺคานํ อาวิภาวตฺถายาติ อตฺโถฯ อารกฺขสมฺปนฺโนติ อนฺโตอารกฺเขน เจว พหิอารกฺเขน จ สมนฺนาคโตฯ อโยคกฺเขมกาโมติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวํ อนิจฺฉนฺโตฯ ปสยฺหาติ ปสยฺหิตฺวา อภิภวิตฺวาฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวาฯ
ปุพฺพุฏฺฐายีติอาทีสุ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาสนโต ปฐมตรํ วุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายีฯ ตสฺส อาสนํ ทตฺวา ตสฺมิํ นิสินฺเน ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ, ปจฺฉานิปาตีฯ ปาโตว วุฏฺฐาย ‘‘เอตฺตกา กสิตุํ คจฺฉถ, เอตฺตกา วปิตุ’’นฺติ วา สพฺพปฐมํ วุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายีฯ สายํ สพฺเพสุ อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คเตสุ เคหสฺส สมนฺตโต อารกฺขํ สํวิธาย ทฺวารานิ ถเกตฺวา สพฺพปจฺฉา นิปชฺชนโตปิ ปจฺฉานิปาตีฯ ‘‘กิํ กโรมิ กิํการปฏิสฺสาวีฯ มนาปํ จรตีติ มนาปจารีฯ ปิยํ วทตีติ ปิยวาทีฯ มิตฺตโตปิ นํ สทฺทเหยฺยาติ มิตฺโต เม อยนฺติ สทฺทเหยฺยฯ วิสฺสาสํ อาปชฺเชยฺยาติ เอกโต ปานโภชนาทิํ กโรนฺโต วิสฺสาสิโก ภเวยฺยฯ สํวิสฺสตฺโถติ สุฏฺฐุ วิสฺสตฺโถฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – พาลคหปติปุตฺโต วิย หิ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตกาเล อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน
อุเปตีติ อุปคจฺฉติฯ อุปาทิยตีติ คณฺหาติฯ อธิฏฺฐาตีติ อธิติฏฺฐติฯ อตฺตา เมติ อยํ เม อตฺตาติฯ สุตวา จ โข, อาวุโส, อริยสาวโกติ ยถา ปน ปณฺฑิโต คหปติปุตฺโต เอวํ อุปคตํ ปจฺจตฺถิกํ ‘‘ปจฺจตฺถิโก เม อย’’นฺติ ญตฺวา อปฺปมตฺโต ตานิ ตานิ กมฺมานิ กาเรตฺวา อนตฺถํ ปริหรติ, อตฺถํ ปาปุณาติ, เอวํ สุตวา อริยสาวโกปิ ‘‘น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺจกฺขนฺเธ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อคเหตฺวา, ‘‘ปจฺจตฺถิกา เม เอเต’’ติ ญตฺวา รูปสตฺตกอรูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนาย โยเชตฺวาว ตโตนิทานํ ทุกฺขํ ปริวชฺเชตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ตติยํฯ
๔. อนุราธสุตฺตวณฺณนา
๘๖. จตุตฺเถ อรญฺญกุฏิกายนฺติ ตสฺเสว วิหารสฺส ปจฺจนฺเต ปณฺณสาลายํฯ ตํ ตถาคโตติ ตุมฺหากํ สตฺถา ตถาคโต ตํ สตฺตํ อญฺญตฺร อิเมหีติ ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ เอวํ วุตฺเต เต อญฺญติตฺถิยาติ เอวํ เถเรน อตฺตโน จ ปเรสญฺจ สมยํ อชานิตฺวา วุตฺเต เอกเทเสน สาสนสมยํ ชานนฺตา
ตํ กิํ มญฺญสิ อนุราธาติ สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ อตฺตโน ลทฺธิยํ โทสํ น ชานาติ, การโก ปเนส ยุตฺตโยโค, ธมฺมเทสนาย เอว นํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ติปริวฏฺฏํ เทสนํ เทเสตุกาโม ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อนุราธา’’ติอาทิมาหฯ อถสฺส ตาย เทสนาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อนุโยควตฺตํ อาโรเปนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ, อนุราธ? รูปํ ตถาคโตติอาทิมาหฯ ทุกฺขญฺเจว ปญฺญเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธนฺติ วฏฺฏทุกฺขญฺเจว วฏฺฏทุกฺขสฺส จ นิโรธํ นิพฺพานํ ปญฺญเปมิฯ ทุกฺขนฺติ วา วจเนน ทุกฺขสจฺจํ คหิตํฯ ตสฺมิํ คหิเต สมุทยสจฺจํ คหิตเมว โหติ, ตสฺส มูลตฺตาฯ นิโรธนฺติ วจเนน นิโรธสจฺจํ คหิตํฯ ตสฺมิํ คหิเต มคฺคสจฺจํ คหิตเมว โหติ ตสฺส อุปายตฺตาฯ อิติ ปุพฺเพ จาหํ, อนุราธ, เอตรหิ จ จตุสจฺจเมว ปญฺญเปมีติ ทสฺเสติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ จตุตฺถํฯ
๕. วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา
๘๗. ปญฺจเม กุมฺภการนิเวสเนติ กุมฺภการสาลายํฯ เถโร กิร วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคจฺฉติฯ ตสฺส นครมชฺเฌ มหาอาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ปาทา น วหนฺติฯ อถ นํ มญฺจกสิวิกาย กุมฺภการสาลํ อาหริํสุฯ สา จ สาลา เตสํ กมฺมสาลา, น นิเวสนสาลาฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุมฺภการนิเวสเน วิหรตี’’ติฯ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโนฯ สมโธสีติ สมนฺตโต อโธสิ, จลนากาเรน อปจิติํ ทสฺเสสิฯ วตฺตํ กิเรตํ พาฬฺหคิลาเนนปิ พุฑฺฒตรํ ทิสฺวา อุฏฺฐานากาเรน อปจิติ ทสฺเสตพฺพาฯ เตน ปน ‘‘มา จลิ มา จลี’’ติ วตฺตพฺโพฯ สนฺติมานิ อาสนานีติ พุทฺธกาลสฺมิญฺหิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน ขมนียํ ยาปนียนฺติ กจฺจิ ทุกฺขํ ขมิตุํ อิริยาปถํ วา ยาเปตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉติฯ ปฏิกฺกมนฺตีติ นิวตฺตนฺติฯ อภิกฺกมนฺตีติ อธิคจฺฉนฺติ ปฏิกฺกโมสานนฺติ ปฏิกฺกโม เอตาสํฯ สีลโต น อุปวทตีติ สีลํ อารพฺภ สีลภาเวน น อุปวทติฯ จิรปฏิกาหนฺติ จิรปฏิโก อหํ, จิรโต ปฏฺฐาย อหนฺติ อตฺโถฯ ปูติกาเยนาติ อตฺตโน สุวณฺณวณฺณมฺปิ กายํ ภควา ธุวปคฺฆรณฏฺเฐน เอวมาหฯ โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมนฺติ อิธ ภควา ‘‘ธมฺมกาโย โข, มหาราช, ตถาคโต’’ติ วุตฺตํ ธมฺมกายตํ ทสฺเสติฯ นววิโธ หิ โลกุตฺตรธมฺโม ตถาคตสฺส กาโย นามฯ
อิทานิ เถรสฺส ติปริวฏฺฏธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ กาฬสิลาติ กาฬสิลาวิหาโรฯ วิโมกฺขายาติ มคฺควิโมกฺขตฺถายฯ สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโต หุตฺวา วิมุจฺจิสฺสติฯ ตา กิร เทวตา ‘‘เยน นีหาเรน อิมินา วิปสฺสนา อารทฺธา, อนนฺตราเยน อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เอวมาหํสุฯ อปาปกนฺติ อลามกํฯ สตฺถํ อาหเรสีติ เถโร กิร อธิมานิโก อโหสิฯ โส สมาธิวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ สมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘‘ขีณาสโวมฺหี’’ติ สญฺญี หุตฺวา ‘‘กิํ เม อิมินา ทุกฺเขน ชีวิเตน? สตฺถํ อาหริตฺวา มริสฺสามี’’ติ ติขิเณน สตฺเถน กณฺฐนาฬํ ฉินฺทิฯ อถสฺส ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ โส ตสฺมิํ ขเณ อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานตฺตา สีฆํ มูลกมฺมฏฺฐานํ อาทาย สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวาว กาลมกาสิฯ ปจฺจเวกฺขณา ปนสฺส จ กถํ อโหสีติ? ขีณาสวสฺส เอกูนวีสติ
วิวตฺตกฺขนฺธนฺติ ปริวตฺตกฺขนฺธํฯ เสมานนฺติ สยมานํฯ เถโร กิร อุตฺตานโก นิปนฺโน สตฺถํ อาหริฯ ตสฺส สรีรํ ยถาฐิตเมว อโหสิฯ สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา อฏฺฐาสิฯ อริยสาวกา หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสเนว กาลํ กโรนฺติฯ เตนสฺส สรีรํ ยถาฐิตํเยว อโหสิฯ สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ฐิตํฯ ตํ สนฺธาย วิวตฺตกฺขนฺโธ นาม ชาโตติปิ วทนฺติฯ ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมายนภาวํ ติมิรายิตตฺตนฺติ ติมิรายนภาวํฯ ธูมวลาหกํ วิย ติมิรวลาหกํ วิย จาติ อตฺโถฯ ปญฺจมํฯ
๖. อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา
๘๘. ฉฏฺเฐ กสฺสปการาเมติ กสฺสปเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ กายสงฺขาเรติ อสฺสาสปสฺสาเส เอวํ โหตีติ อิทานิ ตํ สมาธิํ อปฺปฏิลภนฺตสฺส เอวํ โหติฯ โน จสฺสาหํ ปริหายามีติ กจฺจิ นุ โข อหํ สาสนโต น ปริหายามิ? ตสฺส กิร อาพาธโทเสน อปฺปิตปฺปิตา สมาปตฺติ ปริหายิ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิฯ สมาธิสารกา สมาธิสามญฺญาติ สมาธิํเยว สารญฺจ สามญฺญญฺจ มญฺญนฺติฯ มยฺหํ ปน สาสเน น เอตํ สารํ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สารํฯ โส ตฺวํ สมาธิโต ปริหายนฺโต กสฺมา จินฺเตสิ ‘‘สาสนโต ปริหายามี’’ติฯ เอวํ เถรํ อสฺสาเสตฺวา อิทานิสฺส ติปริวฏฺฏํ ธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ อถสฺส ติปริวฏฺฏเทสนาวสาเน อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สตตวิหารํ ทสฺเสนฺโต โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยตีติอาทิมาห อนภินนฺทิตาติ ปชานาตีติ สุขเวทนาย ตาว อภินนฺทนา โหตุ, ทุกฺขเวทนาย กถํ โหตีติ? ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺเถติ, ยทคฺเคน สุขํ ปตฺเถติ, ตทคฺเคน ทุกฺขํ ปตฺเถติเยวฯ สุขวิปริณาเมน หิ ทุกฺขํ อาคตเมว โหตีติ เอวํ ทุกฺเข อภินนฺทนา เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวาติฯ ฉฏฺฐํฯ
๗. เขมกสุตฺตวณฺณนา
๘๙. สตฺตเม อตฺตนิยนฺติ อตฺตโน ปริกฺขารชาตํฯ อสฺมีติ อธิคตนฺติ อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตา ตณฺหามานา อธิคตาฯ สนฺธาวนิกายาติ ปุนปฺปุนํ คมนาคมเนนฯ อุปสงฺกมีติ พทริการามโต คาวุตมตฺตํ โฆสิตารามํ อคมาสิฯ ทาสกตฺเถโร ปน จตุกฺขตฺตุํ คมนาคมเนน ตํทิวสํ ทฺวิโยชนํ อทฺธานํ อาหิณฺฑิฯ กสฺมา ปน ตํ เถรา ปหิณิํสุ? วิสฺสุตสฺส ธมฺมกถิกสฺส สนฺติกา ธมฺมํ สุณิสฺสามาติฯ สยํ กสฺมา น คตาติ? เถรสฺส วสนฏฺฐานํ อรญฺญํ สมฺพาธํ, ตตฺถ สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานํ ฐาตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส นตฺถีติ น คตาฯ ‘‘อิธาคนฺตฺวา อมฺหากํ ธมฺมํ กเถตู’’ติปิ
น ขฺวาหํ, อาวุโส, รูปนฺติ โย หิ รูปเมว อสฺมีติ วทติ, เตน อิตเร จตฺตาโร ขนฺธา ปจฺจกฺขาตา โหนฺติฯ โย อญฺญตฺร รูปา วทติ, เตน รูปํ ปจฺจกฺขาตํ โหติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เถรสฺส ปน สมูหโต ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคโต, ตสฺมา โหเตวาติ โหติเยวฯ อนุสหคโตติ สุขุโมฯ อูเสติ ฉาริกาขาเรฯ ขาเรติ อูสขาเรฯ สมฺมทฺทิตฺวาติ เตเมตฺวา ขาเทตฺวาฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – กิลิฏฺฐวตฺถํ วิย หิ ปุถุชฺชนสฺส จิตฺตาจาโร, ตโย ขารา วิย ติสฺโส อนุปสฺสนา, ตีหิ ขาเรหิ โธตวตฺถํ วิย เทสนาย มทฺทิตฺวา ฐิโต อนาคามิโน จิตฺตาจาโร, อนุสหคโต อูสาทิคนฺโธ วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา, คนฺธกรณฺฑโก วิย อรหตฺตมคฺคญาณํ คนฺธกรณฺฑกํ อาคมฺม อนุสหคตานํ อูสคนฺธาทีนํ สมุคฺฆาโต วิย อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสกฺขโย, คนฺธปริภาวิตวตฺถํ นิวาเสตฺวา ฉณทิวเส อนฺตรวีถิยํ สุคนฺธคนฺธิโน วิจรณํ วิย ขีณาสวสฺส สีลคนฺธาทีหิ ทส ทิสา อุปวายนฺตสฺส ยถากามจาโรฯ
อาจิกฺขิตุนฺติ กเถตุํฯ เทเสตุนฺติ ปกาเสตุํฯ ปญฺญาเปตุนฺติ ชานาเปตุํฯ ปฏฺฐเปตุนฺติ ปติฏฺฐาเปตุํฯ วิวริตุนฺติ วิวฏํ กาตุํฯ วิภชิตุนฺติ สุวิภตฺตํ กาตุํฯ อุตฺตานีกาตุนฺติ อุตฺตานกํ กาตุํฯ สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานนฺติ เต กิร เถเรน กถิตกถิตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุปรูปริ สมฺมสนฺตา เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เถโรปิ อญฺเญน นีหาเรน อกเถตฺวา วิปสฺสนาสหคตจิตฺเตเนว กเถสิฯ ตสฺมา โสปิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุ อายสฺมโต เขมกสฺส จา’’ติฯ สตฺตมํฯ
๘. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา
๙๐. อฏฺฐเม อายสฺมา ฉนฺโนติ ตถาคเตน สทฺธิํ เอกทิวเส ชาโต มหาภินิกฺขมนทิวเส สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปุน อปรภาเค สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ ธมฺโม’’ติ เอวํ มกฺขี เจว ปฬาสี จ หุตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ ผรุสวาจาย สงฺฆฏฺฏนํ กโรนฺโต เถโรฯ อวาปุรณํ อาทายาติ กุญฺจิกํ คเหตฺวาฯ วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวาติ เอกํ วิหารํ ปวิสิตฺวา ตโต อญฺญํ, ตโต อญฺญนฺติ เอวํ เตน เตน วิหาเรน ตํ ตํ วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวาฯ เอตทโวจ โอวทนฺตุ มนฺติ กสฺมา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เอตํ อโวจาติ? อุปฺปนฺนสํเวคตายฯ ตสฺส หิ ปรินิพฺพุเต สตฺถริ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ เปสิโต อายสฺมา
สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สพฺเพ เตภูมกสงฺขารา อนิจฺจาฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สพฺเพ จตุภูมกธมฺมา อนตฺตาฯ อิติ สพฺเพปิ เต ภิกฺขู เถรํ โอวทนฺตา อนิจฺจลกฺขณํ อนตฺตลกฺขณนฺติ ทฺเวว ลกฺขณานิ กเถตฺวา ทุกฺขลกฺขณํ น กถยิํสุฯ กสฺมา? เอวํ กิร เนสํ อโหสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ วาที ทุกฺขลกฺขเณ ปญฺญาปิยมาเน รูปํ ทุกฺขํ…เป.… วิญฺญาณํ ทุกฺขํ, มคฺโค ทุกฺโข, ผลํ ทุกฺขนฺติ ‘ตุมฺเห ทุกฺขปฺปตฺตา ภิกฺขู นามา’ติ คหณํ คณฺเหยฺย, ยถา คหณํ คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ นิทฺโทสเมวสฺส กตฺวา กเถสฺสามา’’ติ ทฺเวว ลกฺขณานิ กถยิํสุฯ
ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชตีติ ปริตสฺสนา จ อุปาทานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ, อถ โก จรหิ เม อตฺตาติ ยทิ รูปาทีสุ เอโกปิ อนตฺตา, อถ โก นาม เม อตฺตาติ เอวํ ปฏินิวตฺตติ ‘‘มยฺหํ มานส’’นฺติฯ อยํ กิร เถโร ปจฺจเย อปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิ, สาสฺส ทุพฺพลวิปสฺสนา อตฺตคาหํ ปริยาทาตุํ อสกฺกุณนฺตี สงฺขาเรสุ สุญฺญโต น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหตีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสนฺตสฺส เอวํ น โหติฯ ตาวติกา วิสฺสฏฺฐีติ ตตฺตโก วิสฺสาโสฯ สมฺมุขา เมตนฺติ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘กีทิสา นุ โข อิมสฺส ธมฺมเทสนา สปฺปายา’’ติ? จินฺเตนฺโต เตปิฏกํ
๙-๑๐. ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๑-๙๒. นวมทสมานิ
เถรวคฺโค นวโมฯ
๑๐. ปุปฺผวคฺโค
๑. นทีสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ปุปฺผวคฺคสฺส ปฐเม ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพเต ปวตฺตาฯ โอหารินีติ โสเต ปติตปติตานิ ติณปณฺณกฏฺฐาทีนิ เหฏฺฐาหารินีฯ ทูรงฺคมาติ นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย จตุปญฺจโยชนสตคามินีฯ สีฆโสตาติ จณฺฑโสตาฯ กาสาติอาทีนิ สพฺพานิ ติณชาตานิฯ รุกฺขาติ เอรณฺฑาทโย ทุพฺพลรุกฺขาฯ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุนฺติ เต ตีเร ชาตาปิ โอนมิตฺวา อคฺเคหิ อุทกํ ผุสนฺเตหิ อธิโอลมฺเพยฺยุํ, อุปริ ลมฺเพยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ปลุชฺเชยฺยุนฺติ สมูลมตฺติกาย สทฺธิํ สีเส ปเตยฺยุํฯ โส เตหิ อชฺโฌตฺถโฏ วาลุกมตฺติโกทเกหิ มุขํ ปวิสนฺเตหิ มหาวินาสํ ปาปุเณยฺยฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ โสเต ปติตปุริโส วิย วฏฺฏสนฺนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน ทฏฺฐพฺโพ, อุภโตตีเร กาสาทโย วิย ทุพฺพลปญฺจกฺขนฺธา, ‘‘อิเม คหิตาปิ มํ ตาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส ปุริสสฺส อชานิตฺวา คหณํ วิย อิเม ขนฺธา ‘‘น มยฺหํ สหายา’’ติ พาลปุถุชฺชนสฺส อชานิตฺวา จตูหิ คาเหหิ คหณํ, คหิตคหิตานํ ปลุชฺชนตฺตา ปุริสสฺส พฺยสนปฺปตฺติ วิย จตูหิ คาเหหิ คหิตานํ ขนฺธานํ วิปริณาเม พาลปุถุชฺชนสฺส โสกาทิพฺยสนปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ ปฐมํฯ
๒. ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา
๙๔. ทุติเย วิวทตีติ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภ’’นฺติ ยถาสภาเวน วทนฺเตน สทฺธิํ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ วทนฺโต วิวทติฯ โลกธมฺโมติ ขนฺธปญฺจกํฯ ตญฺหิ ลุชฺชนสภาวตฺตา โลกธมฺโมติ วุจฺจติฯ กินฺติ กโรมีติ กถํ กโรมิ? มยฺหญฺหิ ปฏิปตฺติกถนเมว ภาโร, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน กุลปุตฺตานํ ภาโรติ ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตโย โลกา กถิตาฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โลเกนา’’ติ เอตฺถ หิ สตฺตโลโก กถิโต, ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลเก โลกธมฺโม’’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก, ‘‘ตถาคโต โลเก ชาโต โลเก สํวฑฺโฒ’’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก กถิโตฯ ทุติยํฯ
๓. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา
๙๕. ตติเย คงฺคาย นทิยา ตีเรติ อยุชฺฌปุรวาสิโน อปริมาณภิกฺขุปริวารํ จาริกํ จรมานํ ตถาคตํ อตฺตโน นครํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา เอกสฺมิํ คงฺคาย นิวตฺตนฏฺฐาเน มหาวนสณฺฑมณฺฑิตปฺปเทเส สตฺถุ วิหารํ กตฺวา อทํสุฯ ภควา ตตฺถ วิหรติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คงฺคาย นทิยา ตีเร’’ติฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ตสฺมิํ วิหาเร วสนฺโต ภควา สายนฺหสมยํ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน คงฺคาย นทิยา อาคจฺฉนฺตํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ ทิสฺวา, ‘‘มม สาสเน ปญฺจกฺขนฺธนิสฺสิตํ เอกํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ
มหนฺตํ เผณปิณฺฑนฺติ อุฏฺฐานุฏฺฐาเน พทรปกฺกปฺปมาณโต ปฏฺฐาย อนุโสตาคมเนน อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวา ปพฺพตกูฏมตฺตํ ชาตํ, ยตฺถ อุทกสปฺปาทโย อเนกปาณโย นิวสนฺติ, เอวรูปํ มหนฺตํ เผณปิณฺฑํฯ อาวเหยฺยาติ อาหเรยฺยฯ โส ปนายํ เผณปิณฺโฑ อุฏฺฐิตฏฺฐาเนปิ ภิชฺชติ นิชฺฌาเยยฺยาติ โอโลเกยฺยฯ โยนิโส อุปปริกฺเขยฺยาติ การเณน อุปปริกฺเขยฺยฯ กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เผณปิณฺเฑ สาโรติ, ภิกฺขเว, เผณปิณฺฑมฺหิ สาโร นาม กิํ ภเวยฺย? วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยวฯ
เอวเมว โขติ ยถา เผณปิณฺโฑ นิสฺสาโร, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน นิสฺสารเมวฯ ยถา จ โส ‘‘อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี’’ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ เอว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺฐติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเญว โหตีติ เอวํ เผณปิณฺฑสทิสเมว โหติฯ ยถา วา ปน เผณปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ, กุลวเสเนเวตฺถ อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ, ตเทว เตสํ สูติฆรมฺปิ วจฺจกุฏิปิ คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ, น เต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺฐานาทีนิ กโรนฺติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ
ยถา จ เผณปิณฺโฑ อาทิโต พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺเพน ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโต กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหิํสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตํ โหติ มจฺฉกจฺฉปาทีนํ วเสน อเนกโยชนสตปมาณมฺปิ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ ยถา จ เผณปิณฺโฑ อุฏฺฐิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, ทูรํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ, เอวเมวํ รูปมฺปิ กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ, เอวมฺปิ เผณปิณฺฑสทิสํฯ
กิญฺหิ สิยา, ภิกฺขเว, เวทนาย สาโรติอาทีสุ เวทนาทีนํ ปุพฺพุฬาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพาฯ ยถา หิ ปุพฺพุโฬ อสาโร เอวํ เวทนาปิฯ ยถา จ โส อพโล อคยฺหูปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิโตปิ ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหูปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ วา คเหตุํ, คหิตาปิ น ตถา ติฏฺฐติ, เอวํ อคยฺหูปคตายปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสาฯ ยถา ปน ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺฐิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว ภิชฺชติ จ, น จิรฏฺฐิติกา โหติฯ เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติฯ ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชลฺลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสาฯ
สญฺญาปิ
อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑกํฯ สงฺขาราปิ อสารกฏฺเฐน กทลิกฺขนฺธสทิสา, ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐน
จกฺขุมา ปุริโสติ มํสจกฺขุนา เจว ปญฺญาจกฺขุนา จาติ ทฺวีหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ มํสจกฺขุมฺปิ หิสฺส ปริสุทฺธํ วฏฺฏติ อปคตปฏลปิฬกํ, ปญฺญาจกฺขุมฺปิ อสารภาวทสฺสนสมตฺถํฯ วิญฺญาณมฺปิ อสารกฏฺเฐน มายาสทิสํ, ตถา อคยฺหูปคฏฺเฐนฯ ยถา จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา, เอวํ วิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ตโตปิ อิตฺตรตรญฺเจว ลหุปจฺจุปฏฺฐานตรญฺจฯ เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ฐิโต วิย นิสินฺโน วิย โหติฯ อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อญฺญํ คมนกาลาทีสุฯ เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ, ยํกิญฺจิเทว ‘‘อิทํ สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา’’ติ คาหาเปติ, วิญฺญาณมฺปิ มหาชนํ วญฺเจติฯ เตเนว หิ จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ฐิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติฯ อญฺญเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺญํ คมนาทีสุฯ เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ
ภูริปญฺเญนาติ สณฺหปญฺเญน เจว วิปุลวิตฺถตปญฺเญน จฯ อายูติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อุสฺมาติ ปรภตฺตนฺติ นานาวิธานํ กิมิคณาทีนํ ภตฺตํ หุตฺวาฯ เอตาทิสายํ สนฺตาโนติ เอตาทิสี อยํ ปเวณี มตกสฺส มายายํ พาลลาปินีติ ยฺวายํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นาม, อยํ พาลมหาชนลปาปนิกมายา นามฯ วธโกติ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ขนฺธสงฺขาโต วธโก อญฺญมญฺญฆาตเนนปิ, ขนฺเธสุ สติ วโธ ปญฺญายตีติปิฯ เอกา หิ ปถวีธาตุ ภิชฺชมานา เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อาโปธาตุอาทโยฯ รูปกฺขนฺโธ จ ภิชฺชมาโน อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, ตถา อรูปกฺขนฺเธสุ เวทนาทโย สญฺญาทิเกฯ จตฺตาโรปิ เจเต วตฺถุรูปนฺติ เอวํ อญฺญมญฺญวธเนเนตฺถ วธกตา เวทิตพฺพาฯ ขนฺเธสุ ปน สติ วธพนฺธนจฺเฉทาทีนิ สมฺภวนฺติ, เอวํ เอเตสุ สติ วธภาวโตปิ วธกตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพสํโยคนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํฯ อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ ตติยํฯ
๔-๖. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๖-๙๘. จตุตฺเถ สสฺสติสมนฺติ สิเนรุมหาปถวีจนฺทิมสูริยาทีหิ สสฺสตีหิ สมํฯ ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺติ อปฺปมตฺตกํ มธุกปุปฺผปฺปมาณํ โคมยขณฺฑํฯ กุโต ปนาเนเนตํ ลทฺธนฺติฯ ปริภณฺฑกรณตฺถาย อาภตโต คหิตนฺติ เอเกฯ อตฺถสฺส ปน วิญฺญาปนตฺถํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา หตฺถารุฬฺหํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ อตฺตภาวปฏิลาโภติ ปฏิลทฺธอตฺตภาโวฯ น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺญาเยถาติ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส นาม น ปญฺญาเยยฺยฯ มคฺโค หิ เตภูมกสงฺขาเร วิวฏฺเฏนฺโต อุปฺปชฺชติฯ ยทิ จ เอตฺตโก อตฺตภาโว นิจฺโจ ภเวยฺย, มคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สงฺขารวฏฺฏํ วิวฏฺเฏตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ พฺรหฺมจริยวาโส น ปญฺญาเยถฯ
อิทานิ สเจ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, มยา มหาสุทสฺสนราชกาเล อนุภูตา สมฺปตฺติ นิจฺจา ภเวยฺย, สาปิ จ อนิจฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพาหํ ภิกฺขุ ราชา อโหสินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ ปมุขา, สพฺพเสฏฺฐาติ อตฺโถฯ สารมยานีติ โคณกตฺถตานีติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถตานิ, ยํ มหาปิฏฺฐิยโกชโวติ วทนฺติฯ ปฏกตฺถตานีติ อุภโตโลเมน อุณฺณามเยน เสตกมฺพเลน อตฺถตานิฯ ปฏลิกตฺถตานีติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถตานิฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานีติ กทลิมิคจมฺมมเยน สอุตฺตรจฺฉทานีติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธานีติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกานํ อุภโตโลหิตกูปธานานิฯ เวชยนฺตรถปฺปมุขานีติ เอตฺถ เวชยนฺโต นาม ตสฺส รญฺโญ รโถ, ยสฺส จกฺกานํ อินฺทนีลมณิมยา นาภิ, สตฺตรตนมยา อรา, ปวาฬมยา เนมิ, รชตมโย อกฺโข, อินฺทนีลมณิมยํ อุปกฺขรํ, รชตมยํ กุพฺพรํฯ โส เตสํ รถานํ ปมุโข อคฺโคฯ ทุกูลสนฺทานานีติ ทุกูลสนฺถรานิฯ กํสูปธารณานีติ รชตมยโทหภาชนานิฯ วตฺถโกฏิสหสฺสานีติ ยถารุจิตํ ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํฯ
ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกญฺเญว นครํ โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสิํสุฯ ปาสาทกูฏาคาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปลฺลงฺกาทีสุ เอกํเยว สยํ ปริภุญฺชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา โหนฺติฯ อิตฺถีสุ เอกาว ปจฺจุปฏฺฐาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติฯ เวลามิกาติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณสฺส วา ขตฺติยานิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาตาฯ ปริทหามีติ ภุญฺชามีติ ปรมปฺปมาเณน นาฬิโกทนมตฺตํ ภุญฺชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ อฏฺฐนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ ปโหติฯ
อิติ อิมํ มหาสุทสฺสนกาเล สมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนิจฺจตํ ทสฺเสนฺโต อิติ โข ภิกฺขูติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติชหเนน นิพฺพุตปทีโป วิย อปณฺณตฺติกภาวํ คตาฯ เอวํ อนิจฺจา โข ภิกฺขุ สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวาอภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อภิรุหิตฺวา จมฺปกปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต โอตเรยฺย, เอวเมวํ นิสฺเสณิํ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ มหาสุทสฺสนสมฺปตฺติํ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ฐิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย นิสฺเสณิํ มุญฺจนฺโต วิย โอติณฺโณฯ เอวํ อทฺธุวาติ เอวํ อุทกปุพฺพุฬาทโย วิย ธุวภาวรหิตาฯ เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ
๗. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา
๙๙. สตฺตเม ยํ มหาสมุทฺโทติ ยสฺมิํ สมเย ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติฯ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา อวิชฺชาย นิวุตานํเยว สตํ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ ปริจฺเฉทํ สา คทฺทุลพทฺโธติ คทฺทุเลน พทฺธสุนโขฯ ขีเลติ ถมฺเภติ นิขณิตฺวา ฐปิเต ถมฺเภฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล, คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิ, ถมฺโภ วิย สกฺกาโย, คทฺทุลรชฺชุยา ถมฺเภ อุปนิพทฺธสุนขสฺส ถมฺภานุปริวตฺตนํ วิย ทิฏฺฐิตณฺหาย สกฺกาเย พทฺธสฺส ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํฯ
๘. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. อฏฺฐเม ตสฺมาติ ยสฺมา ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย ตณฺหารชฺชุยา สกฺกายถมฺเภ อุปนิพทฺโธ วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน สพฺพิริยาปเถสุ ขนฺธปญฺจกํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, ยสฺมา วา ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺฐํ ราเคน โทเสน โมเหน, ตสฺมาฯ จิตฺตสํกิเลสาติ สุนฺหาตาปิ หิ สตฺตา จิตฺตสํกิเลเสเนว สํกิลิสฺสนฺติ, มลคฺคหิตสรีราปิ จิตฺตสฺส โวทานตฺตา วิสุชฺฌนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘รูปมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;
รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อนกฺขาตํ มเหสินาฯ
‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;
จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติฯ
จรณํ นาม จิตฺตนฺติ วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขา นาม พฺราหฺมณปาสณฺฑิกา โหนฺติ, เต ปฏโกฏฺฐกํ จิตฺเตเนว จิตฺติตนฺติ จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน จินฺติตํ นามฯ จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺติ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปายปริเยสนจิตฺตํ ตโตปิ จิตฺตตรํฯ ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตาติ กมฺมจิตฺเตเนว จิตฺติตาฯ ตํ ปน กมฺมจิตฺตํ อิเม วฏฺฏกติตฺติราทโย ‘‘เอวํ จิตฺตา ภวิสฺสามา’’ติ อายูหนฺตา นาม นตฺถิฯ กมฺมํ ปน โยนิํ อุปเนติ, โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวฯ โยนิอุปคตา
อปิจ
รชโกติ วตฺเถสุ รงฺเคน รูปสมุฏฺฐาปนโกฯ โส ปน อเฉโก อมนาปํ รูปํ กโรติ, เฉโก มนาปํ ทสฺสนียํ, เอวเมว ปุถุชฺชโน อกุสลจิตฺเตน วา ญาณวิปฺปยุตฺตกุสเลน วา จกฺขุสมฺปทาทิวิรหิตํ วิรูปํ สมุฏฺฐาเปติ, ญาณสมฺปยุตฺตกุสเลน จกฺขุสมฺปทาทิสมฺปนฺนํ อภิรูปํฯ อฏฺฐมํฯ
๙. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑. นวเม เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตาฯ ตาสุ กณฺหปกฺขอุปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติฯ สุกฺกปกฺขอุปมาย เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต, อปีติ สมฺภาวนตฺเถฯ อุภเยนาปิ เสยฺยถา นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺฐตาย ปน เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติฯ ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ตานิ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย จ ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺฐุ สมนฺตโต เสทิตานิ อุสฺมีกตานิฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺฐุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมินา ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิญฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปชฺเชยฺยฯ อถ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาวฯ เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ
เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวานุโยคํ อนุยุตฺตกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส อปริหานิ, ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ตสฺส ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขมุขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺน สูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ
‘‘อุจฺฉินฺท
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ (ธ. ป. ๒๘๕) –
อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติฯ โส คาถาปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตโต ปฏฺฐาย ยถา เต กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยมฺปิ มหาขีณาสโว นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา สงฺฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติฯ
ปลคณฺฑสฺสาติ วฑฺฒกิสฺสฯ โส หิ โอลมฺพกสงฺขาตํ ปลํ ธาเรตฺวา ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ วุจฺจติฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑกสฺส คหณฏฺฐาเนฯ เอตฺตกํ วต เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โยนิโส มนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา จ นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติฯ เอวํ ขียมานานํ ปน เตสํ ‘‘เอตฺตกํ อชฺช ขีณํ, เอตฺตกํ หิยฺโย’’ติ เอวมสฺส ญาณํ น โหตีติ อตฺโถฯ อิมาย อุปมาย วิปสฺสนายานิสํโส ทีปิโตฯ เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยนฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ถิรภาเวน ปริหายนฺติฯ
เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺฐพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร, นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยาทานํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปญฺจวสฺสกาเล อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺโททเกน ขชฺชมานานํ พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ เจว สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล
๑๐. อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒. ทสเม อนิจฺจสญฺญาติ อนิจฺจํ อนิจฺจนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ปริยาทิยตีติ เขปยติฯ สพฺพํ อสฺมิมานนฺติ นววิธํ อสฺมิมานํฯ มูลสนฺตานกานีติ สนฺตาเนตฺวา ฐิตมูลานิฯ มหานงฺคลํ วิย หิ อนิจฺจสญฺญา, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มูลสนฺตานกานิ วิย กิเลสา, ยถา กสฺสโก กสนฺโต นงฺคเลน ตานิ ปทาเลติ, เอวํ โยคี อนิจฺจสญฺญํ ภาเวนฺโต อนิจฺจสญฺญาญาเณน กิเลเส ปทาเลตีติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ
โอธุนาตีติ เหฏฺฐา ธุนาติฯ นิทฺธุนาตีติ ปปฺโผเฏติฯ นิจฺโฉเฏตีติ
วณฺฏจฺฉินฺนายาติ ติณฺเหน ขุรปฺเปน วณฺฏจฺฉินฺนายฯ ตทนฺวยานิ ภวนฺตีติ ตํ อมฺพปิณฺฑิํ อนุคจฺฉนฺติ, ตสฺสา ปตมานาย อมฺพานิ ภูมิยํ ปตนฺติฯ อิธาปิ อมฺพปิณฺฑิ วิย กิเลสา, ติณฺหขุรปฺโป วิย อนิจฺจสญฺญา, ยถา ขุรปฺเปน ฉินฺนาย อมฺพปิณฺฑิยา สพฺพานิ อมฺพานิ ภูมิยํ ปตนฺติ, เอวํ อนิจฺจสญฺญาญาเณน กิเลสานํ มูลภูตาย อวิชฺชาย ฉินฺนาย สพฺพกิเลสา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ, อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ
กูฏงฺคมาติ กูฏํ คจฺฉนฺติฯ กูฏนินฺนาติ กูฏํ ปวิสนภาเวน กูเฏ นินฺนาฯ กูฏสโมสรณาติ กูเฏ สโมสริตฺวา ฐิตาฯ อิธาปิ กูฏํ วิย อนิจฺจสญฺญา, โคปานสิโย วิย
ปุปฺผวคฺโค ทสโมฯ
มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๑๑. อนฺตวคฺโค
๑. อนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. อนฺตวคฺคสฺส ปฐเม อนฺตาติ โกฏฺฐาสาฯ อิทํ สุตฺตํ จตุสจฺจวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา อนฺโตติ วจเนน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ ปฐมํฯ
๒-๓. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๔-๑๐๕. ทุติยมฺปิ ปญฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา ทุกฺขนฺติ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน กถิตํฯ ตติยมฺปิ สกฺกาโยติ พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน กถิตํฯ ทุติยตติยานิฯ
๔. ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๖. จตุตฺเถ ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพฯ ปริญฺญนฺติ สมติกฺกมํฯ ปริญฺญาตาวินฺติ ตาย ปริญฺญาย ปริชานิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา ฐิตํฯ ราคกฺขโยติอาทีหิ นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ จตุตฺถํฯ
๕-๑๐. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๗-๑๑๒. ปญฺจมาทีสุ
อนฺตวคฺโค เอกาทสโมฯ
๑๒. ธมฺมกถิกวคฺโค
๑-๒. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓-๑๑๔. ธมฺมกถิกวคฺคสฺส ปฐเม เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตีติ ยาวตา อิมาย จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตาย อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, เอตฺตาวตา อวิชฺชาคโต โหตีติ อตฺโถฯ ทุติเยปิ เอเสว นโยฯ ปฐมทุติยานิฯ
๓. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕. ตติเย ปฐเมน ธมฺมกถิโก, ทุติเยน เสขภูมิ, ตติเยน อเสขภูมีติ เอวํ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน วิเสเสตฺวา ทฺเว ภูมิโย กถิตาฯ ตติยํฯ
๔. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. จตุตฺเถ ติสฺสนฺนมฺปิ ปุจฺฉานํ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กถิตานิฯ จตุตฺถํฯ
๕-๙. พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๗-๑๒๑. ปญฺจเม อตีรทสฺสีติ ตีรํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตํ น ปสฺสติฯ อปารทสฺสีติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ น ปสฺสติฯ พทฺโธติ กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ หุตฺวา ชียติ จ มียติ
๑๐. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. ทสเม อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต, ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขโต, อาพาธฏฺเฐน โรคโต, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺฑโต, เตสํ เตสํ คณฺฑานํ ปจฺจยภาเวน วา ขณนฏฺเฐน วา สลฺลโต ทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, วิสภาคมหาภูตสมุฏฺฐานอาพาธปจฺจยฏฺเฐน อาพาธโต, อสกฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต สุญฺญโต, อตฺตาภาเวน อนตฺตโตฯ เอวเมตฺถ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจมนสิกาโร, ‘‘สุญฺญโต อนตฺตโต’’ติ ทฺวีหิ อนตฺตมนสิกาโร, เสเสหิ ทุกฺขมนสิกาโร วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ทสมํฯ
๑๑. สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. ตถา เอกาทสเมฯ ทสมสฺมิญฺหิ ‘‘สีลวตา’’ติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ, อิธ สุตวตาติ กมฺมฏฺฐานสุตํ อิทเมว นานากรณํฯ เอกาทสมํฯ
๑๒-๑๓. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๔-๑๒๕. ทฺวาทสมเตรสมานิ ราหุโลวาทสทิสาเนวาติฯ ทฺวาทสมเตรสมานิฯ
ธมฺมกถิกวคฺโค ทฺวาทสโมฯ
๑๓. อวิชฺชาวคฺโค
๑-๑๐. สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๖-๑๓๕. อวิชฺชาวคฺโค
อวิชฺชาวคฺโค เตรสโมฯ
๑๔. กุกฺกุฬวคฺโค
๑-๑๓. กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓๖-๑๔๙. กุกฺกุฬวคฺคสฺส ปฐเม กุกฺกุฬนฺติ สนฺตตฺตํ อาทิตฺตํ ฉาริกราสิํ วิย มหาปริฬาหํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํ, เสเสสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิฯ สพฺพานิ เจตานิ ปาฏิเยกฺกํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติฯ
กุกฺกุฬวคฺโค จุทฺทสโมฯ
๑๕. ทิฏฺฐิวคฺโค
๑-๙. อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๐-๑๕๘. ทิฏฺฐิวคฺคสฺส กิํ อุปาทายาติ กิํ ปฏิจฺจฯ ทุติเย กิํ อภินิวิสฺสาติ ทิฏฺฐีติอาทีนิ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ ปฐมาทีนิฯ
๑๐. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๕๙. ทสเม อุปสงฺกมีติ อญฺเญ ภิกฺขู ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา ยุญฺชิตฺวา ฆเฏตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อญฺญํ พฺยากโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา ยุญฺชนฺโต ฆเฏนฺโต, อรหตฺตํ ปตฺวา อญฺญํ พฺยากริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ สตฺถา ปน อตฺตโน ธรมานกาเล เถรสฺส อุปริมคฺคตฺตยวชฺฌานํ กิเลสานํ ปหานํ อปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กเถสิฯ ตสฺสาปิ เอกํ ทฺเว วาเร มนสิ กตฺวาว พุทฺธุปฏฺฐานเวลา ชาตาติ คนฺตพฺพํ โหติฯ อิติสฺส จิตฺตํ สมฺปหํสมาโน วิมุตฺติปริปาจนียธมฺโมว โส กมฺมฏฺฐานานุโยโค ชาโตติฯ ทสมํฯ
ทิฏฺฐิวคฺโค ปนฺนรสโมฯ
อุปริปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
ขนฺธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ