ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
สํยุตฺตนิกาเย
ขนฺธวคฺคฏีกา
๑. ขนฺธสํยุตฺตํ
๑. นกุลปิตุวคฺโค
๑. นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา
๑. ภคฺคา ‘‘เอวํนามเก ชนปเท’’ติ, เอวํ พหุวจนวเสน ลทฺธนาเม’’ติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ วนสณฺเฑติ โย ปน วนสณฺโฑ ปุพฺเพ มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺโน, ตสฺมิํ วนสณฺเฑฯ ยสฺมา โส คหปติ ตสฺมิํ นคเร ‘‘นกุลปิตา’’ติ ปุตฺตสฺส วเสน ปญฺญายิตฺถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นกุลปิตา’’ติ นกุลสฺส นาม ทารกสฺส ปิตาติ อตฺโถฯ ภริยาปิสฺส ‘‘นกุลมาตา’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ
ชราชิณฺโณติ วโยวุฑฺโฒติ ชิณฺณตฺตา เอว วโยวุฑฺฒิปฺปตฺติยา วุฑฺโฒ, น สีลาทิวุฑฺฒิยาฯ ชาติยา มหนฺตตาย จิรรตฺตตาย ชาติมหลฺลโกฯ ติยทฺธคโตติ ปฐโม มชฺฌิโม ปจฺฉิโมติ ตโย อทฺเธ คโตฯ ตตฺถ ปฐมํ ทุติยญฺจ อติกฺกนฺตตฺตา ปจฺฉิมํ อุปคตตฺตา วโยอนุปฺปตฺโตฯ อาตุรกาโยติ ทุกฺขเวทนาปวิสตาย อนสฺสาทกาโยฯ เคลญฺญํ ปน ทุกฺขคติกนฺติ ‘‘คิลานกาโย’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ สจฺจวิภงฺเค (วิภ. ๑๙๐ อาทโย) ทุกฺขสจฺจนิทฺเทเส ทุกฺขคฺคหเณเนว คหิตตฺตา พฺยาธิ น นิทฺทิฏฺโฐฯ นิจฺจปคฺฆรณฏฺเฐนาติ สพฺพทา อสุจิปคฺฆรณภาเวนฯ โส ปนสฺส อาตุรภาเวนาติ อาห – ‘‘อาตุรํเยว นามา’’ติฯ วิเสเสนาติ อธิกภาเวนฯ อาตุรตีติ อาตุโรฯ สงฺคามปฺปตฺโต สนฺตตฺตกาโยฯ ชราย อาตุรตา ชราตุรตาฯ กุสลปกฺขวฑฺฒเนน มโน ภาเวนฺตีติ มโนภาวนียาฯ มนสา วา ภาวนียา สมฺภาวนียาติ มโนภาวนียาฯ อนุสาสตูติ อนุ อนุ สาสตูติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห – ‘‘ปุนปฺปุนํ สาสตู’’ติฯ อปราปรํ ปวตฺติตํ หิตวจนํฯ อโนติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ โย เอวํ กโรติ, ตสฺส อยํ คุโณ โทโสติ วจนํฯ ตนฺติวเสนาติ ตนฺติสนฺนิสฺสเยน อยํ อนุสาสนี นามฯ ปเวณีติ ตนฺติยา เอว เววจนํฯ
อณฺฑํ วิย ภูโตติ อธิโกปมา กายสฺส อณฺฑโกสโต อพลทุพฺพลภาวโตฯ เตนาห ‘‘อณฺฑํ หี’’ติอาทิฯ พาโลเยว ตาทิสตฺตภาวสมงฺคี มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชานนฺโตฯ
วิปฺปสนฺนานีติ ปกติมาการํ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน ปสนฺนานิฯ เตนาห – ‘‘สุอุ ปสนฺนานี’’ติฯ ปสนฺนจิตฺตสมุฏฺฐิตรูปสมฺปทาหิ ตาหิ ตสฺส มุขวณฺณสฺส ปาริสุทฺธีติ อาห – ‘‘ปริสุทฺโธติ นิทฺโทโส’’ติฯ เตเนวาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสตายา’’ติอาทิฯ เอเตเนวสฺสินฺทฺริยวิปฺปสนฺนตาการณมฺปิ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส มุขวณฺโณฯ นยคฺคาหปญฺญา กิเรสาติ อิทํ อนาวชฺชนวเสเนว วุตฺตภาวํ สนฺธายาหฯ
ยํ เนว ปุตฺตสฺสาติอาทิ ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา ยถา มยํ ปรโลเกปิ อญฺญมญฺญํ สมาคจฺเฉยฺยามา’’ติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตเมวฯ มธุรธมฺมเทสนาเยว สตฺถุ สมฺมุขา ปฏิลทฺธา, ตสฺส อตฺตโน เปมคารวคหิตตฺตา ‘‘อมตาภิเสโก’’ติ เวทิตพฺโพฯ
อิทํ ปททฺวยํฯ อารกตฺตา กิเลเสหิ มคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ อนเยติ อวฑฺฒิยํ, อนตฺเถติ อตฺโถฯ อนเย วา อนุปาเยฯ น อิริยนโต อวตฺตนโตฯ อเยติ วฑฺฒิยํ อตฺเถ อุปาเย จฯ อรณียโตติ ปยิรุปาสิตพฺพโตฯ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา ปุริเมสุ อตฺถวิกปฺเปสุ ‘‘พุทฺธา จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ สปฺปุริสาติ อิทํ ‘‘อริยา สปฺปุริสา’’ติ อิธ วุตฺตปทานํ อตฺถํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน นิปฺปริยายโต อริยสปฺปุริสภาวา อภินฺนสภาวา, ตสฺมา ‘‘สพฺเพว วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโต, ตสฺส หิ เอกนฺเตน กลฺยาณมิตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ ปรโต โฆสมนฺตเรน ปฐมมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ วิเสสโต จสฺส ภควาว ‘‘กลฺยาณมิตฺโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘มมญฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๑๒๙; ๕.๒)ฯ โส เอว จ อเวจฺจปสาทาธิคเมน ทฬฺหภตฺติ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ (อุทา. ๔๕; จูฬว. ๓๘๕)ฯ กตญฺญุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธาติ เอตฺถ กตํ ชานาตีติ กตญฺญูฯ กตํ วิทิตํ ปากฏํ กโรตีติ กตเวทีฯ ปจฺเจกพุทฺธา หิ อเนเกสุปิ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตํ อุปการํ ชานนฺติ, กตญฺจ ปากฏํ กโรนฺติ สติชนนอามิสปฏิคฺคหณาทินาฯ ตถา สํสารทุกฺขทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจํ กโรนฺติ กิจฺจํ, ยํ อตฺตนา กาตุํ สกฺกาฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยสหสฺเสสุปิ กตํ อุปการํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยญฺจ ชานนฺติ, ปากฏญฺจ กโรนฺติฯ สีโห วิย จ เอวํ สพฺพตฺถ สกฺกจฺจเมว ธมฺมเทสนํ กโรนฺเตน พุทฺธกิจฺจํ กโรนฺติฯ ยาย ปฏิปตฺติยา อริยา ทิฏฺฐา นาม โหนฺติ, ตสฺสา อปฺปฏิปชฺชนํ, ตตฺถ จ อาทราภาโว อริยานํ อทสฺสนสีลตา, น จ ทสฺสเน สาธุการิตาติ เวทิตพฺพาฯ จกฺขุนา อทสฺสาวีติ เอตฺถ จกฺขุ นาม น มํสจกฺขุ เอว, อถ โข ทิพฺพจกฺขุปีติ อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุนา วา’’ติฯ อริยภาโวติ เยหิ โยคโต ‘‘อริยา’’ติ วุจฺจนฺติ, เต มคฺคผลธมฺมา ทฏฺฐพฺพาฯ
ตตฺราติ ญาณทสฺสนสฺเสว ทสฺสนภาเวฯ วตฺถูติ อธิปฺเปตตฺถญาปนการณํฯ เอวํ วุตฺเตปีติ เอวํ อญฺญาปเทเสน อตฺตุปนายิกํ กตฺวา ธมฺมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมํ, จตุสจฺจธมฺมํ วาฯ อริยกรธมฺมา อนิจฺจานุปสฺสนาทโย, วิปสฺสิยมานา วา อนิจฺจาทโย, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิฯ
อวินีโตติ ‘‘ทุวิโธ วินโย นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีลสํวโรติ ปาติโมกฺขสํวโร เวทิตพฺโพ, โส จ อตฺถโต กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ สติสํวโรติ อินฺทฺริยารกฺขา, สา จ ตถาปวตฺตา สติเยวฯ ญาณสํวโรติ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๑) วตฺวา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๑) วจนโต โสตสงฺขาตานํ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตอวิชฺชาอวสิฏฺฐกิเลสานํ สํวโร ปิทหนํ สมุจฺเฉทญาณนฺติ เวทิตพฺพํฯ ขนฺติสํวโรติ อธิวาสนา, สา จ ตถาปวตฺตา ขนฺธา, อโทโส วา, ‘‘ปญฺญา’’ติ เกจิ วทนฺติฯ วีริยสํวโร กามวิตกฺกาทีนํ วิโนทนวเสน ปวตฺตํ วีริยเมวฯ เตน เตน องฺเคน ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํฯ วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํฯ เสสปทตฺตเยปิ เอเสว นโยฯ
อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรนาติอาทิ สีลสํวราทีนํ วิวรณํฯ ตตฺถ สมุเปโตติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อุปคโต’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. ๕๑๑) อาคตํ สํวรวิภงฺคํ ทสฺเสติฯ กายทุจฺจริตาทีนนฺติ ทุสฺสีลฺยสงฺขาตานํ กายวจีทุจฺจริตาทีนํ มุฏฺฐสจฺจสงฺขาตสฺส ปมาทสฺส, อภิชฺฌาทีนํ วา อกฺขนฺติอญฺญาณโกสชฺชานญฺจฯ สํวรณโตติ ปิทหนโต, วินยนโตติ กายวาจาจิตฺตานํ วิรูปปวตฺติยา วินยนโต, กายทุจฺจริตาทีนํ วา อปนยนโต, กายาทีนํ วา ชิมฺหปวตฺติํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุชุกนยนโตติ อตฺโถฯ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหานํ กายทุจฺจริตาทีนํ ตถา ตถา อนุปฺปาทนเมว สํวรณํ วินยนญฺจ เวทิตพฺพํฯ
ยํ ปหานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสู’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ นามรูปปริจฺเฉทปจฺจยปริคฺคหกงฺขาวิตรณานิ น วิปสฺสนาญาณานิ สมฺมสนากาเรน อปฺปวตฺตนโต? สจฺจเมตํ, วิปสฺสนาญาณสฺส ปน อธิฏฺฐานภาวโต เอวํ วุตฺตํฯ นามรูปมตฺตมิทํ, ‘‘นตฺถิ เอตฺถ อตฺตา วา อตฺตนิยํ นามรูปววตฺถานํฯ สติ วิชฺชมาเน ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย, สยํ วา สตี ตสฺมิํ กาเย ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิ, สา จ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา อตฺตทิฏฺฐิฯ ตสฺส นามรูปสฺส กมฺมาวิชฺชาทิปจฺจยปริคฺคณฺหนญาณํ ปจฺจยปริคฺคโหฯ ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทินยปฺปวตฺตา อเหตุทิฏฺฐิฯ ‘‘อิสฺสรปุริสปชาปติปกติอณุกาลาทีหิ โลโก ปวตฺตติ นิวตฺตติ จา’’ติ ตถา ตถา ปวตฺตา ทิฏฺฐิ วิสมเหตุทิฏฺฐิฯ ตสฺเสวาติ ปจฺจยปริคฺคหสฺเสวฯ กงฺขาวิตรเณนาติ ยถา เอตรหิ นามรูปสฺส กมฺมาทิปจฺจยโต อุปฺปตฺติ, เอวํ อตีเต อนาคเตปีติ ตีสุ กาเลสุ วิจิกิจฺฉาปนยนญาเณนฯ กถํกถีภาวสฺสาติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ กลาปสมฺมสเนนาติ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๔๘-๔๙) ขนฺธปญฺจกํ เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา สมฺมสนวเสน ปวตฺเตน วิปสฺสนาญาเณนฯ อหํ มมาติ คาหสฺสาติ ‘‘อตฺตา อตฺตนิย’’นฺติ คหณสฺสฯ มคฺคามคฺคววตฺถาเนนาติ มคฺคามคฺคญาณวิสุทฺธิยาฯ อมคฺเค มคฺคสญฺญายาติ อมคฺเค โอภาสาทิเก ‘‘มคฺโค’’ติ อุปฺปนฺนสญฺญายฯ ยสฺมา สมฺมเทว สงฺขารานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ‘‘เอวเมเต สงฺขารา อนุรูปการณโต อุปฺปชฺชนฺติ, น ปน อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ คณฺหาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา’’ติฯ ยสฺมา ปน สงฺขารานํ วยํ ‘‘ยทิปิเม สงฺขารา อวิจฺฉินฺนา วตฺตนฺติ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ปน อปฺปฏิสนฺธิกา นิรุชฺฌนฺเตวา’’ติ ปสฺสโต กุโต สสฺสตคฺคาโหฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา’’ติฯ ภยทสฺสเนนาติ ภยตูปฏฺฐานญาเณนฯ สภเยติ สพฺพภยานํ อากรภาวโต สกลทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภาวโต จ สภเย ขนฺธปญฺจเกฯ อภยสญฺญายาติ ‘‘อภยํ เขม’’นฺติ อุปฺปนฺนสญฺญายฯ อสฺสาทสญฺญา นาม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาทนวเสน ปวตฺตสญฺญา, โย ‘‘อาลยาภินิเวโส’’ติปิ วุจฺจติฯ อภิรติสญฺญา ตตฺเถว อภิรมณวเสน ปวตฺตสญฺญา, ยา ‘‘นนฺที’’ติปิ วุจฺจติฯ อมุจฺจิตุกามตา อาทานํฯ อนุเปกฺขา สงฺขาเรหิ อนิพฺพินฺทนํ, สาลยตาติ อตฺโถฯ ธมฺมฏฺฐิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทฯ ปฏิโลมภาโว สสฺสตุจฺเฉทคฺคาโห, ปจฺจยาการปฏิจฺฉาทกโมโห วาฯ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาโว สงฺขาเรสุ นติ, นิพฺพานปฏิจฺฉาทกโมโห วาฯ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาโหติ ยาทิสสฺส กิเลสสฺส อปฺปหีนตา วิปสฺสนา สงฺขารนิมิตฺตํ น มุญฺจติ, โส กิเลโส, โย ‘‘สํโยคาภินิเวโส’’ติปิ วุจฺจติ, สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส, อติกฺกมนเมว วา ปหานํฯ
ปวตฺติ เอว ปวตฺติภาโว, ปริยุฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ นีวรณาทิธมฺมานนฺติ อาทิ-สทฺเทน นีวรณปกฺขิยา กิเลสา วิตกฺกวิจาราทโย จ คยฺหนฺติฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ยํ ปหานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เกน ปน ปหานนฺติ? ‘‘อริยมคฺเคเหวา’’ติ วิญฺญายมาโนยมตฺโถ เตสํ ภาวิตตฺตา อปฺปวตฺติวจนโตฯ ‘‘สมุทยปกฺขิกสฺสา’’ติ เอตฺถ จตฺตาโรปิ มคฺคา จตุสจฺจาภิสมยาติ กตฺวา เตหิ ปหาตพฺเพน เตน เตน สมุทยสงฺขาเตน โลเภน สห ปหาตพฺพตฺตา สมุทยสภาวตฺตา จฯ สจฺจวิภงฺเค จ สพฺพกิเลสานํ สมุทยภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สมุทยปกฺขิกา’’ติ ทิฏฺฐิอาทโย วุจฺจนฺติฯ ปฏิปสฺสทฺธตฺตํ วูปสนฺตตาฯ
สงฺขตนิสฺสฏตา สงฺขารสภาวาภาโวฯ ปหีนสพฺพสงฺขตนฺติ วิรหิตสพฺพสงฺขตํ, วิสงฺขารนฺติ อตฺโถฯ ปหานญฺจ ตํ วินโย จาติ ปหานวินโย ปุริเมน อตฺเถนฯ ทุติเยน ปน ปหียตีติ ปหานํ, ตสฺส วินโยติ โยเชตพฺโพฯ
ภินฺนสํวรตฺตาติ อริเยติ อริโยฯ ปจฺจตฺตวจนญฺเหตํฯ เอเสเสติ เอโส เอโส, อตฺถโต อนญฺโญติ อตฺโถฯ ตชฺชาเตติ อตฺถโต ตํสภาโว, สปฺปุริโส อริยสภาโว, อริโย จ สปฺปุริสภาโวติ อตฺโถฯ
โส อหนฺติ อตฺตนา ปริกปฺปิตํ อตฺตานํ ทิฏฺฐิคติโก วทติฯ ‘‘อหํพุทฺธินิพนฺธโน อตฺตา’’ติ หิ อตฺตวาทิโน ลทฺธิฯ อทฺวยนฺติ ทฺวยตารหิตํฯ อภินฺนํ วณฺณเมว ‘‘อจฺจี’’ติ คเหตฺวา ‘‘อจฺจีติ วณฺโณ เอวา’’ติ เตสํ เอกตฺตํ ปสฺสนฺโต วิย ยถาปริกปฺปิตํ อตฺตานํ ‘‘รูป’’นฺติ, ยถาทิฏฺฐํ วา รูปํ, ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา เตสํ เอกตฺตํ ปสฺสนฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติ อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตานํ รูปสฺส สภาวโต อาธารณภาเวนฯ รูปสฺมิํ วา อตฺตานนฺติ รูปสฺส อตฺตโน อาธารณภาเวน ทิฏฺฐิปสฺสนาย ปสฺสติฯ ปริยุฏฺฐฏฺฐายีติ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตาหิ ทิฏฺฐิตณฺหาหิ ‘‘รูปํ อตฺตา, รูปวา อตฺตา’’ติอาทินา ขนฺธปญฺจกํ มิจฺฉา คเหตฺวา ติฏฺฐนโตฯ เตนาห ‘‘ปริยุฏฺฐานากาเรนา’’ติอาทิฯ เอเสว นโยติ โย ‘‘อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา รูปกฺขนฺเธ วุตฺโต สํวณฺณนานโย, เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ เอโส เอว นโย เวทิตพฺโพฯ
สุทฺธรูปเมวาติ อรูเปน อมิสฺสิตํ เกวลํ รูปเมวฯ อรูปนฺติ สุทฺธอรูปํ รูปสฺส อคฺคหิตตฺตาฯ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสนาติ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ คหณวเสน รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ คหเณ เวทนาทิวินิมุตฺตอรูปธมฺเม กสิณรูเปน สทฺธิํ สพฺพรูปธมฺเม จ เอกชฺฌํ คหณสิทฺธิโตฯ ปญฺจสุ ฐาเนสุ อุจฺเฉททิฏฺฐิ กถิตา, เต เต เอว ธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ คหณโต เตสญฺจ อุจฺเฉทภาวโตฯ อวเสเสสุ ปน ปนฺนรสสุ ฐาเนสุ รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวาปิ ทิฏฺฐิคติโก ตตฺถ นิจฺจสญฺญํ น วิสฺสชฺเชติ กสิณรูเปน ตํ มิสฺเสตฺวา ตสฺส จ อุปฺปาทาทีนํ อทสฺสนโต, ตสฺมาสฺส ตตฺถปิ โหติเยว สสฺสตทิฏฺฐิ เอกจฺจสสฺสตคาหวเสนปิฯ มคฺคาวรณา วิปรีตทสฺสนโตฯ น สคฺคาวรณา อกมฺมปถปฺปตฺตตายฯ อกิริยาเหตุกนตฺถิกทิฏฺฐิโย เอว หิ กมฺมปถทิฏฺฐิโยฯ
กาโยติ รูปกาโยฯ โส อาตุโรเยว อสวสภาวโตฯ ราคโทสโมหานุคตนฺติ อปฺปหีนราคโทสโมหสนฺตาเน อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ ทสฺสิตํ อาตุรภาเวนฯ นิกฺกิเลสตายาติ สยํ ปหีนกิเลสสนฺตานคตตายฯ เสขา เนว อาตุรจิตฺตา ปหีนกิเลเส อุปาทาย, อปฺปหีเน ปน อุปาทาย อาตุรจิตฺตาฯ อนาตุรจิตฺตตํเยว ภชนฺติ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส วิย เตสํ จิตฺตสฺส กิเลสวเสน อาตุรตฺตาภาวโตฯ
นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. เทวทหสุตฺตวณฺณนา
๒. เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน ‘‘ทิพฺพนฺติ กามคุเณหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ, อตฺตโน วา ปุญฺญานุภาเวน โชตนฺตี’’ติ กตฺวาฯ เตสํ ทโหติ เทวทโหฯ สยํชาโต วา โส โหติ, ตสฺมาปิ ‘‘เทวทโห’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส อวิทูเร นิคโม ‘‘เทวทห’’นฺตฺเวว สงฺขํ คโต ยถา ‘‘วรณานครํ, โคธาคาโม’’ติฯ ปจฺฉาภูมิยํ อปรทิสายํ นิวิฏฺฐชนปโท ปจฺฉาภูมํ, ตํ คนฺตุกามา ปจฺฉาภูมคมิกาฯ เต สภาเรติ เต ภิกฺขู เถรสฺส วเสน สภาเร กาตุกามตายฯ ยทิ เถโร เตสํ ภาโร, เถรสฺสปิ เต ภารา เอวาติ ‘‘เต สภาเร กาตุกามตายา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ เถโร เต โอวทิตพฺเพ อนุสาสิตพฺเพ มญฺญตีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ อยํ นิพฺภาโร นาม กญฺจิ ปุคฺคลํ อตฺตโน ภารํ กตฺวา อวตฺตนโตฯ
จตุพฺพิเธนาติ ธาตุโกสลฺลํ อายตนโกสลฺลํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทโกสลฺลํ ฐานาฏฺฐานโกสลฺลนฺติ เอวํ จตุพฺพิเธนฯ
เต มหลฺลกาพาธิกาติทหรปุคฺคเล คณฺหิตฺวาว คจฺฉติฯ เต หิ ทิวสทฺวเยน วูปสนฺตปริสฺสมา เอวฯ หตฺถิวานรติตฺติรปฏิพทฺธํ วตฺถุํ กเถตฺวาฯ ‘‘เอฬกาฬคุมฺเพติ กาฬติณคจฺฉมณฺฑเป’’ติปิ วทนฺติฯ
วิวิธํ นานาภูตํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชเมว เวรชฺชํ, ตตฺถ คตํ, ปรเทสคตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิฯ จิตฺตสุทตฺตาทโยติ จิตฺตคหปติอนาถปิณฺฑิกาทโยฯ วีมํสกาติ ธมฺมวิจารกาฯ กินฺติ กีทิสํฯ ทสฺสนนฺติ สิทฺธนฺตํฯ อาจิกฺขติ กีทิสนฺติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมสฺสาติ ภควตา วุตฺตธมฺมสฺสฯ อนุธมฺมนฺติ อนุกูลํ อวิรุชฺฌนธมฺมํฯ โส ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปเทสนาวิตฺถาโรติ อาห – ‘‘วุตฺตพฺยากรณสฺส อนุพฺยากรณ’’นฺติฯ ธาเรติ อตฺตโน ธมฺโม, การณนฺติ อาห – ‘‘สหธมฺมิโกติ สการโณ’’ติฯ อิมินาปิ ปาฐนฺตเรน วาโท เอว ทีปิโต, น เตน ปกาสิตา กิริยาฯ
ตณฺหาวเสเนว ฉนฺนมฺปิ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ราคาทโย ตณฺหาย เอว อวตฺถาวิเสสาติฯ เตนาห ‘‘ตณฺหา หี’’ติอาทิฯ วิหนนฺติ กายํ จิตฺตญฺจาติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห – ‘‘อวิฆาโตติ นิทุกฺโข’’ติฯ อุปายาเสติ อุปตาเปตีติ อุปายาโส, อุปตาโปฯ ตปฺปฏิปกฺโข ปน อนุปายาโส นิรูปตาโป ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ
เทวทหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
๓. ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปเถ’’ติ อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ อาคตตฺตา อาห ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต’’ติฯ มชฺฌิมเทสโต หิ ทกฺขิณทิสาย อวนฺติรฏฺฐํฯ ปวตฺตยิตฺถ เอตฺถ ลทฺธีติ ปวตฺตํ, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ลทฺธิปวตฺตฏฺฐาเน’’ติฯ รุปฺปนสภาโว ธมฺโมติ กตฺวา รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ วุตฺโตฯ รูปธาตุมฺหิ อารมฺมณปจฺจยภูเตน ราเคน สหชาเตนปิ อสหชาเตนปิ อุปนิสฺสยภูเตน อปฺปหีนภาเวเนว วินิพทฺธํ ปฏิพทฺธํ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ วุจฺจติ – ‘‘ตสฺมิํ รูปธาตุสญฺญิเต โอเก สรติ ปวตฺตตี’’ติ กตฺวาฯ อวติ เอตฺถ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ โอกํ, ปวตฺติฏฺฐานํฯ เตนาห – ‘‘เคหสารี อาลยสารี’’ติฯ
อุคจฺฉติ วา เอตฺถ เวทนาทีหิ สทฺธิํ สมเวตีติ โอโก, จกฺขุรูปาทิฯ ปจฺจโยติ อารมฺมณาทิวเสน ปจฺจโยฯ ปจฺจโย โหตีติ อนนฺตรสมนนฺตราทินา เจว กมฺมูปนิสฺสยอารมฺมณาทินา จฯ ‘‘วิญฺญาณธาตุ โข, คหปตี’’ติ เอวํ วุตฺเต ‘‘กมฺมวิญฺญาณวิปากวิญฺญาเณสุ กตรํ นุ โข’’ติ สมฺโมโห ภเวยฺยฯ ตสฺส สมฺโมหสฺส วิฆาตตฺถํ อปคมนตฺถํฯ อสมฺภินฺนาวาติ อสํกิณฺณาว เทสนา กตาฯ อารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตา – ‘‘รูปุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, รูปารมฺมณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๕๓)ฯ ตา วิญฺญาณฏฺฐิติโย ทสฺเสตุมฺปิฯ
ทฬฺหํ อภินิเวสวเสน อารมฺมณํ อุเปนฺตีติ อุปยา, ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ อธิฏฺฐานภูตาติ ปติฏฺฐานภูตาฯ อภินิเวสภูตาติ ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสฺส อชฺโฌสาย ปวตฺติยา การณภูตาฯ อนุสยภูตาติ ราคานุสยทิฏฺฐานุสยภูตาฯ อุปริมโกฏิยาติ ปหานสฺส อุปริมโกฏิยา ‘‘อิธ วิญฺญาณํ กสฺมา คหิต’’นฺติฯ ปุพฺเพ ‘‘วิญฺญาณธาตุราควินิพนฺธญฺจ วิญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจมาเน ยถา ยถา สมฺโมโห สิยา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคสฺส ทุกฺกรตฺตา, อิธ ปน สมฺโมหสฺส โอกาโสว นตฺถิ อวิเสเสน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กิเลสปฺปหานวเสนาติฯ เตนาห ‘‘กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถ’’นฺติอาทิฯ กมฺมวิญฺญาเณน โอกํ อสรนฺเตนา’’ติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ อสรนฺเตนาติ อนุปคจฺฉนฺเตนฯ
ปจฺจยฏฺเฐนาติ อารมฺมณาทิปจฺจยภาเวนฯ นิมิตฺตํ อุปฺปตฺติกํฯ อารมฺมณ…เป.… นิเกตนฺติ อารมฺมณกรณสงฺขาเตน นิวาสฏฺฐานภูเตน รูปเมว นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํฯ
ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตายาติ อชฺฌตฺตขนฺธปญฺจเก ฉนฺทราคสฺส พลวภาเวน ตํ ‘‘โอโก’’ติ, พหิทฺธา ฉสุ อารมฺมเณสุ ตสฺส ทุพฺพลตาย ตานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ วุตฺตานิฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สมาเนปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอโกติ วุจฺจติ เคหเมว รตฺติฏฺฐานภาวโตฯ นิเกตนฺติ วุจฺจติ อุยฺยานาทิ ทิวาฏฺฐานภาวโตฯ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ ฉนฺทราโคฯ
เคหสฺสิตสุเขนาติ เคหนิสฺสิเตน จิตฺตสฺส สุเขน สุขิโต สุขปฺปตฺโต โหติฯ กิจฺจกรณีเยสูติ ขุทฺทเกสุ เจว มหนฺเตสุ จ กตฺตพฺพตฺเถสุฯ สยนฺติ อตฺตนาฯ อนฺโตติ จิตฺตชฺฌาสเยฯ
เอวํรูโปติ อีทิสรูโปฯ วณฺณสทฺโท วิย รูปสทฺโท รูปายตนสฺส วิย สณฺฐานสฺสปิ วาจโกติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทีฆรสฺส กาโฬทาตาทีสุ รูเปสู’’ติ วุตฺตํฯ สุขาทีสูติ โสมนสฺสาทีสุฯ ตตฺถ หิ ‘‘อภิณฺหํ โสมนสฺสิโต ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนา สิยาฯ เอวํสญฺโญ นามาติ วิสยวเสน สญฺญาวิเสสปตฺถนมาหฯ เอวํวิญฺญาโณติ ปน อิธ วิสยมุเขน วิญฺญาณวิเสสปตฺถนํ วทติ – ‘‘เอวํนิปุณรูปทสฺสนสมตฺถํ, เอวํปญฺจปสาทปฏิมณฺฑิตนิสฺสยญฺจ เม วิญฺญาณํ ภเวยฺยา’’ติฯ
วฏฺฏํ ปุรโต อกุรูมาโนติ โลเก จิตฺตํ อปตฺเถนฺโตฯ อสิลิฏฺฐํ ปุพฺเพนาปรํ อสมฺพทฺธํฯ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, โทโสติ อาห – ‘‘ตุยฺหํ โทโส’’ติอาทิฯ อิเธว อิมสฺมิํเยว สมาคเมฯ นิพฺเพเฐหิ โทสโต อตฺตานํ โมเจหิฯ
หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา
๔. จูฬฉกฺกปญฺเหติ มหาสกฺกปญฺเหปีติ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺเตปิ (ม. นิ. ๑.๓๙๖ อาทโย)ฯ เอตนฺติ ‘‘เย เต สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทิสุตฺตปทํฯ ตณฺหา สมฺมเทว ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย, อสงฺขตา ธาตูติ อาห ‘‘ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน’’ติฯ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺฐาติ อนฺตรหิตนิฏฺฐาฯ เตนาห ‘‘สตตนิฏฺฐา’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน’’ติอาทีสุฯ
ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๕. สมาธีติ อปฺปนาสมาธิ, อุปจารสมาธิ วาฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ สมาธิปาทกํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ปาโฐฯ ปตฺเถตีติ ‘‘อโห วต เม อีทิสํ รูปํ ภเวยฺยา’’ติฯ อภิวทตีติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสํ วทติฯ เตนาห ‘‘ตาย อภินนฺทนายา’’ติอาทิฯ ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺฐ’’นฺติ วจีเภเท อสติปิ ตถา โลภุปฺปาเท สติ อภิวทติเยว นามฯ เตนาห ‘‘วาจํ อภินฺทนฺโต’’ติฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ อตฺตโน ปริณาเมตฺวา อนญฺญโคจรํ วิย กตฺวา คณฺหนฺโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิลิตฺวาติ ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาตี’’ติฯ ‘‘อภินนฺทตี’’ติอาทโย ปุพฺพภาควเสน วุตฺตา, ‘‘อุปฺปชฺชติ นนฺที’’ติ ทฺวารปฺปตฺตวเสนฯ ปฐเมหิ ปเทหิ อนุสโย, ปจฺฉิเมน ปริยุฏฺฐานนฺติ เกจิ ‘‘คหณฏฺเฐน อุปาทาน’’นฺติ กตฺวาฯ นาภินนฺทติ นาภิวทตีติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ น ‘‘อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติ วทตีติ ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ น วทติ, ‘‘กนฺต’’นฺติ น วทติฯ นาภิวทติเยว ตณฺหาย อนุปาทิยตฺตาฯ
สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา
๖. ญตฺวา อาหาติ ‘‘สติ กายวิเวเก จิตฺตวิเวโก, ตสฺมิํ สติ อุปธิวิเวโก จ อิเมสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ
ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๗. คหเณน อุปฺปนฺนํ ปริตสฺสนนฺติ ขนฺธปญฺจเก ‘‘อหํ มมา’’ติ คหเณน อุปฺปนฺนํ ตณฺหาปริตสฺสนํ ทิฏฺฐิปริตสฺสนญฺจฯ อปริตสฺสนนฺติ ปริตสฺสนาภาวํ, ปริตสฺสนปฏิปกฺขํ วาฯ อหุ วต เมตํ พลโยพฺพนาทิฯ กมฺมวิญฺญาณนฺติ วิปริณามารมฺมณํ ตณฺหาทิฏฺฐิสหคตํ วิญฺญาณํ ตทนุวตฺติ จฯ อนุปริวตฺติ นาม ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต’’ติฯ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาย อญฺญากุสลธมฺมสมุปฺปาทาฯ ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา, ตสฺส ปวตฺติตุํ โอกาสํ อทตฺวาฯ สอุตฺตาโสติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สอุตฺตาโสฯ คณฺหิตฺวาติ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาเหหิ คเหตฺวา เตสญฺเจว วเสน ปริตสฺสโกฯ รูปเภทานุปริวตฺติ จิตฺตํ น โหติฯ วฏฺฏตีติ สพฺพากาเรน วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ
อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๘. ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน เทสนา กตา ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ เทสนาย อาคตตฺตาฯ จตูสุ สุตฺเตสูติ ปญฺจมาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุฯ จตุตฺเถ ปน วิวฏฺฏเมว กถิตํฯ
ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๙. ยทิ โก ปน วาโท ตสฺส อนิจฺจตาย, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กถาว กา อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตฺตา ตสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติ (มหานิ. ๑๐)ฯ
กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐-๑๑. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐-๑๑. ตถารูเปเนวาติ ยถารูเปเนว ปุคฺคลชฺฌาสเยน นวมํ สุตฺตํ กถิตํ, ตถารูเปเนวาติฯ เต กิร ภิกฺขู อตีตานาคตํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา, ตถา ‘‘อนตฺตา’’ติ
กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นกุลปิตุวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อนิจฺจวคฺโค
๑-๑๐. อนิจฺจาทิสุตฺตวณฺณนา
๑๒-๒๑. ปุจฺฉาวสิกํ อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาวเสน เทสิตตฺตาฯ
อนิจฺจาทิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนิจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ภารวคฺโค
๑. ภารสุตฺตวณฺณนา
๒๒. อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ปริหารภาริยฏฺเฐนาติ ปริหารสฺส ภาริยภาเวน ครุตรภาเวนฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ‘‘เอเตสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา เอตานิ ฐานคมนาทีนิ รูปารูปธมฺมานํ ปงฺคุลชจฺจนฺธานํ วิย อญฺญมญฺญูปสฺสยวเสน อิชฺฌนฺติ, น ปจฺเจกํ, ตสฺมา ‘‘เอเตส’’นฺติ อวิเสสวจนํ กตํฯ ปุคฺคลนฺติ ขนฺธสนฺตานํ วทติฯ ขนฺธสนฺตาโน หิ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตมาโน ยาว ปรินิพฺพานา ขนฺธภารํ วหนฺโต วิย โลเก ขายติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘ปุคฺคโล’’ติอาทิฯ ภารหาโรติ ชาโตติ ภารหาโร นาม ชาโตฯ
ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว, ตํ ผลํ อรหติ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ วา โปโนภวิกาฯ ตพฺภาวสหคตํ ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เตนาห ‘‘อุปปตฺติฏฺฐาเน วา’’ติอาทิฯ ปญฺจกามคุณิโกติ ปญฺจกามคุณารมฺมโณฯ รูปารูปูปปตฺติภเว ราโค รูปารูปภวราโคฯ ฌานนิกนฺติ ฌานสงฺขาเต กมฺมภเว ราโคฯ สสฺสตาทิฏฺฐีติ ภวทิฏฺฐิ, ตํสหคโต ราโคฯ อยนฺติ ราโค ภวตณฺหา นามฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ นาม, ตํสหคโต ฉนฺทราโค วิภวตณฺหา นามฯ เอส ปุคฺคโล ขนฺธภารํ อาทิยติ ตณฺหาวเสน ปฏิสนฺธิคฺคหณโตฯ ‘‘อเสสเมตฺถ ตณฺหา วิรชฺชติ ปลุชฺชติ นิรุชฺฌติ ปหียตี’’ติอาทินา สพฺพปทานิ นิพฺพานวเสเนว เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจน’’นฺติฯ
ภารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา
๒๓. ปริชานิตพฺเพติ ปหานปริญฺญาย ปริชานิตพฺเพฯ ตถา ปริชานนญฺจ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหานํ, เตสํ อติกฺกโมติ อาห ‘‘สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถ’’ติฯ อจฺจนฺตปริญฺญนฺติ นิพฺพานํ วทติฯ เตนาห ‘‘สมติกฺกมนฺติ อตฺโถ’’ติฯ
ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อภิชานสุตฺตวณฺณนา
๒๔. ญาตปริญฺญา กถิตา ‘‘อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานน’’นฺติ กตฺวาฯ ทุติยปเทนาติ ‘‘ปริชาน’’นฺติ ปเทนฯ ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ปเทหิฯ
อภิชานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔-๙. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๕-๓๐. ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ, เกวลญฺหิ เอตฺถ ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, ตตฺถ ธาตุวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ
ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา
๓๑. อฆํ อฆํ ทุกฺขํฯ อิทญฺหิ ทุกฺขํ นาม วิเสสโต ปาปเหตุกํ กมฺมผลสญฺญิตํฯ ตถา วฏฺฏทุกฺขํ อวิชฺชาตณฺหามูลกตฺตาฯ อฆสฺส นิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ วฏฺฏานุสารี มหาชโน หิ ทุกฺขาภิภูโต ตสฺส ปติการํ มญฺญมาโน ตํ ตํ กโรตีติฯ
อฆมูลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ปภิชฺชนสภาวนฺติ ขเณ ขเณ ปภงฺคุสภาวํฯ
ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ภารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นตุมฺหากํวคฺโค
๑. นตุมฺหากํสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ ตาลนาฬิเกราทิ ทสฺสิตํ, ติณกฏฺฐานํ วา เภททสฺสนตฺถํฯ ปิยาโล ผารุสกํฯ
นตุมฺหากํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ยทิ รูปํ อนุเสตีติ รูปธมฺเม อารพฺภ ยทิ ราคาทโย อนุสยนวเสน ปวตฺตนฺติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน ราคาทินา ตํสมงฺคีปุคฺคโล สงฺขาตพฺพตํ ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ’’ติอาทินา โวหริตพฺพตํ อุปคจฺฉตีติฯ เตนาห ‘‘กามราคาทีสู’’ติอาทิฯ อภูเตนาติ อชาเตน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ สงฺขํ น คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ นิปฺปริยายโต หิ มคฺควชฺฌกิเลสา อนุสโยฯ
อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ตํ อนุสยิตํ รูปนฺติ ตํ ราคาทินา อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เยน อนุสเยน มรนฺเตน ตํ อนุมรติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ ตถาภูตโต เตน ‘‘รตฺโต’’ติอาทิโวหารํ ลภติฯ เยน อนุสเยน การณภูเตน อนุมียติ, เตนฯ
ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๖. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๗-๓๘. ฐิติยา ฐิตํฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺติ อุปฺปาทกฺขณโต อญฺญถาภาโวฯ ปญฺญายตีติ อุปลพฺภติฯ ปจฺจยวเสน ธรมานตฺตา เอว ชีวมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยวเสน ชรา ปญฺญายติ อุปฺปาทกฺขณโต อญฺญถตฺตปฺปตฺติยาฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ฐิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชีวิ…เป.… นามํฯ ตถา หิ อภิธมฺเม (ธ. ส. ๑๙) ‘‘อายุ ฐิตี’’ติ นิทฺทิฏฺฐํฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชราย นามนฺติ สมฺพนฺโธฯ
ตีณิ ลกฺขณานิ โหนฺติ สงฺขตสภาวลกฺขณโตฯ โย โกจิ รูปธมฺโม วา อรูปธมฺโม วา โลกิโย วา โลกุตฺตโร วา สงฺขาโรฯ สงฺขาโร, น ลกฺขณํ อุปฺปาทาทิสภาวตฺตาฯ ลกฺขณํ, น สงฺขาโร อุปฺปาทาทิรหิตตฺตาฯ น จ…เป.… สกฺกา สงฺขารธมฺมตฺตา ลกฺขณสฺสฯ นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร ปญฺญาเปตุํ สกฺกา สงฺขารภาเวนฯ เตนาห ‘‘ลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลกฺขณนฺติ กาฬรตฺตสพลาทิภาวลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ‘‘อยํ อสุกสฺส คาวี’’ติฯ
เอวํ สงฺขาโรปิ ปญฺญายติ สภาวโต อุปธาเรนฺตสฺส อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ อุปฺปาทาวตฺถาติ กตฺวาฯ กาลสงฺขาโตติ อุปฺปชฺชมานกาลสงฺขาโตฯ ตสฺส สงฺขารสฺสฯ ขโณปีติ อุปฺปาทกฺขโณปิ ปญฺญายติฯ อุปฺปาโทปีติ อุปฺปาทลกฺขโณปิฯ ชราลกฺขณนฺติ อุปฺปนฺนชีรณลกฺขณํ, ตํ ‘‘ฐิตสฺส ตานีติ อรูปธมฺมานํ ตีณิ ลกฺขณานิฯ อตฺถิกฺขณนฺติ อรูปธมฺมวิชฺชมานกฺขณํ, อุปฺปาทกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ ฐิติยา น ภวิตพฺพํฯ ตสฺเสวาติ ตสฺสา เอว ฐิติยาฯ ตมตฺถนฺติ ชราลกฺขณสฺส ปญฺญาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวํฯ อญฺเญ ปน ‘‘สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทํ ยสฺมา สุตฺเต ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ อุปฺปาทวเยหิ นิพฺพิเสเสน ฐิติยา โชติตตฺตาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อปิจ ยถา ธมฺมสฺส อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา, อญฺญถา อุปฺปชฺชมานเมว ภิชฺชตีติ อาปชฺชติ, เอวํ ภงฺคาวตฺถายปิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถา อิจฺฉิตพฺพาฯ น หิ อภงฺคาภิมุโข ภิชฺชติฯ น เจตฺถ สกฺกา อุปฺปาทาภิมุขาวตฺถํ ปริกปฺเปตุํ ตทา ตสฺส อลทฺธตฺตลาภตฺตาฯ อยํ วิเสโสติ ฐิติกฺขโณ นาม รูปธมฺมานํเยว, น อรูปธมฺมานนฺติ อยํ อีทิโส วิเสโสฯ อาจริยมติ นาม ตสฺเสว อาจริยสฺส มติ, สา สพฺพทุพฺพลาติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ
อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๑๐. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๙-๔๒. อปายทุกฺเข สกลสํสารทุกฺเข จ ปติตุํ อทตฺวา ธารณฏฺเฐน ธมฺโม, มคฺคผลนิพฺพานานิฯ ตทนุโลมิกา จสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อาห ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘นิพฺพิทาพหุโล’’ติ อฏฺฐกถายํ ปทุทฺธาโร กโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘นิพฺพิทาพหุลํ วิหเรยฺยา’’ติ อาคตํฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ สพฺพภเวสุ อุกฺกณฺฐนพหุโลฯ ตีหิ ปริญฺญาหีติ ญาตตีรณปฺปหานปริญฺญาหิฯ ปริชานาตีติ เตภูมกธมฺเม ปริจฺฉิชฺช ชานาติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติฯ ปริมุจฺจติ สพฺพสํกิเลสโต ‘‘มคฺโค ปวตฺติโต ปริมุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ตถาติ อิมินา อิโต ปเรสุ ตีสุ มคฺโค โหตีติ ทสฺเสติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อนิยมิตาติ อคฺคหิตาฯ เตสุ นิยมิตา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี’’ติอาทิวจนโตฯ สาติ อนุปสฺสนาฯ ตตฺถ นิยมิตวเสเนวาติ อิทํ ลกฺขณวจนํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธโย ภเวยฺยุํ
อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นตุมฺหากํวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อตฺตทีปวคฺโค
๑. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา
๔๓. ทฺวีหิ อตฺตทีปาฯ ปฏิสรณตฺโถ ทีปฏฺโฐติ อาห – ‘‘อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม อตฺตา นาม เอกนฺตนาถภาวโตฯ ปฐเมน ปเทน วุตฺโต เอว อตฺโถ ทุติยปเทน วุจฺจตีติ วุตฺตํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิฯ ยวติ เอตสฺมา ผลํ ปสวตีติ โยนิ, การณํฯ กิํ ปภุติ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เอเตสนฺติ กิํ ปภุติกาฯ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ เตเนวาห ‘‘ปุพฺเพ เจว…เป.… เต ปหียนฺตี’’ติฯ น ปริตสฺสติ ตณฺหาปริตฺตาสสฺส อภาวโตฯ วิปสฺสนงฺเคนาติ วิปสฺสนาสงฺขาเตน การเณนฯ
อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา
๔๔. สภาวโตสนฺโต วิชฺชมาโน กาโย รูปาทิธมฺมสมูโหติ สกฺกาโยติ อาห – ‘‘สกฺกาโย ทุกฺข’’นฺติฯ ทิฏฺฐิ เอว สมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิสหิตา วา สมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิมญฺญนาย สทฺธิํ อิตรมญฺญนาฯ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ สมนุปสฺสนา ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ สมฺมเทว อนุรูปโต ปสฺสนา’’ติ กตฺวาฯ
ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๔๕. วิราโค ‘‘มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจตี’’ติฯ อคฺคเหตฺวาติ เอวํ นิรุชฺฌมาเนหิ อาสเวหิ ‘‘อหํ มมา’’ติ กญฺจิ ธมฺมํ อนาทิยิตฺวาฯ ‘‘จิตฺตํ วิรตฺตํ, วิมุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ฐิตํฯ เตนาห ‘‘วิมุตฺตตฺตา ฐิต’’นฺติฯ ยํ ปตฺตพฺพํ, ตํ อคฺคผลสฺส ปตฺตภาเวน อธิคตตฺตา สนฺตุฏฺฐํ ปริตุฏฺฐํฯ
อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๔๖. ปุพฺพนฺตํ อตีตขนฺธโกฏฺฐาสํฯ อนุคตาติ สสฺสตาทีนิ กปฺเปตฺวา คหณวเสน อนุคตาฯ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโยติ จตสฺโส สสฺสตทิฏฺฐิโย, จตสฺโส เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิโย, จตสฺโส อนฺตานนฺติกทิฏฺฐิโย, จตสฺโส อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิโย, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺฐิโยติ เอวํ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติ ปจฺจยฆาเตนฯ อปรนฺตนฺติ อนาคตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ สสฺสตาทิภาวํ กปฺเปตฺวา คหณวเสน อนุคตาฯ โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวํ จตุจตฺตาลีส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติ ปจฺจยฆาเตนฯ สสฺสตทิฏฺฐิถามโส เจว สีลพฺพตทิฏฺฐิปรามาโส จ น โหติ ปจฺจยฆาเตนฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา ปฐมมคฺโค ทสฺสิโต’’ติ อนวเสสทิฏฺฐิปหานกิตฺตนโตฯ ปหีนา วิกฺขมฺภิตาฯ อิทํ ปนาติ ‘‘รูปสฺมิ’’นฺติอาทิฯ
ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา
๔๗. ปริปุณฺณคาหวเสนาติ ปญฺจกฺขนฺเธ อเสเสตฺวา เอกชฺฌํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหณวเสนฯ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อญฺญตรํ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺติฯ อิตีติ เอวํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อตฺตทิฏฺฐิสงฺขาตา สมนุปสฺสนา อตฺถิ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา สํวิชฺชติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํฯ
อารมฺมณนฺติ ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหตี’’ติฯ คเหตฺวาติ อหํการวตฺถุวเสน คเหตฺวาฯ อยํ อหมสฺมีติ อยํ จกฺขาทิโก, สุขาทิโก วา อหมสฺมิฯ ‘‘รูปี อตฺตา อโรโค ปรํ มรณา’’ติ เอวมาทิคหณวเสน ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺตี’’ติฯ วิปสฺสนาภินิเวสโต ปุพฺเพ ยเถวาการานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อถ วิปสฺสนาภินิเวสโต ปรํ เตเนวากาเรน ฐิเตสุ จกฺขาทีสุ อินฺทฺริเยสุ อวิชฺชา ปหียติ วิปสฺสนํ วฑฺฒเอตฺวา มคฺคสฺส อุปฺปาทเนน, อถ มคฺคปรมฺปราย อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ ตณฺหามานทิฏฺฐิโย กมฺมสมฺภารภาวโตฯ กมฺมสฺส…เป.… เอโก สนฺธีติ เหตุผลสนฺธิฯ ปุน เอโก สนฺธีติ ผลเหตุสนฺธิมาหฯ ตโย ปปญฺจา อตีโต อทฺธา อตีตภวอทฺธานํ เตสํ อธิปฺเปตตฺตาฯ อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโต อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส วเสนฯ สุตวโต ปน อริยสาวกสฺส วเสน วฏฺฏสฺส วูปสโม ทสฺสิโตติฯ
สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา
๔๘. ตเถวาติ อารมฺมณภาเวเนวฯ อารมฺมณกรณวเสน อุปาทาเนหิ อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํฯ อิธาปีติ อุปาทานกฺขนฺเธสุปิฯ วิภาคตฺเถ คยฺหมาเน อนิฏฺฐปฺปสงฺโคปิ สิยา, อภิธมฺเม จ ราสฏฺโฐ เอว อาคโต, ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยุหิตฺวา’’ติ วจนโต ‘‘ราสฏฺเฐน’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ
ขนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๘. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๙-๕๐. วิสิฏฺโฐติ ปธาโนฯ อุตฺตโมติ อุกฺกฏฺโฐฯ อญฺญํ กิํ ภเวยฺยาติ อญฺญํ กิํ การณํ ภเวยฺย ตถา สมนุปสฺสนาย อญฺเญสํ อวิชฺชมานตาย วจนปริฏฺฐิติปภินฺนโตฯ วชิรเภทเทสนํ นาม อตฺถโต เตปริวฏฺฏเทสนาฯ
โสณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙-๑๐. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๑-๕๒. นวมทสเมสูติ นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ สติปิ สทฺทตฺถโต เภเท ‘‘อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตายา’’ติ วตฺวาปิ ปหายกธมฺมเภเทน ปน ลพฺภเตว เภทมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย’’ติ เอตฺตาวตาฯ วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา วิปสฺสนากิจฺจสฺส ปริโยสาเนนฯ ราคกฺขยาติ วุฏฺฐานคามินิปริโยสานาย วิปสฺสนาย ราคสฺส เขปิตตฺตาฯ อนนฺตรํ อุปฺปนฺเนน อริยมคฺเคน สมุจฺเฉทวเสน นนฺทิกฺขโยติฯ เตนาห ‘‘อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ อนนฺตรํ ปน อุปฺปนฺเนน อริยผเลน ปฏิปสฺสทฺธิวเสน นนฺทิราคกฺขยา สพฺพํ สํกิเลสโต จิตฺตํ วิมุจฺจตีติฯ เตนาห ‘‘ผลํ ทสฺสิต’’นฺติฯ
นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อตฺตทีปวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๖. อุปยวคฺโค
๑. อุปยสุตฺตวณฺณนา
๕๓. อุเปตีติ อุปโยฯ กถมุเปติ? ตณฺหามานาทิวเสนาติ อาห ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสนา’’ติฯ กถมิทํ ลพฺภตีติ? ‘‘อวิมุตฺโต’’ติ วจนโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน หิ พทฺโธ, กิํ อุเปตีติ อาห ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ’’ติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ตถา อุเปตสฺส อภาวโตฯ โก ปนุเปตีติ? ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อุปคมสฺส วุตฺตตฺตา วิญฺญาณนฺติ อกุสลกมฺมวิญฺญาณเมวาติ วทนฺติฯ ชวาเปตฺวาติ คหิตชวํ กตฺวาฯ ยถา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ สมตฺถํ, เอวํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธี’’ติอาทิฯ อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมว ‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี’’ติ คาถาย วิสฺสชฺชเนฯ กมฺมนิมิตฺตาทิวเสน ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วเสน โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา น โหติ สราคกาเล วิย อนุปฏฺฐานโต อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อนภิสงฺขริตฺวาติ อนุปฺปาเทตฺวา ปจฺจยฆาเตนฯ
อุปยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. พีชสุตฺตวณฺณนา
๕๔. พีชชาตานีติ ชาต-สทฺโท ปทปูรณมตฺตนฺติ อาห ‘‘พีชานี’’ติฯ วจนฺติ เสตวจํฯ อชฺชุกนฺติ ตจฺฉกํฯ ผณิชฺชกํ ตุลสิฯ อภินฺนานีติ เอกเทเสนปิ อขณฺฑิตานิฯ พีชตฺถายาติ พีชกิจฺจายฯ น อุปกปฺปตีติ ปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสติฯ น ปาปิตานีติ ปูติตํ น อุปคตานิฯ ตณฺฑุลสารสฺส อาทานโต สาราทานิฯ อารมฺมณคฺคหณวเสน วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณภาววเสนฯ สิเนหนฏฺเฐนาติ ตณฺหายนวเสน สินิทฺธตาปาทเนน, ยโต ‘‘นนฺทูปเสจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ วิโรปิตํ ตํ กมฺมวิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิองฺกุรุปฺปาทนสมตฺถํ โหติฯ สปฺปจฺจยนฺติ อวิชฺชาอโยนิโสนมนสิการาทิปจฺจเยหิ สปฺปจฺจยํฯ วิรุหติ วิปากสนฺตานุปฺปาทนสมตฺโถ หุตฺวาฯ
พีชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อุทานสุตฺตวณฺณนา
๕๕. อุทานํ อุทาหรีติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ เอส วุตฺตปฺปกาโร อุทาหาโรฯ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, ทานเมว อุปนิสฺสโย ทานูปนิสฺสโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ ทานูปนิสฺสโย อนฺนาทิวตฺถูสุ พลวาติ พลวภาเวน โหติ, ตสฺมา อุปนิสฺสยพหุโล กามราคปฺปหาเนเนว กตปริจยตฺตา วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว อนาคามิผลํ ปาปุณาติ, ตถา สุวิสุทฺธสีลูปนิสฺสโย กามโทสชิคุจฺฉเนนฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิเม ทฺเว อุปนิสฺสยา ทุพฺพลาติ วุตฺตา ‘‘ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปตี’’ติฯ
โสติ มิลกตฺเถโรฯ วิหารนฺติ วสนฏฺฐานํฯ วิหารปจฺจนฺเต หิ ปณฺณสาลาย เถโร วิหรติฯ อุปฏฺฐาติ เอกลกฺขเณนฯ กูฏโคโณ วิย คมนวีถิํฯ ตตฺถาติ อลฺลกฏฺฐราสิมฺหิฯ อุทกมณิกานนฺติ อุทกเถวานํฯ
อตฺตนิเยว อุปเนสิ อุทานกถาย วุตฺตธมฺมานํ ปริปุณฺณานํ อตฺตนิ สํวิชฺชมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐานวตา’’ติอาทิฯ อยญฺหิ มิลกตฺเถโร สิกฺขาย คารโว สปฺปติสฺโส วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรนฺโต วิสุทฺธสีโล หุตฺวา ฐิโต, ตสฺมา ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา อุทาเนนฺโต ‘‘โน จสฺสํ…เป.… สญฺโญชนานี’’ติฯ
สเจ อหํ น ภเวยฺยนฺติ ยทิ อหํ นาม โกจิ น ภเวยฺยํ ตาทิสสฺส อหํสทฺทวจนียสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อภาวโตฯ ตโต เอว มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยตสฺส จ ปภงฺคุภาเวน อนวฏฺฐิตภาวโตฯ เอวํ อตฺตุทฺเทสิกภาเวน ปททฺวยสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ กมฺมผลวเสน วตฺตุํ ‘‘สเจ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนวเสน สุญฺญตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจนฺโตติ เอทิสํ อธิมุตฺติํ ปวตฺเตนฺโตฯ วิภวิสฺสตีติ วินสฺสิสฺสติฯ วิภโว หิ วินาโสฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ วิภวทสฺสนํ วิภโวติ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภวทสฺสเนนา’’ติฯ วิภวทสฺสนํ นาม อจฺจนฺตาย วินาสสฺส ทสฺสนํฯ ตนฺติ อริยมคฺคํฯ สามญฺญโชตนา เหสา วิเสสนิฏฺฐา โหตีติ ตติยมคฺควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
อุปริ มคฺคผลนฺติ อคฺคมคฺคผลํฯ นตฺถิ เอติสฺสา ชาติยา อนฺตรนฺติ อนนฺตรา, อนนฺตรา วิปสฺสนา มคฺคสฺสฯ โคตฺรภู ปน อนุโลมวีถิปริยาปนฺนตฺตา วิปสฺสนาคติกํ วา สิยา, นิพฺพานารมฺมณตฺตา มคฺคคติกํ วาติ น เตน มคฺโค อนฺตริโก นาม โหติฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นามา’’ติ ‘‘ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามา’’ติฯ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปน อคฺคมคฺเค วุจฺจมาเน วิปสฺสนานํ อาสนฺนตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อตสิตาเยติ น ตสิตพฺเพ ตาสํ อนาปชฺชิตพฺเพฯ ตาโสติ ตาสเหตุ ‘‘ตสติ เอตสฺมา’’ติ กตฺวาฯ โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนฯ ติลกฺขณาหตนฺติ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยลกฺขิตํฯ มนมฺหิ นฏฺโฐติ อีสกํ นฏฺโฐมฺหิ, ตโต ปรมฺปิ ตตฺเถว ฐตฺวา กิญฺจิ อปูริตตฺตา เอว มุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น ตาโส นาม โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กลฺยาณปุถุชฺชโน หิ ภยตุปฏฺฐานญาเณน ‘‘สภยา สงฺขารา’’ติ วิปสฺสนฺโต น อุตฺตสติฯ
อุทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา
๕๖. จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนาติ ปจฺเจกกฺขนฺเธสุ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ สกลภูตุปาทารูปํ กุจฺฉิตภาวโต ตตฺถ จ ตุจฺฉวิปลฺลาสตาย ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน อญฺญาสิํ ปฏิวิชฺฌิํฯ อาหารวเสน รูปกายสฺส หานิวุทฺธาทีนํ ปากฏภาวโต วิเสสปจฺจยโต จ ตสฺส ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ วุตฺตํฯ ทุกฺขสมุทยกถา นาม วฏฺฏกถาติ ‘‘สจฺฉนฺทราโค’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ฉนฺทราคคฺคหเณน จ อุปาทานกมฺมาวิชฺชาปิ คหิตา เอวฯ ปฏิปนฺนา โหนฺตีติ อตฺโถฯ วตฺตมานกาลปฺปโยโค เหส ยถา ‘‘กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติฯ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐํ ลภนฺติฯ เกวลิโนติ อิธ วิมุตฺติคุเณน ปาริปูรีติ อาห ‘‘สกลิโน กตสพฺพกิจฺจา’’ติฯ เยน เตติ เยน อวสิฏฺเฐน เต อเสกฺเข ปญฺญาเปนฺตา ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ เสกฺขานํ วิย นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ วฏฺฏนฺติ การณํ วฏฺฏนฏฺเฐน ผลสฺส ปวตฺตนฏฺเฐนฯ อเสกฺขภูมิวาโรติ อเสกฺขภูมิปฺปวตฺติฯ
อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา
๕๗. สตฺตสุ โอกาเสสูติ รูปปชานนาทีสุ สตฺตสุ โอกาเสสุฯ วุสิตวาโสติ วุสิตอริยวาโสฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ อุทฺเทเสฯ เสสํ นาม อิธ วุตฺตาวเสสํฯ วุตฺตนเยนาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อุสฺสทนนฺทิยนฺติ อุสฺสนฺนคุณวโต โตสนํ สมฺโมทาปนํฯ คุณกิตฺตเนน ปโลภนียํ เสกฺขกลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปสาทุปฺปาทเนนฯ อิทานิ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
เอตฺตาวตาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน สตฺตสุ ฐาเนสุ โกสลฺลทีปเนน เอตฺตเกน เทสนากฺกเมนฯ ตนฺติ อารมฺมณํฯ ธาตุอาทิมตฺตเมวาติ ธาตายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทมตฺตเมวฯ อิเมสุ ธมฺเมสูติ อิเมสุ ชาตาทีสุฯ กมฺมํ กตฺวาติ สมฺมสนกมฺมํ นิฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน สตฺตฏฺฐานโกสลฺลปวตฺติยา ปเภเทน วิภชิตฺวา ‘‘ติวิธูปปริกฺขี’’ติ ทสฺเสติ ธมฺมราชาฯ
สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๕๘. อธิกํ อธิปฺปยาโส, วิสิฏฺฐปโยโคฯ เตนาห ‘‘อธิกปโยโค’’ติฯ อิมญฺหิ มคฺคนฺติ อฏฺฐงฺคิกํ อริยมคฺคมาหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อวตฺตมานฏฺเฐนาติ พุทฺธุปฺปาทโต ปุพฺเพ น วตฺตมานภาเวนฯ มคฺคํ ชานาตีติ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สปุพฺพภาคํ สสมฺภารวิสยํ สผลํ สอุทฺรยํ อริยํ มคฺคํ ชานาติ อวพุชฺฌตีติ มคฺคญฺญูฯ วิทิตนฺติ อญฺเญสมฺปิ ญาตํ ปฏิลทฺธํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปากฏํ อกาสิ, ตถา กตฺวา เทเสสิฯ อมคฺเค ปริวชฺชเนน มคฺเค ปฏิปตฺตีติ ตสฺส มคฺคกุสลตา วิย อมคฺคกุสลตาปิ อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโท’’ติฯ อหํ ปฐมํ คโตติ อหํ ปฐมมคฺเคน สมนฺนาคโตฯ
สมฺมาสมฺพุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
๕๙. ปุราณุปฏฺฐาเกติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิฯ เอตฺตเกน ฐาเนนาติ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘เอวํ เม วิญฺญาณํ มา อโหสี’’ติ เอตฺตเกน สุตฺตปเทเสนฯ อกถิตสฺเสว กถนํ อุตฺตรํ, น กถิตสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘ตานิ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ สโมธาเนตฺวาติ สมฺปิณฺฑิตฺวาฯ วิตฺถารกถาติ วิตฺถารโต อฏฺฐกถาฯ อนตฺตลกฺขณเมวาติ ตพฺพหุลตาย ตปฺปธานตาย จ วุตฺตํฯ อนิจฺจตาทีนมฺปิ หิ ตตฺถ ตํทีปนตฺถเมว วุตฺตตฺตา ตเทว เชฏฺฐํ ปธานํ ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยโตฯ
อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
๖๐. เอกนฺตทุกฺขนฺติอาทีนิ ปทานิ วุตฺตนยาเนว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ยถา สราโค เหตุ ปจฺจโย สํกิเลสาย, เอวํ สวิปสฺสโน มคฺโค เหตุ ปจฺจโย จ วิสุทฺธิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
มหาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๖๑. เอกาทสหีติ ทฺวีสูติ อฏฺฐมนวเมสุฯ ทุกฺขลกฺขณเมวาติ ตพฺพหุลตาย ตปฺปธานตาย จ วุตฺตํฯ
อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา
๖๒. นิรุตฺติโยว นิรุตฺติปถาติ ปถ-สทฺเทน ปทวฑฺฒนมาห ยถา ‘‘พีชานิเยว พีชชาตานี’’ติฯ นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสนฯ ปถา จ อตฺถานุรูปภาวโต ตีณิปีติ นิรุตฺติอธิวจนปญฺญตฺติปถปทานิฯ ตถา หิ ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส’’ติอาทินา นีหริตฺวา วจนํ นิรุตฺติ, ‘‘สิรีวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทินา วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตํ อธิวจนํ, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติอาทินา ตํตํปกาเรน ญาปนโต ปญฺญตฺติฯ อถ วา ตํตํอตฺถปฺปกาสเนน นิจฺฉิตํ, นิยตํ วา วจนํ นิรุตฺติฯ อธิ-สทฺโท อุปริภาเค, อุปริ วจนํ อธิวจนํฯ กสฺส อุปริ? ปกาเสตพฺพสฺส อตฺถสฺสาติ ปากโฏยมตฺโถฯ อธีนํ วจนํ อธิวจนํฯ เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ อตฺถสฺส ปญฺญาปนตฺเถน ปญฺญตฺตีติ เอวํ นิรุตฺติอาทิปทานํ สพฺพวจเนสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อญฺญถา ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส’’ติอาทิปฺปกาเรน นิทฺธารณวจนานํเยว นิรุตฺติตา, สิริวฑฺฒกธนวฑฺฒกปการานเมว อภิลาปนํ อธิวจนตาฯ ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติ เอวํปการานเมว เอกเมว อตฺถํ เตน เตน ปกาเรน ญาเปนฺตานํ วจนานํ ปญฺญตฺติตา จ อาปชฺเชยฺยฯ อสํกิณฺณาติ น สํกิณฺณาฯ เตนาห ‘‘อวิชหิตา…เป.… อฉฑฺฑิตา’’ติฯ น สํกียนฺตีติ น สํกิรียนฺติ, น สํกียิสฺสนฺติ น สํกิรียิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปฏิกุฏฺฐาติ น ปฏิกฺขิตฺตาฯ ยสฺมา ภงฺคํ อติกฺกนฺตํ อุปฺปาทาทิ อติกฺกนฺตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภงฺคเมวา’’ติฯ ยสฺมา เทสนฺตรํ สงฺกนฺโตปิ อติกฺกนฺตนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตทาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทสนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺติ วิปริณมนฺติ วินาสํ อาปชฺชนฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณตนฺติ…เป.… นฏฺฐ’’นฺติฯ อปากฏีภูตํ อชาตตฺตา เอวฯ
วสภณโคตฺตตาย วสฺสภญฺญาฯ มูลทิฏฺฐิคติกาติ มูลภูตา ทิฏฺฐิคติกา, อิมสฺมิํ กปฺเป สพฺพปฐมํ ตาทิสทิฏฺฐิสมุปฺปาทกาฯ ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺสาติ อเหตุวาทปฏิสํยุตฺตคนฺถํ อุคฺคเหตฺวา ปริยาปุณิตฺวา ตทตฺถํ วีมํสนฺตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย ‘‘อสฺสาเทนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อิเมสุปีติ ทฺวีสุปิ ฐาเนสุฯ
ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘ยเทตํ อนาคตํ นาม, นยิทํ อนาคต’’นฺติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ เตปีติ เต วสฺสภญฺญาปิ น มญฺญิํสุ โลกสมญฺญาย อนติกฺกมนียโตฯ เตนาห ‘‘อตีตํ ปนา’’ติอาทิฯ ขนฺธานํ อุปริ นิรุฬฺหา ปณฺณตฺติฯ
นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุปยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อรหนฺตวคฺโค
๑. อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา
๖๓. คณฺหมาโนติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คณฺหมาโนฯ ปาเสนาติ ราคปาเสนฯ ตญฺหิ มาโร มารปาโสติ มญฺญติฯ เตนาห ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๕๑; มหาว. ๓๓)ฯ มุตฺโต นาม โหติ อนุปาทิยโต สพฺพโส ขนฺธสฺส อภาวโตฯ
อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒-๖. มญฺญมานสุตฺตาทิวณฺณนา
๖๔-๖๘. ‘‘เอตํ มญฺญนา อภินนฺทนา จฯ ตณฺหาฉนฺโทติ ตณฺหา เอว ฉนฺโทฯ สา หิ ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, ฉนฺทิกตฏฺเฐน ฉนฺโทฯ จตุตฺถํ อนิจฺจลกฺขณมุเขน วุตฺตํ, ปญฺจมํ ทุกฺขลกฺขณมุเขน, ฉฏฺฐํ อนตฺตลกฺขณมุเขนฯ เสสํ ตีสุปิ สทิสเมวาติ วุตฺตํ ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ
มญฺญมานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา
๖๙. อนตฺตนิยนฺติ น อตฺตนิยํฯ เตนาห ‘‘น อตฺตโน สนฺตก’’นฺติฯ
อนตฺตนิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘-๑๐. รชนียสณฺฐิตสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๐-๗๒. รชนีเยนาติ รชนีเยน ราคุปฺปาทเกนฯ เตนาห ‘‘ราคสฺส ปจฺจยภาเวนา’’ติฯ ราหุลสํยุตฺเต ราหุลตฺเถรสฺส ปุจฺฉาวเสน อาคตาฯ อิธ ราธตฺเถรสฺส สุราธตฺเถรสฺส จ ปุจฺฉาวเสน, ปาฬิ ปน สพฺพตฺถ สทิสาฯ เตนาห ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานี’’ติฯ
รชนียสณฺฐิตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อรหนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ขชฺชนียวคฺโค
๑-๓. อสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๓-๗๕. จตุสจฺจเมว กถิตํ อสฺสาทาทีนญฺเจว สมุทยาทีนญฺจ วเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ ยสฺมา อสฺสาโท สมุทยสจฺจํ, อาทีนโว ทุกฺขสจฺจํ, นิสฺสรณํ มคฺคสจฺจํ นิโรธสจฺจญฺจาติ วุตฺโตวายมตฺโถ; ทุติเย สมุทยสฺสาโท
อสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา
๗๖. ยตฺตกา สตฺตาวาสาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย อาวสนฏฺเฐน สตฺตา เอว สตฺตาวาสาฯ เตน ยตฺตกา สตฺตาวาสา, เตหิ สพฺเพหิปิ เอเต อคฺคา เอเต เสฏฺฐา, เย อิเม อรหนฺตาติ ทสฺเสติฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุริมสฺมิํ สตฺตฏฺฐานโกสลฺลสุตฺเต วุตฺตนเยนฯ
ตทตฺถปริทีปนาหีติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ ปริญฺญายฯ ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติฯ อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน’’ติอาทินา ตสฺส ยถานิทฺทิฏฺฐสฺส สุตฺตสฺส อตฺถทีปนาหิ เจว ‘‘อเนชํ เต อนุปฺปตฺตา, จิตฺตํ เตสํ อนาวิล’’นฺติอาทินา วิเสสตฺถปริทีปนาหิ จฯ ฌานมคฺคผลปริยาปนฺนํ อติสยิตสุขํ เอเตสมตฺถีติ สุขิโนติ อาห ‘‘ฌาน…เป.… สุขิตา’’ติฯ ตณฺหา เตสํ น วิชฺชตีติ เอตฺถ เตสํ อปายทุกฺขชนิกา ตณฺหา น วิชฺชตีติ วุตฺตํฯ วฏฺฏมูลิกาย ตณฺหาย อภาวา ‘‘นนฺที เตสํ น วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ วุจฺจตีติฯ อิมสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน ทุกฺขสฺสาภาเวนปีติ ทุกฺขาภาโว วิย วฏฺฏมูลิกตณฺหาภาโว สมฺปิณฺฑียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน หิ เต อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา อจฺจนฺตสุขิตา เอวาติ วุจฺจนฺตีติฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินยปฺปวตฺติยา นววิโธฯ ญาเณนาติ อคฺคมคฺคญฺญาเณนฯ
อรหตฺตํ อนุปฺปตฺตาฯ อลิตฺตาติ อมกฺขิตาฯ พฺรหฺมภูตาติ พฺรหฺมภาวํ ปตฺตา, พฺรหฺมโต วา อริยมคฺคญาณโต ภูตา อริยาย ชาติยา ชาตาฯ สตฺต สทฺธมฺมา โคจโร ปวตฺติฏฺฐานํ เอเตสนฺติ สตฺตสทฺธมฺมโคจราฯ
นิราสงฺกจาโร นาม คหิโต กุโตจิปิ เตสํ อาสงฺกาย อภาวโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีหิ ทสหิ องฺเคหิ สมฺมาวิมุตฺติ-สมฺมาญาณปริโยสาเนหิฯ ‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติอาทีหิ จตูหิ การเณหิฯ ตณฺหา เตสํ น วิชฺชตีติ อิทมฺปิ ตณฺหาปหานสฺส พหูปการตาทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘ทาสการิกา ตณฺหาปิ เตสํ นตฺถี’’ติฯ
น วิกมฺปนฺติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินาฯ
อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนนฺติ เอตฺถ ‘‘อุทฺธํ วุจฺจตี’’ติอาทินา รูปมุเขน อตฺตภาวํ คเหตฺวา ปวตฺโต ปฐมนโยฯ กาลตฺตยวเสน ธมฺมปฺปวตฺติํ คเหตฺวา ปวตฺโต ทุติยนโยฯ ฐานวเสน สกลโลกธาตุํ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยนโยฯ พุทฺธาติ จตฺตาริ สจฺจานิ พุทฺธวนฺโตฯ
สีหนาทสโมธานนฺติ สีหนาทานํ สํกลนํฯ โลเก อตฺตโน อุตฺตริตรสฺสาภาวา อนุตฺตราฯ อุตฺตโร ตาว ติฏฺฐตุ ปุริโส, สทิโสปิ ตาว นตฺถีติ อสทิสาฯ สกลมฺปิ ภวํ อุตฺตริตฺวา ภวปิฏฺเฐ ฐตฺวา วิมุตฺติสุเขน สุขิตตฺตาทิวเสน เอกวีสติยากาเรหิ สีหนาทํ นทนฺติฯ
อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทุติยอรหนฺตสุตฺตวณฺณนา
๗๗. สุทฺธิกเมวาติ สุทฺธสํขิตฺตพนฺธเมว กตฺวาฯ
ทุติยอรหนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. สีหสุตฺตวณฺณนา
๗๘. สีโหติ ปริสฺสยสหนโต ปฏิปกฺขหนนโต จ ‘‘สีโห’ติ ลทฺธนาโม มิคาธิปติฯ จตฺตาโรติ จ สมาเนปิ สีหชาติกภาเว วณฺณวิเสสาทิสิทฺเธน วิเสเสน จตฺตาโร สีหาฯ เต อิทานิ นามโต วณฺณโต อาหารโต ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตสีหํ นานปฺปการโต วิภาเวตุํ ‘‘ติณสีโห’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ติณภกฺโข สีโห ติณสีโห ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘สากปตฺถิโว’’ติฯ กาฬวณฺณตาย กาฬสีโหฯ ตถา ปณฺฑุสีโหฯ เตนาห ‘‘กาฬสีโห กาฬคาวิสทิโส, ปณฺฑุสีโห ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส’’ติฯ รตฺตกมฺพลสฺส วิย เกสโร เกสรกลาโป เอตสฺส อตฺถีติ เกสรีฯ ลาขารสปริกมฺมกเตหิ วิย ปาทปริยนฺเตหีติ โยชนาฯ
กมฺมานุภาวสิทฺธอาธิปจฺจมเหสกฺขตาหิ สพฺพมิคคณสฺส ราชา สุวณฺณคุหโต วาติอาทิ ‘‘สีหสฺส วิหาโร กิริยา เอวํ โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ
สมํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ สพฺพภาเคหิ สมเมว ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อากฑฺฒิตฺวาติ ปุรโต อากฑฺฒิตฺวา อภิหริตฺวาติ อภิมุขํ หริตฺวาฯ สงฺฆาตนฺติ วินาสํฯ วีสติยฏฺฐิกํ ฐานํ อุสภํฯ
สมสีโหติ สมชาติโก สมภาโค จ สีโหฯ สมาโนสฺมีติ เทสนามตฺตํ, สมปฺปภาวตายปิ น ภายติฯ สกฺกายทิฏฺฐิพลวตายาติ ‘‘เก อญฺเญ อมฺเหหิ อุตฺตริตรา, อถ โข มยเมว มหาพลา’’ติ เอวํ พลาติมานนิมิตฺตาย อหงฺการเหตุภูตาย สกฺกายทิฏฺฐิยา พลภาเวนฯ สกฺกายทิฏฺฐิปหีนตฺตาติ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหีนตฺตา นิรหงฺการตฺตา อตฺตสิเนหสฺส สุฏฺฐุ สมุคฺฆาฏิตตฺตา น ภายติฯ
ตถา ตถาติ สีหสทิสตาทินา เตน เตน ปกาเรน อตฺตานํ กเถสีติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สีโหติ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
กตาภินีหารสฺส โลกนาถสฺส โพธิยา นิยตภาวปฺปตฺติยา เอกนฺตภาวีพุทฺธภาโวติ กตฺวา ‘‘ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล, มคธรญฺโญ ปฏิญฺญาทานกาโล, ปายาสสฺส ปริภุตฺตกาโล’’ติอาทินา อภิสมฺโพธิโต ปุริมาวตฺถาปิ สีหสทิสํ กตฺวา ทสฺสิตาฯ ภาวินิ, ภูโตปจาโรปิ หิ โลกโวหาโรฯ วิชฺชาภาวสามญฺญโต ภูตวิชฺชา อิตรวิชฺชาปิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสมฺมสนโต ตํ ปุเรตรํ สิทฺธํ วิปากํ วิย กตฺวา อาห ‘‘ติสฺโส วิชฺชา วิโสเธตฺวา’’ติฯ อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตญาณวเสน ‘‘ยมกญาณมนฺถเนนา’’ติ วุตฺตํฯ
ตตฺถ วิหรนฺตสฺสาติ อชปาลนิคฺโรธมูเล วิหรนฺตสฺสฯ เอกาทสเม ทิวเสติ สตฺตสตฺตาหโต ปรํ เอกาทสเม ทิวเสฯ อจลปลฺลงฺเกติ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกปวตฺตนตฺถํ นิสินฺนปลฺลงฺเกฯ ตมฺปิ หิ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยธมฺมจกฺกปวตฺตนตฺถํ อิมสฺมิญฺจ ปน ปเทติ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อิมสฺมิํ สทฺธมฺมโกฏฺฐาเสฯ ธมฺมโฆโส…เป.… ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปฏิจฺฉาเทสิ ‘‘สพฺพตฺถ ฐิตา สุณนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาเนนฯ โสฬสหากาเรหีติ ‘‘ทุกฺขปริญฺญา, สมุทยปฺปหานํ, นิโรธสจฺฉิกิริยา, มคฺคภาวนา’’ติ เอวํ เอเกกสฺมิํ มคฺเค จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา โสฬสหิ อากาเรหิฯ
วุตฺโตเยว, น อิธ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา จ อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโตติ อารภิตฺวา อุทานฏฺฐกถาทีสุปิ (อุทา. อฏฺฐ. ๑๘; อิติวุ. ๓๘) ตถาคตปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต เอว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ‘‘ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา’’ติ วตฺวา เตน อปริตุสฺสนฺโต ‘‘ยาว อรหตฺตมคฺคญาณา วา’’ติ อาหฯ
อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถฯ เตน รูปํ สรูปโต ปริมาณโต ปริจฺเฉทโต ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อิทํ รุป’’นฺติอาทิฯ ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ หิ อิมินา ภูตุปาทายเภทรูปํ สรูปโต ทสฺสิตํฯ เอตฺตกํ รูปนฺติ อิมินา ตํ ปริมาณโต ทสฺสิตํฯ ตสฺส จ ปริมาณสฺส เอกนฺตภาวทสฺสเนน ‘‘น อิโต ภิยฺโย รูปํ อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ สภาวโตติ สลกฺขณโตฯ สรสโตติ สกิจฺจโตฯ ปริยนฺตโตติ ปริมาณปริยนฺตโตฯ ปริจฺเฉทโตติ ยตฺตเก ฐาเน ตสฺส ปวตฺติ, ตสฺส ปริจฺเฉทนโตฯ ปริจฺฉินฺทนโตติ ปริโยสานปฺปตฺติโตฯ ตํ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ ยถาวุตฺเตน วิภาเคนฯ อยํ รูปสฺส สมุทโย นามาติ อยํ อาหาราทิ รูปสฺส สมุทโย นามฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิฯ อตฺถงฺคโมติ นิโรโธฯ ‘‘อาหารสมุทยา อาหารนิโรธา’’ติ จ อสาธารณเมว คเหตฺวา เสเส อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ
ปณฺณาสลกฺขณปฏิมณฺฑิตนฺติ ขีณาสวตฺตาติ อนวเสสํ สาวเสสญฺจ อาสวานํ ปริกฺขีณตฺตาฯ อนาคามีนมฺปิ หิ ภยํ จิตฺตุตฺราโส จ น โหตีติฯ ญาณสํเวโค ภยตูปฏฺฐานญาณํฯ อิตเรสํ ปน เทวานนฺติ อขีณาสเว เทเว สนฺธาย วทติฯ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตนฺติ วาจสิกํ ตถาลปนมตฺตํฯ
จกฺกนฺติ สตฺถุ อาณาจกฺกํ, ตํ ปน ธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ตตฺถ อริยสาวกานํ ปฏิเวธธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อิตเรสํ เทสนาธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ทุวิเธปิ ญาณํ ปธานนฺติ ญาณสีเสน วุตฺตํ ‘‘ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปี’’ติฯ อิทานิ ตํ ญาณทฺวยํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิเวธญาณํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา จสฺส ญาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เวเนยฺยานํ ทสฺเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ, ตสฺมา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เตน ญาเณน สทฺธิํเยว สิทฺธานีติ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌี’’ติ อาหฯ ติปริวฏฺฏนฺติ อิทํ ทุกฺขนฺติ จ, ปริญฺเญยฺยนฺติ จ, ปริญฺญาตนฺติ จ เอวํ ติปริวฏฺฏํ, ตํเยว ทฺวาทสาการํฯ ตนฺติ เทสนาญาณํ ปวตฺเตติ เอส ภควาฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปตินิธิภูตปุคฺคลรหิโตฯ เอกสทิสสฺสาติ นิพฺพิการสฺสฯ
สีหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา
๗๙. วิปสฺสนาวเสนาติ ‘‘อภิญฺญาวเสน หี’’ติอาทิมาหฯ ขนฺธปฏิพทฺธา นาม โคตฺตวณฺณหาราทโยฯ เอวํ อนุสฺสรนฺโตติ ยถาวุตฺตวิปสฺสนาวเสน อนุสฺสรนฺโตฯ สภาวธมฺมานํ เอว อนุสฺสรณสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สุญฺญตาปพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ
ยสฺมา สุญฺญตา, ตสฺสา ลกฺขณํ รุปฺปนาทิกํ ทสฺเสตุํฯ
กิญฺจาติ เหตุอตฺถโชตเก การเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘กิญฺจาติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถา’’ติฯ เอตนฺติ เอตํ ภูตุปาทายเภทํ ธมฺมชาตํฯ เกน การเณน รูปํ นามาติ กิํ การณํ นิสฺสาย รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ การณุทฺเทโสติ การณสฺส อุทฺทิสนํฯ รุปฺปตีติ เอตฺถ รูปํ นาม สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเตน วิสทิสุปฺปตฺติฯ เตนาห ‘‘สีเตนปี’’ติอาทิฯ ปพฺพตปาเทติ จกฺกวาฬปพฺพตปาเท, โส ปน ตตฺถ อจฺจุคฺคโต ปากาโร วิย ฐิโตฯ ตถา หิ ตตฺถ สตฺตา โอลมฺพนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ หตฺถปาสาคตาติ หตฺถปาสํ อาคตา อุปาคตาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ หตฺถปาสาคเต สตฺเตฯ ฉิชฺชิตฺวาติ มุจฺฉาปตฺติยา มุจฺจิตฺวา, องฺคปจฺจงฺคอุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺฉิชฺชิตฺวาฯ อจฺจนฺตขาเร อุทเกติ อาตปสนฺตาปาภาเวน อติสีตภาวเมว สนฺธาย อจฺจนฺตขารตา วุตฺตา สิยาฯ น หิ ตํ กปฺปสณฺฐานอุทกํ สมฺปตฺติกรมหาเมฆวุฏฺฐํ ปถวีสนฺธารกํ กปฺปวินาสอุทกํ วิย ขารํ ภวิตุํ อรหติ, ตถา สติ ปถวีปิ วิลีเยยฺยาติฯ มหิํสกรฏฺฐํ นาม หิมวนฺตปเทเส เอกํ รฏฺฐํฯ
อวีจิมหานิรเยติ สอุสฺสทํ อวีจินิรยํ วุตฺตํฯ คงฺคาปิฏฺเฐติ คงฺคาตีเรฯ
สรนฺตา คจฺฉนฺตีติ สรีสปปทสฺส อตฺถํ วทติฯ เอตนฺติ รุปฺปนํฯ ยถา กฐินตา ปถวิยา ปจฺจตฺตลกฺขณํ, เอวํ รุปฺปนํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณํ, สภาวภูตลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ
ปุริมสทิสนฺติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สุขํ อิฏฺฐารมฺมณํฯ สุขาทีนํ เวทนานํฯ ปจฺจยโตติ อารมฺมณปจฺจยโตฯ อยมตฺโถติ ‘‘สุขารมฺมณํ สุขนฺติ วุจฺจตี’’ติ อยมตฺโถฯ อุตฺตรปทโลเปน เหส นิทฺเทโสฯ เวทยตีติ อนุภวติฯ เวทยิตลกฺขณาติ อนุภวนลกฺขณาฯ
นีลปุปฺเผติ นีลวณฺณปุปฺเผฯ วตฺเถ วาติ นีลวตฺเถฯ วา-สทฺเทน วณฺณธาตุอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อปฺปนํ วา ฌานํ วาเปนฺโตฯ อุปฺปชฺชนสญฺญาปีติ ยํ
รูปตฺตายาติ รูปภาวายฯ ยาคุเมวาติ ยาคุภาวินเมว วตฺถุํฯ ยาคุตฺตาย ยาคุภาวายฯ ปจติ นาม ปุคฺคโลฯ เอวนฺติ ยถา ยาคุอาทิวตฺถุํ ปุริโส ยาคุอาทิอตฺถาย ปจติ นิปฺผาเทติ, อยํ เอวํ รุปฺปนาทิสภาเว ธมฺมสมูเห ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อภิสงฺขริยมาเน เจตนาปธาโน ธมฺมสมูโห ปวตฺตนตฺถํ วิเสสปจฺจโย หุตฺวา เต อภิสงฺขโรติ นิโรเปติ นิพฺพตฺเตติฯ เตนาห ‘‘ปจฺจเยหี’’ติอาทิฯ รูปเมวาติ รูปสภาวเมว, น อญฺญํ สภาวํฯ อภิสงฺขโรตีติ อิตเรหิ ปจฺจยธมฺเมหิ อธิกํ สุฏฺฐุ ปจฺจยตํ กโรติฯ ‘‘อุปคจฺฉติ ยาเปติ อายูหตี’’ติ ตสฺเสว เววจนานิฯ อภิสงฺขรณเมว หิ อายูหนาทีนิฯ นิพฺพตฺเตตีติ เตสํ ธมฺมานํ รุปฺปนาทิภาเวน นิพฺพตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ เจตยิตลกฺขณสฺส สงฺขารสฺสาติ อิทํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาปธานตฺตา วุตฺตํฯ ตถา หิ ภควา สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน เจตนาว วิภตฺตาฯ
วาติงฺคณํ พฺรหติผลํฯ จตุรสฺสวลฺลีติ ติวุตาลตาฯ อขาริกนฺติ ขารรสรหิตํ, ตํ ปน ปณฺณผลาทิฯ ยตฺถ โลณรโส อธิโก, ตํ โลณิกนฺติ อาห ‘‘โลณยาคู’’ติอาทิฯ อมฺพิลาทิเภทํ รสํฯ
อาการสณฺฐานคหณวเสนาติ นีลปีตาทิอาการคหณวเสน เจว วฏฺฏจตุรสฺสาทิสณฺฐานคหณวเสน จฯ วินาปิ อาการสณฺฐานาติ อาการสณฺฐาเนหิ วินา, เต ฐเปตฺวาปิฯ ปจฺจตฺตเภทคหณวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส ปเภทคหณวเสนฯ อสมฺโมหโตติ ยาถาวโตฯ วิเสโส วิเสสตฺถทีปนโต, อวิเสโส อยํ ธมฺโม อวิเสสทีปนโตฯ เตนาห ‘‘วิเสโส เวทิตพฺโพ’’ติฯ ชานนญฺหิ อวิสิฏฺฐํ, ตํ สมาสปทโต อุปสคฺคา วิเสเสนฺติฯ ตถา หิ สญฺชานนปทํ ปจฺจภิญฺญาณนิมิตฺตํ อาการคหณมตฺตํ โพเธติ, วิชานนปทํ ตโต วิสิฏฺฐวิสยคหณํ ‘‘ตสฺสาปี’’ติอาทิฯ อารมฺมณสญฺชานนมตฺตเมวาติ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทิฯ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนาย ปคุณภาเว สติ ญาณวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตนปิ วิปสฺสนา โหติเยวาติ อาห ‘‘อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปตี’’ติฯ ปฏิเวธนฺติ จ อุปลทฺธิเมว วทติ, น ปฏิวิชฺฌนํฯ เตนาห ‘‘อุสฺสกฺกิตฺวา ปนา’’ติอาทิฯ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุสฺสกฺกาเปตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ อสมฺโมหสภาวตฺตาฯ ยถา ลกฺขณปฏิเวธกาเล สญฺชานนลกฺขณวเสน สญฺญาณอนุรูปวเสเนว ปวตฺตํ, เอวํ วิญฺญาณวิชานนวเสน วายํ อนุรูปวเสเนว ปวตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อิทานิ ตมตฺถํ เหรญฺญิกาทิอุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ หิรญฺญํ วุจฺจติ กหาปณํ, หิรญฺญชานเน นิยุตฺโต เหรญฺญิโกฯ โลกโวหาเร อชาตา อสญฺชาตา พุทฺธิ เอตสฺสาติ อชาตพุทฺธิ, พาลทารโกฯ โวหารกุสโล คามวาสี ปุริโส คามิกปุริโสฯ อุปโภคปริโภคารหตฺตา อุปโภคปริโภคํฯ ตมฺพกํสมยตฺตา กูโฏฯ มหาสารตฺตา เฉโกฯ อฑฺฒสารตฺตา กรโฏฯ นิหีนสารตฺตา สณฺโหฯ เอตฺถ จ ยถา เหรญฺญิโก กหาปณํ จิตฺตาทิภาวโต อุทฺธํ กูฏาทิภาวํ รูปทสฺสนาทิวเสน อุปฺปตฺติฏฺฐานโตปิ ชานนฺโต อเนกาการโต ชานาติ, เอวํ ปญฺญา อารมฺมณํ นานปฺปการโต ชานาติ ปฏิวิชฺฌติ, ตาย สทฺธิํ ปวตฺตมานวิญฺญาณมฺปิ ยถาวิสยํ อารมฺมณํ ชานาติฯ
เอวํ สฺวายํ เนสํ ชานเน วิเสโส อญฺเญสํ อวิสโย, พุทฺธานํ เอว วิสโยติ อิทํ วิเสสํ มิลินฺทปญฺเหน วิภาเวตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อตฺตสุญฺญานํ สภาวธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย กถิตตฺตา ‘‘อนตฺตลกฺขณํ กเถตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมมคฺคา จ ยทิ อธิคตา, อรหตฺตสฺส อนธิคตตฺตา ‘‘เอกเทสมตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อนิจฺจลกฺขณํ ทสฺเสตุํ อิทํ ปพฺพมารทฺธํ, อิตรานิ ทฺเว ลกฺขณานิ ตสฺส ปริหารภาเวนาติ อธิปฺปาโยฯ
ยสฺมา ‘‘ตีณิ ลกฺขณานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ อปจินาตีติ อปจยคามิธมฺเม นิวตฺเตติ เอกํสโต อปจยคามิปฏิปทาย ‘‘โน อาจินาตี’’ติอาทิฯ วฏฺฏํ วินาเสตีติ วิธมติ อทสฺสนํ คเมติฯ เนว จินาตีติ น วฑฺเฒติฯ ตเทวาติ ตํ วฏฺฏํ เอวฯ วิสฺสชฺเชตีติ ฉฑฺเฑติฯ วิกิรตีติ วิทฺธํเสติฯ วิธูเปตีติ วฏฺฏตฺตยสงฺขาตํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิคตธูมํ วิคตสนฺตาปํ กโรตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘นิพฺพาเปตี’’ติฯ
เอวํ ปสฺสนฺติอาทิ อนาคามิผเล ฐิตสฺส อริยสาวกสฺส อคฺคมคฺคผลาธิคมาย เทสนาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วฏฺฏํ วินาเสตฺวา ฐิตํ มหาขีณาสวํ ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ ขีณาสวสฺส อนาคตภาวทสฺสนํเยว, สพฺพา จายํ เหฏฺฐิมา เทสนา สุทฺธวิปสฺสนากถา, สหปฐมมคฺคา วา สหวิชฺชูปมธมฺมา วา วิปสฺสนากถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตเกน ฐาเนนา’’ติอาทิมาหฯ
นมสฺสนฺติเยว มหตา คารวพหุมาเนนฯ เตนาห ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อายสฺมนฺตํ นีตตฺเถรํ วิยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เถโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนตฺถํ ขุรธาราย อคฺเค สีเส ฐปิเต ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานมุเขน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวาฯ พฺรหฺมวิมานาติ พฺรหฺมานํ นิวาสภูตา วิมานาฯ
ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๐. อปกรียติ เอเตนาติ อปกรณํ, ปทํฯ อปกรณํ ปกรณํ การณนฺติ อตฺถโต เอกํฯ เตนาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทว การเณ’’ติฯ นีหริตฺวาติ อตฺตโน สมีปจารภาวโต อปเนตฺวาฯ ตถากรณญฺจ เอวเมเต ลทฺธพลาติ ลทฺธญาณพลาฯ
เอกทฺวีหิกายาติ เอเกกสฺส เจว ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนญฺจ อีหิกา คติ อุปสงฺกมนา เอกทฺวีหิกาฯ เตนาห ‘‘เอเกโก เจว ทฺเว ทฺเว จ หุตฺวา’’ติฯ ปุถุชฺชนานํ สมุทิตานํ นาม กิริยา ตาทิสีปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘เกฬิมฺปิ กเรยฺยุ’’นฺติฯ ปริกปฺปนวเสน สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุทฺทิสฺส เปสลา ภิกฺขูปิ เอวํ กโรนฺตีติฯ
ยุคนฺธรปพฺพตาทีนํ อนฺตเร สีทนฺตรํ สมุทฺทํ นามฯ ตตฺถ กิร วาโต น วายติ, ปติตํ ยํ ‘‘สีทนฺตเร สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทํ วิยา’’ติฯ อาหารเหตูติ อามิสเหตุ สปฺปิเตลาทินิมิตฺตํ, เตสํ ปณามนาฯ
ปจฺฉิมนฺติ นิหีนํฯ เตนาห ‘‘ลามก’’นฺติ, ลามกนฺโต อิธาธิปฺเปโต –
‘‘มิคานํ โกฏฺฐุโก อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส;
เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานํ, ตโย อนฺตา สมาคตา’’ติฯ –
อาทีสุ (ชา. ๑.๓.๑๓๕) วิยฯ อุลตีติ อภิจรติฯ อภิสปนฺติ เอเตนาติ อภิสาโปฯ อภิสาปวตฺถุ ปิณฺโฑลฺยํฯ อตฺโถ ผลํ วโส เอตสฺสาติ อตฺถวสํ, การณํ, ตมฺปิ เตสุ อตฺถิ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ อตฺถวสิกาฯ
อนฺโต หทยสฺส อพฺภนฺตเร อนุปวิฏฺฐา โสกวตฺถูหิฯ
อภิชฺฌายิตาติ อภิชฺฌายนสีโลฯ อภิณฺหปฺปวตฺติยา เจว พหุลภาเวน จ พหุลราโคฯ ปูติภาเวนาติ กุถิตภาเวนฯ พฺยาปาโท หิ อุปฺปชฺชมาโน จิตฺตํ อปคนฺธํ กโรติ, น สุจิมนุญฺญภาวํฯ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิยาติ อิทํ ภตฺตฏฺฐานสฺส อสรเณน กากสฺส นฏฺฐสติตา ปญฺญายตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ภตฺตนิกฺขิตฺตตายฯ อสณฺฐิโตติ อสณฺฐิตจิตฺโตฯ กฏฺฐตฺถนฺติ กฏฺเฐน กตฺตพฺพกิจฺจํฯ
ปาปวิตกฺเกหิ กโต, ตสฺมา เต อนวเสสโต ปหาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํฯ ทฺวินฺนํ วุตฺตตฺตา เอโก ปุพฺพภาโค, อิตโร มิสฺสโกติ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ ตํ ภาเวนฺตสฺส นิรุชฺฌนฺติ เอวาติ เอเกกมิสฺสกตาวเสน คเหตพฺพนฺติ โปราณาฯ อุปริ ติปริวฏฺฏเทสนาย อนิมิตฺตสมาธิเยว ทีปิโตฯ เตนาห ‘‘ยาวญฺจิท’’นฺติฯ นิทฺโทโสติ วีตราคาทินา นิทฺโทโสฯ
ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๑. ปริยาทิณฺณรูปจิตฺตาติ
ภควโต จาโร วิทิโต ปริจยวเสนฯ สตฺถา ปริโภคํ กโรติ อนุคฺคณฺหนฺโต ‘‘เอวํ หิสฺส ทุคฺคติโมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติฯ อญฺญตฺราติ วินาฯ
นาเคนาติ พุทฺธนาเคน องฺกุสรหิเตนฯ ตโต เอว อุชุภูเตน จิตฺเตนฯ อีสาทนฺตสฺส นงฺคลสทิสทนฺตสฺส หตฺถิโน เอวํ จิตฺตํ สเมติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ยเทโก รมตี วเน’’ติฯ เอเตน กายวิเวเกน รติสามญฺญํ วทติฯ
อตฺตโน ธมฺมตายาติ ปกติยา สยเมวฯ
อาสวานํ ขโยติ อิธ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตํ ปน อคฺคมคฺคานนฺตรเมวาติ อาห ‘‘มคฺคานนฺตรํ อรหตฺตผล’’นฺติฯ วิจโย เทสนาปญฺญา อธิปฺเปตา, สา จ อเนกธา ปวตฺตา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘วิจยโส’’ติ, อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานาปิ วิจโย เอวาติ กตฺวา ‘‘วิจเยนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ สาสนธมฺโมติ สีลกฺขนฺธาทิปริทีปโน ปริยตฺติธมฺโมฯ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา, เอวํ โกฏฺฐาสโต ปริจฺฉิชฺช เทสิเต มยา ธมฺเม กตมสฺส ชานนสฺส อนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ เอกจฺจสฺส กงฺขา โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ทิฏฺฐิ เอว สมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ ทิฏฺฐิสงฺขาโรติ ทิฏฺฐิปจฺจโย สงฺขาโรฯ ตโต เอว ตณฺหาปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโตโช โส สงฺขาโร’’ติฯ ตโต ตณฺหาโต โส สงฺขาโร ชาโตติ จตูสุ เอส ทิฏฺฐิสงฺขาโร ทิฏฺฐูปนิสฺสโย สงฺขาโร ชายติฯ อวิชฺชาสมฺผสฺโสติ
เอตฺตเก ฐาเนติ ‘‘อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติอาทิํ กตฺวา ยาว ‘‘น เม ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺตเก ฐาเนฯ คหิตคหิตทิฏฺฐินฺติ สกฺกายทิฏฺฐิยา ‘‘โส อตฺตา, โส โลโก’’ติอาทินา ปวตฺตํ สสฺสตทิฏฺฐิํ, โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ อุจฺเฉททิฏฺฐินฺติ ตถา ตถา คหิตทิฏฺฐิํฯ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ’’ติอาทิเทสนาย วิสฺสชฺชาเปนฺโต อาคโตฯ ตตฺถ ตตฺเถวาสฺส อุปฺปนฺนทิฏฺฐิวิเวจนโต อิมิสฺสา เทสนาย ปุคฺคลชฺฌาสเยน เทสนาวิลาโสฯ ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตโต วิจิกิจฺฉาย ปจฺจยภูตตณฺหาโต ชาโต วิจิกิจฺฉาย สมฺปยุตฺโต สงฺขาโรฯ ยทิ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ตโต ตณฺหาโต ชาโตติ ตโตโช สงฺขาโรติ วุจฺเจยฺย, อิทมยุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหาสมฺปยุตฺต…เป.… ชายตี’’ติ โจเทติฯ อิตโร อุปนิสฺสยโกฏิ อิธาธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปหีนตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติฯ น หิ ตณฺหาย วิจิกิจฺฉา สมฺภวติฯ ยทิ อสติ สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ตณฺหาปจฺจยา วิจิกิจฺฉาย สมฺภโว เอวฯ ทิฏฺฐิยาปีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิยาปิฯ เตนาห ‘‘จตูสุ หี’’ติอาทิฯ วีสติ สกฺกายทิฏฺฐิโย สสฺสตทิฏฺฐิํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ วิจิกิจฺฉญฺจ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกํ อนิจฺจตามุเขน วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เทสนา นิฏฺฐาปิตาติ อาห ‘‘เตวีสติยา ฐาเนสู’’ติอาทิฯ
ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา
๘๒. ทิสฺสติ อปทิสฺสตีติ เทโส, การณํ, ตญฺจ โข ญาปกํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยญฺหิ โส ชานิตุกาโม รุปฺปนาทิสภาวํ, ปฐมํ ปน สรูปํ ‘‘อิเม นุ โข’’ติอาทินา ปุจฺฉํ กโรติ, อิธาปิ จ โส วิเสโส เอว ตสฺส ภิกฺขุโน อนฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติ เตสํ เหตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ
ตณฺหาฉนฺทมูลกา ปภวตฺตาฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ วิเสสโต ตณฺหุปาทานสฺส คหณํ อิตรสฺส ตคฺคหเณเนว คหิตํ ตทวินาภาวโตติ ฉนฺทราโค เอว อุทฺธโฏฯ อิทนฺติ ตปฺปญฺหปฏิกฺขิปนํฯ ยทิปิ ขนฺธา อุปาทาเนหิ อสหชาตาปิ โหนฺติ อุปาทานสฺส อนารมฺมณภูตาปิ, อุปาทานํ ปน เตหิ สหชาตเมว, ตทารมฺมณญฺจ โหติเยวาติ ทสฺเสติฯ น หิ อสหชาตํ อนารมฺมณญฺจ อุปาทานํ อตฺถีติฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาสมฺปยุตฺตสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณกรณโตฯ ‘‘เอวํรูโป สิย’’นฺติ เอวํปวตฺตสฺส ฉนฺทราคสฺส ‘‘เอวํเวทโน สิย’’นฺติ เอวํปวตฺติยา อภาวโต ตตฺถ ตตฺเถว นตสงฺขารา ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา รูปเวทนารมฺมณานํ ฉนฺทราคาทีนํ อภาวโต อตฺเถว ฉนฺทราคเวมตฺตตาฯ ฉนฺทราคสฺส ปหานาทิวเสน ฉนฺทราคปฏิสํยุตฺตสฺส อปุจฺฉิตตฺตา, ‘‘อนุสนฺธิ น ฆฏิยตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น ฆฏิยตีติ อญฺญสฺเสว ปุจฺฉิตตฺตา, ตถาปิ สานุสนฺธิกาว ปุจฺฉา สานุสนฺธิกํ วิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทินาฯ เตน อชฺฌาสยานุสนฺธิวเสน สานุสนฺธิกาเนว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานีติ ทสฺเสติฯ
ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ขชฺชนียวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. เถรวคฺโค
๑. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๘๓. ปฏิจฺจาติ นิสฺสยํ กตฺวาฯ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ ทิฏฺฐิคฺคาโห, ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานคฺคาโห จ ตณฺหาวเสเนว โหนฺตีติ ตณฺหาปิ ตถาปวตฺติยา ปจฺจยภูตา ตถาปวตฺติ เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตํ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจตฺตยํ โหตี’’ติฯ ทหรสทฺโท พาลทารเกปิ ปวตฺตตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ
อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๘๔. มธุรกํ ‘‘มธุรกชาโต วิยาติ สญฺชาตครุภาโว วิยา’’ติฯ ครุภาเว สติ ลหุตา อโนกาสาว, ตถา มุทุตา กมฺมญฺญตา จาติ วุตฺตํ ‘‘อกมฺมญฺโญ’’ติฯ ‘‘กาเย’’ติ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํฯ น ปกฺขายนฺตีติ ปกาสา หุตฺวา น ขายนฺติฯ เตนาห ‘‘น ปากฏา โหนฺตี’’ติฯ อุปฏฺฐหนฺตีติ อุปติฏฺฐนฺติฯ น ทิสฺสตีติ คหณํ น คจฺฉติฯ มหาวิจิกิจฺฉาติ อฏฺฐวตฺถุกา โสฬสวตฺถุกา จ วิมติฯ น หิ อุปฺปชฺชติ ปริปกฺกกุสลมูลตฺตาฯ
กามานเมตํ อธิวจนนฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา เยน อธิปฺปาเยน ภควตา นินฺนํ ปลฺลลํ กามานํ นิทสฺสนภาเวน อาภตํ, ตํ อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ยมกสุตฺตวณฺณนา
๘๕. ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๑๙; อ. นิ. ๙.๑๑) ยถาฯ ทิฏฺฐิคตํ นาม ชาตํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส คหิตตฺตาฯ
กุปิเตติ ทิฏฺฐิสงฺขาตโรเคน กุปิเตฯ ปคฺคยฺหาติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก วิย เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส สมฺมุขา อตฺตโน ลทฺธิํ ปคฺคยฺห ‘‘เอวํ ขฺวาห’’นฺติ เอวํ นิจฺฉเยน วตฺตุํ อสกฺโกนฺโตฯ
อนุโยควตฺตํ นาม เยน ยุตฺโต, ตสฺส อตฺตโน คาหํ นิชฺฌานกฺขนฺติยาว ยาถาวโต ปเวทนํฯ เถรสฺส อนุโยเค ภุมฺมนฺติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อาวุโส ยมกา’’ติอาทินา เถเรน กถิตปุจฺฉาย ภุมฺมนิทฺเทโสฯ สเจ ตํ อาวุโสติ อิทนฺติ ‘‘สเจ ตํ, อาวุโส’’ติ เอวมาทิกํ อิทํ วจนํฯ เอตนฺติ ยมกตฺเถรํฯ อญฺญนฺติ อรหตฺตํฯ วตฺตพฺพากาเรน วทนฺโต อตฺถโต อรหตฺตํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ
เอตสฺส ปฐมมคฺคสฺสาติ เอตสฺส อิทานิเยว ติปริวฏฺฏเทสนาวสาเน ตยา อธิคตสฺส ปฐมมคฺคสฺส จตูหิ โยเคหีติ อตฺตโต ปิยโต อุทาสินโต เวริโตติ จตูหิปิ อุปฺปชฺชนอนตฺถโยเคหิฯ
อุเปตีติ ตณฺหุปยทิฏฺฐุปเยหิ อุปาทิยติ ตณฺหาทิฏฺฐิวตฺถุํ ปปฺโปติฯ อุปาทิยตีติ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหาติฯ อธิติฏฺฐตีติ อภินิวิสฺส ติฏฺฐติฯ กินฺติ? ‘‘อตฺตา เม’’ติฯ ปจฺจตฺถิกา เม เอเตติ เอเต รูปเวทนาทโย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา มยฺหํ ปจฺจตฺถิกา อนตฺถาวหตฺตาติ วิปสฺสนาญาเณน ญตฺวาฯ วิปสฺสนาย โยเชตฺวาติ วิปสฺสนาย ขนฺเธ โยเชตฺวาฯ
ยมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อนุราธสุตฺตวณฺณนา
๘๖. ตสฺเสว วิหารสฺสาติ มหาวเน ยสฺมิํ วิหาเร ภควา วิหรติ, ตสฺเสว วิหารสฺสฯ อิเมติ อญฺญติตฺถิยาฯ ยสฺมา อยํ เถโร ‘‘เอกเทเสน สาสนสมยํ ชานนฺตา’’ติฯ
คหิตเมว โหติ ตโต ปเคว สิทฺธตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตสฺส มูลตฺตา’’ติฯ เอวนฺติ ‘‘ทุกฺขญฺเจว ปญฺญเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ เอวํฯ วฏฺฏวิวฏฺฏเมวาติ ปญฺจนฺนํ ปน ขนฺธานํ สมนุปสฺสนาย วเสน วฏฺฏํ, ‘‘เอวํ ปสฺส’’นฺติอาทินา วิวฏฺฏํ กถิตเมวฯ
อนุราธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา
๘๗. นครมชฺเฌ มหาอาพาโธ อุปฺปชฺชีติ นครมชฺเฌน อาคจฺฉนฺโต กมฺมสมุฏฺฐาโน มหนฺโต อาพาโธ อุปฺปชฺชติฯ สมนฺตโต อโธสีติ สพฺพภาเคน ปริปฺผนฺทิฯ อิริยาปถํ ยาเปตุนฺติ สยนนิสชฺชาทิเภทํ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํฯ นิวตฺตนฺตีติ โอสกฺกนฺติ, ปริหายนฺตีติ อตฺโถฯ อธิคจฺฉนฺตีติ วฑฺฒนฺติฯ สตฺถุ คุณสรีรํ นาม นววิธโลกุตฺตรธมฺมาธิคมมูลนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นววิโธ หิ…เป.… กาโย นามา’’ติ, ยถา สตฺตานํ กาโย ปฏิสนฺธิมูลโกฯ
กาฬสิลายํ กตวิหาโร กาฬสิลาวิหาโรฯ มคฺควิโมกฺขตฺถายาติ อคฺคมคฺควิโมกฺขาธิคมายฯ เทวตาติ สุทฺธาวาสเทวตาฯ อลามกํ นาม ปุถุชฺชนกาลกิริยาย อภาวโตฯ เตนาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ เอกํ ทฺเว ญาณานีติ เอกํ ทฺเว ปจฺจเวกฺขณญาณานิ สภาวโต อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ธมฺมตาฯ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ ตํตํมคฺควุฏฺฐาเน อุปฺปชฺชนฺติ เอวฯ เอกํ ทฺเวติ วจนํ อุปฺปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ
ธูมายนภาโว ธูมาการตา, ตถา ติมิรายนภาโวฯ
วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา
๘๘. ปสฺสมฺภิตฺวาติ โน จ สฺวาหนฺติ โน จ สุ อหํฯ ปริหายิ กุปฺปธมฺมตฺตาฯ เอตนฺติ สมาธิมตฺตสารํ, สีลมตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ กถํ โหตีติ กถํ อภินนฺทนา โหติฯ ทุกฺขํ ปตฺวาติ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุ สุขํ ปตฺเถติ ‘‘เอวํ เม ทุกฺขปริฬาโห น ภวิสฺสตี’’ติฯ ยทคฺเคนาติ เยน ภาเคนฯ ‘‘ทุกฺขํ ปตฺเถติเยวา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘สุขวิปริณาเมน หี’’ติอาทิฯ สุขวิปริวตฺเต สุขวิปริณามทุกฺขํ, ตสฺมา สุขํ อภินนฺทนฺโต อตฺถโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามฯ
อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. เขมกสุตฺตวณฺณนา
๘๙. อตฺตนิยนฺติ ทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตกํฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน ปริกฺขารชาต’’นฺติฯ ตณฺหามาโน อธิคโต อรหตฺตสฺส อนธิคตตฺตา, โน ทิฏฺฐิมาโน อธิคโต, ตถา กามราคพฺยาปาทาปิฯ อนาคามี กิร เขมกตฺเถโร, ‘‘สกทาคามี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ สนฺธาวนิกายาติ สญฺจรเณนฯ เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ คมนาคมเนนา’’ติฯ จตุกฺขตฺตุํ คมนาคมเนนาติ จตุกฺขตฺตุํ คมเนน จ อาคมเนน จฯ เตนาห – ‘‘ตํ ทิวสํ ทฺวิโยชนํ อทฺธานํ อาหิณฺฑี’’ติฯ ญตฺวาติ อชฺฌาสยํ ญตฺวาฯ เถโรติ เขมกตฺเถโรฯ
รูปเมว อสฺมีติ วทตีติ รูปกฺขนฺธเมว ‘‘อสฺมี’’ติ คาหสฺส วตฺถุํ กตฺวา วทติฯ อธิคโต ตณฺหามาโนฯ
อณุสหคโตติ ‘‘สุขุโม’’ติฯ ตโย ขารา วิย ติสฺโส อนุปสฺสนา จิตฺตสํกิเลสสฺส วิโสธนโตฯ สีลคนฺธาทีหิ คุณคนฺเธหิฯ
กเถตุนฺติ อุทฺเทสวเสน กเถตุํฯ ปกาเสตุนฺติ นิทฺเทสวเสน ตมตฺถํ ปกาเสตุํฯ ชานาเปตุนฺติ การณวเสน ชานาเปตุํฯ ปติฏฺฐาเปตุนฺติ กถาเปตุํฯ วิวฏํ กาตุนฺติ อุทาหรณํ วณฺเณตฺวา ปากฏํ กาตุํ สุวิภตฺตํ กาตุนฺติ อนฺวยโต พฺยติเรกโต สุฏฺฐุ, วิภตฺตํ กาตุํฯ อุตฺตานกํ กาตุนฺติ อุปนยนิคเมหิ ตมตฺถํ วิภูตํ กาตุํฯ อญฺเญน นีหาเรนาติ วิปสฺสนาวิมุตฺเตน จิตฺตาภินีหาเรนฯ
เขมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา
๙๐. มกฺขีติ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ เอตํ อโวจาติ ‘‘โอวทนฺตุ มํ…เป.… ปสฺเสยฺย’’นฺติ เอตํ อโวจฯ
เถรนฺติ ฉนฺนตฺเถรํฯ อตฺตโน ทุคฺคหเณน กญฺจิ อุปารมฺภมฺปิ กเรยฺยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ กิร เนสํ อโหสี’’ติอาทิฯ นิทฺโทสเมวสฺส กตฺวาติ อาทิโต อนุรูปตฺตเมว กตฺวา สทฺธมฺมํ กเถสฺสามาติฯ
ปริตสฺสนา อุปาทานนฺติ ภยปริตสฺสนา ทิฏฺฐุปาทานํฯ อนตฺตนิ สติ อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ ภยปริตสฺสนา เจว ทิฏฺฐุปาทานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ปฏินิวตฺตตีติ ยถารทฺธวิปสฺสนาโต ปฏินิวตฺตติ, นาสกฺขีติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนตสฺส วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวํ อโหสีติ ตตฺถ การณํ วทติ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทินาฯ เอวนฺติ ‘‘โก นุ โข เม อตฺตา’’ติ เอวํ น โหติฯ ตาวติกา วิสฺสตฺถีติ ‘‘มยฺหํ ธมฺมํ เทเสตู’’ติ วุตฺตวิสฺสาโส อตฺถีติ อตฺโถฯ อิทํ กจฺจานสตฺถํ อทฺทสาติ โยชนาฯ ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต, กจฺจาน, โลโก’’ติอาทิ ทิฏฺฐิวินิเวฐนาฯ ‘‘เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมา’’ติอาทิ พุทฺธพลทีปนาฯ
ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙-๑๐. ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๑-๙๒. เอตานิ อิธาคตานีติ อิมสฺมิํ วคฺเค อานีตานิ สงฺคีติกาเรหีติฯ
ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เถรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปุปฺผวคฺโค
๑. นทีสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ปพฺพเตยฺยาติ โอหารินีฯ เตนสฺสา จณฺฑโสตตํ ทสฺเสติฯ ทูรํ คจฺฉตีติ ทูรงฺคมาฯ เตนสฺสา มโหฆตํ ทสฺเสติฯ
โสเตติ วฏฺฏโสเตฯ จตูหิ คาเหหีติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตหิ จตูหิ คาเหหิฯ ปลุชฺชนตฺตาติ ฉินฺนตฺตาฯ โสกาทิพฺยสนปฺปตฺตีติ โสกาทิอนตฺถุปฺปตฺติฯ
นทีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา
๙๔. วิวทตีติ วิวาทํ กโรติฯ วทนฺโตติ อยถาสภาเวน วทนฺโตฯ วิวทติ ธมฺมตาย วิรุทฺธํ กตฺวา วทติฯ โลกธมฺโมติ ลุชฺชนสภาวธมฺโมฯ โก ปน โสติ อาห ‘‘ขนฺธปญฺจก’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ กถํ กโรมีติ เกน ปกาเรนาหํ พาลํ อชานนฺตํ กโรมิฯ เตนาห ‘‘มยฺหํ หี’’ติอาทิฯ ตถา จาห ‘‘อกฺขาโต โว มยา มคฺโค’’ติอาทิ (ธ. ป. ๒๗๕)ฯ ‘‘ตโย โลกา กถิตา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ
ปุปฺผสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา
๙๕. เกนจิ อยุชฺฌา นามฯ นิวตฺตนฏฺฐาเนติ อุทกปฺปวาหสฺส นิวตฺติตฏฺฐาเนฯ
อนุโสตาคมเนติ อนุโสตํ อาคมนเหตุ, ‘‘อนุโสตาคมเนนา’’ติ วา ปาโฐฯ อนุปุพฺเพน ปวฑฺฒิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ อุฏฺฐิตานํ ขุทฺทกมหนฺตานํ อาวเหยฺยาติ อาเนตฺวา วเหยฺยฯ การเณน อุปปริกฺเขยฺยาติ ญาเณน วีมํเสยฺยฯ ‘‘สาโร นาม กิํ ภเวยฺยา’’ติ วตฺวา สพฺพโส ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิลียิตฺวา วิทฺธํเสยฺเยวา’’ติ อาหฯ เตน รูปมฺปิ นิสฺสารตาย ภิชฺชเตวาติ ทสฺเสติฯ ยถา หิ อนิจฺจตาย อสารตาสิทฺธิ, เอวํ อสารตายปิ อนิจฺจตาสิทฺธีติ อนิจฺจตาย เอว นิจฺจสารํ ถิรภาวสารํ ธุวสารํ สามีนิวาสีการกภูตสฺส อตฺตโน วเส ปวตฺตนมฺเปตฺถ นตฺถีติ อาห ‘‘รูปมฺปิ…เป.… นิสฺสารเมวา’’ติฯ โสติ เผณปิณฺโฑฯ คหิโตปิ อุปาเยน ตมตฺถํ น สาเธติ อนรหตฺตาฯ อเนกสนฺธิฆฏิโต ตถา ตถา ฆฏิโต หุตฺวาฯ
พฺยามมตฺตมฺปิ เอตรหิ มนุสฺสานํ วเสนฯ อวสฺสเมว ภิชฺชติ ตรงฺคพฺภาหตํ หุตฺวาฯ
ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุทกพินฺทุมฺหิ ปติเตฯ อุทกตลนฺติ อุทกปิฏฺฐิํฯ อญฺญโต ปตนฺตํ อุทกพินฺทุํฯ อุทกชลฺลนฺติ สนฺตานกํ หุตฺวา ฐิตํ อุทกมลํฯ ตญฺหิ สํกฑฺฒิตฺวา ตโต อุทกํ ปุฏํ กโรติ, ตสฺมิํ ปุเฏ ปุพฺพุฬสมญฺญาฯ วตฺถุนฺติ จกฺขาทิวตฺถุํฯ อารมฺมณนฺติ รูปาทิอารมฺมณํฯ กิเลสชลฺลนฺติ ปุริมสิทฺธํ, ปฏิลพฺภมานํ วา กิเลสมลํฯ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนนฺติ ผสฺสสโมธานํฯ ปุพฺพุฬสทิสา มุหุตฺตรมณียตายฯ ยสฺมา ฆมฺมกาเล สูริยาตปสนฺตาปาภินิพฺพตฺตรสฺมิชาลนิปาเต ตาทิเส ภูมิปเทเส อิโต จิโต สมุคฺคตวาตเวคสมุทฺธฏวิรุฬฺหสงฺขาเตสุ ปริพฺภมนฺเตสุ อณุปรมาณุตชฺชาริปฺปกาเรสุ ภูตสงฺฆาเตสุ มรีจิสมญฺญา, ตสฺมา สพฺพโส สารวิรหิตาติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสา’’ติฯ ยสฺมา จ ปสฺสนฺตานํ เยภุยฺเยน อุทกากาเรน ขายติ, ตสฺมา ‘‘คเหตฺวา ปิวิตุํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นีลาทิอนุภวนตฺถายาติ นีลาทิอารมฺมณสฺส อนุภวนตฺถายฯ ผนฺทตีติ ผนฺทนาการปฺปตฺตา วิย โหติ อปฺปหีนตณฺหสฺส ปุคฺคลสฺสฯ วิปฺปลมฺเภติ อปฺปหีนวิปลฺลาสํ ปุคฺคลํฯ เตนาห ‘‘อิทํ นีลก’’นฺติอาทิฯ สญฺญาวิปลฺลาสโต หิ จิตฺตวิปลฺลาโส, ตโต ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสติฯ วิปฺปลมฺภเนนาติ วิปฺปการวเสเนว อารมฺมณสฺส ลมฺภเนนฯ วิปฺปการวเสน หิ
กุกฺกุกํ ‘‘อกุกฺกุกชาตนฺติ อนฺโต อสญฺชาตฆนทณฺฑก’’นฺติฯ น ตถา โหตีติ ยทตฺถาย อุปนีตํ, ตทตฺถาย น โหติฯ นานาลกฺขโณติ นานาสภาโวฯ สงฺขารกฺขนฺโธวาติ เอโก สงฺขารกฺขนฺโธตฺเวว วุจฺจติฯ
อสฺสาติ ปุริสสฺสฯ อปคตปฏลปิฬกนฺติ อปคตปฏลโทสญฺเจว อปคตปิฬกโทสญฺจฯ อสารภาวทสฺสนสมตฺถนฺติ อสารสฺส อสารภาวทสฺสนสมตฺถํฯ อิตฺตราติ ปริตฺตกาลา, น จิรฏฺฐิติกาฯ เตนาห ‘‘ลหุปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตนฺติ อิทญฺจ โอฬาริกวเสเนว วุตฺตํฯ ตถา หิ เอกจฺฉรกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ มายาย ทสฺสิตํ รูปํ มายาติ วุตฺตํฯ ยํกิญฺจิเทว กปาลิฏฺฐกปาสาณวาลิกาทิํฯ วญฺเจตีติ อสุวณฺณเมว สุวณฺณนฺติ, อมุตฺตเมว มุตฺตาติอาทินา วญฺเจติฯ นนุ จ สญฺญาปิ มรีจิ วิย วิปฺปลมฺเภติ วญฺเจติ, อิทมฺปิ วิญฺญาณํ มายา วิย วญฺเจตีติ โก อิเมสํ วิเสโสติ? วจนตฺโถ เนสํ สาธารโณฯ ตถาปิ สญฺญา อนุทกํเยว อุทกํ กตฺวา คาหาเปนฺตี, อปุริสญฺเญว ปุริสํ กตฺวา คาหาเปนฺตี วิปฺปลมฺภนวเสน อปฺปวิสยา, วิญฺญาณํ ปน ยํ กิญฺจิ อตํสภาวํ ตํ กตฺวา ทสฺเสนฺตี มายา วิย มหาวิสยาฯ เตนาห ‘‘ยํกิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ เอวมฺปีติ อติวิย ลหุปริวตฺติภาเวนปิ มายาสทิสนฺติฯ
เทสิตาติ เอวํ เทสิตา เผณปิณฺฑาทิอุปมาหิฯ
ภูริ วุจฺจติ ปถวี, สณฺหฏฺเฐน วิปุลฏฺเฐน จ ภูริสทิสปญฺญตาย ภูริปญฺโญฯ เตนาห ‘‘สณฺหปญฺเญน เจวา’’ติอาทิฯ กิมิคณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อเนกคิชฺฌาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ปเวณีติ ธมฺมปพนฺโธฯ พาลลาปินี ‘‘อหํ มมา’’ติอาทินาฯ เสสธาตุโย คเหตฺวาว ภิชฺชติ เอกุปฺปาเทกนิโรธตฺตา, วตฺถุรูปนิสฺสยปจฺจยตฺตา ‘‘อย’’นฺติ น วิสุํ คหิตํฯ วธภาวโตติ วธสฺส มรณสฺส อตฺถิภาวโตฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํฯ
เผณปิณฺฑูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔-๖. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๖-๙๘. สสฺสตํ สสฺสติโย, สิเนรุอาทโยฯ ตาหิ สมํ สมกาลํฯ อเนนาติ ภควตาฯ นยิทนฺติ เอตฺถ ย-กาโร ปทสนฺธิกโร, อิทนฺติ นิปาตปทํฯ ตํ ปน เยน เยน สมฺพนฺธียติ, ตํ ติลิงฺโคว โหตีติ ‘‘อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘น ปญฺญาเยยฺยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘มคฺโค หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวฏฺเฏนฺโตติ วินิวฏฺเฏนฺโต อปฺปวตฺติํ กโรนฺโตฯ
ราชธานีติ รญฺโญ นิวาสนครํฯ สุตฺตมยนฺติ จิตฺตวณฺณวฏฺฏิกามยํฯ
โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา
๙๙. ยํ มหาสมุทฺโทติ เอตฺถ ยนฺติ สมยสฺส ปจฺจามสนํฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ โส จ สมโย อยนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต’’ติ อาหฯ ปริจฺเฉทํ น วทามิ ปริจฺเฉทการิกาย อคฺคมคฺควิชฺชาย อนธิคตตฺตาฯ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล อสวสภาวโตฯ คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิพนฺโธฯ สกฺกาโย ตสฺส อสวสภาวโตฯ ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนนฺติ ‘‘สนฺตาเน สตฺตโวหาโร’’ติ ตํ ตโต อญฺญํ กตฺวา เภเทน นิทฺเทโสฯ
คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตายาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย นิสฺสาเยว ปวตฺตติ ตโต อตฺตานํ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ จิตฺตสํกิเลเสเนวาติ ทสวิธกิเลสวตฺถุวเสน จิตฺตสฺส สํกิลิฏฺฐภาเวนฯ อริยมคฺคาธิคมเนน จิตฺตสฺส โวทานตฺตา โวทายนฺติ วิสุชฺฌนฺติฯ
วิจรณจิตฺตนฺติ สงฺขานามาติ เอวํนามกาฯ พฺราหฺมณปาสณฺฑิกาติ ชาติยา พฺราหฺมณา, ฉนฺนวุติยา ปาสณฺเฑสุ ตํ สงฺขาสญฺญิตํ ปาสณฺฑํ ปคฺคยฺห วิจรณกาฯ ปฏโกฏฺฐกนฺติ ทุสฺสาปณกํฯ ทสฺเสนฺตาติ ยถาคติกมฺมวิปากจิตฺตตํ ทสฺเสนฺตา ตํ จิตฺตนฺติ ตํ ปฏโกฏฺฐกจิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จินฺเตตฺวา กตตฺตาติ ‘‘อิมสฺส รูปสฺส เอวํ หตฺถปาทา, เอวํ มุขํ ลิขิตพฺพํ, เอวํ อาการวตฺถคฺคหณานิ, เอวํ กิริยาวิเสสา, เอวํ กิริยาวิภาคํ, สตฺตวิเสสานํ วิภาคํ กาตพฺพ’’นฺติ ตสฺส อุพฺพตฺตนขิปนปวตฺตนาทิปโยชนญฺจาติ สพฺพเมตํ ตถา จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน มนสา จินฺติตํ นามฯ อุปายปริเยสนจิตฺตนฺติ ‘‘หตฺถปาทา เอวํ ลิขิตพฺพา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตอุปายสฺส เจว ปุพฺเพ ปวตฺตสฺส ภูมิปริกมฺมวณฺณธาตุสมฺมาโยชนุปายสฺส จ วเสน ปวตฺตํ จิตฺตํฯ ตโตปิ จิตฺตตรนฺติ ตโต จิตฺตกมฺมโตปิ จิตฺตตรํ จิตฺตกาเรน จินฺติตปฺปการานํ สพฺเพสํเยว จิตฺตกมฺเม อนิปฺผชฺชนโตฯ กมฺมจิตฺเตนาติ กมฺมวิญฺญาเณนฯ กมฺมจิตฺเตนาติ วา กมฺมสฺส จิตฺตภาเวนฯ โส กมฺมสฺส วิจิตฺตภาโว ตณฺหาวเสน ชายตีติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐสาลินีฏีกายํ วิภาวิโตฯ เอวํ จิตฺตาติ เอวํ จิตฺตรูปวิเสสาฯ โยนิํ อุปเนตีติ ตํ ตํ อณฺฑชาทิเภทํ โยนิวิเสสํ ปาเปติ วณฺณวิเสโส วิย ผลิกมณิกํฯ น หิ วิเสสา หิตวิจิตฺตสามตฺถิยกมฺมํ โยนิํ อุปเนติ, ตสฺส ตสฺส วิปากุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวติ ยํ ยํ โยนิํ กมฺมํ สตฺเต อุปเนติ, ตํตํโยนิมูลโก เตสํ สตฺตานํ จิตฺตวิจิตฺตภาโวฯ เตนาห ‘‘โยนิอุปคตา’’ติอาทิฯ สทิสจิตฺตาว สทิสจิตฺตภาวา เอวฯ อิตีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อุปฺปฏิปาฏิยา นิคมนํฯ
ติรจฺฉานคตจิตฺตภาวโต จิตฺตสฺเสว สวิเสสํ จิตฺตภาวกรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จิตฺตํ นาเมตํ จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สหชาตธมฺมจิตฺตตายาติ ราคาทิสทฺธาทิธมฺมวิจิตฺตภาเวนฯ ภูมิจิตฺตตายาติ อธิฏฺฐานจิตฺตตายฯ กมฺมนานตฺตํ มูลํ การณํ เอเตสนฺติ กมฺมนานตฺตมูลกา, เตสํฯ ลิงฺคนานตฺตํ อิตฺถิลิงฺคาทินานตฺตวเสน เจว ตํตํสณฺฐานนานตฺตวเสน จ เวทิตพฺพํฯ สญฺญานานตฺตํ อิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสาทิสญฺญานานตฺตวเสน โวหารนานตฺตํ ติสฺโสติอาทิโวหารนานตฺตวเสนฯ จิตฺตานํ วิจิตฺตานํฯ ตํตํโวหารนานตฺตมฺปิ จิตฺเตเนว ปญฺญปียติฯ รงฺคชาตรูปสมุฏฺฐาปนาทินา วตฺถํ รญฺชยตีติ รชโก, วณฺณกาโรฯ ปุถุชฺชนสฺส อตฺตภาวสญฺญิตรูปสมุฏฺฐาปนตา นิยตา เอกนฺติกาติ ปุถุชฺชนคฺคหณํฯ ‘‘อภิรูปํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ
ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑. อตฺถสฺสาติ หิตสฺสฯ อสาธิกา ‘‘ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ อนนุยุตฺตสฺส อิตราติ สุกฺกปกฺขอุปมาฯ สาธิกา ภาวนาโยคสฺส อนุยุตฺตตฺตาฯ ตญฺหิ ตสฺส สาธิกา เวทิตพฺพาฯ สมฺภาวนตฺเถติ ปรมตฺถสมฺภาวเนฯ เอวญฺหิ กณฺหปกฺเขปิ อปิสทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ สมฺภาวนตฺเถติ วา ปริกปฺปนตฺเถติ อตฺโถฯ สงฺขาตพฺเพ อตฺเถ อนิยมโต วุจฺจมาเน สงฺขาโต อนิยมตฺโถ วาสทฺโท วตฺตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อูนาธิกานีติ อูนานิปิ อธิกานิปิ กิญฺจาปิ โหนฺติ, เอกํโส ปน คเหตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วจนํ สนฺธาย ‘‘วจนสิลิฏฺฐตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาทนขสิขาหิ อโกปนวเสน สมฺมา อธิสยิตานิฯ อุตุนฺติ อุณฺหอุตุํ กายุสฺมาวเสนฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ ภาวิตานีติ กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณน อิมํ อปฺปมาทํ กตฺวาฯ โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ อนนฺตราเยน ตโต นิกฺขมิตุํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เต หี’’ติอาทิมาหฯ สยมฺปีติ อณฺฑานิฯ ปริณามนฺติ ปริปกฺกํ พหินิกฺขมนโยคฺคตํฯ
ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถนฯ สํสนฺทิตฺวา สมฺมา โยเชตฺวาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน ญาณสฺส ติกฺขาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ ญาณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน สูรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโว ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโลฯ วฑฺฒิตกาโลติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากาโลฯ อนุโลมฏฺฐานสฺส หิ วิปสฺสนา คหิตคพฺภา นาม ตทา มคฺคคพฺภสฺส คหิตตฺตาฯ ตชฺชาติกนฺติ ตสฺส วิปสฺสนานุโยคสฺส อนุรูปํฯ สตฺถาปิ คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ ภินฺทาเปติฯ
โอลมฺพกสงฺขาตนฺติ โอลมฺพกสุตฺตสงฺขาตํฯ ปลนฺติ ตสฺส สุตฺตสฺส นามํฯ ธาเรตฺวาติ ทารูนํ เหยฺยาทิชานนตฺถํ อุปเนตฺวาฯ ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ เอเตน ปเลน คณฺฑหาโร ‘‘ปลคณฺโฑ’’ติ ปจฺฉิมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ คหณฏฺฐาเนติ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺฐาเนฯ สมฺมเทว เขปียนฺติ เอเตน กายทุจฺจริตาทีนีติ สงฺเขโป, เตนฯ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ทิวเส ทิวเส อาสวานํ ปริกฺขโย อิธ ‘‘วิปสฺสนายานิสํโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ เหมนฺติเกน กรณภูเตนฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, เหมนฺติเกติ อตฺโถฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธผลานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติฯ
มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ สภาวคมฺภีรภาวโตฯ นาวา วิย โยคาวจโร มโหฆุตฺตรณโตฯ ปริยาทานํ วิยาติ ปริโต อปริปูรณํ วิยฯ ขชฺชมานานนฺติ สงฺขาทนฺเตน วิย อุทเกน เขปิยมานานํ ตนุภาโวติ ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺติยา อสมตฺถตาย ทุพฺพลภาโวฯ วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหีติ วิปสฺสนาญาณสมุฏฺฐิเตหิ ปีติปาโมชฺเชหิฯ โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเนติ วิวิธปฏิปตฺติยา อุกฺขายมาเน ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปกฺขายมาเนฯ ทุพฺพลตา ทีปิตา ‘‘อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ
วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒. ภาเวนฺตสฺสาติ วิปสฺสนาย มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ เตนาห – ‘‘สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิฯ สนฺตาเนตฺวาติ กสนฏฺฐานํ กิเลสาติ อุปกฺกิเลสปฺปเภทา กิเลสาฯ อนิจฺจสญฺญาญาเณนาติ อนิจฺจสญฺญาสหคเตน ญาเณนฯ
ลายนนฺติ ลายนํ วิย นยนํ วิย นิจฺโฉฏนํ วิย จ อนิจฺจสญฺญาญาณํฯ อิมินา อตฺเถนาติ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปาฬิยา อตฺเถน, อุปมา สํสนฺเทตพฺพาติ เอตฺถ ปพฺพชลายโก วิย โยคาวจโรฯ ลายนาทินา ตสฺส ตตฺถ กตกิจฺจตาย ปริตุฏฺฐิ วิย อิมสฺส กิเลเส สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน กาลสฺส วีตินามนาฯ
กูฏํ คจฺฉนฺตีติ ปาริมนฺเตน กูฏํ คจฺฉนฺติฯ กูฏํ ปวิสนภาเวนาติ กูฏจฺฉิทฺทํ อคฺเคน ปวิสนวเสนฯ สโมสริตฺวาติ ฉิทฺเท อนุปวิสนวเสน จ อาหจฺจ อวฏฺฐาเนน จ สโมสริตฺวา ฐิตาฯ กูฏํ วิย อนิจฺจสญฺญา อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อวฏฺฐานสฺส มูลภาวโตฯ โคปานสิโย วิย จตุภูมกกุสลา ธมฺมา อนิจฺจสญฺญามูลกตฺตาฯ กูฏํ อคฺคํ สพฺพโคปานสีนํ ตถาอธิฏฺฐานสฺส ปธานการณตฺตาฯ อนิจฺจสญฺญา อคฺคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนิจฺจสญฺญา โลกิยาติ อิทํ อนิจฺจสญฺญานุปสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน อธิคตอริยมคฺเค อุปฺปนฺนสญฺญา อนิจฺจสญฺญาติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. ๓๕๗, ๓๖๐) ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ สญฺญํ ภาเวตี’’ติอาทินา สญฺญาปิ อุทฺธฏาฯ สพฺพาสุ อุปมาสูติ มูลสนฺตานอุปมาทีสุ ปญฺจสุ อุปมาสุฯ ปุริมาหีติ กสฺสกปพฺพชลายนอมฺพปิณฺฑิอุปมาหิ อนิจฺจสญฺญาย กิจฺจํ วุตฺตํ มูลสนฺตานกปทาลนปพฺพชลายนวณฺฏจฺเฉทนปเทเสน ปจฺฉิมาหิ พลํ ทสฺสิตํ ปฏิปกฺขาติภาวสฺส โชติตตฺตาฯ
อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปุปฺผวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๑๑. อนฺตวคฺโค
๑. อนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. อญฺญมญฺญํ อนฺโต, ภาโคติ อาห ‘‘อนฺตาติ โกฏฺฐาสา’’ติฯ ‘‘สกฺกายนิโรธนฺโต’’ติ นิโรธปจฺจยสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา’’ติฯ อนฺโตติ…เป.… อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ ยถานุโลมเทสนตฺตา สุตฺตนฺตเทสนายฯ
อนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒-๓. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๔-๑๐๕. ทุติยมฺปีติ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ ปฐมสุตฺตเมว, อถ โข ทุติยมฺปีติฯ
ตติยมฺปิ ตเถวาติ อิมินา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา’’ติ อิทํ อุปสํหรติฯ
ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๖. ปริญฺเญยฺเยติ เอตฺถ ติสฺโส ปริญฺญา ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติฯ ตาสุ ญาตปริญฺญา ยาวเทว ตีรณปริญฺญตฺถาฯ ตีรณปริญฺญา จ ยาวเทว ปหานปริญฺญตฺถาติ ‘‘ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพ’’ติ, ปหาตพฺเพติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา – ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริญฺญา? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย’’ติ, ตสฺมา สมติกฺกมนฺติ, สมติกฺกนฺตํ ปหานสฺส อุปายํฯ สมติกฺกมิตฺวา ฐิตนฺติ ปชหิตฺวา ฐิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๑๐. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๗-๑๑๒. จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนํ สมุทยาทีนญฺจ เทสิตตฺตาฯ
กิเลสปฺปหานํ กถิตํ ราคปฺปหานสฺส โชติตตฺตาฯ
สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. ธมฺมกถิกวคฺโค
๑-๒. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓-๑๑๔. ยาวตาติ ยสฺมาฯ อิมาย…เป.… สมนฺนาคโตติ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาย จตูสุ อริยสจฺเจสุ อญฺญาณสภาวาย อวิชฺชาย สมฺโมเหน สมนฺนาคโตฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน การเณน อวิชฺชาคโต สมงฺคีภูเตน อุปคโต, อวิชฺชาย วา อุเปโต นาม โหติฯ
ทุติเยปีติ วิชฺชาสุตฺเตฯ ‘‘วิชฺชาวเสน เทสนา’’ติ อยเมว วิเสโสติ อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ
อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕. ปฐเมน ธมฺมกถิโก กถิโต ‘‘ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ทุติเยน เสขภูมิ กถิตา ‘‘ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตติเยน อเสขภูมิ กถิตา ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ธมฺมกถิกํ ปุจฺฉิเตน ภควตาฯ วิเสเสตฺวาติ ธมฺมกถิกภาวโต วิเสเสตฺวา อุกฺกํเสตฺวาฯ ทฺเว ภูมิโยติ เสกฺขาเสกฺขภูมิโยฯ
ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. ตีณิ วิสฺสชฺชนานีติ ยถาปุจฺฉํ ตีณิ วิสฺสชฺชนานิฯ
ทุติยธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๙. พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๗-๑๒๑. ตีรํ วุจฺจติ วฏฺฏํ โอริมตีรนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อถายํ อิตรา ปชา, ตีรเมวานุธาวตี’’ติ (ธ. ป. ๘๕)ฯ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สํสารสฺส ปาริมนฺติ กตฺวาฯ พทฺโธติ อนุสยปฺปหานสฺส อกตตฺตา กิเลสพนฺธเนน พทฺโธ, สุกฺกปกฺเขปิ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาย รูปาทิพนฺธนสฺส ปฏิกฺเขปมตฺตเมว วุตฺตํ, น วิโมกฺขนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขํ กถิตนฺติ ‘‘ตีรทสฺสี ปารทสฺสี, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ อาคตตฺตา วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิกนฺติ วตฺตุํ สกฺกาฯ
ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ
พนฺธนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. อาพาธฏฺเฐนาติ อาทิโต อุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย พาธนฏฺเฐน รุชนฏฺเฐนฯ อนฺโตโทสฏฺเฐนาติ อพฺภนฺตเร เอว ทุสฺสนฏฺเฐน กุปฺปนฏฺเฐนฯ ขณนฏฺเฐนาติ สสนฏฺเฐนฯ ทุกฺขฏฺเฐนาติ ทุกฺขมตฺตา วิสภาคํ …เป.… ปจฺจยฏฺเฐนาติ ยถาปวตฺตมานานํ ธาตาทีนํ วิสภาคภูตมหาภูตสมุฏฺฐานสฺส อาพาธสฺส ปจฺจยภาเวนฯ อสกฏฺเฐนาติ อนตฺตนิยโตฯ ปลุชฺชนฏฺเฐนาติ ปการโต ภิชฺชนฏฺเฐนฯ สตฺตสุญฺญตฏฺเฐนาติ สตฺตสงฺขาตอตฺตสุญฺญตฏฺเฐนฯ อตฺตาภาเวนาติ ทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาเวนฯ สุญฺญโต อนตฺตโตติ เอตฺถ ‘‘ปรโต’’ติ ปทสฺส สงฺคโห กาตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘ทฺวีหิ อนตฺตมนสิกาโร’’ติ วตฺตพฺพํฯ
สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. ตถา เอกาทสเมติ เอตฺถ ตถา-สทฺเทน ‘‘อุตฺตานเมวา’’ติ อิทํ อากฑฺฒติฯ อิธาติ เอกาทสเมฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคหธารณปริจยมนสิการวเสน ปวตฺตญาณํ กมฺมฏฺฐานสุตวเสน นิปฺผชฺชนโต ‘‘สุต’’นฺติ วุตฺตํฯ
สุตวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒-๑๓. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๔-๑๒๕. ราหุโลวาทสทิสานีติ ราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๑๓ อาทโย) อาคตสุตฺตสทิสานิฯ
กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ธมฺมกถิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๓. อวิชฺชาวคฺโค
๑-๑๐. สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๖-๑๓๕. อิมสฺมินฺติ จตุสจฺจเมว กถิตํ, ตสฺมา เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ
สมุทยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๔. กุกฺกุฬวคฺโค
๑-๑๔. กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓๖-๑๔๙. อนฺโต อคฺคิ มหนฺโต ฉาริกราสิ, ตตฺถ อุกฺกุฬวิกุลโต อกฺกมนฺตํ ยาว เกสคฺคํ อนุทหตาย กุจฺฉิตํ กุฬนฺติ กุกฺกุฬํ กุกฺกุฬํฯ อนิจฺจลกฺขณาทีนีติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณานิฯ
กุกฺกุฬสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กุกฺกุฬวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๕. ทิฏฺฐิวคฺโค
๑-๙. อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๐-๑๕๘. ปจฺจยํ กตฺวาติ อภินิเวสปจฺจยํ กตฺวาฯ อาทิสทฺเทน มิจฺฉาทิฏฺฐิสกฺกายทิฏฺฐิอตฺตานุทิฏฺฐิ สญฺโญชนาภินิเวส-วินิพนฺธอชฺโฌสานานิ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ อภินิเวสา ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ วินิพนฺธา ‘‘กาเย อวีตราโค โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๒๐; ม. นิ. ๑.๑๘๖) อาคตเจตโสวินิพนฺธา อชฺโฌสานาติ ตณฺหาทิฏฺฐิชฺโฌสานานิฯ เสสานิ สุวิญฺเญยฺยาเนวฯ
อชฺฌตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐.อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๕๙. ธรมานกาเลติ ชีวมานกาเลฯ ปหานํ อปสฺสนฺโตติ เถรสฺส กิร ภควติ เปมํ อธิมตฺตํฯ จิตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ จิตฺตํ อาราเธสฺสามิฯ คนฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา สปลิโพโธฯ จิตฺตํ สมฺปหํสมาโนติ จิตฺตสฺส วิโพธโนฯ วิมุตฺติ…เป.… ชาโต อายติํ ปฏิเวธปจฺจยตฺตา, น ปน ตทา วิเสสาวหภาวา นิพฺเพธภาคิโยฯ
อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทิฏฺฐิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุปริปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย
ขนฺธสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ