ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
สํยุตฺตนิกาเย
สฬายตนวคฺคฏีกา
๑. สฬายตนสํยุตฺตํ
๑. อนิจฺจวคฺโค
๑. อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑. จกฺขตีติ จกฺขุ, ญาณํ, ยถาสภาวโต อารมฺมณสฺส ชานเนน สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ตถา มํสจกฺขุฯ ตมฺปิ หิ รูปทสฺสเน จกฺขตีติ จกฺขุฯ พุทฺธานํเยว จกฺขูติ พุทฺธจกฺขุ, อสาธารณโต หิ สตฺตสนฺตาเนสุ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ อนุโลมิกญาณยถาภูตญาณานญฺเจว กามราคานุสยาทีนญฺจ ยาถาวโต วิภาวิตญาณํ อาสยานุสยญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจฯ เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา จตุสจฺจธมฺเมสุ วุตฺตากาเรน ปวตฺติยา ธมฺเม จกฺขูติ ธมฺมจกฺขุ, ตถา เตสํ ผลานิ ตํตํปฏิปกฺเขสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานวเสน สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธพฺพโต เทวานํ ทิพฺพจกฺขุ วิยาติ ตํ ทิพฺพจกฺขุ, อภิญฺญาวิเสโสฯ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา รูปทสฺสนโต ‘‘อาโลกผรเณนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาที’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕) นเยน
ปจฺจยภูเตหิ เอเตหิ อภิสมฺภรียนฺตีติ สมฺภารา, อุปตฺถมฺภภูตา จตุสมุฏฺฐานิกรูปาฯ สห สมฺภาเรหีติ สสมฺภารํฯ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสีทตีติ ปสาโทฯ อกฺขิกูปเก อกฺขิปฏเลหีติ อุโภหิ อกฺขิทเลหิฯ สมฺภโวติ อาโปธาตุเมว สมฺภวภูตมาหฯ อิธ ‘‘เตรส สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๙๖) ปน สณฺฐาเนน สทฺธิํ ‘‘จุทฺทส สมฺภารา’’ติ อาคตํฯ ตตฺถ สณฺฐานนฺติ วณฺณายตนเมว ปริมณฺฑลาทิสณฺฐานภูตํฯ วิสุํ วจนํ ปน เนสํ ตถาภูตานํ อตถาภูตานญฺจ อาโปธาตุวณฺณายตนานํ ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ วิชฺชมานตฺตาฯ สมฺภวสฺส จตุธาตุนิสฺสิเตหิ สห วุตฺตสฺส ธาตุตฺตยนิสฺสิตตา โยเชตพฺพาฯ ทิฏฺฐิมณฺฑเลติ อภิมุขํ ฐิตานํ ปฏิพิมฺพปญฺญายนฏฺฐานภูเต จกฺขุสญฺญิตาย ทิฏฺฐิยา ปวตฺติฏฺฐานภูเต มณฺฑเลฯ สนฺนิวิฏฺฐนฺติ เอเตน จกฺขุปสาทสฺส อเนกกลาปคตภาโว ทสฺสิโตฯ ตถา หิ โส สตฺต อกฺขิปฏลานิ อภิพฺยาเปตฺวา วตฺตติฯ ยสฺมา โส สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ฐิเตหิ อตฺตโน นิสฺสยภูเตหิ กตูปการํ ตํนิสฺสิเตเหว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺฐาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ รูปทสฺสนสมตฺถนฺติ อตฺตานํ นิสฺสาย ปวตฺตวิญฺญาณสฺส วเสน รูปายตนทสฺสนสมตฺถํฯ วิตฺถารกถาติ ตสฺส จกฺขุโน โสตาทีนญฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน เจว ลกฺขณาทิวเสน จ วิตฺถารกถาฯ
สมฺมสนจารจิตฺตนฺติ วิปสฺสนาย ปวตฺติฏฺฐานภูตํ วิปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํฯ เกจิ ‘‘วิปสฺสนุปคตกิริยมยจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ ตีณิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตสฺส ปาปนวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ
อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒-๓. อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๒-๓. ทฺเว ลกฺขณานีติ ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิฯ เอกํ ลกฺขณนฺติ อนตฺตลกฺขณํฯ เสสานีติ วุตฺตาวเสสานิ ลกฺขณานิฯ เตหีติ เยหิ ทุติยตติยานิ สุตฺตานิ เทสิตานิ, เตหิฯ สลฺลกฺขิตานีติ สมฺมเทว อุปธาริตานิฯ เอตฺตเกนาติ ทฺวินฺนํ เอกสฺเสว วา ลกฺขณสฺส กถเนนฯ
อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔-๖. พาหิรานิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา
๔-๖. วุตฺตสทิโสวาติ ‘‘ทฺเว ลกฺขณานี’’ติอาทินา วุตฺตสทิโส เอวฯ นโยติ อติเทสนโยฯ
พาหิรานิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๑๒. อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตาทิวณฺณนา
๗-๑๒. สลฺลกฺเขตฺวาติ อตีตานาคตานํ อวิชฺชมานตฺตา คาหสฺส ทฬฺหตาย สลฺลกฺเขตฺวาฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วิชฺชมานตฺตา พลวตา ตณฺหาทิคาเหน วิปสฺสนาวีถิํ ปฏิปาเทตุํ กิลมนฺตานํ วิเนยฺยานํ วเสนฯ
อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อนิจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ยมกวคฺโค
๑-๔. ปฐมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓-๑๖. ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ อายตนานํ วเสน เทสนา เอกรสาวาติ ‘‘ปฐมทุติเยสู’’ติ เอกชฺฌํ ปทุทฺธาโร กโตฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ อตฺตานมธิ อชฺฌตฺตํ, ตปฺปริยาปนฺนตฺตา ตตฺถ ภวานิ อชฺฌตฺติกานิ, เตสํ อชฺฌตฺติกานํฯ อชฺฌตฺตญฺจ ‘‘อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน อชฺฌตฺติกาน’’นฺติฯ เตสํ จกฺขาทีนํ อชฺฌตฺเตสุปิ อชฺฌตฺติกภาโว อธิกสิเนหวตฺถุตายาติ อาห ‘‘ฉนฺทราคสฺส อธิมตฺตพลวตายา’’ติฯ อิทานิ ตตฺถ ตมตฺถํ ปฏิโยคินา สทฺธิํ อุทาหรณวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘มนุสฺสานํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานเมวฯ พาหิรานีติ อชฺฌตฺติกโต พหิ ภวานิฯ
ปฐมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๖. ปฐมโนเจอสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗-๑๘. นิกฺขนฺตาติ โลกโต นิกฺขนฺตาฯ วิสํยุตฺตา สํโยคเหตูนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา โน สํยุตฺตาฯ โน อธิมุตฺตาติ น อุสฺสุกฺกชาตาฯ วิมริยาที…เป.… เจตสาติ วิคตกิเลสวฏฺฏมริยาทตาย นิมฺมริยาทีกเตน จิตฺเตนฯ จตุสจฺจเมว กถิตํ จกฺขาทีนํ อสฺสาทาทิโน กถิตตฺตาฯ
ปฐมโนเจอสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๑๐. ปฐมาภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๙-๒๒. วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํ อภินนฺทนานํ อุปฺปาทนิโรธานญฺจ วเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ อนุปุพฺพกถาติ อาทิโต ปฏฺฐาย ปทตฺถวณฺณนาฯ เนสนฺติ สุตฺตานํฯ
ปฐมาภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ยมกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สพฺพวคฺโค
๑. สพฺพสุตฺตวณฺณนา
๒๓. สพฺพ-สทฺโท ‘‘สพฺพสพฺพ’’นฺติ, สพฺพเมว หุตฺวา สพฺพนฺติ อตฺโถฯ อายตนภาวํ สพฺพํ อายตนสพฺพํ, เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ
ตสฺส น อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติฯ อิธาติ นิปาตมตฺตํ, อิธ วา สเทวเก โลเก, ทสฺสนภูเตน ญาเณน อทิฏฺฐํ นาม กิญฺจิ นตฺถีติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ อนุมานวิสยํ นุ โข กถนฺติ อาห ‘‘อโถ อวิญฺญาต’’นฺติฯ อญฺเญสํ อปจฺจกฺขมฺปิ อวิญฺญาตํ ตสฺส กิญฺจิ นตฺถีติ อทิฏฺฐํ อวิญฺญาตํ นตฺถิฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตเมว เญยฺยํ คหิตํ, อนาคตํ นุ โข กถนฺติ อาห – ‘‘อชานิตพฺพ’’นฺติ, ตสฺส กิญฺจิ นตฺถีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ชานิตุํ ญาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นาม ตสฺส กิญฺจิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ อภิญฺญาสี’’ติอาทิฯ
สกลสฺส สกฺกายธมฺมสฺส ปริคฺคหิตตฺตา สกฺกายสพฺพํฯ สพฺพธมฺเมสูติ ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ อารมฺมณภูเตสุ สพฺเพสุ ธมฺเมสุฯ ยสฺมา ฉสุปิ อารมฺมเณสุ คหิเตสุ ปเทสสพฺพํ นาม น โหติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺจารมฺมณมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปเทสสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ น ปาปุณาติ ตสฺส เตภูมกธมฺเมสุ เอกเทสสฺส อสงฺคณฺหนโตฯ สกฺกายสพฺพํ อายตนสพฺพํ น ปาปุณาติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อสงฺคณฺหนโตฯ อายตนสพฺพํ สพฺพสพฺพํ น ปาปุณาติฯ ยสฺมา อายตนสพฺเพน จตุภูมกธมฺมาว ปริคฺคหิตา, น ลกฺขณปญฺญตฺติโย, ยสฺมา สพฺพสพฺพํ ทสฺเสนฺเตน พุทฺธญาณวิสโย ทสฺสิโต, ตสฺมา ‘‘สพฺพสพฺพํ น ปาปุณาตี’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘กสฺมา…เป.… นตฺถิตายา’’ติ สพฺพํ ญาตารมฺมเณเนว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ กตํฯ ‘‘อายตนสพฺเพปิ อิธ วิปสฺสนุปคธมฺมาว คเหตพฺพา อภิญฺเญยฺยนิทฺเทสวเสนปิ สมฺมสนจารสฺเสว อิจฺฉิตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ
ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อิทํ สพฺพํ นาม น โหตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ ตสฺสาติ ‘‘อญฺญํ สพฺพํ ปญฺญาเปสฺสามี’’ติ วทนฺตสฺสฯ วาจาย วตฺตพฺพวตฺถุมตฺตกเมวาติ วญฺฌาปุตฺตคคนกุสุมาทิวาจา วิย เอตสฺส วาจาย เกวลํ วตฺตพฺพวตฺถุกเมว ภเวยฺย, น อตฺโถ, วจนมตฺตกเมวาติ อตฺโถ อติกฺกมิตฺวาติ อนามสิตฺวา อคฺคเหตฺวาฯ ตํ กิสฺส เหตูติ วิฆาตาปชฺชนํ เกน เหตุนาฯ ยถา ตํ อวิสยสฺมินฺติ ยถา อญฺโญปิ โกจิ อวิสเย วายมนฺโต, เอวนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ วุตฺตการณเมว อุปนยนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ การโณปนยนญฺจ การณเมวาติ ‘‘ยถาติ การณวจน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘เอวํ อิมสฺมิมฺปิ อวิสเย’’ติอาทิฯ
สพฺพสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปหานสุตฺตวณฺณนา
๒๔. สพฺพสฺสาติ ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตสฺสฯ ปหานายาติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปหานวเสน จกฺขุสมฺผสฺสนฺติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตผสฺสํฯ มูลปจฺจยนฺติ มูลภูตํ ปจฺจยํ กตฺวา, สหชาตเวทนาย จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอเสว นโยติ อปเทเสน ‘‘โสตสมฺผสฺสํ มูลปจฺจยํ กตฺวา’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อารมฺมณนฺติ ธมฺมารมฺมณํฯ สหาวชฺชนกชวนนฺติ สหมโนทฺวาราวชฺชนกํ ชวนํฯ ตํปุพฺพกตฺตา มโนวิญฺญาณผสฺสเวทนานํ มูลปจฺจยภูตา สพฺเพสฺเวว จกฺขุทฺวาราทีสุ วุตฺติตฺตา ตทนุรูปโต ‘‘ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ สหาวชฺชนเวทนาย ชวนเวทนา ‘‘เวทยิต’’นฺติ อธิปฺเปตา, ภวงฺคสมฺปยุตฺตาย ปน เวทนาย คหเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ภวงฺคโต อโมเจตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน สทฺธิํเยว อาวชฺชนํ คเหตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยา ปเนตฺถ เทสนาติ ยา เอตฺถ ‘‘ปหานายา’’ติอาทินา ปวตฺตเทสนา สตฺถุ อนสิฏฺฐิ อาณาฯ อยํ ปณฺณตฺติ นาม ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปการโต ญาปนโตฯ เอตฺถ สพฺพคฺคหเณน สพฺเพ สภาวธมฺมา คหิตา, ปญฺญตฺติ ปน กตมาติ วิจารณาย ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยา ปเนตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา
๒๕. อภิญฺญาติ สพฺพนฺติ อายตนสพฺพํฯ ตญฺหิ อภิญฺเญยฺยํฯ อภิชานิตฺวาติ อภิญฺญาย ชานิตฺวาฯ ปริชานิตฺวาติ ตีรณปริญฺญาย อนิจฺจาทิโต ปริชานิตฺวาฯ ปชหนตฺถายาติ ปหานปริญฺญาย อนวเสสโต ปชหนายฯ
อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา
๒๖. ‘‘อภิชาน’’นฺติอาทินา เอตฺถ ภควา ปฐมํ กณฺหปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สุกฺกปกฺขํ ทสฺเสติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนฯ เตเนตฺถ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ
ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา
๒๗. จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพธมฺโม ‘‘เหฏฺฐา คหิตรูปเมวา’’ติฯ อิธ อนาปาถคตํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เหฏฺฐา อาปาถคตมฺปิ อนาปาถคตมฺปิ คหิตเมว ‘‘เย จ รูปา’’ติ อนวเสสโต วุตฺตตฺตาฯ เต หิ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา สห จกฺขุวิญฺญาเณน วิญฺญาตพฺพตฺตาฯ ตถา หิ จกฺขุวิญฺญาณํ เตหิ เอกุปฺปาทํ เอกวตฺถุกํ เอกนิโรธํ เอการมฺมณเมวฯ เสสปเทสูติ เสเสสุ ‘‘ยญฺจ โสตํ เย จ สทฺทา’’ติอาทินา อาคเตสุ กณฺหปกฺเข ปญฺจสุ, สุกฺกปกฺเข ฉสุปิ ปเทสุฯ เอเสว นโยติ ยฺวายํ ‘‘เหฏฺฐา คหิตรูปเมว คณฺหิตฺวา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอโส เอว ตตฺถปิ อตฺถวณฺณนานโยฯ
ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๘. คยานามิกาย คยายํ วิหรตีติ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ คยาคามสฺส หิ อาสนฺเน คยาสีสนามเก ปิฏฺฐิปาสาเณ ภควา ตทา วิหาสิฯ เตนาห ‘‘ภควา ตตฺถ วิหรตี’’ติฯ
ตตฺราติ ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ เย ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ยถา จายํ เทสนา เตสํ สปฺปายา ชาตา, ตตฺร ตสฺมิํ อตฺถทฺวเย วิภาเวตพฺเพ อยํ อนุปุพฺพิกถา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย อนุปฏิปาฏิกถาฯ อิโตติ อิมสฺมา กปฺปโตฯ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ ปารมิตาปริภาวนาย ปริปากคเตฯ ญาเณติ โพธิญาเณฯ กนิฏฺฐปุตฺโต เวมาติกภาตา ภควโตฯ เวฬุภิตฺติกุฏิกาหิ ปริกฺขิปิตฺวา พหิทฺธา, อนฺโต ปน ปฏสาณีหิฯ
สพฺเพสํ สตฺตานํฯ ปุญฺญเจตนํ อนฺโต อพฺภนฺตเร ปเวเสติฯ ภควาปิ ตสฺส ปุตฺโตติ กตฺวา ‘‘อญฺเญ ตโย ปุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อวิปฺปกิริตฺวาติ ปราชเยน อวิปฺปกิริย อปลายิตฺวาฯ ปิทหีติ ทาตุํ น สกฺโกมีติ ตถา อกาสิฯ สจฺจวาทิตาย คณฺหิํสูติ ราชกุลสฺส สจฺจวาทิตาย อตฺตโน วรํ คณฺหิํสุฯ
วินิวตฺติตุนฺติ ปฏิญฺญาย นิวตฺติตุํฯ อนฺตราติ ตุมฺเหหิ ปริจฺฉินฺนกาลสฺส อนฺตรา เอว มตาฯ อฏฺฐวีสติหตฺถฏฺฐานํ อุสภํ นามฯ อุสเภ อฏฺฐวีสติหตฺถปฺปมาเณ ฐาเนฯ ทานคฺเค พฺยาวโฏติ ปสุโตฯ
โสติ ‘‘อิเมสํ…เป.… เทเสสฺสามี’’ติฯ สนฺนิฏฺฐานนฺติ จิรกาลปริจิตาทิตฺตอคฺคิกานํ อาทิตฺตปริยายเทสนาว สปฺปายาติ นิจฺฉยมกาสิฯ ปทิตฺตนฺติ ปทีปิตํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ เอกชาลีภูตํฯ เตนาห ‘‘สมฺปชฺชลิต’’นฺติฯ ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํ จกฺขาทีนํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาเวน ทุกฺขมตาย ทุกฺขสฺส กถิตตฺตาฯ
อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อทฺธภูตสุตฺตวณฺณนา
๒๙. อธิสทฺเทน ‘‘อทฺธภูตนฺติ อธิภูต’’นฺติอาทิฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
อทฺธภูตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺตวณฺณนา
๓๐. มญฺญิตํ นาม ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ คเหตพฺพํ มญฺญิตํฯ สพฺพสฺมิํ มญฺญิตนฺติ สพฺพมญฺญิตํ, ตสฺส สมุคฺฆาโต เสตุฆาโต, ตทาวหํ สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มญฺญิตํ นาม จกฺขาทีสุ เอว อุปฺปชฺชติ, นาญฺญสฺมิ’’นฺติ ทุติยนโย วุตฺโตฯ อนุจฺฉวิกนฺติ อนุรูปํ อวิโลมํฯ อิธาติ อิเธว สาสเน อญฺญตฺถ ตทภาวโตฯ ‘‘ตณฺหา-มานทิฏฺฐิมญฺญิตาน’’นฺติ วุตฺตํ มญฺญิตตฺตยํ สปรสนฺตาเนสุ ปฏิปกฺขวเสน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุํ อหนฺติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘จกฺขุํ อห’’นฺติ อิมินา อชฺฌตฺตวิสยํ ทิฏฺฐิมญฺญิตญฺจ ทสฺเสติ อตฺตาภินิเวสาหํการทีปนโตฯ ‘‘มม’’นฺติ อิมินา ตณฺหามญฺญิตํ มานมญฺญิตมฺปิ วา, ปริคฺคหมุเขนปิ เสยฺยาทิโต มานุปฺปชฺชนโตฯ เสสปททฺวเยปิ อิมินา นเยน มญฺญิตวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อหนฺติ อตฺตาว, โส จ จกฺขุสฺมิํ ตทธีนวุตฺติตฺตา ‘‘ปโร’’ติ น มญฺญติฯ มม กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุสฺมิํ สติ ลพฺภนโต, อสติ น มญฺญติ ตถามญฺญิตสฺส ปจฺจยฆาตโตฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ
อหํ จกฺขุโต นิคฺคโตติ ‘‘อห’’นฺติ วตฺตพฺโพ อยํ สตฺโต จกฺขุโต นิคฺคโต ตตฺถ สุขุมากาเรน อุปลพฺภนโตฯ มม กิญฺจนปลิโพโธ จกฺขุโต นิคฺคโต ตสฺมิํ สติ เอว อุปลพฺภนโต ปโรติ ปโร สตฺโตฯ มม จกฺขูติ น มญฺญติ ยสฺส ตํ จกฺขุ, ตสฺส ‘‘อห’’นฺติ วตฺตพฺพสฺเสว อภาวโตฯ มมตฺตภูตนฺติ มม การณํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ เอวเมตสฺมิํ สุตฺเต จกฺขุรูป-จกฺขุวิญฺญาณ-จกฺขุสมฺผสฺส-สุขทุกฺขาทุกฺขมสุขวเสน สตฺต วารา จกฺขุทฺวาเร, ตถา โสตทฺวาราทีสูติ ฉ สตฺตกา ทฺเวจตฺตาลีสฯ ปุน สกฺกายวเสน ‘‘สพฺพํ น มญฺญตี’’ติอาทินา วุตฺตํ, เตน เตจตฺตาลีสฯ ปุน เตภูมกวฏฺฏํ ‘‘โลโก’’ติ คเหตฺวา ‘‘น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตี’’ติ จตุจตฺตาลีสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘จตุจตฺตาลีสาธิกสเตสู’’ติ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, สา จ ปมาทเลขาฯ
สมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปฐมสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา
๓๑. อุปการภูตา ตทาวหตฺตาฯ ตโตติ มญฺญิตาการโตฯ ตนฺติ มญฺญนาวตฺถุํฯ อญฺเญนากาเรนาติ ยถา มญฺญติ อนิจฺจาทิอาการโต, อญฺเญน อนิจฺจาทินา อากาเรน โหติฯ อญฺญถาภาวํ วิปริณามนฺติ อุปฺปาทวยตาย อญฺญถาภาวํ ชราย มรเณน จ ทฺเวธา วิปริณาเมตพฺพํฯ ตํ อุปคมเนน อญฺญถาภาวี, เอวํภูโต หุตฺวาปิ ชีรณภิชฺชนสภาเวสุฯ ภเวสุ สตฺโต โลโก อุปริปิ ภวํเยว อภินนฺทติฯ เหฏฺฐา คหิตเมว สงฺกฑฺฒิตฺวาติ ‘‘จกฺขุํ น มญฺญตี’’ติอาทินา เหฏฺฐา คหิตเมว ขนฺธธาตุอายตนาติ ขนฺธาทิปริยาเยน เอกโต คเหตฺวา ปุนปิ มญฺญนาวตฺถุํ ทสฺเสติฯ อวสาเน ‘‘ตโต ตํ โหตี’’ติ วุตฺตปเทน สทฺธิํ สพฺพวาเรสุ อฏฺฐ อฏฺฐ โหนฺตีติ ‘‘อฏฺฐจตฺตาลีสาย ฐาเนสู’’ติ วุตฺตํฯ
ปฐมสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทุติยสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทสฺเสตฺวาติ เอตฺถ ลกฺขเณ อยํ ตฺวา-สทฺโท, เหตุมฺหิ วาฯ อนาทิสตฺตสนฺตานคตคาหตฺตยลกฺขิตา หิ สตฺถุ, ติปริวฏฺฏเทสนา ตํนิมิตฺตํ ยาวเทว ตปฺปหานาย ปวตฺติตภาวโตฯ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘สห วิปสฺสนาย จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตา’’ติฯ
ทุติยสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สพฺพวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ชาติธมฺมวคฺควณฺณนา
๓๓-๔๒. นิพฺพตฺตนสภาวนฺติ ชีรณสภาวํฯ ยตฺถ จกฺขาทโย, ตตฺเถว วิสภาคสมุฏฺฐานลกฺขเณน พฺยาธิโน อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน พฺยาธิสภาวํฯ มรณสภาวนฺติ วินาสสภาวํฯ โสกสภาวนฺติ ญาติพฺยสนาทินา ฑยฺหมานทุกฺขสภาวํฯ สํกิเลสิกสภาวนฺติ ตณฺหาทิวเสน สํกิลิสฺสนสภาวํฯ
ชาติธมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สพฺพอนิจฺจวคฺควณฺณนา
๔๓-๕๒. ญาตปริญฺญา อาคตา วิสยวเสน ตพฺพิสยสฺส ธมฺมสฺส โชติตตฺตาฯ อิตรา ทฺเว ตีรณปหานปริญฺญาปิ อาคตา เอวาติ เวทิตพฺพา, ตาสํ อภิญฺเญยฺยธมฺมวิสยตฺตา ญาณสฺส จ ตีรณปหานปริญฺญาสมฺภวโตฯ ปริญฺเญยฺยปเท ตีรณปริญฺญาว อาคตา, ปหาตพฺพปเท ปหานปริญฺญาว อาคตาติ โยชนาฯ อิตราปิ ทฺเว คหิตาเยว ตาหิ วินา อตฺถสิทฺธิยา อภาวโตฯ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนนฯ อวุตฺตาปิ คหิตาเยว ปริชานนสฺส ยาวเทว ปหานตฺถตฺตาฯ เอกสภาเวน วินาภาโว อเนกคฺคฏฺโฐฯ อุปสฏฺฐโรเคน วิย อนฺโต เอว อภิหตสพฺพตา อุปหตฏฺโฐฯ
สพฺพอนิจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐโม ปณฺณาสโกฯ
๖. อวิชฺชาวคฺควณฺณนา
๕๓-๖๒. จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมโหฯ อวินฺทิยํ วินฺทติ, วินฺทิยํ น วินฺทตีติ กตฺวา วิชฺชาย ปฏิปกฺโขว อวิชฺชาฯ วิชฺชาย อุปฺปนฺนาย อนวเสสโต อวิชฺชา ปหียติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา’’ติ ‘‘ทุกฺขา…เป.… ปหียติเยวา’’ติ อาหฯ สพฺพตฺถาติ อุปริสุตฺตนฺเต สนฺธายาหฯ ตโต อปเรปิ ตํอตฺถลกฺขณวเสน กถิตสุตฺตนฺเตปิฯ ตานิปิ หิ ตถา พุชฺฌนกปุคฺคลานมชฺฌาสเยน วุตฺตานีติฯ
อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. มิคชาลวคฺโค
๑. ปฐมมิคชาลสุตฺตวณฺณนา
๖๓. จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจนฺติ วุตฺตจกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิฏฺฐารมฺมณภูตา’’ติฯ กมนียาติ กาเมตพฺพาฯ มนํ อปฺปายนฺตีติ มนาปาติ อาห ‘‘มนวฑฺฒนกา’’ติฯ ปิยายิตพฺพสภาวา ปิยรูปาฯ กามูปสํหิตาติ กามปฏิสํยุตฺตาฯ อาลมฺพิตพฺพตา เอว เจตฺถ อุปสํหิตตาติ ‘‘อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตณฺหาสงฺขาตา นนฺที ตณฺหานนฺที, น ตุฏฺฐินนฺทีเยว ‘‘นนฺทิํ จรตี’’ติอาทีสุ วิยฯ คามนฺตนฺติ คามสมีปํฯ ‘‘อนุปจารฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ตํ ทสฺเสติ ‘‘ยตฺถา’’ติอาทินาฯ
เอตฺถาติ ยถานีหเต ปาเฐฯ ‘‘อิมํ เอกํ ปริยายํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ ตสฺส ‘‘ปนฺตานี’’ติปเทน สงฺคหิตตฺตาฯ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานีติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถฯ
ปฐมมิคชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. สมิทฺธิโลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา
๖๘. อายาจนสุตฺตโต ปฏฺฐายาติ มิคชาลวคฺเค ทุติยสุตฺตโต ปฏฺฐายฯ ปฐมสุตฺเต ปน ทุติยกวิหาราทิภาโว วุตฺโตติฯ
สมิทฺธิโลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อุปเสนอาสีวิสสุตฺตวณฺณนา
๖๙. คเหตฺวาติ เลณจฺฉายายาติ ปุริมทิสาย เลณจฺฉายายํฯ ปติตฺวาติ เลณจฺฉทนโต ภสฺสิตฺวาฯ ผุฏฺฐวิโสติ จตูสุ อาสีวิเสสุ โส ผุฏฺฐวิโสฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ปริยาทิยมานเมวาติ เขเปนฺตเมว, วินาเสนฺตเมวาติ อตฺโถฯ ยถาปริจฺเฉเทนาติ อตฺตโน วิสปริจฺเฉทานุรูปํฯ อญฺญถาภาวนฺติ วฑฺฒภาวาทิปกติชหนํฯ สภาววิคโมติ วินาโสฯ
อุปเสนอาสีวิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อุปวาณสนฺทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา
๗๐. รูปํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ ญาตปริญฺญาวเสนฯ รูปราคนฺติ นีลาทิเภเท รูปธมฺเม ราคํฯ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ ‘‘อยํ เม ราโค อปฺปหีโน’’ติฯ เอเตน เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมฺปิ โข, อุปวาณ, สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหตี’’ติอาทิฯ รูปราคํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโค’’ติ ปชานาติฯ อเสกฺขานํ หายํ ปจฺจเวกฺขณาฯ
อุปวาณสนฺทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปฐมฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา
๗๑. ผสฺสากรานนฺติ ฉนฺนํ ผสฺสานํ อากรานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานานํ, จกฺขาทีนนฺติ อตฺโถฯ นฏฺโฐ นาม อหนฺติ วทติ, โย ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทิํ ยถาภูตํ ปชานาติ, โส วุสิตวา, อิตโร อวุสิตวา อหญฺจ ตาทิโสติฯ อยเมวาติ อยํ จกฺขุสฺมิํ ‘‘เนตํ มมา’’ติอาทินา ติณฺณํ คาหานํ อภาโว เอวฯ
ปฐมฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทุติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา
๗๒. อปุนพฺภโวติ
๑๑. ตติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา
๗๓. ปนสฺสสนฺติ ‘‘อตินฏฺโฐ’’ติ, ธุรโต เอว นฏฺโฐติ อตฺโถฯ
ตติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มิคชาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. คิลานวคฺโค
๑-๕. ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๔-๗๘. อปฺปญฺญาโตติ นามโคตฺตโต เจว สีลาทิคุเณหิ จ อปฺปญฺญาโต อวิสฺสุโตฯ เถรมชฺฌิมภาวํ อปฺปตฺตตาย นโวฯ
ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ทุติยอวิชฺชาปหานสุตฺตวณฺณนา
๘๐. อนิจฺจาทิวเสน อภินิวิสนํ อภินิเวโส, โส เอว ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนโต ปรามาโส, โส เอว คาโหฯ เตน อภินิเวสปรามาสคฺคาเหน คณฺหิตุํ น ยุตฺตา อนิจฺจาทิสภาวตฺตาฯ สงฺขารา เอว ปวตฺติยา การณภาวโต สงฺขารนิมิตฺตานิฯ โย สงฺขาเรสุ อปริญฺญาตาภินิเวเสน ปสฺสิตพฺโพ อตฺตากาโร, โส น โหตีติ อญฺโญ อนตฺตากาโร, ตโต อญฺญโต ปสฺสติฯ ปริญฺญาตาภินิเวโสติ ตีรณปริญฺญาย ปริจฺฉิชฺช ญาตมิจฺฉาภินิเวโสฯ ปริญฺญาตาภินิเวโสติ วา ปริญฺญาตวิปสฺสนาภินิเวโสฯ วิปสฺสนาติ อรูปสตฺตกวเสน วิปสฺสนาย ปริชานิตพฺพาฯ
ทุติยอวิชฺชาปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สมฺพหุลภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๘๑. เกวลนฺติ
๑๐. ผคฺคุนปญฺหาสุตฺตวณฺณนา
๘๓. ตณฺหาย ‘‘ตณฺหาปปญฺจสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนปปญฺเจ’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อิธ สตฺตโวหาโร จกฺขาทีสุ วิชฺชมาเนสุ เอว โหติ, ตสฺมา ปรินิพฺพุตานญฺจ โวหาโร จกฺขาทีสุ สนฺนิสฺสเยเนว, นาญฺญถาติ อติกฺกนฺตพุทฺเธหิ ปริหริตานิ จกฺขุโสตาทีนิ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ ‘‘อตฺถิ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทินาฯ จกฺขุโสตาทิวฏฺฏํ วฏฺเฏ ปวตฺเตยฺยฯ
ผคฺคุนปญฺหาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
คิลานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ฉนฺนวคฺโค
๑. ปโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๘๔. อนิจฺจลกฺขณเมว กถิตํ, ตญฺจ ปริยาเยน, อนิจฺจลกฺขเณ กถิเต อิตรลกฺขณานิ กถิตาเนว โหนฺติ พฺยภิจารภาวโตฯ
๒. สุญฺญตโลกสุตฺตวณฺณนา
๘๕. อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตเกนา’’ติฯ
๓. สํขิตฺตธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๘๖. วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ขนฺธิยวคฺเค ขนฺธวเสน อาคตํ, อิธ อายตนวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ
๔. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา
๘๗. สพฺพนิมิตฺเตหิ ปฏิสลฺลียติ เอเตนาติ ปฏิสลฺลานํ, ผลสมาปตฺติฯ ชีวิตหารกสตฺถํ ปริจริโตติ ปยิรุปาสิโตฯ เตน ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชินฺติ ทีเปติฯ
อนุปวชฺชนฺติ ปเรหิ น อุปวทิตพฺพํฯ ตํ ปเนตฺถ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิภาวโต โหตีติ อาห ‘‘อปฺปวตฺติก’’นฺติฯ ‘‘เนตํ มมา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิฯ ปุถุชฺชนภาวเมว ทีเปนฺโต วทติ อกตกิจฺจภาวทีปเนนฯ กิญฺจาปิ เถโร ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิ, ‘‘น สมนุปสฺสามี’’ติ ปน วทนฺโต กิญฺจิ นิปฺผตฺติํ น กเถสิ, ตสฺมา ‘‘อิทมฺปิ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ
กิเลสปสฺสทฺธีติ กิเลสปริฬาหวูปสโมฯ ภวตฺถาย ปุน ภวตฺถายฯ อาลยนิกนฺติ ปริยุฏฺฐาเนติ ภวนฺตเร อเปกฺขาสญฺญิเต อาลเย นิกนฺติยา จ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติยาฯ อสติ อวิชฺชมานายฯ ปฏิสนฺธิวเสน อญฺญภวโต อิธาคมนํ อาคติ นามฯ จุติวเสน คมนนฺติ จวนวเสน อิโต คติฯ อนุรูปคมนํ คติ นาม ตทุภยํ น โหติฯ จุตูปปาโต อปราปรภวนวเสน จุติ, อุปปชฺชนวเสน อุปปาโต, ตทุภยมฺปิ น โหติฯ เอวํ ปน จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น อิธ โลเกฯ น หุรํ น ปรโลเก โหติฯ ตโต เอว น อุภยตฺถ โหติฯ อยเมว อนฺโต อยํ อิธโลเก ปรโลเก จ อภาโวเยว ทุกฺขสฺส ปริโยสานํฯ อยเมวาติ ยถาวุตฺโต เอว – เอตฺถ เอตสฺมิํ ปาเฐ ปรมฺปราคโต ปมาณภูโต อตฺโถฯ
เย ปนาติ สมฺมวาทิโน สนฺธาย วทติฯ อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ ‘‘เอวํ ภเวน ภวนฺตรสมฺพนฺโธ ยุชฺเชยฺยา’’ติฯ นิรตฺถกํ อนฺตราภวสฺส นาม กสฺสจิ อภาวโตฯ จุติกฺขนฺธานนฺตรญฺหิ ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํเยว ปาตุภาโวฯ เตนาห ‘‘อนฺตราภวสฺส…เป.… ปฏิกฺขิตฺโตเยวา’’ติฯ ตตฺถ ภาโวติ อตฺถิตาฯ อภิธมฺเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ (กถา. ๕๐๕-๕๐๗) ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ ยทิ เอวํ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘อนฺตเรนา’’ติอาทิฯ วิกปฺปโต อญฺญํ วิกปฺปนฺตรํ, ตสฺส ทีปนํ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วจนํฯ น อนฺตราภวทีปนํ ตาทิสสฺส อนุปลพฺภนโต ปโยชนาภาวโต จฯ ยตฺถ หิ วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนญฺจ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วา ‘‘วินา’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโต, ตสฺมา เนวิธ, น หุรํ, อุภยํ วินาปิ เนวาติ อตฺโถฯ
อาหรีติ ‘‘กณฺฐนาฬํ ฉินฺที’’ติฯ ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺมสนฺโตฯ ปรินิพฺพุโต ทีฆรตฺตํ วิปสฺสนายํ ยุตฺตปยุตฺตภาวโตฯ ‘‘อนุปวชฺชํ ฉนฺเนน ภิกฺขุนา สตฺถํ อาหริต’’นฺติ, กเถสีติ อเสกฺขกาเล พฺยากรณํ วิย กตฺวา กเถสิฯ
อิมินาติ ‘‘อุปวชฺชกุลานี’’ติ อิมินา วจเนนฯ เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ เอวนฺติ เอวํ ปุพฺพกาเลสุ สํสฏฺฐวิหารี หุตฺวา ฐิโต ปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตีติ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ
ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๖. ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๘-๘๙. ตนฺติ จกฺขุรูปทฺวยํฯ เตนาห ‘‘จกฺขุญฺเจว รูปญฺจา’’ติฯ นนฺทิสมุทยาติ นนฺทิยา สมุทยตณฺหาย เสสการเณหิ นนฺทิยา สมุทิติ สโมธานํ นนฺทิสมุทโย, ตสฺมา นนฺทิสมุทยาฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาย สโมธาเนนา’’ติฯ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส สโมธาเนน สมุทิติ ปวตฺติเยวาติ สห สมุทเยน ทุกฺขสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ นิโรธูปาเยน สทฺธิํ นิโรธสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติฯ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทีสุ อญฺญตโร น โหตีติ อาห – ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติฯ
จณฺฑาติ โกธนาฯ ทุฏฺฐาติ โทสวนฺโตติ อตฺโถฯ กิพฺพิสาติ ปาปาฯ กกฺขฬาติ ทารุณาฯ ฆฏิกมุคฺคเรนาติ เอกสฺมิํ ปกฺเข ฆฏิกํ ทสฺเสตฺวา กเตน รสฺสทณฺเฑนฯ สตฺตานํ สสนโต สตฺถํ, ตโต เอว ชีวิตสฺส หรณโต หารกญฺจาติ สตฺถหารกํฯ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโต มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ทมนโตฯ ปญฺญา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา กิเลสวิเสวิตานํ ทมนโต วูปสมนโตฯ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํ กายทฺวาราทีหิ อุปฺปชฺชนกอสมสฺส ทมนโตฯ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ เวทิตพฺพา อกฺขนฺติยา ทมนโต วูปสมนโตฯ เตนาห ‘‘อุปสโมติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ
เอตฺถาติ สุนาปรนฺตชนปเทฯ เอเต ทฺเวติ อยํ ปุณฺณตฺเถโร ตสฺส กนิฏฺโฐติ เอเต ทฺเว ภาตโรฯ อาหจฺจ อฏฺฐาสิ อุฬารํ พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวาฯ สตฺต สีหนาเท นทิตฺวาติ มมฺมจฺเฉทกานมฺปิ อกฺโกสปริภาสานํ ขมเน สนฺโตสาภาวทีปนํ, ปาณิปฺปหารสฺส, เลฑฺฑุปฺปหารสฺส, ทณฺฑปฺปหารสฺส, สตฺถปฺปหารสฺส, ชีวิตโวโรปนสฺส, ขมเน สนฺโตสาภาวทีปนญฺจาติ ‘‘สุนาปรนฺตสฺมิํ ชนปเท วิหรติ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ
จตูสุ ฐาเนสูติ อพฺพุหตฺถปพฺพเต, สมุทฺทคิริวิหาเร, มาตุลคิริมฺหิ, มกุฬการามวิหาเรติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุฯ ตนฺติ จงฺกมํ อารุยฺห โกจิ ภิกฺขุ จงฺกมิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ มหตา สมุทฺทปริสฺสเยน ภาวนามนสิการสฺส อนภิสมฺภุณนโตฯ อุปฺปาติกนฺติ อุปฺปาตกรํ มหาสงฺโขภํ อุฏฺฐเปตฺวาฯ สมฺมุเขติ อนิลปเทเสฯ ปฏิเวเทสุนฺติ ปเวเทสุํฯ
อารทฺธกาลโต ปฏฺฐายาติ มณฺฑลมาฬสฺส กาตุํ ปถวีมิตกาลโต ปภุติฯ สจฺจพนฺเธน ปญฺจสตานิ ปริปูเรตุํ ‘‘เอกูนปญฺจสตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ คนฺธกุฏินฺติ เชตวนมหาวิหาเร มหาคนฺธกุฏิํฯ
สจฺจพนฺธนาโมติ สจฺจพนฺเธ ปพฺพเต จิรนิวาสิตาย ‘‘สจฺจพนฺโธ’’ตฺเวว ลทฺธนาโมฯ อรหตฺตํ ปาปุณีติ ปญฺจาภิญฺญาปริวารํ อรหตฺตํ อธิคจฺฉิฯ เตนาห ‘‘มคฺเคเนวสฺส อภิญฺญา อาคตา’’ติฯ
ตสฺมิํ สนฺนิปติตา มหาชนา เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ตตฺถาปิ เกจิ เตวิชฺชา, เกจิ ฉฬภิญฺญา, เกจิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อเหสุํฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺโข ชาโต’’ติฯ เย ปน ตตฺถ สรณคมนปญฺจสีลทสสีลสมาทาเนน ลทฺธานุคฺคหา, เตสํ เทวตานญฺจ วเสน ‘‘มหนฺตํ พุทฺธโกลาหลํ อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ
อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺฐเปสิ เทวตานุคฺคหตฺถญฺเจว กุลานุทยาย จฯ อปายมคฺเค โอตาริโต ‘‘โกจิ โลกสฺส สชิตา อตฺถิ, ตสฺส วเสน ปวตฺติสํหารา โหนฺติ, เตเนวายํ ปชา สนาถา โหติ, ตํ ยุญฺชติ จ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กมฺเม’’ติ มิจฺฉาคาเหหิฯ ปริจริตพฺพํ ยาจิ ‘‘เอตฺถ มยา จิรํ วสิตพฺพ’’นฺติฯ
ฉฏฺฐนฺติ พาหิยสุตฺตํฯ ตํ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ
ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๘. ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๐-๙๑. เอชติ เอชาฯ เตนาห ‘‘จลนฏฺเฐนา’’ติฯ อาพาธนฏฺเฐน ปีฬนฏฺเฐนฯ อนฺโต โทสนฏฺเฐนาติ อนฺโตจิตฺเต เอว ปทุสฺสนฏฺเฐนฯ นิกนฺตนฏฺเฐนาติ ฉินฺทนฏฺเฐนฯ เหฏฺฐา คหิตเมวาติ เหฏฺฐา มญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺเต อาคตเมวฯ วุตฺตนยเมว มญฺญิตสมุคฺฆาตสุตฺเตฯ
ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙-๑๐. ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๒-๙๓. ทฺวยนฺติ ทุกํฯ ปาฬิยํ อาเมฑิตโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเส’’ติฯ เอวเมตนฺติ เอวํ อนิจฺจาทิภาเวน เอตํ จกฺขุรูปญฺจาติ ทฺวยํฯ จลตีติ อนวฏฺฐาเนน ปจลติฯ พฺยถตีติ ชราย มรเณน จ ปเวธติฯ เหตุ เจว อุปฺปตฺตินิมิตฺตตฺตาฯ สหคตีติ สหปฺปวตฺติ, ตาย คเหตพฺพตฺตา ‘‘สงฺคตี’’ติ ผสฺโส วุตฺโตฯ เอส นโย เสสปททฺวเยปิฯ ยสฺมา จ สํคจฺฉมานธมฺมวิมุตฺตา สงฺคติ นาม นตฺถิ, ตถา สนฺนิปาตสมวายา, เตสํ วเสน นิพฺพตฺโต ผสฺโส ตถา วุจฺจตีติฯ เตนาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิฯ
วตฺถูติ อารมฺมณนฺติ รูปํ อารมฺมณปจฺจยาทิภาเวนฯ สหชาตา ตโย ขนฺธา เวทนาทโย, เต สหชาตาทิปจฺจยภาเวนฯ อยํ เหตูติ อยํ ติวิโธ เหตูฯ ผสฺเสนาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา รูปารมฺมเณ ผสฺเส อตฺตโน ผุสนกิจฺจํ กโรนฺเต เอวํ เวทนา อนุภวนกิจฺจํ, สญฺญา สญฺชานนกิจฺจํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘ผสฺเสน ผุฏฺฐเมวา’’ติอาทิวุตฺตเมว อตฺถํ อิทานิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘ผุฏฺโฐ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺเจว ขนฺธา ภควตา สมติํสาย อากาเรหิ วุตฺตาฯ กสฺมาติ อาห ‘‘กถ’’นฺติอาทิฯ รุกฺขสาขาสุ รุกฺขโวหาโร วิย เอเกกธมฺเมปิ ขนฺธโวหาโร โหติเยวฯ เตนาห ภควา – ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (ยม. ขนฺธยมก ๒)ฯ
ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ฉนฺนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สฬวคฺโค
๑. อทนฺตอคุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๙๔. อทมิตาติ อโคปิตาติ สติสงฺขาตาย วติยา น รกฺขิตาฯ อปิหิตาติ สติกวาเฏน น ปิหิตาฯ จตูหิปิ ปเทหิ อินฺทฺริยานํ อนาวรณเมวาหฯ อธิกํ วหนฺตีติ อธิวาหา, ทุกฺขสฺส อธิวาหา ทุกฺขาธิวาหาฯ นิรเยสุ อุปฺปชฺชนกํ เนรยิกํฯ อาทิ-สทฺเทน เสสปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ
สเฬวาติ ฉ-การสฺส ส-กาโร, ฬ-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ยตฺถาติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ อนวสฺสุตา อตินฺตาติ ราเคน อเตมิตาฯ
อสฺสาทิตนฺติ อสฺสาทํ อิตํ อุปคตํฯ เตนาห ‘‘อสฺสาทวนฺต’’นฺติฯ สุขทุกฺขนฺติ อิฏฺฐานิฏฺฐํฯ อนฺวยตีติ อนฺวโย, เหตุฯ ผสฺโสติ อนฺวโย เอตสฺสาติ ผสฺสนฺวยนฺติ อาห – ‘‘ผสฺสเหตุก’’นฺติฯ ‘‘อวิรุทฺธ’’อิติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโสฯ
ปปญฺจสญฺญาติ ‘‘กิเลสสญฺญาย ปปญฺจสญฺญา นาม หุตฺวา’’ติฯ ปปญฺจสญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ ปปญฺจสญฺญา, อิตรีตรา นราฯ ปปญฺจยนฺตาติ สํสาเร ปปญฺจํ จิรายนํ กโรนฺตาฯ สญฺญิโนติ เคหสฺสิตสญฺญาย สญฺญาวนฺโตฯ มโนมยํ วิตกฺกนฺติ เกวลํ มนสา สมฺภาวิตํ มิจฺฉาวิตกฺกํฯ อิรียตีติ อิริยํ ปฏิปตฺติํ อิรียติ ปฏิปชฺชติฯ
สุฏฺฐุ ภาวิโตติ สุฏฺฐุภาวํ สุภาวนํ อิโต ภาวิตภาวิโตฯ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตนฺติ เตน ยถาวุตฺตผสฺเสน ผุฏฺฐํ อสฺส จิตฺตํฯ น วิกมฺปเต กฺวจีติ กิสฺมิญฺจิ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณ น กมฺปติฯ ปารคาติ ปารคามิโน ภวถฯ
อทนฺตอคุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๙๕. อปสาเทตีติ อุสฺสาเทตีติ อุกฺกํเสติฯ อยํ กิร เถโร มาลุกฺยปุตฺโตฯ ปมชฺชิตฺวาติ โยนิโสมนสิการสฺส อนนุยุชฺชเนน ปมชฺชิตฺวาฯ
ยตฺราติ ปจฺจตฺตํ วจนาลงฺกาเรฯ นามาติ อสมฺภาวเน อปสาทนปกฺเข, อุสฺสาทนปกฺเข ปน สมฺภาวเนฯ กิํ ชาตนฺติ กิํ เตน มหลฺลกภาเวน ชาตนฺติ มหลฺลกภาวํ ติณายปิ อมญฺญมาโน วทติฯ เตนาห ‘‘ยทิ…เป.… อนุคฺคณฺหนฺโต’’ติฯ อนุคฺคณฺหนฺโตติ อจินฺเตนฺโตฯ มาทิสานํ ภควโต โอวาโท อุปการาวโหติ เอตรหิ โอวาทญฺจ ปสํสนฺโตฯ
‘‘อทิฏฺฐา อทิฏฺฐปุพฺพา’’ติอาทินา ปริกปฺปวเสน วุตฺตนิทสฺสนํ ‘‘ยถา เอเตสุ ฉนฺทาทโย น โหนฺติ, เอวมิตเรสุปิ ปริญฺญาเตสู’’ติ นยปฏิปชฺชนตฺถํ, เตสมฺปิ อิเมหิ สมาเนตพฺพตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุปินกูปมา กามา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ๒.๔๖; ปาจิ. ๔๑๗; จูฬว. ๖๕)ฯ
จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส รูปายตนํ ยตฺตโก คหณากาโร, ตตฺตกํฯ กิตฺตกํ ปมาณนฺติ อตฺตสํเวทิยํ ปรสฺส น ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ หี’’ติอาทิฯ รูเปติ รูปายตเนฯ รูปมตฺตเมวาติ นีลาทิเภทํ รูปายตนมตฺตํ, น นีลาทิฯ วิเสสนิวตฺตนตฺโถ หิ อยํ มตฺต-สทฺโทฯ ยทิ เอวํ, เอว-กาโร กิมตฺถิโย? จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูปายตเน ลพฺภมานมฺปิ นีลาทิวิเสสํ ‘‘อิทํ นีลํ นาม, อิทํ ปีตํ นามา’’ติ น คณฺหาติฯ กุโต นิจฺจานิจฺจาทิสภาวตฺถนฺติ สํหิตสฺสปิ นิวตฺตนตฺถํ เอวการคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘น นิจฺจาทิสภาว’’นฺติฯ เสสวิญฺญาเณหิปีติ ชวนวิญฺญาเณหิปิฯ
ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ รูปายตนสฺส ทสฺสนนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘รูเป รูปวิชานน’’นฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมวาติ ยตฺตกํ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปายตเน คหณมตฺตํ, ตํมตฺตเมว เม สพฺพํ จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ‘‘ราคาทิรเหนา’’ติ วา ปาโฐฯ ทิฏฺฐํ นาม ปทตฺถโต จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐํ รูปํฯ ตตฺเถวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐมตฺเต รูเปฯ จิตฺตตฺตยํ ทิฏฺฐมตฺตํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ วิย ราคาทิวิรเหน ปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘ยถา ต’’นฺติ อาทิฯ
มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ วิญฺญาตนฺติ อธิปฺเปตํ ราคาทิวิรเหน วิญฺเญยฺยโตฯ เตนาห ‘‘ยถา อาวชฺชเนนา’’ติอาทิฯ
ตทาติ ตสฺมิํ กาเล, น ตโต ปฏฺฐายาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสติฯ ‘‘ทิฏฺฐมตฺต’’นฺติอาทินา เยสํ ราคาทีนํ นิวตฺตนํ อธิปฺเปตํ, เต ‘‘เตนา’’ติ เอตฺถ ต-สทฺเทน ปจฺจามสียนฺตีติ ‘‘เตน ราเคน วา รตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ วิสเย ภุมฺมํ, วิสยภาโว จ วิสยินา สมฺพนฺธวเสน อิจฺฉิตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพทฺโธ’’ติอาทิฯ
สตีติ รูปสฺส ยถาสภาวสลฺลกฺขณา สติ มุฏฺฐา ปิยนิมิตฺตมนสิกาเรน อนุปฺปชฺชนโต น ทิสฺสติ นปฺปวตฺตติฯ อชฺโฌสาติ อชฺโฌสายฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา อตฺตนิยกรเณนฯ
อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห – ‘‘อภิชฺฌาย จ วิเหสาย จา’’ติฯ อตฺถวเสน วิภตฺติปริณาโมติ อาห – ‘‘อภิชฺฌาวิเหสาหี’’ติฯ อาจินนฺตสฺสาติ วฑฺเฒนฺตสฺสฯ ปฏิสฺสโตติ ปติสฺสโต สพฺพตฺถ สติยา ยุตฺโตฯ เสวโต จาปีติ เอตฺถ จ-สทฺโท อปิ-สทฺโท จ นิปาตมตฺตนฺติ ‘‘เสวนฺตสฺส’’อิจฺเจว อตฺโถ วุตฺโตฯ
มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ปริหานสุตฺตวณฺณนา
๙๖. ปริหานสภาวนฺติ อภิภวิตานีติ อภิภูตานิ นิพฺพิเสวนภาวากาเรนฯ สรสงฺกปฺปาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อนวฏฺฐิตภาเวน สงฺกปฺปาฯ สํโยชนิยาติ สํโยเชตพฺพาฯ สํโยชนานญฺหิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา โอกาสํ เทนฺโต กิเลสชาตํ อธิวาเสติ นามฯ กิเลโส เอว กิเลสชาตํฯ อารมฺมณํ ปน จิตฺเต กโรนฺโต อธิวาเสติ นามฯ ฉนฺทราคปฺปหาเนน น ปชหติ อารมฺมณํ, กิเลสํ ปน อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน เอวฯ อภิภวิตํ อายตนนฺติ กถิตํ อธิวาสนาทินาฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปริหานธมฺโม โหตี’’ติ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘ตญฺเจ ภิกฺขุ อธิวาเสตี’’ติอาทินา ปุคฺคเลน ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺโม ทสฺสิโตฯ
ปริหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา
๙๗. น ปิทหิตฺวา จกฺขุนฺทฺริยํ น ปิทหิตฺวา สญฺฉาทิตฺวา ฐิตสฺสฯ พฺยาสิญฺจตีติ กิเลเสหิ วิเสเสน อาสิญฺจติฯ กิเลสตินฺตนฺติ กิเลเสหิ อวสฺสุตํฯ ทุพฺพลปีติ ตรุณา น พลปฺปตฺตาฯ พลวปีติ อุพฺเพคา ผรณปฺปตฺตา จ ปีติฯ ทรถปฺปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ปสฺสทฺธิฯ น อุปฺปชฺชนฺติ ปจฺจยปรมฺปราย อสิทฺธตฺตาฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปมาทวิหารี โหตี’’ติอาทินา ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาโมชฺชํ น โหติ, ปาโมชฺชํ ชายตี’’ติอาทินา จ, ธมฺเมน ‘‘ปมาทวิหารี อปฺปมาทวิหารี’’ติ จ ปุคฺคโล ทสฺสิโตฯ
ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สํวรสุตฺตวณฺณนา
๙๘. อิทนฺติ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโร’’ติ? อิทํ วจนํฯ ปหาตพฺพธมฺมกฺขานวเสนาติ ปหาตพฺพธมฺมสฺเสว กถนํ วุตฺตํฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโร ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา’’ติอาทินา ธมฺโมว วิภตฺโตฯ
สํวรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๙๙. จิตฺเตกคฺคตายาติ สมถวเสน จิตฺเตกคฺคตายฯ ปริหายมาเนติ ตสฺส อลาเภน ปริหายมาเนฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ, สมถเมว วาฯ
๗. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. กมฺมฏฺฐานนฺติ สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ
๘-๙. ปฐมนตุมฺหากํสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๑-๑๐๒. อุปมํ ปริวาเรตฺวาติ อุปมํ ปริหริตฺวาฯ สุทฺธิกวเสนาติ อุปมาย วินา เกวลเมวฯ
๑๐. อุทกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. อุทโกติ เวทํ ญาณํฯ สพฺพํ ชิตวาติ สพฺพชิฯ อวขตนฺติ นิขตํฯ อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพสภาโวฯ ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพสภาโวฯ ปริหโตติ ปริหริโตฯ โอทนกุมฺมาสูปจยุจฺฉาทนปริมทฺทนปเทหีติ วตฺตพฺพํฯ อุจฺฉาทนํ วา ปริมทฺทนมตฺตเมวาติ กตฺวา น คหิตํฯ
อุทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สฬวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติโย ปณฺณาสโกฯ
๑๑. โยคกฺเขมิวคฺโค
๑. โยคกฺเขมิสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔. จตูหิ โยเคหีติ กามโยคาทีหิ จตูหิ โยเคหิฯ เขมิโนติ เขมวโต กุสลิโนฯ การณภูตนฺติ กตฺตพฺพอุปายสฺส การณภูตํฯ ปริยายติ ปวตฺติํ นิวตฺติญฺจ ญาเปตีติ ปริยาโย, ธมฺโม จ โส ปริยตฺติธมฺมตฺตา ปริยาโย จาติ ธมฺมปริยาโย, ตํ ธมฺมปริยายํฯ ยสฺมา ปน โส ตสฺสาธิคมสฺส การณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ธมฺมการณ’’นฺติฯ ยุตฺตินฺติ สมถวิปสฺสนาธมฺมานีติ วา จตุสจฺจธมฺมานีติ วาฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา – ‘‘กสฺมา’’ติ การณํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กิํ อกฺขาตตฺตา, อุทาหุ ปหีนตฺตา’’ติ วิภชิตฺวา ปุจฺฉิฯ ยสฺมา ปน ฉนฺทราคปฺปหานํ โยคกฺเขมิภาวสฺส การณํ, น กถนํ, ตสฺมา ‘‘ปหีนตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
โยคกฺเขมิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒-๑๐. อุปาทายสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๕-๑๑๓. เวทนาสุขทุกฺขนฺติ เวทนาสงฺขาตํ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ กถิตํฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ วุตฺตตฺตา วิมุตฺติสุขสฺส จ สฬายตนทุกฺขสฺส จ กถิตตฺตา วิวฏฺฏสุขํ เจตฺถ กถิตเมวาติ
อุปาทายสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โยคกฺเขมิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. โลกกามคุณวคฺโค
๑-๒. ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๔-๑๑๕. อาวสติ เอตฺถ กิเลสมาโรติ อาวาโสฯ กามคุณอชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ กิเลสมารสฺส อาวาสํ คโต วสํ คโตฯ ติวิธสฺสาติ ปปญฺจสญฺญาสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสปิ มารสฺสฯ ตโต เอว เทวปุตฺตมารสฺสปิ วสํ คโตติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ
ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. โลกิยนฺติ เอตฺถ สตฺตกายภูตคามาทีติ โลโก, จกฺกวาโฬฯ สงฺขาโร ปน ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ อนฺตนฺติ โอสานํฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทิตฺวาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติยา สมาเนตฺวา อวิโรเธตฺวาฯ โถเมสฺสามีติ ปสํสิสฺสามิฯ
เอวํสมฺปตฺติกนฺติ เอวํสมฺปชฺชนกํ เอวํปสฺสิตพฺพํ อิทํ มม อชฺเฌสนํฯ เตนาห ‘‘อีทิสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ชานํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติ เอวฯ น หิ ปเทสญฺญาเณ ฐิโต ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน หิ อวิเสสคฺคหเณน จ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา นิรวเสสํ เญยฺยชาตํ ปริคฺคยฺหตีติ ตพฺพิสยาย ชานนกิริยาย สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว กรณํ ภวิตุํ ยุตฺตํฯ ปกรณวเสน ‘‘ภควา’’ติ ปทสนฺนิธาเนน จ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุ-ปญฺญาจกฺขุ-ธมฺมจกฺขุ-พุทฺธจกฺขุ-สมนฺตจกฺขุ-สงฺขาเตหิ ญาณจกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ เอวฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ
ทสฺสนปริณายกฏฺเฐนาติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ สาเธติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโตปิ ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโต, ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ วา จกฺขุภูโตฯ ญาณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมา วา โพธิปกฺขิยา, เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ปตฺโต อธิคโตติ ธมฺมภูโตฯ ‘‘พฺรหฺมา’’วุจฺจติ เสฏฺฐฏฺเฐน มคฺคญาณํ, เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส พฺรหฺมภูโตฯ จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตาฯ จิรํ สจฺจปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวาติ ทุกฺขาทิอตฺถํ อุทฺธริตฺวาฯ ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตาฯ อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามีฯ ปุนปฺปุนํ ยาจาเปนฺโต ภาริยํ กโรนฺโต ครุํ กโรติ นาม, ตถา ทุวิญฺเญยฺยํ กตฺวา กเถนฺโตปิฯ
จกฺขุนา วิชฺชมาเนน โลกสญฺญี โหติ, น ตสฺมิํ อสติฯ น หิ อชฺฌตฺติกายตนวิรเหน โลกสมญฺญา อตฺถิฯ เตนาห ‘‘จกฺขุญฺหิ โลโก’’ติอาทิฯ อปฺปหีนทิฏฺฐีติ อสมูหตสกฺกายทิฏฺฐิโก ฆนวินิพฺโภคํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต สมุทายํ วิย อวยวํ ‘‘โลโก’’ติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จฯ ตถาติ อิมินา ‘‘โลโกติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จา’’ติ ปทตฺตยํ อากฑฺฒติฯ ตสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺส, จกฺกวาฬโลกสฺส วาฯ จกฺขาทิเมว หิ สโหกาเสน ‘‘จกฺกวาโฬ’’ติ ปุถุชฺชโน สญฺชานาติฯ คมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ น สกฺกา เตสํ อนนฺตตฺตาฯ ลุชฺชนฏฺเฐนาติ อภิสงฺขารโลกวเสน โลกสฺส อนฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตสฺส อนฺโต นาม นิพฺพานํฯ ตํ ปตฺตุํ สกฺกา สมฺมาปฏิปตฺติยา ปตฺตพฺพตฺตาฯ จกฺกวาฬโลกสฺส ปน อนฺโต นาม, นตฺถิ ตสฺส คมเนน อปฺปตฺตพฺพตฺตาฯ
อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ วากฺยวิภาเคหิ ปเทหิฯ ตานิ ปน อกฺขรสมุทายลกฺขณานีติ อาห ‘‘อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหี’’ติฯ ปาฏิเยกฺกอกฺขเรหีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปเท ปฏินิยตสนฺนิเวเสหิ วิสุํ วิสุํ จิตฺเตน คยฺหมาเนหิ อกฺขเรหีติ อตฺโถฯ
คมนฏฺเฐน ‘‘ปณฺฑา’’ วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อิโต คโต ปตฺโตติ ปณฺฑิโต, ปญฺญวาฯ มหาปญฺญตา ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ ปฐมวิกปฺเป, ทุติยวิกปฺเป ปน ปจฺจามสนนฺติ อาห ‘‘ตํ พฺยากต’’นฺติฯ
โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. กามคุณสุตฺตวณฺณนา
๑๑๗. เจตโสติ ‘‘จิตฺเตน อนุภูตปุพฺพา’’ติฯ อุตุตฺตยานุรูปตาวเสน ปาสาทตฺตยํ, ตํ วเสน ติวิธนาฏกเภโทฯ มโนรมฺมตามตฺเตน กามคุณํ กตฺวา ทสฺสิตํ, น กามวเสนฯ น หิ อภินิกฺขมนโต อุทฺธํ โพธิสตฺตสฺส กามวิตกฺกา ภูตปุพฺพาฯ เตนาห มาโร ปาปิมา –
‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;
โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. ๔๔๘);
เมตฺเตยฺโย นามาติอาทิ อนาคตารมฺมณทสฺสนมตฺตํ, น โพธิสตฺตสฺส เอวํ อุปฺปชฺชตีติฯ อตฺตา ปิยายิตพฺพรูโป เอตสฺสาติ อตฺตรูโป, อุตฺตรปเท ปุริมปทโลเปนาติ ‘‘อตฺตโน หิตกามชาติเกนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อตฺตรูเปนาติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตสภาเวน ตุฏฺฐปหฏฺเฐน อุทคฺคุทคฺเคนฯ อปฺปมาโทติ อปฺปมชฺชนํ กุสลธมฺเมสุ อขณฺฑการิตาติ อาห ‘‘สาตจฺจกิริยา’’ติฯ อโวสฺสคฺโคติ จิตฺตสฺส กามคุเณสุ อโวสฺสชฺชนํ ปกฺขนฺทิตุํ อปฺปทานํฯ ปุริโม วิกปฺโป กุสลานํ ธมฺมานํ กรณวเสน ทสฺสิโต, ปจฺฉิโม อกุสลานํ อกรณวเสนฯ ทฺเว ธมฺมาติ อปฺปมาโท สตีติ ทฺเว ธมฺมาฯ อปฺปมาโท สติ จ ตถา ปวตฺตา จตฺตาโร กุสลธมฺมกฺขนฺธา เวทิตพฺพาฯ กตฺตพฺพาติ ปวตฺเตตพฺพาฯ
ตสฺมิํ อายตเนติ ตสฺมิํ นิพฺพานสญฺญิเต การเณ ปฏิเวเธฯ ตํ การณนฺติ ฉนฺนํ อายตนานํ การณํฯ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ สฬายตนนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานํฯ ตํ สนฺธายา’’ติอาทิฯ นิพฺพานสฺมินฺติ นิพฺพานมฺหิฯ
กามคุณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๖. สกฺกปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๘-๑๑๙. ทิฏฺเฐติ ธมฺเมติ อุปาทานกฺขนฺธธมฺเมฯ ตตฺถ หิ อตฺตาติ ภวติ สญฺญา ทิฏฺฐิ จาติ อตฺตภาวสญฺญาฯ เตนาห – ‘‘ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว’’ติฯ ‘‘ตนฺนิสฺสิต’’นฺติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน เหฏฺฐา อภินนฺทนาทิปริยาเยน วุตฺตา ตณฺหา ปจฺจามฏฺฐาติ อาห – ‘‘ตณฺหานิสฺสิต’’นฺติฯ ตํ อุปาทานํ เอตสฺสาติ ตทุปาทานํฯ เตนาห – ‘‘ตํคหณ’’นฺติอาทิฯ ตณฺหุปาทานสงฺขาตํ คหณํ เอตสฺสาติ ตํคหณํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมว ปญฺจเม วุตฺตนยตฺตาฯ
สกฺกปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สาริปุตฺตสทฺธิวิหาริกสุตฺตวณฺณนา
๑๒๐. ฆเฏสฺสตีติ ปุพฺเพนาปรํ ฆฏิตํ สมฺพนฺธํ กริสฺสติฯ วิจฺเฉทนฺติ พฺรหฺมจริยสฺส วิโรธิปจฺจยสมุปฺปตฺติยา อุจฺเฉทํฯ
๘. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา
๑๒๑. เย ธมฺมา สมฺมเทว ภาวิตา พหุลีกตา วิมุตฺติยา อรหตฺตสฺส สจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เต สทฺธาทโย สมฺภารา วิมุตฺติปริปาจนิยาติ อธิปฺเปตาฯ ปริปาเจนฺตีติ ปริปากํ ปริณามํ คเมนฺติฯ ธมฺมาติ การณภูตา ธมฺมาฯ วิสุทฺธิการณวเสนาติ วิสุทฺธิการณตาวเสน, สา ปน สทฺธินฺทฺริยาทีนํ การณโต วิสุทฺธิฯ ยถา นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส ขตฺติยกุมารสฺส วิปกฺขวิคเมน ปกฺขสงฺคเหน ปวตฺติฏฺฐานสมฺปตฺติยา จ ปริสุทฺธิ โหติ, เอวเมวํ ทฏฺฐพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาหฯ
อสฺสทฺธาทโยปิ ปุคฺคลา สทฺธาทีนํ ยาวเทว ปริหานาย โหนฺติ, สทฺธาทโย ปาริปูริยาว, ตถา ปสาทนิยสุตฺตนฺตาทิปจฺจเวกฺขณา, ปสาทนิยสุตฺตนฺตา นาม สมฺปสาทนียสุตฺตาทโยฯ สมฺมปฺปธาเนติ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺเตฯ สติปฏฺฐาเนติ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเนฯ ฌานวิโมกฺเขติ ฌานานิ เจว วิโมกฺเข จ อุทฺทิสฺส ปวตฺตสุตฺตนฺเตฯ คมฺภีรญาณจริเยติ ขนฺธายตนธาตุปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺเตฯ
กลฺยาณมิตฺตตาทโยติ กลฺยาณมิตฺตตา สีลสํวโร อภิสลฺเลขกถา วีริยารมฺโภ นิพฺเพธิกปญฺญาติ ปญฺจ ธมฺมา, เย ‘‘อิธ, เมฆิย, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหตี’’ติอาทินา อุทาเน โลกํ โวโลเกนฺตสฺสาติ อายสฺมโต ราหุลสฺส ตาสญฺจ เทวตานํ อินฺทฺริยปริปากํ ปสฺสนฺตสฺสฯ ตโต เยน อนฺธวนํ, ตตฺถ ทิวาวิหาราย มหาสมาคโม ภวิสฺสตีติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอตฺตกาติ คณนาวเสน ปริจฺเฉโท นตฺถี’’ติฯ
รุกฺขปพฺพตนิสฺสิตา ภูมฏฺฐกา, อากาสจาริวิมานวาสิโน อนฺตลิกฺขฏฺฐกาฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ เวทิตพฺพานิ จตุสจฺจธมฺมานํ ทสฺสนฏฺเฐนฯ
ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลกกามคุณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๓. คหปติวคฺโค
๑-๓. เวสาลีสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๔-๑๒๖. ทฺวีสูติ อิมสฺมิํ คหปติวคฺเค ปฐมทุติเยสุ ตติเย จ วุตฺตตฺถเมว ปาฐชาตํ อปุพฺพํ นตฺถีติ อตฺโถฯ
๔-๕. ภารทฺวาชสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๒๗-๑๒๘. กามํ อญฺเญปิ ปพฺพชิตา ยุตฺตกาเล ปิณฺฑํ อุลมานา จรนฺติเยว, อยํ ปน โอทริโต, เตเนว การเณน ปพฺพชิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิณฺฑํ อุลมาโน’’ติอาทิมาหฯ ฆํสนฺโตวาติ ภูมิยํ ฆํสนฺโต เอว ปตฺตํ ฐเปติฯ ปริกฺขีณนฺติ สมนฺตโต ปริกฺขีณํฯ นาฬิโก …เป.… ชาตํ, อติเรกปตฺตฏฺฐปนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อญฺญํ น คณฺหาติฯ ‘‘อินฺทฺริยภาวนนฺติ จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยภาวน’’นฺติ เกจิ วทนฺติ, ตถา วิปสฺสนาภินิเวสํ กตฺวา อุปริวิปสฺสนํ วฑฺฒิตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อปเร ปน ‘‘สทฺธาปญฺจมานํ อินฺทฺริยานํ วเสน วิปสฺสนาภินิเวสํ กตฺวา เตน สุเขน อภิญฺญาปหานานํ สมฺปาทนวเสน อินฺทฺริยํ ภาเวตฺวา’’ติ วทนฺติฯ
อุปสงฺกมตีติ ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มหาปานํ นาม อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา ปานปสุโต หุตฺวา สตฺตาหํ ตทนุรูปปริชนสฺส สุราปิวนํฯ เตนาห ‘‘มหาปานํ นาม ปิวิตฺวา’’ติฯ สาลิถุเสหีติ รตฺตสาลิถุเสหิฯ ฑยฺหมานํ วิย กิปิลฺลิกทํสนชาตาหิ ทุกฺขเวทนาหิฯ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌิํสุ วลฺลภตายฯ อิตฺถิโลโล หิ โส ราชาฯ
ปเวณินฺติ เตสํ สมาทานปเวณิํ พฺรหฺมจริยปพนฺธํฯ ปฏิปาเทนฺตีติ สมฺปาเทนฺติฯ ครุการมฺมณนฺติ ครุกาตพฺพอารมฺมณํ, อวีติกฺกมิตพฺพารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ อสฺสาติ รญฺโญฯ จิตฺตํ อโนตรนฺตนฺติ ปสาทวีถิํ อโนตรนฺตํ อนุปคจฺฉนฺตํฯ วิเหเฐตุนฺติ วิพาธิตุํฯ
โลภสฺส อปราปรุปฺปตฺติยา พหุวจนวเสน ‘‘โลภธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปชฺชนฺตีติปิ อตฺโถ เยว, ยสฺมา อุปฺปชฺชมาโน โลภธมฺโม อตฺตโน เหตุปจฺจเย ปริคฺคหาเปนฺโต ชานาเปนฺโต วิย สหติ ปวตฺตตีติฯ อิมเมว กายนฺติ เอตฺถ สมูหตฺเถ เอว กาย-สทฺโท คพฺภาสยาทิฏฺฐาเนสุ อุปฺปชฺชนธมฺมสมูหวิสยตฺตา, อิตเร ปน กายูปลกฺขิตตาย ‘‘กาโย’’ติ เวทิตพฺพาฯ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ
ภารทฺวาชสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. โฆสิตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๙. รูปา จ มนาปาติ นีลาทิเภทา รูปธมฺมา จ มนสา มนุญฺญา ปิยรูปา สํวิชฺชนฺติ, อิทญฺจ สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส สภาวทสฺสนตฺถํฯ เอวํ ‘‘รูปา จ มนาปา อุเปกฺขาเวทนิยา’’ติ เอตฺถาปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ จกฺขุวิญฺญาณ…เป.… ผสฺสนฺติ วุตฺตํฯ อุปนิสฺสยโกฏิยา หิ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺโส สุขเวทนีโย, น สหชาตโกฏิยาฯ เตนาห – ‘‘เอกํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ชวนวเสน สุขเวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘สํวิชฺชติ โข, คหปติ, โสตธาตู’’ติ อาคเตสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุฯ
เตวีสติ ธาตุโย กถิตา ฉนฺนํ ทฺวารานํ วเสน วิภชฺชคหเณนฯ วตฺถุนิสฺสิตนฺติ หทยวตฺถุนิสฺสิตํฯ ปญฺจทฺวาเร วีสติ, มโนทฺวาเร ติสฺโส เอวํ เตวีสติฯ
โฆสิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๘. หาลิทฺทิกานิสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓๐-๑๓๑. ตํ อิตฺเถตนฺติ จกฺขุนา ยํ รูปํ ทิฏฺฐํ, ตํ อิตฺถนฺติ อตฺโถฯ ตํ สุขเวทนิยนฺติ ตํ สุขเวทนาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจยภูตํ จกฺขุวิญฺญาณญฺเจว, โย จ ยถารหํ อุปนิสฺสยโกฏิยา วา, อนนฺตโร เจ อนนฺตรโกฏิยา วา, สหชาโต เจ สมฺปยุตฺตโกฏิยา วา, สุขเวทนาย ปจฺจโย ผสฺโสฯ ตํ สุขเวทนิยญฺจ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนาติ โยชนาฯ เอส นโย สพฺพตฺถ สพฺเพสุ เสเสสุ สตฺตสุ วาเรสุฯ มโนธาตุเยว วา สมานาติ อภิธมฺมนเยนฯ สุตฺตนฺตนเยน ปน สุญฺญตฏฺเฐน นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน จ มโนธาตุสมญฺญํ ลภเตวฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ
หาลิทฺทิกานิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑๓๒. เตปิ มาณวกาตฺเวว วุตฺตา, น พฺราหฺมณกุมารา เอวฯ เสเลยฺยกานีติ อญฺญมญฺญํ สิลิสฺสนลงฺฆนกีฬนานิฯ
อุปฏฺฐานวเสน อิภํ หรนฺตีติ อิพฺภา, หตฺถิโคปกาฯ เต ปน นิหีนกุฏุมฺพสฺส โภคฺคํ อุปาทาย คหปติภาวํ อุปาทาย ‘‘คหปติกา’’ติปิ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘คหปติกา’’ติฯ กณฺหาติ กณฺหาภิชาติกาฯ รฏฺฐํ ภรนฺตีติ ยสฺมิํ รฏฺเฐ วสนฺติ, ตสฺส รฏฺฐสฺส พลิํ ภรเณน, อตฺตโน วา กุฏุมฺพสฺส ภรเณน ภรตาฯ ปริยายนฺตาติ ปริโต สํจรนฺตา กีฬนฺติฯ
สีลเชฏฺฐกาติ สีลปฺปธานาฯ เย ปุราณํ สรนฺติ, เต สีลุตฺตมา อเหสุํฯ ทฺวารานิ จกฺขาทิทฺวารานิฯ
อปกฺกมิตฺวา วิสมานีติ วิคตสมานิ ทุจฺจริตสภาวานิฯ นานาวิธทณฺฑา นานาวิธทณฺฑนิปาตาฯ
อนาหารกาติ กิญฺจิ อภุญฺชนกาฯ ปงฺโก วิย ปงฺโก, มลํฯ ทนฺตปงฺโก ปุริมปทโลเปน ปงฺโกติ วุตฺโตติ ‘‘ปงฺโก นาม ทนฺตมล’’นฺติ วุตฺตํฯ อเชหิ กาตพฺพกานํ อโกเปตฺวา กรณํ สมาทานวเสน วตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ โกหญฺญํ นาม อตฺตนิ วิชฺชมานโทสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ‘‘ปฏิจฺฉนฺน…เป.… โกหญฺญญฺเจวา’’ติฯ ปริกฺขารภณฺฑกวณฺณาติ ปริกฺขารภณฺฑา กปฺปกาติฯ เต จ โข อตฺตโน ชีวิกตฺถาย อามิสกิญฺชกฺขสฺส อตฺตนิพนฺธนตฺถาย อโมจนตฺถาย กตาฯ
อขิลนฺติ เจโตขิลรหิตํ พฺรหฺมวิหารวเสนฯ เตนาห ‘‘มุทุ อถทฺธ’’นฺติฯ
อธิมุตฺโตติ อภิรติวเสน ยุตฺตปยุตฺโตฯ ปริตฺตจิตฺโตติ ปริโต ขณฺฑิตจิตฺโตฯ อปฺปมาณจิตฺโตติ เอตฺถ ‘‘โก อย’’นฺติ ปฏิกฺขิตุํ สกฺกุเณยฺยจิตฺโตฯ
โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. เวรหจฺจานิสุตฺตวณฺณนา
๑๓๓. พฺราหฺมณิํ ธมฺมสวนาย โจเทนฺโต มาณวโก ‘‘ยคฺเฆ’’ติ อโวจฯ เตนาห ‘‘ยคฺเฆติ โจทนตฺเถ นิปาโต’’ติฯ
เวรหจฺจานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
คหปติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๔. เทวทหวคฺโค
๑. เทวทหสุตฺตวณฺณนา
๑๓๔. มนํ รมยนฺตาติ อาปาถคตา มนสฺส รมณวเสน ปิยายิตพฺพตาวเสน ปวตฺตนฺตาฯ
๒. ขณสุตฺตวณฺณนา
๑๓๕. ฉผสฺสายตนิกาติ ฉทฺวารผสฺสปฏิวิญฺญตฺตีติ ฉหิปิ ทฺวาเรหิ อารมฺมณสฺส ปฏิสํเวทนา โหติเยว สพฺพโส ทุกฺขานุภวนตฺถํฯ ตาวติํสปุรนฺติ อภาโว นาม นตฺถิ สพฺพถา สุขานุภวนโตฯ นิรเยติ อิมินา ทุคฺคติ ภวสามญฺเญน อิตราปายาปิ คหิตา เอวฯ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสิตุํ น สกฺกาติ อิมินา ปน สพฺเพสมฺปิ อจฺฉินฺทิกฏฺฐานานํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเมวาติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก เอวฯ อปาโยปิ ปญฺญายติ อปายทุกฺขสทิสสฺส ทุกฺขสฺส กทาจิ ปฏิสํเวทนโตฯ สคฺโคปิ ปญฺญายติ เทวโภคสทิสสมฺปตฺติยา กทาจิ ปฏิลภิตพฺพโตฯ
อยํ กมฺมภูมีติ อยํ มนุสฺสโลโก ปุริสถามกรณาย กมฺมภูมิ นาม ตาสํ โยคฺยฏฺฐานภาวโตฯ ตตฺถ ปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ มคฺคภาวนา’’ติ อาหฯ ฐานานีติ การณานิฯ สํเวชนิยานีติ สํเวคชนนานิ พหูนิ ชาติอาทีนิฯ ตถา หิ ชาติ, ชรา, พฺยาธิ, มรณํ, อปายภวํ, ตตฺถปิ นิรยูปปตฺติเหตุกํ, ติรจฺฉานุปปตฺติเหตุกํ, อสูรกายูปปตฺติเหตุกํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกนฺติ พหูนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สํเวคชาโต สญฺชาตสํเวโค โยนิโส ปธานมนุยุญฺชสฺสุฯ สํเวคาติ สํเวคมาปชฺชสฺสุฯ
ขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา
๑๓๖. สมฺมุทิตา สมฺโมทปฺปตฺตา, ปโมทิตา สญฺชาตปโมทาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขวนฺโต สญฺชาตทุกฺขาฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขิตา’’ติฯ สุขํ เอตสฺส อตฺถีติ สุโข, สุขีฯ เตนาห ‘‘สุขิโต’’ติฯ ยตฺตกา รูปาทโย ธมฺมา โลเก อตฺถีติ วุจฺจติฯ ปสฺสนฺตานนฺติ สจฺจปฏิเวเธน สมฺมเทว ปสฺสนฺตานํฯ ‘‘ปจฺจนีกํ โหตี’’ติ วตฺวา ตํ ปจฺจนีกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก หี’’ติอาทิ อสุภาติ ‘‘อาหู’’ติปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ สพฺพเมตนฺติ ‘‘สุขํ ทิฏฺฐมริเยภิ…เป.… ตทริยา สุขโต วิทู’’ติ จ วุตฺตํฯ สพฺพเมตํ นิพฺพานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ นิพฺพานเมว หิ เอกนฺตโต สุขํ นามฯ
ปญฺจนวุติปาสณฺฑิโน เตสญฺจ ปาสณฺฑิภาโว ปปญฺจสูทนิฏฺฐกถายํ ปกาสิโต เอวฯ กิเลสนีวรเณน นิวุตานนฺติ กิเลสขนฺธา กิเลสนีวรณํ, เตน นิวาริตานํฯ นิพฺพานทสฺสนํ นาม อริยมคฺโค, เตน ตสฺส ปฏิวิชฺฌนญฺจ กาฬเมฆอวจฺฉาทิตํ วิย จนฺทมณฺฑลํฯ
ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ มคฺคธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺสฯ
อนุปนฺเนหีติ อนุ อนุ อวิหาย ปฏิปนฺเนหิฯ โก นุ อญฺโญ ชานิตุํ อรหติ, อญฺโญ น ชานาตีติ ทสฺเสติฯ
ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔-๑๒. ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓๗-๑๔๕. สุทฺธิกํ กตฺวา คาถาพนฺธเนน วินา เกวลํ จุณฺณิยปทวเสเนวฯ ตถา ตถาติ อชฺฌตฺติกานิ พาหิรานิ จ อายตนานิ อนิจฺจลกฺขเณน ทุกฺขานตฺตลกฺขเณหิ จ โยเชตฺวา ทสฺสนวเสนฯ
ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เทวทหวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๕. นวปุราณวคฺโค
๑. กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา
๑๔๖. สมฺปติ วิชฺชมานสฺส จกฺขุสฺส ตํนิพฺพตฺตสฺส กมฺมสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จกฺขุ ปุราณํ, กมฺมเมว ปุราณ’’นฺติ วตฺวา ยถา ตสฺส จกฺขุสฺส ปุราณปริยาโย ‘‘กมฺมโต ปนา’’ติอาทิฯ ปจฺจยนาเมนาติ ปุริมชาติสํสิทฺธตฺตา ‘‘ปุราณ’’นฺติ วตฺตพฺพสฺส ปจฺจยภูตสฺส กมฺมสฺส นาเมนฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘ปุราณกมฺม’’นฺติ เอวํ วุตฺตํฯ ปจฺจเยหิ อภิสมาคนฺตฺวา กตนฺติ ตณฺหาวิชฺชาทิปจฺจเยหิ อภิมุขภาเวน สมาคนฺตฺวา สเมจฺจ นิพฺพตฺติตํฯ เจตนายาติ กมฺมเจตนายฯ ปกปฺปิตนฺติ อภิสมีหิตํฯ เวทนายาติ อตฺตานํ นิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตาย เวทนายฯ วตฺถูติ นิพฺพตฺติการณํ ปวตฺตฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสิตพฺพํฯ กมฺมสฺส นิโรเธนาติ กิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธสิทฺเธน กมฺมสฺส นิโรเธนฯ วิมุตฺติํ ผุสตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติํ ปาปุณาติฯ อารมฺมณภูโต นิโรโธ นิพฺพานํ ‘‘กมฺมนิโรโธ’’ติ ‘‘ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ
กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒-๕. อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๔๗-๑๕๐. นิพฺพานสฺสาติ นิพฺพานาธิคมสฺส, กิเลสนิพฺพานสฺเสว วาฯ อุปการปฏิปทนฺติ อุปการาวหํ ปฏิปทํฯ จตูสูติ ทุติยาทีสุ จตูสุฯ นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา เทสิตาติ กตฺวา ‘‘สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ
อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖-๗. อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๑-๑๕๒. อนฺต-สทฺโท สมีปตฺเถ วตฺตติ ‘‘อุทกนฺตํ วนนฺต’’นฺติอาทีสุ, กิเลโส ปน อติอาสนฺเน วสติ อพฺภนฺตรวุตฺติตายาติ ‘‘อนฺเตวาสิก’’นฺติ วุตฺโต วิภตฺติอโลเปน ยถา ‘‘วเนกุสโล, กูเลรุกฺขา’’ติฯ เตนาห – ‘‘อนนฺเตวาสิกนฺติ อนฺโตวสนกิเลสวิรหิต’’นฺติฯ อาจรณกกิเลสวิรหิตนฺติ สมุทาจรณกิเลสรหิตํฯ อนฺโต อสฺส วสนฺตีติ อสฺส ปุคฺคลสฺส อนฺโต อพฺภนฺตเร จิตฺเต วสนฺติ ปวตฺตนฺติฯ เต เอตํ อธิภวนฺตีติ เต กิเลสา เอตํ ปุคฺคลํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตนฺติฯ เตนาห – ‘‘อชฺโฌตฺถรนฺติ สิกฺขาเปนฺติ วา’’ติฯ เตหิ อาจริเยหีติ เตหิ กิเลสสงฺขาเตหิ สตฺเต อตฺตโน คติยํ ฐเปนฺเตหิ อาจริเยหิฯ สตฺตมํ เหฏฺฐา กถิตนยเมวาติ ยสฺมา เหฏฺฐา ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, อิธ อายตนวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ
อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา
๑๕๓. ปริยายติ ปริคจฺฉติ ผลํ เอตสฺสาติ ปริยาโย เหตูติ อาห – ‘‘ยํ ปริยายนฺติ ยํ การณ’’นฺติฯ ปจฺจกฺขทิฏฺเฐ อวิปรีเต อตฺเถ ปวตฺตสทฺธา ปจฺจกฺขสทฺธา ยถา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ธมฺโม’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๘) จฯ เอวํ กิราติ อิติ กิราย อุปฺปนฺโน สทฺทหนากาโร สทฺธาปติรูปโกฯ เอตนฺติ ‘‘อญฺญตฺเรว สทฺธายา’’ติ เอตํ วจนํ รุจาเปตฺวาติ กิญฺจิ อตฺถํ อตฺตโน มติยา โรเจตฺวาฯ ขมาเปตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ, จิตฺตํ ตถา ขมาเปตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อตฺเถตนฺติ คหณากาโร’’ติฯ ปรมฺปราคตสฺส อตฺถสฺส เอวํ กิรสฺสาติ อนุสฺสวนํฯ การณํ จินฺเตนฺตสฺสาติ ยุตฺติํ จินฺเตนฺตสฺสฯ การณํ อุปฏฺฐาตีติ ‘‘สาธู’’ติ อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปติฏฺฐติฯ อตฺเถตนฺติ ‘‘เอตํ การณํ เอวมยมตฺโถ ยุชฺชตี’’ติ จิตฺเตน คหณํฯ อาการปริวิตกฺโกติ ยุตฺติปริกปฺปนาฯ ลทฺธีติ นิจฺฉเยน คหณํ, สา จ โข ทิฏฺฐิ อยาถาวคฺคหเณน อญฺญาณเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺติ ลทฺธิํฯ อตฺเถสาติ เอสา ลทฺธิ มม อุปฺปนฺนา อตฺถิ ยุตฺตรูปา หุตฺวา อุปลพฺภติฯ เอวํ คหณากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นาม, ปฐมุปฺปนฺนลทฺธิสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานํ ขมนากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นามฯ ปญฺจ ฐานานีติ ยถาวุตฺตานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ การณานิฯ มุญฺจิตฺวา อคฺคเหตฺวาฯ เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌานํ ราคาทีนํ อภาวํ สนฺธาย ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโห’’ติ อยํ เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา, สพฺพโส อภาวํ สนฺธาย อเสกฺขานนฺติ อาห – ‘‘เสกฺขาเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตา’’ติฯ ‘‘สนฺตํ เสกฺขานํ, ‘‘อสนฺตํ วา อชฺฌตฺต’’นฺติอาทินา อเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙-๑๐. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๔-๑๕๕. ‘‘สมฺปนฺนสีลา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๔) วิย ปริปุณฺณตฺโถ อิธ สมฺปนฺน-สทฺโทติ อาห ‘‘ปริปุณฺณินฺทฺริโย’’ติฯ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณินฺทฺริโย นาม โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สติ สมนฺนาคมสมฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อาสงฺกนฺโต ‘‘จกฺขาทีนิ วา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สนฺธายาติ ทุติยวิกปฺเปน วุตฺตมตฺถํ สนฺธายฯ เหฏฺฐา ขนฺธิยวคฺเค ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, อิธ อายตนวเสนาติ อาห ‘‘วุตฺตนยเมวา’’ติฯ
อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นวปุราณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติโย ปณฺณาสโกฯ
๑๖. นนฺทิกฺขยวคฺโค
๑-๔. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๖-๑๕๙. อตฺถโตติ อตฺโถ, สภาโวติฯ เอวญฺหิ อภิชฺชนสภาโว นนฺทนฏฺเฐน นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ วิมุตฺติวเสนาติ วิมุตฺติยา อธิคมวเสนฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ ปฐมสุตฺเตฯ ทุติยาทีสูติ ทุติยตติยจตุตฺเถสุฯ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ
อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๖. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๐-๑๖๑. สมาธิวิกลานํ ปากฏํ โหตีติ วิภูตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ โอกฺขายติ ปจฺจกฺขายตีติ จตุสจฺจธมฺมานํ วิภูตภาเวน อุปฏฺฐานสฺส กถิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทฺวีสุปิ…เป.… กถิตา’’ติฯ
ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๙. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๒-๑๖๔. อนิจฺจานุปสฺสนาทโย เอว วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา นามฯ เถรสฺส ตทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ น ปริปากํ อุปคตานิ, เถโร อิมาหิ เทสนาหิ อินฺทฺริยปริปากมคมาสิฯ
โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐-๑๒. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๕-๑๖๗. ปาฏิเยกฺกนฺติ วุตฺตนเยเนวาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวาฯ
มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นนฺทิกฺขยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๗. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค
๑-๖๐. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๘-๒๒๗. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติอาทินา เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน สฏฺฐิ สุตฺตานิ กถิตานิ ‘‘สฏฺฐิเปยฺยาโล นาม โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยานิ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ
อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๘. สมุทฺทวคฺโค
๑. ปฐมสมุทฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๒๘. ยทิ ‘‘ทุปฺปูรณฏฺเฐน สมุทฺทนฏฺเฐนา’’ติ อิมินา อตฺถทฺวเยน สาคโร ‘‘สมุทฺโท’’ติ วุจฺจติ, จกฺขุสฺเสเวตํ นิปฺปริยายโต ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุปฺปูรณฏฺเฐนาติ ปูเรตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวนฯ สมุทฺทนฏฺเฐนาติ สพฺพโส อุปรูปริปกฺขิตฺตคมเนนฯ มหาคงฺคาทิมหานทีนํ มหตา อุทโกเฆน อนุสํวจฺฉรํ อนุปกฺขนฺทมาโนปิ หิ สมุทฺโท ปาริปูริํ น คจฺฉติ, ยญฺจ ภูมิปเทสํ โอตฺถรติ, ตํ สมุทฺทภาวํ เนติ, อภาวํ วา ปาปุณาติ อปยาเต สมุทฺโททเก, ตํ วา อนุทกภาวปตฺติยา อตถเมว โหติฯ กามญฺเจส ทุปฺปูรณฏฺโฐ สมุทฺทนฏฺโฐ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ สโมสรนฺตนฺติ สพฺพโส นีลาทิภาเคหิ โอสรนฺตํ, อาปาถํ อาคจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถฯ กาตุํ น สกฺโกติ ทุปฺปูรณียตฺตาฯ สโทสคมเนน คจฺฉติ สตฺตสนฺตานสฺส ทุสฺสนโตฯ ทุสฺสนฏฺฐตา จสฺส จกฺขุทฺวาริกตณฺหาวเสน เวทิตพฺพาฯ ยถา สมุทฺเท อปราปรํ ปริวตฺตมาโน อูมิยา เวโค สมุทฺทสฺสาติ วุจฺจติ, เอวํ จกฺขุสมุทฺทสฺส ปุรโต อปราปรํ ปริวตฺตมานํ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺสาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ อนญฺญสาธารณตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘รูปมโย เวโค’’ติฯ อสมเปกฺขิเตติ สมฺมาทสฺสเน รูเป มนาปภาวํ อมนาปภาวญฺจ คเหตฺวา, ‘‘อิทํ นาม มยา ทิฏฺฐ’’นฺติ อนุปธาเรนฺตสฺส เกวลํ สมูหฆนวเสน คณฺหนฺตสฺส คหณํ อสมเปกฺขนํฯ สหตีติ อธิภวติ, ตํนิมิตฺตํ กญฺจิ วิการํ นาปชฺชติฯ
อูมีติ อาวฏฺโฏ อาวฏฺฏนวเสน ปวตฺตํ อุทกํฯ คาหรกฺขสมกราทโย คาหรกฺขโสฯ ยถา สมุทฺเท อูมิโย อุปรูปริ วตฺตมานา อตฺตนิ ปติตปุคฺคลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติ, ตถา อาวฏฺฏคาหรกฺขสาฯ เอวเมเต ราคาทโย กิเลสา สยํ อุปฺปนฺนกสตฺเต อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติ, กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย สตฺตานํ อนยพฺยสนาปตฺติเหตุภูตสฺส อูมิภยสฺส อารมฺมณวเสน จกฺขุสมุทฺโท ‘‘สอูมิสาวฏฺโฏ สคาโห สรกฺขโส’’ติ วุตฺโตฯ
อูมิภยนฺติ เอตฺถ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อูมีว ภยํ อูมิภยํฯ กุชฺฌนฏฺเฐน โกโธฯ สฺเวว จิตฺตสฺส จ อภิมทฺทนวเสนุปฺปาทนตฺเถน ทฬฺหํ อายาสนฏฺเฐน อุปายาโสฯ เอตฺถ จ อเนกวารํ ปวตฺติตฺวา สตฺเต อชฺโฌตฺถริตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตุํ อทตฺวา อนยพฺยสนนิปฺผาทเนน โกธูปายาสสฺส อูมิสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา กามคุณา กิเลสาภิภูเต สตฺเต มาเน วิย รูปาทิวิสยสงฺขาเต อตฺตนิ สํสาเรตฺวา ยถา ตโต พหิภูเต เนกฺขมฺเม จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อาวฏฺเฏตฺวา พฺยสนาปาทเนน อาวฏฺฏสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ ยทา ปน คาหรกฺขโส อารกฺขรหิตํ อตฺตโน โคจรภูมิคตํ ปุริสํ อภิภุยฺย คเหตฺวา อโคจเร ฐิตมฺปิ โคจรํ เนตฺวา เภรวรูปทสฺสนาทินา อตฺตโน อุปกฺกมํ กาตุํ อสมตฺถํ กตฺวา อนฺวาวิสิตฺวา วณฺณพลโภคอายุสุเขหิ วิโยเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปาเทติ, เอวํ มาตุคาโมปิ โยนิโสมนสิการรหิตํ อวีรปุริสํ อตฺตโน รูปาทีหิ ปโลภนวเสน อภิภุยฺย คเหตฺวา วา วีรชาติยมฺปิ อิตฺถิกุตฺตภูเตหิ อตฺตโน หาวภาววิลาเสหิ อิตฺถิมายาย อนฺวาวิสิตฺวา วา อวสํ อตฺตโน อุปการธมฺเม สีลาทโย สมฺปาเทตุํ อสมตฺถํ กโรนฺโต คุณวณฺณาทีหิ วิโยเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปาเทติ, เอวํ มาตุคามสฺส คาหรกฺขสสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ อูมิภยนฺติ ลกฺขณวจนํ อนฺตํ อวสานํ คโต, เอวํ ปารํ นิพฺพานํ คโตติ วุจฺจติฯ
ปฐมสมุทฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒-๓. ทุติยสมุทฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๒๙-๒๓๐. กิเลสานํ ‘‘เตมนฏฺเฐนา’’ติฯ อริยสาวเกติ อนาคามิโนฯ เต หิ กามภววเสน อตินฺตตาย น สมุนฺนาฯ ตโย มจฺจูติ กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมาเรฯ ตีหิ อุปธีหีติ กิเลสาภิสงฺขารกามคุณานํ วเสน ตีหิ อุปธีหิฯ ขนฺธุปธินา ปน โส น นิรูปธิ สอุปาทิเสสสฺเสว นิพฺพานสฺส อธิคตตฺตาฯ คโตติ ปฏิปตฺติคมเนน คโตฯ
ทุติยสมุทฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔-๖. ขีรรุกฺโขปมสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๓๑-๒๓๓. อปฺปหีนฏฺเฐนาติ มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตภาเวนฯ อตฺถีติ วิชฺชติฯ สติ ปจฺจเย วิชฺชมานกิจฺจกรณโต ปริยุฏฺฐานํ อปฺปกํ มูสิกาวิสํ วิย ปริตฺตํ นาม โหติ อปฺปานุภาวตฺตาฯ เอวรูปาปีติ อปฺปกาปิฯ อสฺสาติ อปฺปหีนกิเลสสฺสฯ อธิมตฺตานนฺติ อิฏฺฐานํ รชนียานํ, วตฺถุวเสน ปริตฺตกมฺปิ อิฏฺฐารมฺมณํ อธิมตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘นขปิฏฺฐิปฺปมาณมฺปี’’ติอาทิฯ ทหโรติอาทีนิ ตีณิปิ ปทานิฯ อาภินฺเทยฺยาติ ภินฺเทยฺยฯ ตํ อุภยนฺติ ตํ จกฺขุรูปนฺติ อุภยมฺปิ อายตนํฯ
ขีรรุกฺโขปมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อุทายีสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. อิติปีติ อิมินาปิ การเณนฯ อนิจฺเจนาติ อนิจฺจภาเวน อนตฺตลกฺขณํ กถิตํฯ ยสฺมา เหตุปจฺจยา วิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติ สติ จ อุปฺปาเท นิโรเธน ภวิตพฺพํ, อุปฺปาทวยวนฺตตาย อนิจฺจํ วิญฺญาณํ, ยทิ จ อตฺตา สิยา ปจฺจเยหิ วินา สิชฺเฌยฺย, น จ ตถาสฺส สิทฺธิ, ตสฺมา ‘‘วิญฺญาณํ อนตฺตา’’ติ อนิจฺจตาย อนตฺตตา กถิตาฯ
อุทายีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อาทิตฺตปริยายสุตฺตวณฺณนา
๒๓๕. กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนํ, หตฺถปาทาทิอวยวาติ อาห – ‘‘หตฺถา โสภนา’’ติอาทิฯ นิมิตฺตคฺคาโหติ กิเลสุปฺปตฺติยา นิมิตฺตภูโต คาโหฯ สํสนฺเทตฺวา คหณนฺติ อวยเว สโมธาเนตฺวา ‘‘อิตฺถิปุริโส’’ติอาทินา เอกชฺฌํ คหณํฯ วิภตฺติคหณนฺติ วิภาเคน อนวเสสคฺคหณํฯ กุมฺภีลสทิโสติ กุมฺภีลคาหสทิโสฯ เตนาห – ‘‘สพฺพเมว คณฺหาตี’’ติ หตฺถปาทาทีสุ ตํ ตํ โกฏฺฐาสํ วิภชิตฺวา คหณํ รตฺตปาสทิโส ชลูกคาหสทิโสฯ เอกชวนวาเรปิ ลพฺภนฺตีติ อิทํ จกฺขุทฺวารานุสาเรน อุปฺปนฺนมโนทฺวาริกชวนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
นิมิตฺตสฺสาเทน คนฺถิตนฺติ ยถาวุตฺเต นิมิตฺเต อสฺสาทคาเหน คนฺถิตํ สมฺพทฺธํฯ ภวงฺเคเนวาติ มูลภวงฺเคเนวฯ กิเลสภยํ ทสฺเสนฺโตติ ตถา กิเลสุปฺปตฺติยา สติ อกุสลจิตฺเตน อนฺตริตํ เจ มรณจิตฺตํ ภเวยฺย, เอกนฺตโต นิรเย วา ติรจฺฉานโยนิยา วา อุปฺปตฺติ สิยาติ กิเลสานํ ภายิตพฺพํ ทสฺเสนฺโตฯ ‘‘สมยวเสน วา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหี’’ติอาทิมาหฯ รตฺตจิตฺตํ วาติ ราควเสน รตฺตจิตฺตํ วาฯ ทุฏฺฐจิตฺเตน กถํ อารมฺมณรสานุภวนนฺติ? โทมนสฺสเวทนุปฺปตฺติ เอว ตสฺส อารมฺมณรสานุภวนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมสฺส สมยสฺสาติ มรณสมยสฺสฯ
อุภินฺนํ นาสจฺฉิทฺทานํ มชฺเฌ ฐิต-อฏฺฐิตุทนํ สห ขุรฏฺเฐน ฉินฺทนํฯ ทณฺฑกวาสีติ ทีฆทณฺฑกา มหาวาสิฯ นิปชฺชิตฺวา นิทฺโทกฺกมนนฺติ อิมินา ปจลายิกนิทฺทํ ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺถ หิ กทาจิ อนฺตรา มิจฺฉาวิตกฺกานํ สลฺลกานํ อวสโร สิยา, นตฺเถว นิปชฺชิตฺวา มหานิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเลฯ วิตกฺกานนฺติ มิจฺฉาวิตกฺกานํฯ
อาทิตฺตปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙-๑๐. ปฐมหตฺถปาโทปมสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๓๖-๒๓๗. นวมํ ‘‘ทสเม น โหตีติ วุจฺจมาเน’’ติอาทิฯ เอตฺตกเมว หิ ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ วิเสโสติฯ
ปฐมหตฺถปาโทปมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สมุทฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๙. อาสีวิสวคฺโค
๑. อาสีวิโสปมสุตฺตวณฺณนา
๒๓๘. เย ‘‘เอกจาริก…เป.… ปญฺจจาริเก’’ติฯ สมานชฺฌาสยตา สภาควุตฺติโนฯ กมฺมฏฺฐานานุยุญฺชนสฺส การเกฯ ตโต เอว ตตฺถ ยุตฺตปยุตฺเตฯ ปุคฺคลชฺฌาสเยน การณภูเตนฯ ปจฺจยภูตนฺติ อปสฺสยภูตํฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ อยํ มาติกานิกฺเขโปฯ เตสํ มาติกาย วิตฺถารภาชนํฯ วาสนา ภวิสฺสตีติ วาสนาวหํ ภวิสฺสติฯ สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิยาติอาทิ อิมิสฺสา เทสนาย อนญฺญสาธารณตาย สุทุกฺกรภาวทสฺสนํฯ
มญฺจฏฺเฐสุ มญฺจสมญฺญา วิย มุขฏฺฐํ วิสํ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ สุกฺขกฏฺฐสทิสภาวาปาทนโต ‘‘กฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจตีติ กฏฺฐํ มุขํ เอตสฺสาติ กฏฺฐมุโข, ทํสนาทินา กฏฺฐสทิสภาวกโร สปฺโปฯ อถ วา กฏฺฐสทิสภาวาปาทนโต กฏฺฐํ วิสํ วา มุเข เอตสฺสาติ กฏฺฐมุโขฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิเม จตฺตาโรติ อิเม วิสกิจฺจเภเทน จตฺตาโรฯ อิทานิ ตํ เนสํ วิสกิจฺจเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยสูลสมปฺปิตํ วิยาติ อพฺภนฺตเร อยสูลํ อนุปฺปเวสิตํ วิยฯ ปกฺกปูติปนสํ วิยาติ ปจฺจิตฺวา กาลาติกฺกเม กุถิตปนสผลํ จงฺควาเรติ รชกานํ ขารปริสฺสาวเน สุราปริสฺสาวเน วาฯ อนวเสสํ ฉิชฺชเนน อสนิปาตฏฺฐานํ วิยฯ มหานิขาทเนนาติ มหนฺเตน นิขาทเนนฯ
วิสเวควิกาเรนาติ วิสเวคคเตน วิกาเรนฯ วาเตนาติ ตสฺส สปฺปสฺส สรีรํ ผุสิตฺวา อุคฺคตวาเตนฯ นาสวาเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสนาติ เตสํเยว โสฬสนฺนํ สปฺปานํ อาคตวิโสติอาทิปุคฺคลนามสฺส วเสน จตุสฏฺฐิ โหนฺติ ปจฺเจกํ จตุพฺพิธภาวโตฯ อาคตวิโสติ อาคจฺฉวิโส, สีฆตรํ อภิรุหนวิโสติ อตฺโถฯ โฆรวิโสติ กกฺขฬวิโส, ทุตฺติกิจฺฉวิโสฯ อยํ สีตอุทกํ วิย โหติ คาฬฺหทุพฺพินิมฺโมจยภาเวนฯ อุทกสปฺโป หิ โฆรวิโส โหติ เยวาติ วุตฺตํ – ‘‘อุทกสปฺปาทีนํ วิสํ วิยา’’ติฯ ปญฺญายตีติ คณฺฑปิฬกาทิวเสน ปญฺญายติฯ อเนฬกสปฺโป นาม มหาอาสีวิโสฯ นีลสปฺโป นาม สาขวณฺโณ อิมินา อุปาเยนาติ โยยํ กฏฺฐมุเขสุ ทฏฺฐวิสานํเยว ‘‘อาคตวิโส โน โฆรวิโส’’ติอาทินา จตุพฺพิธภาโว วุตฺโต, อิมินา อุปาเยนฯ กฏฺฐมุเข ทฏฺฐวิสาทโยติ กฏฺฐมุเขสุ ทฏฺฐวิโส, ผุฏฺฐวิโส, วาตวิโภติ ตโย, ปูติมุขาทีสุ จ ทฏฺฐวิสาทโย จตฺตาโร จตฺตาโร เวทิตพฺโพฯ
เอเกกนฺติ จตุสฏฺฐิโย เอเกกํฯ จตุธาติ อณฺฑชาทิวิภาเคน จตุธา วิภชิตฺวาฯ ฉปณฺณาสานีติ ฉปณฺณาสาธิกานิฯ คตมคฺคสฺสาติ ยถาวุตฺตสงฺขฺยาคตมคฺคสฺส ปฏิโลมโต สํขิปฺปมานา อนุกฺกเมน จตฺตาโรว โหนฺติฯ กุลวเสนาติ กฏฺฐมุขาทิชาติวเสนฯ
สกลกาเย อาสิญฺจิตฺวา วิย ฐปิตวิสาติ หิ เตสํ ผุฏฺฐวิสตา, วาตวิสตา วุจฺจติฯ เอวนฺติ ‘‘อาสิตฺตวิสา’’ติอาทินาฯ เอตฺถาติ อาสีวิสสทฺเท วจนตฺโถ นิรุตฺตินเยน เวทิตพฺโพฯ อุคฺคตเตชาติ อุทคฺคเตชา, อตฺตโน วิสเตเชน เนสํ กุรูรทพฺพตา วาฯ ทุนฺนิมฺมทฺทนวิสาติ มนฺตาคเทหิ อนิมฺมทฺทนียวิสาฯ จตฺตาโร อาสีวิสาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตเนตฺถ อวเสสปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ
อาสีวิเสสูติ สรีรฏฺฐเกสุเยวาติ เตน ปุริเสน เตสํ กสฺสจิ อนิฏฺฐสฺส อกตตฺตา อายุเสสสฺส จ วิชฺชมานตฺตา นํ น ทํสิํสูติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุจฺฉิ ยถาภูตํ ปเวเทตุกาโมฯ ทุรุปฏฺฐาหาติ ทุรุปฏฺฐานาฯ โสตฺถิมคฺโคติ โสตฺถิภาวสฺส อุปาโยฯ
อนฺตรจโรติ อนฺตรํ จโร สุขสตฺตุ วิสฺสาสฆาตีฯ เตนาห ‘‘วธโก’’ติฯ อิทานิ ตาสํ เปสเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อภิมุขคตํ วิย อภิมุขคตํฯ อีทิสีปิ หิ วโจยุตฺติ โลเก นิรูปียติ สนฺติยํ ปุริสํ ฐเปตีติ วิยฯ ตสฺมา อภิมุขคตนฺติ อภิมุขํ เตน สมฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ วงฺกสณฺฐานํ ผลกํ รุกฺขมูเล อาคตาคตานํ นิสีทนตฺถาย อตฺถตํฯ
อริตฺตหตฺโถ ปุริโส สนฺตาเรติ เอตายาติ สนฺตารณีฯ โอริมตีรโต อุตฺตรณาย เสตุ อุตฺตรเสตุฯ เอเกน ทฺวีหิ วา คนฺตพฺโพ รุกฺขมโย เสตุ รุกฺขเสตุฯ ชงฺฆสตฺเถน คมนโยคฺโค เสตุ ชงฺฆเสตุฯ สกเฏน คนฺตุํ สกฺกุเณยฺโย สกฏเสตุฯ น โข เอส พฺราหฺมโณ ปรมตฺถโตฯ ตทตฺโถ ปน เอกเทเสน สมฺภวตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตกานํ ปจฺจตฺถิกานํ พาหิตตฺตา’’ติ อาหฯ เทสนนฺติ วินิวตฺเตนฺโตติ ปฏิสํหรนฺโตฯ น ลทฺโธ วตาสีติ น ลทฺโธ วต อาสิฯ
ราชา วิย กมฺมํ สตฺเตสุ อิสฺสริยสฺส วตฺตาปนโตฯ ราชา…เป.… ปุถุชฺชโน วฏฺฏทุกฺขสงฺขาตาปราธตายฯ ญาณปลายเนนาติ มหาภูเตหิ นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชิตฺวา วิมุจฺจิตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนญาณปลายเน มคฺคาธิคมสิทฺเธเนว ญาณปลายเนนฯ เอวญฺเหตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ มตฺถกํ ปาปิตเมว โหติฯ
ยเถว หีติอาทินา เอกเทสนาสมุทายสฺส นิทสฺสนํ อารทฺธํฯ ยถาวุตฺตวจนํ อฏฺฐกถาจริยานํ วจเนน สมตฺเถติ ‘‘ปตฺถทฺโธ ภวตี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ กฏฺฐมุเขน วาติ วา-สทฺโท อุปมตฺโถฯ ยถา กฏฺฐมุเขน สปฺเปน ทฏฺโฐ ปตฺถทฺโธ โหติ, เอวํ ปถวีธาตุปฺปโกเปน โส วา-สทฺโท อวธารณตฺโถฯ โส ‘‘ปถวีธาตุปโกเปน วา’’ติ เอวํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – กฏฺฐมุเขน ทฏฺโฐปิ กาโย ปถวีธาตุปฺปโกเปเนว ปตฺถทฺโธ โหติ, ตสฺมา ปถวีธาตุยา อวิยุตฺโต โส กาโย สพฺพทา กฏฺฐมุขคโต วิย โหตีติฯ วา-สทฺโท วา อนิยมตฺโถฯ ตตฺรายมตฺโถ – กฏฺฐมุเขน ทฏฺโฐ กาโย ปตฺถทฺโธ โหติ วา, น วา มนฺตาคทวเสนฯ ปถวีธาตุปฺปโกเปน ปน มนฺตาคทรหิโต โส กาโย กฏฺฐมุขคโต วิย โหติ เอกนฺตปตฺถทฺโธติฯ ตตฺถ กาโยติ ปกติกาโยฯ ปูติโกติ กุถิโตฯ สนฺตตฺโตติ สพฺพโส ตตฺโต มหาทาหปฺปตฺโตฯ สญฺฉินฺโนติ สพฺพโส ฉินฺโน จุณฺณวิจุณฺณภูโตฯ ยทา กาโย ปตฺถทฺธาทิภาวปฺปตฺโต โหติ, ตทา ปุริโส กฏฺฐมุขาทิสปฺปสฺส มุเข วตฺตมาโน วิย โหตีติ อตฺโถฯ
วิเสสโตติ กฏฺฐมุขาทิวิเสสโต จ ปถวีอาทิวิเสสโต จฯ อนตฺถคฺคหณโตติอาทิ อเจตเนสุปิ ภูเตสุ สเจตเนสุ วิย อนตฺถาทีนํ ปจฺจกฺขตาย นิพฺเพทชนนตฺถํ อารทฺธํฯ ตตฺถ อาสยโตติ ปวตฺติฏฺฐานโตฯ เอเตสนฺติ มหาภูตานํฯ สทิสตาติ วมฺมิกาสยสุสิรคหนสงฺการฏฺฐานาสยตาย จ สทิสตาฯ
ปจฺจตฺตลกฺขณวเสนาติ วิสุํ วิสุํ ลกฺขณวเสนฯ ปถวีอาทีนํ กกฺขฬภาวาทิ, ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส กกฺขฬภาวาปาทนาทินา วิการุปฺปาทนโต วิสเวควิการโต สทิสตา เวทิตพฺพาฯ
อนตฺถาติ พฺยาธินฺติ กุฏฺฐาทิพฺยาธิํฯ ภเว ชาตาภินนฺทิโนติ ภเวสุ ชาติยา อภินนฺทนสีลาฯ ปญฺจโวกาเร หิ ชาติยา อภินนฺทนา นาม มหาภูตาภินนฺทนา เอวฯ
ทุรุปฏฺฐานตรานีติ ทุปฺปฏิการตรานิฯ ทุราสทาติ ทุรุปสงฺกมนาฯ ‘‘อุปฏฺฐามี’’ติ อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ปริชานาม กมฺมนามานิ, อุปการา นาม นตฺถิฯ อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อปริมาณโทสูปทฺทวเหตุโตฯ เอกปกฺขลนฺติ เอกทุกฺขํฯ
รูปกฺขนฺโธ ภิชฺชมาโน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ อรูปกฺขนฺธานํ เอกนิโรธตฺตาฯ วตฺถุรูปมฺปิ คเหตฺวาว ภิชฺชนฺติ ปญฺจโวกาเร อรูปกฺขนฺเธสุ ภินฺเนสุ รูปกฺขนฺธสฺส อวฏฺฐานาภาวโตฯ เอตฺตาวตาติ โลภุปฺปาทนมตฺเตนฯ ปญฺญา นาม อตฺตภาเว อุตฺตมงฺคํ ปญฺญุตฺตรตฺตา กุสลธมฺมานํ, สติ จ กิเลสุปฺปตฺติยํ ปญฺญาย อนุปฺปชฺชนโต วุตฺตํ – ‘‘เอตฺตาวตา ปญฺญาสีสํ ปติตํ นาม โหตี’’ติฯ โยนิโย อุปเนติ ตทุปคสฺส กมฺมปจฺจยสฺส ภาเวฯ ‘‘ชาติภยํ, ชราภยํ, มรณภยํ, โจรภย’’นฺติอาทินา อาคตานิ ปญฺจวีสติ มหาภยานิ, ‘‘หตฺถมฺปิ ฉินฺทตี’’ติอาทินา อาคตานิ ทฺวตฺติํส กมฺมการณานิ อาคตาเนว โหนฺติ การณสฺส สมวฏฺฐิตตฺตาฯ นนฺทีราโค สงฺขารกฺขนฺโธติ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ
ปาฬิยํเยว อาคตา ‘‘จกฺขุโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว’’ติอาทินาฯ กิญฺจิ อลภิตฺวาติ ตสฺมิํ สุญฺญคาเม โจรานํ คยฺหูปคสฺส อลาภวจเนเนว ตสฺส ปุริสสฺส อตฺตโน ปฏิสรณสฺส อลาโภ วุตฺโต เอว โหตีติ น อุทฺธโฏ, ปุริสฏฺฐานิโย ภิกฺขุ, โจรา ปน พาหิรายตนฏฺฐานิยาฯ อภินิวิสิตฺวาติ วิปสฺสนาภินิเวสํ กตฺวาฯ อชฺฌตฺติกายตนวเสน เทสนาย อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุปาทารูปกมฺมฏฺฐานวเสนา’’ติฯ
พาหิรานนฺติ พาหิรายตนานํฯ ปญฺจ กิจฺจานีติ โจเรหิ ตทา กาตพฺพานิ ปญฺจ กิจฺจานิฯ หตฺถสารนฺติ อตฺตโน สนฺตเก หตฺเถหิ คเหตพฺพสารภณฺฑํฯ ปาตนาทิวเสน หตฺถปรามาสํ กโรนฺติฯ ปหารฐาเนติ ปหฏฏฺฐาเนฯ ฐานโส ตสฺมิํ เอว ขเณติ วทนฺติฯ อตฺตโน สุขาวหํ กุสลธมฺมํ ปหาย ทุกฺขาวเหน อกุสเลน สมงฺคิตา สุขาวหํ ภณฺฑํ ปหาย พหิ นิกฺขมนํ วิยาติ วุตฺตํ สุขนิสฺสยตฺตา ตสฺสฯ หตฺถปรา…เป.… อาปชฺชนกาโล คุณสรีรสฺส ตทา ปมาเทน พาธิตตฺตาฯ ปหาร…เป.… กาโล ตโต ทฬฺหตรํ คุณสรีรสฺส พาธิตตฺตาฯ ปหารํ…เป.… อสฺสมณกาโล คุณสรีรสฺส มรณปฺปตฺติสทิสตฺตาฯ อวเสสชนสฺส ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพตา อญฺญถตฺตปฺปตฺติคิหิภาวาปตฺติยา นิทสฺสนภาเวน วุตฺตาฯ ยํ ‘‘ฉสุ ทฺวาเรสุ อารมฺมเณ
รูปาทีนีติ เตสนฺติ ยถาวุตฺตภูตุปาทารูปานํฯ ลหุตาทิวเสนาติ เตสํ ลหุตาทิวเสนฯ ทุรุตฺตรณฏฺโฐติ อุตฺตริตุํ อสกฺกุเณยฺยภาโว โอฆฏฺโฐฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘สมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ จตุมหาภูตาทีหีติ อาทิสทฺเทน อุปาทานกฺขนฺธาทีนํ คหณํฯ จิตฺตกิริยทสฺสนตฺถนฺติ จิตฺตปโยคทสฺสนตฺถํฯ วุตฺตวายามเมวาติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’ติ โย อริยมคฺเค วุตฺโตฯ ภทฺเทกรตฺตาทีนีติ ‘‘อชฺเชว กิจฺจํ อาตปฺป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๗๒, ๒๗๕, ๒๗๖) วุตฺตานิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตาทีนิฯ
กุณฺฐปาโทติ ฉินฺนปาโทว หุตฺวา คติวิกโลฯ มานสํ พนฺธตีติ ตสฺมิํ จิตฺเต กิจฺจํ นิพนฺธติฯ ‘‘อยํ อริยมคฺโค มยฺหํ โอฆุตฺตรนุปาโย’’ติ ตตฺถ จิตฺตสฺส สนฺนิฏฺฐานํ ปุน ตตฺถ ปวตฺตนํ วีริยารมฺโภ จิตฺตพนฺธนํฯ
ตสฺส นามรูปสฺส อิเม นนฺทีราคาทโย ตณฺหาวิชฺชาทโยติ กตฺวา ปจฺจโย ธมฺมายตเนกเทโสฯ อริยมคฺคนิพฺพานตณฺหาวชฺโช อิธ ธมฺมายตเนกเทโสติ จฯ โสฬสหากาเรหีติ ปีฬนาทีหิ โสฬสหิ อากาเรหิฯ สติปฏฺฐานวิภงฺเค อาคตนเยน สฏฺฐินยสหสฺเสหิฯ เทสนาปริโยสาเน…เป.… ปติฏฺฐหิํสูติ วิปญฺจิตญฺญู เอเวตฺถ คหณวเสน อธิคตวิเสสา ปริจฺฉินฺทิตาฯ เต หิ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกภาเวน สตฺถุ สนฺติเก สนฺนิสินฺนาฯ อุคฺฆฏิตญฺญูนํ ปน เนยฺยานญฺจ วิเสสาธิคโม อฏฺฐกถายํ น รุฬฺโหติ อิธ น คหิโตติฯ
อาสีวิโสปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. รโถปมสุตฺตวณฺณนา
๒๓๙. สุสํวุตินฺทฺริยสฺส โภชเน มตฺตญฺญุโน สตสฺส สมฺปชานสฺส วิหรโต กิเลสนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนวสรนฺติ สุขโสมนสฺสพหุลตา วุตฺตาฯ ยวติ เตน ผลํ มิสฺสิตํ วิย โหตีติ โยนิ, เอกนฺติกํ การณํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ ปริปุณฺณนฺติ อวิกลํฯ อนวเสสํ อาสเว เขเปตีติ อาสวกฺขโย, อคฺคมคฺโคฯ ยํ ยนฺติ ทนฺธํ มชฺฌํ ชโวติ ชวาทีสุ ยํ ยํ คมนํฯ รกฺขณตฺถายาติ กิเลสโจเรหิ รกฺขณตฺถาย เวคนิคฺคหณตฺถายาติ กิเลสเหตุกสฺส นิพฺพิเสวนตฺถายาติ วิเสวนสฺส วิปฺผนฺทิตสฺส นิโรธนายฯ กิเลสูปสมตฺถายาติ กิเลสานํ อุปรูปริ สมนตฺถาย วูปสมนตฺถายฯ
สมณรติ นาม สมถวิปสฺสนามคฺคผลสุขานิฯ ทนฺตานมฺปิ สินฺธวานํ สารถิโน ปโยเคน สิยา กาจิ วิเสวนมตฺตาติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพิเสวเน กตฺวา เปเสนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ญาณํ คจฺฉตีติ อสงฺคมนํ ปวตฺตติ ปเคว อินฺทฺริยภาวนาย กตตฺตา, กิเลสนิคฺคหสฺส สุเขเนว สิทฺธตฺตาฯ ทายกสฺส อชฺฌาสโย วโส อุฬาโร ลามโกฯ เทยฺยธมฺมสฺส ปมาณํ วโส อปฺปกํ พหุกญฺจฯ
มหามณฺฑปฏฺฐานํ นาม โลหปาสาทสฺส ปุรโต เอว มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺนิปาตกาเล เตสํ ปโหนกวเสน มหามณฺฑปสฺส กตฺตพฺพฏฺฐานํฯ คหณมานนฺติ ปริวิสคหณภาชนํฯ
ปกติยา ภตฺตการกิจฺเจ อธิคโต อุปฏฺฐากุปาสโกฯ มุทุสมขรสญฺญิเตหิ, ทหนปจนภชฺชนสญฺญิเตหิ วา ตีหิ ปาเกหิฯ
ปริโสเธตฺวาติ รญฺโญ อนุจฺฉวิกภาวํ ปริโสเธตฺวาฯ ภูมิยํ ฉฑฺเฑสิ ‘‘ภิกฺขูนํ อทตฺวา มยา มุเข ปกฺขิตฺต’’นฺติฯ มุเขน คณฺหิ ตสฺส นิทฺโทสภาวํ ทสฺเสตุํฯ มตฺตํ ชานาเปตุํ ปมชฺชิฯ ‘‘ตฺวํ กุโต อาคโต’’ติ ปุจฺฉเน ปมาทํ อาปชฺชิฯ อนุภาโคติ อวสิฏฺฐภาโคฯ อิทมตฺถิยนฺติ อิทํ ปโยชนํฯ อิตรนฺติ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ อาหาเร ปมาณชานนํฯ
สยนํ เสยฺยา, กามโภคีนํ เสยฺยา กามโภคิเสยฺยาฯ ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ ทกฺขิณหตฺเถน กาตพฺพกิจฺจกรณโตฯ เตชุสฺสทตฺตาติ อิทํ อนุตฺราสสฺเสว สีหสฺส สยนนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ, ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวาติ หิ อิทํ ปาทานํ อวิกฺขิตฺตภาวกรณทสฺสนํฯ
จตุตฺถชฺฌานเสยฺยาติ จตุตฺถชฺฌานิกํ ผลสมาปตฺติํ วทติฯ เยภุยฺเยน หิ ตถาคตา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวาว สยนฺติฯ สา จ เนสํ จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย, กิเลสปรินิพฺพานสฺส จ กตตฺตาติ วทนฺติ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา ปาทํ อจฺจาธาย ปุพฺเพนาปรํ อชหิตสํลกฺขณา เสยฺยาติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ เอวนฺติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน เสยฺยํ กปฺเปติฯ
กถํ นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน โหติ? ภวงฺคจิตฺเตน หิ นิทฺทูปคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปหาเนนาติ ตทธิมุตฺตตาย ตทปฺปหานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา เตสุ นิทฺโทกฺกมนสฺส อาทิปริโยสาเนสุ อชหิตสติสมฺปชญฺญํ โหติฯ เตนาห – ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติฯ เอตํ ปนาติ ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตนยํ วทติฯ ญาณธาตุกนฺติ น โรจยิํสูติ นิทฺโทกฺกมเนปิ ชาครเณ ปวตฺตญาณสภาวเมวาติ น โรจยิํสุ โปราณาฯ นิรนฺตรํ ภวงฺคจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ สติสมฺปชญฺญาสมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ ปุริมสฺมิญฺหิ นเย สติสมฺปชญฺญสฺส อสํวโร, น ภวงฺคสฺสฯ อินฺทฺริยสํวโร, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโคติ อิเมหิ ติวงฺคิกา, นิมิตฺตานุพฺยญฺชนปริวชฺชนาทิ สพฺพํ วิปสฺสนาปกฺขิกเมวาติ อธิปฺปาโยฯ
ตาเนวาติ วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตานิ อินฺทฺริยาทีนิฯ ยาว อรหตฺตา เทสนา วิตฺถารโต กเถตพฺพาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยายา’’ติ สงฺเขเปน กถิตาฯ
รโถปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๐. อฏฺฐิกุมฺโมติ ปิฏฺฐิยํ ติขิณฏฺฐิโก กุมฺโมฯ ตนฺติพนฺโธติ พฺยาวโฏฯ สมุคฺเค วิย อตฺตโน กปาเล ปกฺขิปิตฺวาฯ สโมทหนฺโต สมฺมา โอทหนฺโต อชฺฌตฺตเมว ทหนฺโตฯ อารมฺมณกปาเลติ อารมฺมณกฏาเหฯ สโมทหนฺโตติ ทิฏฺฐมตฺตสฺเสว จ คหณโต มโนวิตกฺเก ตตฺเถว สมฺมเทว โอทหนฺโตฯ ตญฺหิ วิสยวเสน ปวตฺติตุํ อเทนฺโตฯ ปญฺจ ธมฺเมติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. ๓๖๒) วุจฺจมาเนฯ
กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปฐมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๑. วิลาสมาโน สาครํ ปตฺวาฯ อนฺโตสาโขติ คงฺคาย ตีรสฺส อนฺโต โอนตสาโขฯ เตเมตีติ ตินฺโต โหติฯ ติริยํ ปติโต ทณฺฑเสตุ วิย ฐิตตฺตา มหาชนสฺส ปจฺจโย ชาโต, ตถา มหนฺตภาเวน คงฺคาโสตํ โอตรณาทิ นตฺถิฯ
อยํ หีติ อนนฺตรํ วุตฺตปุคฺคโลฯ อริยมคฺคํ โอรุยฺหาติ จตุพฺพิธํ อริยมคฺควีถิํ โอตริตฺวาฯ ‘‘จิตฺตํ นาเมต’’นฺติอาทินา จินฺเตตฺวา คิหิพนฺธนํ น วิสฺสชฺเชตีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน ภชมานเกติ อตฺตโน ภชนฺเตฯ ชีวิกตฺถาย ปยุชฺชิตพฺพโต ปโยโค, เขตฺตวตฺถาทิฯ ตโต ปโยคโต อุฏฺฐิตํ อายํฯ กิญฺจาปิ ภิกฺขูนํ กายสามคฺคิํ เทติ ภิกฺขตฺถายฯ
มุณฺฑฆฏนฺติ ภินฺโนฏฺฐํ ฆฏํฯ ขนฺเธติ อํเสฯ สงฺฆโภคนฺติ สงฺฆสนฺตกํ โภคคามํ คนฺตฺวาฯ อตฺถโต เอวํ วทนฺตีติ ตถา อตฺถสฺส สมฺภวโต เอวํ วทนฺตา วิย โหนฺติฯ ยาคุมตฺตเก ยาคุนฺติ ยาคุํ ปิวิตฺวา ตาย อปริปกฺกาย เอว อญฺญํ ยาคุํ อชฺโฌหริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ
กิเลสานุรญฺชิโตวาติ โยนิโสมนสิการสฺส อภาเวน กิเลสานุคตจิตฺโต เอวฯ อกฺขีนิ นีหริตฺวาติ โกธวเสน อกฺขิเก กโรนฺโต อกฺขีนิ นีหริตฺวา วิจริสฺสติฯ อุทฺธโต โหติ อวูปสนฺโตฯ
ทิฏฺฐิคติโกติ สาสนิโก เอวํ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา สาสนํ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ กตฺวา ทีเปนฺโต อริฏฺฐสทิโสฯ เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ อรูปภเว รูปํ อตฺถิ, อญฺญถา ตโต จุตสฺส กุโต รูปกฺขนฺธสฺส สมฺภโวฯ อสญฺญีภเว จิตฺตํ อตฺถีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พหุจิตฺตกฺขณิโก โลกุตฺตรมคฺโค ‘‘โย อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวยฺย สตฺตวสฺสานี’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. ๒.๔๐๔; ม. นิ. ๑.๑๓๗)ฯ อนุสโย จิตฺตวิปฺปยุตฺโต, อญฺญถา สาวชฺชานวชฺชธมฺมานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สิยาฯ เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ, อญฺญถา กมฺมผลานํ สมฺพนฺโธ น สิยาติฯ อิติ วทนฺโต เอวํ มิจฺฉาวาทํ ปคฺคยฺห วทนฺโตฯ
เตมนรุกฺโข วิย…เป.… ทุลฺลภธมฺมสฺสวโน จ ปุคฺคโล สทฺธาสิเนเหน อเตมนโตฯ กตวินโย สิกฺขิตวินโย ยถา ‘‘กตวิชฺโช’’ติฯ ธมฺมกถิกานํ วิจาเรถาติ อิทํ เทยฺยธมฺมํ ธมฺมกถิกานํ อยฺยานํ ตสฺส ตสฺส ยุตฺตวเสน วิจาเรถาติ นิยฺยาตนวเสน วตฺวาฯ ทิวากถิโก สรภาณโก สายนฺเห กเถติ, ปุริมยามํ กเถนฺโต รตฺติกถิโก ภาณกปุคฺคโลฯ
นนฺทนวนาภิราเมติ นนฺทนวนํ วิย มโนรเมฯ อสฺส ภารหารภิกฺขูติ อสฺส กิจฺจวาหกภิกฺขู อุปชฺฌายาทโยฯ สุขนิสินฺนกถนฺติ ปฏิสนฺถารกถาปุพฺพกํ อุปนิสินฺนกถํ สุตฺวาฯ
ฐิตสณฺฐาเนเนว ฐิตํ, นปฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ จิตฺตกมฺมมูลาทีนิ ฐิตสณฺฐาเนเนว ฐิตาติ โยชนาฯ มุทุตายาติ มุทุหทยตาย สาเปกฺขตายฯ
ปฏิปทนฺติ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติํฯ ทีเปตฺวา ปกาเสตฺวา ปากฏํ กตฺวาฯ ตตฺรุปฺปาโทติ ตตฺร อุปฺปชฺชนกอายุปฺปาโทฯ เขตฺตํ สนฺธาย วทติฯ เตล…เป.… หตฺถาติ เตลฆฏ-มธุฆฏผาณิตฆฏาทิหตฺถาฯ อปกฺกมิํสุ ทุพฺพิจาริตตฺตาฯ ปูเรสีติ เหฏฺฐา จ ตตฺถ ตตฺถ อตีตานิ กาลวจนานิ โปราณฏฺฐกถาย อาคตตฺตา กิร วุตฺตานิฯ
อุปคมนานุปคมนาทีนิ โอริมสฺส ปาริมสฺส จ อุปคมนานุปคมนานิ เจว มชฺเฌ สํสีทนานิ จฯ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ ชานิตุํฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ จกฺขุสภาวํฯ โทมนสฺสนฺติ ตสฺเสว มนฺทภาวปจฺจยํ โทมนสฺสํฯ อาปชฺชนฺโตปิ อุปคจฺฉติ นาม ตนฺนิมิตฺตสํกิเลสสฺส อุปฺปาทิตตฺตาฯ ติณฺณํ ลกฺขณานนฺติ หุตฺวา อภาวโต อาทิอนฺตวนฺตโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิกฺเขปโตติอาทีนํ ติณฺณํ ลกฺขณานํ สลฺลกฺขณวเสนฯ
วามโตติ มิจฺฉาฯ ทกฺขิณโตติ สมฺมาฯ ยถา ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส โอรภาวตฺตา อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ โอริมํ ตีรํ กตฺวา วุตฺตานิ, เอวํ เนสํ ปรภาวตฺตา พาหิรานิ อายตนานิ ปาริมํ วุตฺตานิฯ อปายมชฺเฌ สํสรณเหตุตาย นนฺทีราโคว ‘‘มชฺเฌ สํสาโท’’ติ วุตฺโตฯ
อุนฺนโตติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อุนฺนติํ อุปคโตฯ อตฺตุกฺกํสเน ปํสุกูลิกภาเวน อตฺตานํ ทหนโต อญฺญาการตาคเหตพฺโพฯ ปาสาโณ นุ โข เอส ขาณุโกติ คเหตพฺพทารุกฺขนฺธสทิโส วุตฺโตฯ
จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ อาวฏฺฏเวคสฺส พลวภาวโตฯ จตูสุ อปาเยสูติ ปญฺจกามคุณาวฏฺเฏ ปติตปุคฺคโล มนุสฺสโลเกปิ คุณสรีรเภทเนน ทีฆรตฺตํ จุณฺณวิจุณฺณํ อาปชฺชติเยว, ตสฺส ตถา อาปนฺนตฺตาฯ เอวญฺหิ โส อปาเยสุ ตาทิเสสุ ชายติฯ
สีลสฺส ทุฏฺฐํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อภาวตฺโถ อิธ ทุ-สทฺโทติ อาห ‘‘นิสฺสีโล’’ติฯ ‘‘ปาปํ ปาเปน สุกร’’นฺติอาทีสุ (อุทา. ๔๘) วิย ปาป-สทฺโท นิหีนปริยาโยติ อาห ‘‘ลามกธมฺโม’’ติฯ น สุจีติ กายวาจาจิตฺเตหิ น สุจิฯ สงฺกาย วาติ อตฺตโน วา สงฺกาย ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิฯ ตานิ กมฺมานิ ปวิสตีติ ตานิ กมฺมานิ กโรนฺตานํ อนฺตเร ปวิสติฯ คุณานํ ปูติภาเวนาติ คุณภาเวน คหิตานํ สีลธมฺมานํ สํกิลิฏฺฐภาวปฺปตฺติยาฯ กจวรชาโตติ อพฺภนฺตรํ สญฺชาตกจวโร, กจวรภูโต วาฯ
อณณา ปพฺพชฺชาติ อณณสฺเสว ปพฺพชฺชาฯ โอริมตีราทีนํ อุปคมนานุปคมนาทีนํ โชติตตฺตา วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ
ปฐมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทุติยทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๒. ยา อาปตฺติ วุฏฺฐานคามินี เทสนาคามินี, ตํ ปฏิจฺฉาทิตกาลโต ปฏฺฐาย สํกิลิฏฺฐา นาม อนฺตรายิกภาวโตฯ อาวีกตา ปน อนาปตฺติฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ อสํกิลิฏฺฐา นามฯ เตนาห – ‘‘อาวีกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติฯ เอวรูปํ สํกิลิฏฺฐนฺติ ปฏิจฺฉาทิตตาย วา ทุฏฺฐุลฺลภาเวน วา สํกิลิฏฺฐํฯ
ทุติยทารุกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อวสฺสุตปริยายสุตฺตวณฺณนา
๒๔๓. สนฺถาคารนฺติ สญฺญาปนาคารํฯ เตนาห ‘‘อุยฺโยคกาลาทีสู’’ติอาทิฯ อาทิ-สทฺเทน มงฺคลมหาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สนฺถรนฺตีติ วิสฺสมนฺติ สหาติ สนฺนิปาตวเสน เอกชฺฌํฯ สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติ ตสฺมิํ อตฺเถ ตฺถ-การสฺส นฺถ-การํ กตฺวา ‘‘สนฺถาคาร’’นฺติ วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํ, ปฐมํ ตตฺถ สมฺมนฺตนวเสน สนฺถรนฺติ วิจาเรนฺตีติ อตฺโถฯ
เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสตีติ พุทฺธวจนสฺส อาคมนสีเสน อริยผลธมฺมานมฺปิ อาคมนํ วุตฺตเมวฯ ติยามรตฺติํ ตตฺถ วสนฺตานํ ผลสมาปตฺติวฬญฺชนํ โหตีติฯ ตสฺมิญฺจ ภิกฺขุสงฺเฆ กลฺยาณธมฺมา กลฺยาณปุถุชฺชนา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตา โหนฺตีติ อริยมคฺคธมฺมานมฺปิ ตตฺถ อาคมนํ โหติเยวฯ
อลฺลโคมเยนาติ โอปุญฺชาเปตฺวาติ วิลิมฺเปตฺวาฯ จตุชฺชาติยคนฺเธหีติ กุงฺกุมตุรุกฺขยวนปุปฺผตมาลปตฺตคนฺเธหิฯ นานาวณฺเณติ นีลาทิวเสน นานาวณฺเณ, ภิตฺติวิเสสวเสน นานาสณฺฐานรูเปฯ ‘‘มหาปิฏฺฐิกโกชเวติ หตฺถิปิฏฺฐิอาทีสุ อตฺถริตพฺพตาย ‘มหาปิฏฺฐิกา’ติ ลทฺธสมญฺเญ โกชเว’’ติ วทนฺติฯ กุตฺตเก ปน สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, ‘‘จตุรงฺคุลาธิกปุปฺผา มหาปิฏฺฐิกโกชวา’’ติปิ วทนฺติฯ หตฺถตฺถรอสฺสตฺถรา หตฺถิอสฺสปิฏฺฐีสุ อตฺถริตพฺพา หตฺถิอสฺสรูปวิจิตฺตา จ อตฺถรกาฯ สีหตฺถรกาทโย ปน สีหรูปาทิวิจิตฺตา เอว อตฺถรกาฯ จิตฺตตฺถรกํ นานาวิธรูเปหิ เจว นานาวิธมาลากมฺมาทีหิ จ วิจิตฺตํ อตฺถรกํฯ
อุปธานนฺติ อปสฺสยนํฯ อุปทหิตฺวาติ อปสฺสยโยคฺคภาเวน ฐเปตฺวาฯ คนฺเธหิ กตมาลา คนฺธทามํฯ ตมาลปตฺตาทีหิ กตมาลา ปตฺตทามํฯ อาทิ-สทฺเทน หิงฺคุลตกฺโกลชาติผลชาติปุปฺผาทีหิ กตทามํ สงฺคณฺหาติฯ ปลฺลงฺกากาเรน กตปีฐํ ปลฺลงฺกปีฐํฯ ตีสุ ปสฺเสสุ เอกปสฺเส เอว วา สอุปสฺสยํ อปสฺสยปีฐํฯ อนปสฺสยํ มุณฺฑปีฐํฯ โยชนาวฏฺเฏติ โยชนปริกฺเขโปกาเสฯ
สํวิธายาติ อนฺตรวาสกสฺส โกณปเทสํ อิตรปเทสญฺจ สมํ กตฺวา วิธายฯ เตนาห – ‘‘กตฺตริยา ปทุมํ กนฺเตนฺโต วิยา’’ติ, ‘‘ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต’’ติ จฯ ยสฺมา พุทฺธานํ รูปสมฺปทา วิย อากปฺปสมฺปทาปิ ปรมุกฺกํสตํ คตา, ตสฺมา ตทา ภควา เอวํ โสเภยฺยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุวณฺณปามงฺเคนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อสเมน พุทฺธเวเสนา’’ติอาทินา ‘‘อสีติหตฺถฏฺฐานํ อคฺคเหสี’’ติฯ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรานํ วเสน ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโยฯ
สพฺพปาลิผุลฺโลติ มูลโต ปฏฺฐาย ยาว สาขคฺคา สมนฺตโต ผุลฺโล วิกสิโตฯ ปฏิปาฏิยา ฐปิตานนฺติอาทิ ปริกปฺปูปมา, ยถา ตํ…เป.… อลงฺกตํ อญฺญํ วิโรจติ, เอวํ วิโรจิตฺถ, สมติํสาย ปารมิตาหิ อภิสงฺขตตฺตา เอวํ วิโรจิตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปญฺจวีสติยา คงฺคานนฺติ สตมุขา หุตฺวา สมุทฺทํ ปวิฏฺฐาย มหาคงฺคาย มหนฺตมหนฺตานํ คงฺคานํ ปญฺจวีสตี’’ติ วทนฺติฯ ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๒๒) ‘‘ปญฺจวีสติยา นทีน’’นฺติ วุตฺตํ, คงฺคาทีนํ จนฺทภาคาปริโยสานานํ ปญฺจวีสติยา มหานทีนนฺติ อตฺโถฯ ปริกปฺปวจนญฺเหตํฯ สมฺภิชฺชาติ สมฺเภทํ มิสฺสีภาวํ ปตฺวา มุขทฺวาเรติ สมุทฺทํ ปวิฏฺฐฏฺฐาเนฯ
นาคสุปณฺณคนฺธพฺพยกฺขาทีนนฺติอาทิ สหสฺเสนาติ ปทสหสฺเสน, ภาณวารปฺปมาเณน คนฺเถนาติ อตฺโถฯ
กมฺปยนฺโต วสุนฺธรนฺติ อตฺตโน คุณวิเสเสหิ ปถวีกมฺมํ อุนฺนาเทนฺโต, เอวํภูโตปิ อเหฐยนฺโต ปาณานิฯ สพฺพปทกฺขิณตฺตา พุทฺธานํ ทกฺขิณํ ปฐมํ ปาทํ อุทฺธรนฺโตฯ สมํ สมฺผุสเต ภูมิํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตายฯ ยทิปิ ภูมิํ สมํ ผุสติ, รชสา นุปลิปฺปติ สุขุมตฺตา ฉวิยาฯ นินฺนฏฺฐานํ อุนฺนมตีติอาทิ พุทฺธานํ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาสงฺขาตมหาปุริสลกฺขณปฏิลาภสฺส นิสฺสนฺทผลํฯ นาติทูเร อุทฺธรตีติ อติทูเร ฐเปตุํ น อุทฺธรติฯ นจฺจาสนฺเน จ นิกฺขิปนฺติ อจฺจาสนฺเน จ ฐาเน อนิกฺขิปนฺโต นิยฺยาติฯ หาสยนฺโต สเทวเก โลเก โตเสนฺโตฯ จตูหิ ปาเทหิ จรตีติ จตุจารีฯ
พุทฺธานุภาวสฺส ปกาสนวเสน คตตฺตา วณฺณกาโล นาม เอสฯ สรีรวณฺเณ วา คุณวณฺเณ วา กถิยมาเน ทุกฺกถิตนฺติ น วตฺตพฺพํฯ กสฺมา? อปฺปมาณวณฺณา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, พุทฺธคุณสํวณฺณนา ชานนฺตสฺส ยถารทฺธสํวณฺณนํเยว ทุกูลจุมฺพฏเกนาติ คนฺถิตฺวา คหิตทุกูลวตฺเถนฯ
นาควิกฺกนฺตจารโณติ หตฺถินาคสทิสปทนิกฺเขโปฯ สตปุญฺญลกฺขโณติ อเนกสตปุญฺญาภินิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขโณฯ มณิเวโรจโน ยถาติ จตุราสีติสหสฺสมณิปริวาริโต อติวิย วิโรจมาโน วิชฺโชตมาโน มณิ วิยฯ ‘‘เวโรจโน นาม เอโก มณี’’ติ เกจิฯ มหาสาโลวาติ มหนฺโต สาลรุกฺโข วิย, สุทฺธฏฺฐิโต โกวิฬาราทิ มหารุกฺโข วิย วาฯ ปทุโม โกกนโท ยถาติ โกกนทสงฺขาตํ มหาปทุมํ วิย, วิกสมานปทุมํ วิย วาฯ
อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิยาติอาทิ ตสฺสา ปกิณฺณกกถาย อญฺเญสํ สุทุกฺกรภาวทสฺสนญฺเจว สุณนฺตานํ อจฺจนฺตสุขาวหภาวทสฺสนญฺจฯ ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิยาติ นาฬิยนฺตํ โยเชตฺวา มหาปถวิยา เหฏฺฐิมตเล ปปฺปฏโกชํ อุทฺธํ มุขํ กตฺวา อากฑฺฒนฺโต วิยฯ โยชนิกนฺติ โยชนปมาณํฯ มธุภณฺฑนฺติ มธุปฏลํฯ
มหนฺตนฺติ วิปุลํ อุฬารปุญฺญํฯ สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหตีติ สพฺพเมว ปจฺจยชาตํ อาวาสทายเกน ทินฺนเมว โหติฯ ตถา หิ ทฺเว ตโย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา อาคตสฺสปิ ‘‘อาวาสทานสฺมิญฺหิ ทินฺเน สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหตี’’ติฯ ภูมฏฺฐก…เป.… น สกฺกาติ อยมตฺโถ มหาสุทสฺสนวตฺถุนา (ที. นิ. ๒.๒๔๑ อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ มาตุกุจฺฉิ อสมฺพาโธว โหตีติ อยมตฺโถ อนฺติมภวิกานํ มหาโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิวเสน ทีเปตพฺโพฯ
สีตนฺติ อชฺฌตฺตํ ธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุวิปริณามวเสน วา อุปฺปชฺชนกสีตํฯ อุณฺหนฺติ อคฺคิสนฺตาปํ, ตสฺส จ ทวทาหาทีสุ สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิหนฺตีติ ปฏิหนติฯ ยถา ตทุภยวเสน กายจิตฺตานํ อาพาโธ น หนติ, เอวํ กโรติฯ สีตุณฺหพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภิกฺขุ โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติฯ วาฬมิคานีติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิเคฯ คุตฺตเสนาสนญฺหิ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนสฺส เต ปริสฺสยา น โหนฺติฯ สรีสเปติ เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺเต ทีฆชาติเก สปฺปาทิเก อญฺเญ จ ตถารูเปฯ มกเสติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ฑํสาทีนํ เอเตเนว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สิสิเรติ สีตกาลวเสน สตฺตาหวทฺทลิกาทิวเสน จ อุปฺปนฺเน สิสิรสมฺผสฺเสฯ วุฏฺฐิโยติ ยทา ตทา อุปฺปนฺนา วสฺสวุฏฺฐิโย ปฏิหนตีติ โยชนาฯ
วาตาตโป โฆโรติ รุกฺขคจฺฉาทีนํ อุพฺพหนภญฺชนาทิวเสน ปวตฺติยา โฆโร สรชอรชาทิเภโท วาโต เจว คิมฺหปริฬาหสมเยสุ อุปฺปตฺติยา โฆโร สูริยาตโป จฯ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิพาหียติฯ เลณตฺถนฺติ นานารมฺมณโต จิตฺตํ นิวตฺติตฺวา ปฏิสลฺลาณารามตฺถํฯ สุขตฺถนฺติ วุตฺตปริสฺสยาภาเวน ผาสุวิหารตฺถํฯ ฌายิตุนฺติ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิปสฺสิตุนฺติ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสิตุํฯ
วิหาเรติ ปฏิสฺสเยฯ การเยติ การาเปยฺยฯ รมฺเมติ มโนรเมฯ วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ กาเรตฺวา ปน เอตฺถ วิหาเรสุ พหุสฺสุเต สีลวนฺเต กลฺยาณธมฺเม นิวาเสยฺยฯ เต นิวาเสนฺโต ปน เตสํ พหุสฺสุตานํ ยถา ปจฺจเยหิ กิลมโถ น โหติฯ เอวํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ ทเทยฺย อุชุภูเตสุ อชฺฌาสยสมฺปนฺเนสุ กมฺมผลานํ รตนตฺตยคุณานญฺจ สทฺทหเนน วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ อิทานิ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ อญฺญมญฺญูปการตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เต ตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เตติ พหุสฺสุตาฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขปนูทนํ ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญายาติ โส ปุคฺคโล ยํ สทฺธมฺมํ อิมสฺมิํ สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชเนน ชานิตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนาสโว หุตฺวา ปรินิพฺพายติฯ
อาวาเสติ อาวาสทาเนฯ อานิสํโสติ อุทฺรโยฯ ปูชาสกฺการวเสน ปฐมยาโม เขปิโต, สตฺถุ ธมฺมเทสนาย อปฺปาวเสโส มชฺฌิมยาโม คโตติ ปาฬิยํ ‘‘พหุเทว รตฺติ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อติเรกตรํ ทิยฑฺฒยาม’’นฺติฯ สงฺคหํ นาโรหติ วิปุลวิตฺถารภาวโตฯ พุทฺธานญฺหิ ภตฺตานุโมทนาปิ โถกํ วฑฺเฒตฺวา วุจฺจมานา ทีฆมชฺฌิมปมาณาปิ โหติฯ ตถา หิ สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ, ชิวฺหา ตนุกา, ภวงฺคปริวาโส ปริตฺโต, นตฺถิ เวคายิตํ, นตฺถิ วิตฺถายิตํ, นตฺถิ อพฺยาวฏมโน, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมุปพฺยูฬฺหํ, อปริกฺขยา ปฏิสมฺภิทาฯ
สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีสุ สนฺทสฺเสตฺวา อาวาสทานปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิํ กถํ กตฺวาฯ ตโต ปรํ, มหาราช, อิติปิ สีลํ, อิติปิ สมาธิ, อิติปิ ปญฺญาติ สีลาทิคุเณ เตสํ สมฺมา ทสฺเสตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา วิย ปจฺจกฺขโต ปกาเสตฺวาฯ สมาทเปตฺวาติ เอวํ สีลํ สมาทาตพฺพํ, สีเล ปติฏฺฐิเตน เอวํ สมาธิปญฺญา ภาเวตพฺพาติ ยถา เต สีลาทิคุเณ สมฺมา อาทิยนฺติ, ตถา คณฺหาเปตฺวาฯ สมุตฺเตเชตฺวาติ ยถาสมาทินฺนํ สีลํ สุวิสุทฺธํ โหติ, สมถวิปสฺสนา จ ภาวิยมานา ยถา สุฏฺฐุ วิโสธิตา อุปรูปริ วิเสสาวหา โหนฺติ, เอวํ สมุตฺเตเชตฺวา นิสามนวเสน โวทาเปตฺวาฯ สมฺปหํเสตฺวาติ ยถานุสิฏฺฐํ ฐิตสีลาทิคุเณหิ สมฺปติ ปฏิลทฺธคุณานิสํเสหิ เจว อุปริลทฺธพฺพผลวิเสเสหิ จ จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ลทฺธสฺสาสวเสน สุฏฺฐุ โตเสตฺวาฯ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สกฺยราชาโน เยภุยฺเยน ภควโต ธมฺมเทสนาย สาสเน ลทฺธสฺสาทา ลทฺธปฺปติฏฺฐา จฯ
อุปสคฺคสทฺทานํ ‘‘อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา’’ติฯ
ตตฺร กิราติอาทิ เกจิวาโทติ พทฺโธปิ น โหติฯ เตนาห ‘‘อการณเมต’’นฺติอาทิฯ กายจิตฺตลหุตาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ กายิกเจตสิกอญฺญถาภาวสฺส การณวจนํ, ลหุตาทิอุปฺปนฺเน สวนานุตฺตริยปฏิลาเภน ลทฺธพฺพธมฺมตฺถเวทสมธิคมโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘ยถา
ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชิ อุปาทินฺนสรีรสฺส ตถารูปตฺตา สงฺขารานญฺจ อนิจฺจตาย ทุกฺขานุพนฺธตฺตาฯ อการณํ วา เอตนฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตเมว อธิปฺปายํ วิวริตุํ ‘‘ปโหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํ ปโหติ ยถา ตํ เวลุวคามเกฯ เอตฺตเก ฐาเนติ เอตฺตเก ฐาเน ฐานํ นิปฺผนฺนนฺติ โยชนาฯ ตญฺจ โขติ วุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐปนํฯ ธมฺมกถํ สุณมาโน ธมฺมคารเวนฯ
อวสฺสุตสฺสาติ อวสฺสุตภาวสฺส ราคาทิวเสนฯ อวสฺสุตสฺส การณนฺติ ตินฺตภาวการณํฯ กิเลสาธิมุจฺจเนนาติ กิเลสวเสน ปริปฺผนฺทิตวเสนฯ นิพฺพาปนํ วิยาติ วูปสโม วิยฯ นิพฺพิเสวนานนฺติ ปริปฺผนฺทนรหิตานํฯ
อวสฺสุตปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๔. ทุกฺขธมฺมานนฺติ ทุกฺขการณานํฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขสมฺภวธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ กิํ ทุกฺขํ, กา ทุกฺขธมฺมาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจสุ หี’’ติ วุตฺตํฯ เตติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ทุกฺขสมฺภวธมฺมตฺตาติ ทุกฺขุปฺปตฺติการณตฺตาฯ อสฺสาติ เตนฯ กรเณ เหตํ สามิวจนํฯ กาเมติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม จฯ ปุน อสฺสาติ สามิอตฺเถ เอว สามิวจนํฯ จารนฺติ จิตฺตาจารํฯ วิหารนฺติ ปญฺจทฺวารปฺปวตฺติจารวิหารํฯ ‘‘เอกฏฺฐา’’ติ จ วทนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘อนุพนฺธิตฺวา จรนฺตํ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อนุพนฺธิตฺวาติ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติโต ปฏฺฐาย ยาว ตติยชวนวารา อนุ ปกฺขนฺทนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กสิโครกฺขาทิวเสนปิ กามานํ ปริเยสนทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ
ทายตีติ ทาโย, วนํฯ เตนาห ‘‘อฏวิ’’นฺติฯ กณฺฏกคพฺภนฺติ โอวรกสทิสํ วนํฯ นามปทํ นาม กิริยาปทาเปกฺขนฺติ ‘‘วิชฺฌี’’ติ วจนเสเสน กิริยาปทํ คณฺหาติฯ
ทนฺธายิตตฺตํ อุปฺปนฺนกิเลสานํ อวฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปนฺนมตฺตายา’’ติอาทิฯ ตายาติ สติยาฯ กาจิ กิเลสาติ จุทฺทสวิเธ จิตฺตสฺส กิจฺเจ ชวนกิจฺเจ เอว จิตฺตกิเลสานํ อุปฺปตฺติํ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ นิคฺคหิตาว โหนฺติ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสนฯ เตนาห ‘‘น สณฺฐาตุํ สกฺโกนฺตี’’ติฯ จกฺขุทฺวารสฺมินฺติ ปาฬิยํ ตสฺส ปฐมํ คหิตตาย วุตฺตํ, เตน นเยน เสสทฺวารานิปิ คหิตาเนว โหนฺติฯ ราคาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ปฐมชวนวาเรฯ สติสมฺโมเสน ‘‘กิเลสา เม อุปฺปนฺนา’’ติ ญตฺวา ตถา ปจฺจามาสสติยา ลพฺภนโตฯ เตนาห – ‘‘อนจฺฉริยํ เจต’’นฺติฯ อาวฏฺเฏตฺวาติ อโยนิโส อาวฏฺเฏตฺวาฯ อาวชฺชนาทีสูติ ตโต เอว อโยนิโส อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ อิฏฺฐารมฺมณสฺส ลทฺธตฺตา ปจฺจยสิทฺธิยา สมฺปตฺตํ ปวตฺตนารหํฯ นิวตฺเตตฺวาติ ทุติยชวนวาเรปิ กิเลสุปฺปตฺติํ นิวตฺเตตฺวาฯ กถํ ปนสฺส เอวํ ลทฺธุํ สกฺกาติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกานํ หี’’ติอาทิฯ ภาวนาปฏิสงฺขาเนติ ภาวนายํ ปฏิสงฺขาเน จ โยคิโน ปติฏฺฐิตภาโวฯ ตสฺส อยมานิสํโส – ยํ ปจฺจยลาเภน อุปฺปชฺชิตุํ ลทฺโธกาสาปิ กิเลสา ปุพฺเพ ปวตฺตภาวนานุภาเวน วิกฺขมฺภิตา ตถา ตถา นิคฺคหิตา เอว หุตฺวา นิวตฺตนฺติ, กุสลา ธมฺมาว ลทฺโธกาสา อุปรูปริ วฑฺฒนฺติฯ
อภิหฏฺฐุนฺติ อภิหริตฺวาฯ อนุทหนฺตีติ อนุทหนฺตา วิย โหนฺติฯ อนุเสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนาวฏฺฏนฺเตติ อนิวตฺตนฺเต สามญฺญโตติ อธิปฺปาโยฯ วิปสฺสนาพลเมว ทีปิตํ มคฺคผลาธิคมสฺส อโชติตตฺตาฯ
ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๕. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน วิวิธทสฺสนนฺติ กิจฺจวเสน นานาทสฺสนํ โหตีติ วุตฺตํ, ‘‘ทสฺสนนฺติ ปฐมมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ ‘‘ปฐมมคฺโค หี’’ติอาทิ ‘‘โคตฺรภู ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ทสฺสนนฺติ วุจฺจตีติ เอตฺถ ราชทสฺสนํ อุทาหรนฺติฯ จตฺตาโรปิ มคฺคา ทสฺสนเมว ยถาวุตฺเตนตฺเถน, ภาวนาปริยาโย ปน อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ ปฐมมคฺคอุปายสฺส ภาวนากาเรน ปวตฺตนโตฯ ทสฺสนํ วิสุทฺธิ เอตฺถาติ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ, นิพฺพานํฯ ผสฺสายตนํ กมฺมฏฺฐานํ อสฺส อตฺถีติ ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิโกฯ เอส นโย เสเสสุปิ ปเทสุฯ
ปเทสสงฺขาเรสูติ สงฺขาเรกเทเสสุฯ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ปถวิอาทิเก ธมฺมมตฺเต ทิฏฺเฐ รูปปริคฺคโห, จกฺขุวิญฺญาณาทิเก ตํสหคตธมฺมมตฺเต ทิฏฺเฐ อรูปปริคฺคโห จ สิชฺฌตีติ วทนฺติฯ
อธิคตมคฺคเมว กเถสีติ เยน มุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ อกาสิ, ตเมวสฺส มุขํ กเถสิฯ อยํ ปนาติ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺโต ภิกฺขุฯ อิเมสนฺติ ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิกปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิกานํ วจนํฯ ‘‘อญฺญมญฺญํ น สเมตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติ ‘‘ปฐเมนา’’ติอาทินาฯ ปญฺจกฺขนฺธวิมุตฺตสฺส สงฺขารสฺส อภาวา ‘‘นิปฺปเทเสสู’’ติ วุตฺตํฯ ตเถวาติ ยเถว ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิกํ, ตเถว ตํ ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิกํ ปุจฺฉิตฺวาฯ
สมปฺปวตฺตา ธาตุโยติ รสาทโย สรีรธาตุโย สมปฺปวตฺตา, น วิสมาการสณฺฐิตา อเหสุํฯ เตนาห ‘‘กลฺลสรีรํ พลปฺปตฺต’’นฺติฯ ‘‘อตีตา สงฺขารา’’ติอาทิ วิปสฺสนาภินิเวสวเสน วุตฺตํฯ สมฺมสนํ สพฺพตฺถกเมว อิจฺฉิตพฺพํฯ จาริภูมินฺติ โคจรฏฺฐานํฯ
การกภาวนฺติ ภาวนานุยุญฺชนภาวํฯ ปณฺฑุโรคปุริโสติ ปณฺฑุโรคี ปุริโสฯ อริฏฺฐนฺติ สุตฺตํฯ เภสชฺชํ กตฺวาติ เภสชฺชปโยคํ กตฺวาฯ กริสฺสามีติ เภสชฺชํ กริสฺสามิฯ ฌามถุโณ วิยาติ ทฑฺฒถุโณ วิย ขารกชาลนทฺธตฺตา ตรุณมกุลสนฺตานสญฺฉนฺนตฺตาฯ
ทกฺขิณทฺวารคาเมติ ทกฺขิณทฺวารสมีเป คาเมฯ โลหิตโกติ โลหิตวณฺโณฯ โอจิรกชาโตติ ชาตโอลมฺพมานจิรโก วิยฯ อาทินฺนสิปาฏิโกติ สนฺทจฺฉาโยติ พหลจฺฉาโยฯ ยสฺมา ตสฺส รุกฺขสฺส สาขา อวิรฬา ฆนปฺปตฺตา อญฺญมญฺญํ สํสนฺทิตฺวา ฐิตา, ตสฺมา ฉายาปิสฺส ตาทิสีติ วุตฺตํ ‘‘สนฺทจฺฉาโย นาม สํสนฺทิตฺวา ฐิตจฺฉาโย’’ติ, ฆนจฺฉาโยติ อตฺโถฯ ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ
เยน เยนากาเรน อธิมุตฺตานนฺติ ฉผสฺสายตนาทิมุเขน เยน เยน วิปสฺสนาภินิเวเสน วิปสฺสนฺตานํ นิพฺพานญฺจ อธิมุตฺตานํฯ สุฏฺฐุ วิสุทฺธํ ปริญฺญาติสมยาทิสิทฺธิยาฯ เตน เตเนวากาเรนาติ อตฺตนาธิมุตฺตากาเรนฯ อิทานิ ตํ ตํ อาการํ อุปมาย สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อิทนฺติ นคโรปมํฯ ตํ สลฺลกฺขิตนฺติ กิํสุโกปมทีปิตํ อตฺถชาตํ สเจ สลฺลกฺขิตํฯ อสฺส ภิกฺขุโนฯ ธมฺมเทสนตฺถนฺติ ยถาสลฺลกฺขิตสฺส อตฺถสฺส วเสน ลทฺธวิเสสสฺส อุปพฺรูหนายฯ ตสฺเสวตฺถสฺสาติ ตสฺส ทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตสฺส อตฺถสฺสฯ โจราสงฺกา น โหนฺติ มชฺฌิมเทสรชฺชสฺส ปสนฺนภาวโตฯ ติปุริสุพฺเพธานีติ อุพฺเพเธน ติปุริสปฺปมาณานิ นานาภิตฺติวิจิตฺตานิ ถมฺภานํ อุปริ วิวิธมาลากมฺมาทิวิจิตฺตธนุราการลกฺขิตานิ มโนรมานิฯ เตนาห ‘‘นครสฺส อลงฺการตฺถ’’นฺติฯ นครทฺวารสฺส ถิรภาวาปาทนวเสน ฐเปตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘โจรนิวารณตฺถานิปิ โหนฺติเยวา’’ติฯ ปิฏฺฐสงฺฆาตสฺสาติ ทฺวารพาหสฺสฯ ‘‘อิเม อาวาสิกา, อิเม อาคนฺตุกา, ตตฺถาปิ จ อิเมหิ นครสฺส นครสามิกสฺส จ อตฺโถฯ อิเมสํ วเสน อนตฺโถ สิยา’’ติ ชานนญาณสงฺขาเตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ อญฺญาตนิวารเณ ปฏุภาวสงฺขาเตน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสงฺขาตายาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺถกิจฺเจ ตงฺขณุปฺปชฺชนกปฏิภานสงฺขาตายฯ
รญฺญา อายุตฺโต นิโยชิโต ราชายุตฺโต, ตตฺถ ตตฺถ รญฺโญ กาตพฺพกิจฺเจ ฐปิตปุริโสฯ กติปาเหเยวาติ กติปยทิวเสเยว อกิจฺจกรเณน ตสฺส ฐานํ วิพฺภโม ชาโตติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘สพฺพานิ วินิจฺฉยฏฺฐานาทีนิ หาเรตฺวา’’ติฯ
สีสมสฺส ฉินฺทาหีติ สีสภูตํ อุตฺตมงฺคฏฺฐานิยํ ตตฺถ ตสฺส ราชกิจฺจํ ฉินฺทาติ อตฺโถฯ อญฺญถา ตสฺส ปากติเก อตฺเถ คยฺหมาเน ปาณาติปาโต ฉินฺทาหีติ มม อาณาย อสฺส สีสํ ฉินฺทนฺโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสหิ, เอวํ โส ตตฺโถวาทปฏิกรตฺตปตฺโต โอทเมยฺยาติ, ตถา เจว อุปริ ปฏิปตฺติ อาคตาฯ ตตฺถาติ เอตสฺมิํ ปจฺจนฺติมนคเรฯ
อุปฺปนฺเนนาติ สมถกมฺมฏฺฐาเน อุปฺปนฺเนนฯ
ตสฺเสวาติ สกฺกายสงฺขาตสฺส นครสฺส ‘‘ทฺวารานี’’ติ วุตฺตานีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ‘‘สีฆํ ‘‘หทยวตฺถุสฺส นิสฺสยภูตานํ มหาภูตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ วตฺถุรูปเมว คเหตพฺพํ, ตเทเวตฺถ อคฺคเหตฺวา กสฺมา มหาภูตคฺคหณนฺติ อาห ‘‘วตฺถุรูปสฺส หี’’ติอาทิฯ ยาทิโสติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ วเสน ยาทิโส เอว ปุพฺเพ อาคตวิปสฺสนามคฺโคฯ ‘‘อยมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตตฺตา ตาทิโส เอวา’’ติ วตฺวา อริยมคฺโค ‘‘ยถาคตมคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ อิทํ ตาเวตฺถาติ เอตฺถ เอตสฺมิํ สุตฺเต ธมฺมเทสนตฺถํ อาภตาย ยถาวุตฺตอุปมาย อิทํ สํสนฺทนํฯ
อิทํ สํสนฺทนนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ อุปมาย สํสนฺทนํฯ นครสามิอุปมา ปญฺจกฺขนฺธวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตาฯ สิงฺฆาฏกูปมา จตุมหาภูตวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตาติ โยชนาฯ ‘‘จตุสจฺจเมว กถิต’’นฺติ วตฺวา ตานิ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สกเลนปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธ นครสมฺภาโร ฉทฺวาราทโยฯ เตน หิ ฉผสฺสายตนาทโย อุปมิตาฯ เต ปน ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนาติ วุตฺตํ ‘‘นครสมฺภาเรน ทุกฺขสจฺจเมว กถิต’’นฺติฯ
กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วีโณปมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๖. ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วาติ กามํ ปาฬิยํ ปริสาทฺวยเมว คหิตํ, เสสปริสานํ ปน ตทญฺเญสมฺปิ เทวมนุสฺสานนฺติ สพฺพสาธารโณวายํ ธมฺมสงฺคโหติ อิมมตฺถํ อุปมาปุพฺพกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ ยชนฺโตติ ททนฺโตฯ วินฺทิตพฺโพติ ลทฺธพฺโพ, อธิคนฺตพฺโพติ อตฺโถฯ
ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ เตนาห – ‘‘ทุพฺพลตณฺหา โส รญฺเชตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ปุพฺพุปฺปตฺติกา เอกสฺมิํ อารมฺมเณ ปฐมํ อุปฺปนฺนาฯ สา หิ อนาเสวนตฺตา มนฺทาฯ โสติ ฉนฺโทฯ รญฺเชตุํ น สกฺโกติ ลทฺธาเสวนตฺตาฯ โทโส นาม จิตฺตทูสนตฺตาฯ ตานีติ ทณฺฑาทานาทีนิฯ ตมฺมูลกาติ โลภมูลกา ตาว มายาสาเฐยฺยมานาติมานทิฏฺฐิจาปลาทโย, โทสมูลกา อุปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยถมฺภสารมฺภาทโย, โมหมูลกา อหิริก-อโนตฺตปฺป-ถินมิทฺธวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจ-วิปรีตมนสิการาทโย, สํกิเลสธมฺมา คหิตาว โหนฺติ ตํมูลกตฺตาฯ ยสฺมา ปน สพฺเพปิ สํกิเลสธมฺมา ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอว, ตสฺมา เตสมฺเปตฺถ คหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺโท ราโคติ วา’’ติ วุตฺตํฯ
ภายิตพฺพฏฺเฐน สภโยฯ เภรวฏฺเฐน สปฺปฏิภโยฯ กุสลปกฺขสฺส วิกฺขมฺภนฏฺเฐน สกณฺฏโกฯ กุสลอนวชฺชธมฺเมหิ ทุรวคาหฏฺเฐน สคหโนฯ ภวสมฺปตฺติภวนิพฺพานานํ อปฺปทานภาวโต อุมฺมคฺโคฯ ทุคฺคติคามิมคฺคตฺตา กุมฺมคฺโคฯ อิริยนาติ วตฺตนา ปฏิปชฺชนาฯ ทุคฺคติคามิตาย กิเลโส เอว กิเลสมคฺโคฯ น สกฺกา สมฺปตฺติภวํ คนฺตุํ กุโต นิพฺพานคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ
อสุภาวชฺชนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อนิจฺจมนสิการาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จิตฺตํ นิวตฺตติ สราคจิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ ปฏิปกฺขมนสิกาเรน วิโนทิตตฺตาฯ มชฺฌตฺตารมฺมเณติ อญฺญาณุเปกฺขฏฺฐานิเย อารมฺมเณฯ อุทฺเทส…เป.… อาวชฺชนฺตสฺสาติ อุทฺทิสาปนวเสน อุทฺเทสํ, ปริปุจฺฉาปนวเสน ปริปุจฺฉํ, ครูนํ สนฺติเก วสนวเสน ครุวาสํ อาวชฺชนฺตสฺสฯ จิตฺตนฺติ คมฺภีรญาณจริย-ปจฺจเวกฺขณ-ปญฺญวนฺต-ปุคฺคลเสวนวเสน ตทธิมุตฺติสิทฺธิยา อญฺญาณจิตฺตํ นิวตฺตติฯ
ยถา ‘‘ปุชฺชภวผลํ ปุญฺญ’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๘๐), เอวํ กิฏฺฐสมฺภวตฺตา ‘‘กิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฏฺฐนฺติ กิฏฺฐฏฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺส’’นฺติฯ
ฆฏาติ ‘‘ทฺวินฺนํ สิงฺคานํ อนฺตเร’’ติฯ ฆฏาติ โคณาทีนํ สิงฺคนฺตรฏฺฐสฺส สมญฺญาติ วทนฺติฯ นาสารชฺชุเกติ นาสารชฺชุปาตฏฺฐาเนฯ
ทเมติ ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรติฯ นนฺติ จิตฺตํฯ ยํ สุตฺตํ สุภาสิตํ มยาฯ ตทสฺสาติ ตทา อสฺส ภิกฺขุโนฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ
สุทุชิตนฺติ นิพฺพิเสวนภาวกรเณน ชิตํฯ สุตชฺชิตนฺติ สุฏฺฐุ ทูรกรเณน ชิตํ, ตถาภูตญฺจ ตชฺชิตํ นาม โหตีติ ตถา วุตฺตํฯ โคจรชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตภูโต โคจโรฯ กมฺมฏฺฐานารมฺมณญฺหิ พหิทฺธารูปาทิอารมฺมณวิธุรตาย อชฺฌตฺตนฺติ วุจฺจติฯ สมโถ อนุรกฺขณํ เอตสฺสาติ สมถานุรกฺขณํฯ ยถา อินฺทฺริยสํวรสีลํ สมถานุรกฺขณํ โหติ, ตถา กถิตนฺติ อตฺโถฯ ยถา หิ อินฺทฺริยสํวรสีลํ สมถสฺส ปจฺจโย, เอวํ สมโถปิ ตสฺส ปจฺจโยติฯ
วาทิยมานาย วีณายฯ จิตฺตํ รญฺเชตีติ รชฺชเนนฯ อวิสฺสชฺชนียตาย จิตฺตํ พนฺธตีติ พนฺธนีโยฯ เวฏฺฐเกติ ตนฺตีนํ อาสชฺชนเวฏฺฐเกฯ โกณนฺติ กวณโต วีณาย สทฺทกรณโต โกณนฺติ ลทฺธนามํ ทารุทณฺฑํ สิงฺคาทีสุ เยน เกนจิ กตํ ฆฏิกํฯ เตนาห ‘‘จตุรสฺสํ สารทณฺฑก’’นฺติฯ
ยสฺมา โส ราชา ราชมหามตฺโต วา สทฺทํ ยถาสภาวโต น อญฺญาสิ, ตสฺมิํ ตสฺส อชานนาการเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺทํ ปสฺสิสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
อสตี กิรายนฺติ ปาฬิยํ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ ยถาลิงฺคเมว วทนฺโต ‘‘อสา’’ติ อาหฯ ‘‘อสตีติ ลามกาธิวจน’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ ปโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสา โลกิตฺถิโย นามา’’ติ วุตฺตํ, โลเก อิตฺถิโย นาม อสติโยติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห ‘‘เวลา ตาสํ น วิชฺชตี’’ติฯ ปกติยา โลเก เชฏฺฐภาตา กนิฏฺฐภาตา มาตุโลติอาทิกา เวลา มริยาทา ตาสํ น วิชฺชติฯ กสฺมา? สารตฺตา จ ปคพฺพา จ สพฺเพสมฺปิ สมฺโภควเสน วินิโยคํ คจฺฉนฺติฯ กถํ? สิขี สพฺพฆโส ยถาฯ เตเนวาห –
‘‘สพฺพา
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก’’ติฯ (ชา. ๒.๒๑.๓๐๘);
อญฺญมฺปิ ตนฺติพทฺธํ จตุรสฺสอมฺพณวาทิตาทีนิฯ วีณา วิย ปญฺจกฺขนฺธา อเนกธมฺมสมูหภาวโตฯ ราชา วิย โยคาวจโร ตปฺปฏิพทฺธธมฺมคเวสกตฺตาฯ อสฺสาติ โยคาวจรสฺสฯ
นิรยาทิโต อญฺญสฺมิมฺปิ คติ-สทฺโท วตฺตติฯ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘คติคตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, รูปรูป’’นฺติ จ ยถา, คติสญฺญิตํ ปวตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘เอตฺถนฺตเร สํสรติ วตฺตตี’’ติฯ สญฺชายนปเทโส เอว คตีติ สญฺชาติคติฯ
ตํ ปน คติํ สตฺตานํ สํเวควตฺถุภูตสฺส ปจฺจกฺขสฺส คพฺภาสยสฺส วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อยมสฺส กาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รูปธมฺมสฺส สลกฺขณํ คติ นิฏฺฐา, ตโต ปรํ อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถีติ สลกฺขณคติฯ อภาโว อจฺจนฺตาภาโวฯ สนฺตานวิจฺเฉโท วิภวคติ ตํนิฏฺฐานภาวาฯ เภโทติ ขณนิโรโธ, อิธาปิ ตํนิฏฺฐานตาเยว ปริยาโยฯ ยาว ภวคฺคาติ ยาว สพฺพภวคฺคาฯ สลกฺขณวิภวคติเภทคติโย ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาว ปกาสิตาติ น คหิตาฯ ตสฺส ขีณาสวสฺส น โหติ อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ
สีลํ กถิตํ รูปาทีสุ ฉนฺทาทินิวารณสฺส กถิตตฺตาฯ มชฺเฌ สมาธิภาวนา กถิตา ‘‘อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ…เป.… สมาธิยตี’’ติ โชติตตฺตาฯ ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ กถิตํ ‘‘ยมฺปิสฺส…เป.… น โหตี’’ติ วจนโตฯ
วีโณปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๗. วณสรีโรติ วณิตสรีโรฯ ปกฺกตฺตาติ กุถิตตฺตาฯ สรทณฺเฑสุ สรสมญฺญาติ กณฺฑ-สทฺโท สรปริยาโยติ อาห – ‘‘สรวนนฺติ กณฺฑวน’’นฺติฯ อรุคตฺโต…เป.… เวทิตพฺโพ คุณสรีรสฺส ขณฺฑฉิทฺทสีลาทีหิ เหฏฺฐา มชฺเฌ อุปริภาเค จ เภทวิสมจฺฉินฺนวิการโทสตฺตาฯ เอตฺถ ‘‘กุสกณฺฏโก’’ติ วุตฺโตฯ
คามวาสีนํ วิชฺฌนฏฺเฐนาติ นารโหว หุตฺวา เตสํ การานํ ปฏิคฺคหณวเสน ปีฬนฏฺเฐนฯ
ปกฺขินฺติ หตฺถิลิงฺคสกุณํฯ ตสฺส กิร หตฺถิโสณฺฑสทิสํ มุขํ, ตสฺมา ‘‘หตฺถิโสณฺฑสกุณ’’นฺติ วุตฺตํฯ วิสฺสชฺเชยฺยาติ รชฺชุยา ยถาพทฺธํ เอว วิสฺสชฺเชยฺยฯ
โภเคหีติ อตฺตโน สรีรโภเคหิฯ มณฺฑลํ พนฺธิตฺวาติ ยถา สรีรํ มณฺฑลากาเรน ติฏฺฐติ, เอวํ กตฺวาฯ สุปิสฺสามีติ นิทฺทํ โอกฺกมิสฺสามิฯ เฑตุกาโมติ อุปฺปติตุกาโมฯ ทิสา ทิสนฺติ ทิสโต ทิสํฯ
ฉ ปาณกา วิย ฉ อายตนานิ นานชฺฌาสยตฺตา, นานชฺฌาสยตา จ เนสํ นานาวิสยนินฺนตาย ทฏฺฐพฺพาฯ ทฬฺหรชฺชุ วิย ตณฺหา เตสํ พนฺธนโตฯ มชฺเฌ คณฺฐิ วิย อวิชฺชา พนฺธนสฺส ทุพฺพินิมฺโมจนเหตุโตฯ อารมฺมณํ พลวํ โหติ มนุญฺญภาเวน เจว ตตฺถ ตณฺหาภินิเวสสฺส ทฬฺหภาเวน จฯ
สริกฺขเกน วา อุปมาย อาหรณปกฺเขฯ อปฺปนาติ สํสนฺทนาฯ ปาฬิยํเยว อปฺปิตา อุปมา ‘‘เอวเมว โข’’ติอาทินาฯ รูปจิตฺตาทิวิสมนินฺนตฺตา จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ
กณฺณจฺฉิทฺทกูปเกติ ตสฺสาติ โสตสฺสฯ ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสโย โหติ เตน วินา สทฺทคฺคหณสฺส อภาวโตฯ ‘‘อชฏากาโสปิ วฏฺฏติ เอวา’’ติ วตฺวา ตสฺส ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺโตเลณสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธาตุปรมฺปรา ฆฏฺเฏนฺโตติ ภูตปรมฺปราสงฺฆฏฺเฏนฺโตฯ
เอวํ สนฺเตติ เอวํ ภูตปรมฺปราวเสน สทฺเท โสตปถมาคจฺฉนฺเตฯ สมฺปตฺตโคจรตา โหติ โสตสฺสฯ ฆานาทีนํ วิย ‘‘ทูเร สทฺโท’’ติ ชานนํ น สมฺภเวยฺย สมฺปตฺตคาหิภาวโตฯ ตถา ตถา ชานนากาโร โหติ มโนวิญฺญาณสฺส คหณาการวิเสสโตฯ โสตวิญฺญาณปฺปวตฺติ ปน อุภยตฺถ สมานาวฯ ทูเร ฐิโตปิ สทฺโท ตาทิเส ฐาเน ธมฺมตาติ ธมฺมสภาโว, สทฺทสฺส โส สภาโวติ อตฺโถฯ ตโต ตโต สวนํ โหติ อากาสสญฺญิตสฺส อุปนิสฺสยสฺส ลพฺภนโตฯ ยทิ ปน โสตํ สมฺปตฺตคาหี สิยา, จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย น สิยาฯ ปฏฺฐาเน จ อวิเสเสน ‘‘สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺโต, พหิทฺธา จ จิตฺตชสฺส สทฺทสฺส สมฺภโว นตฺถิฯ อถ วา จิตฺตโช สทฺโท ธาตุปรมฺปราย โสตปสาทํ ฆฏฺเฏติ, น โส จิตฺตโช สทฺโท, โย ปรมฺปราย ปวตฺโตฯ อุตุโช หิ โส, ตสฺมา ยถุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺถ ฐิโตว โสตปสาทสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสมฺปตฺตโคจรเมเวต’’นฺติฯ
ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ อาปชฺชติ ปริสฺสยานํ อภาวโตฯ นาสจฺฉิทฺทสงฺขาตอากาสสนฺนิสฺสเย วตฺตนโต ฆานํ อากาสชฺฌาสยํ วุตฺตํฯ วาเตน วินา คนฺธคหณสฺส อสมฺภวโต วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํฯ เตนาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ
คามโต ลทฺธพฺพํ อาหารํ คามํ, ตนฺนินฺนตาย คามชฺฌาสยตา วุตฺตาฯ ตถา หิ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํ, ตสฺมา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณา ชิวฺหาติฯ
อามกสุสานโต พหิฯ อุปาทิณฺณกชฺฌาสโยติ อุปาทิณฺณกนินฺโนฯ กายปสาทสนฺนิสฺสยภูตาย ปถวิยา โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ ฆฏิเต เอว ตตฺถ วิญฺญาณุปฺปตฺติ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ ‘‘ปถวีสนฺนิสฺสิตโผฏฺฐพฺพารมฺมโณ’’ติฯ ตถา หีติอาทิ กายสฺส อุปาทิณฺณกชฺฌาสยตาย สาธกํ อชฺฌตฺติกพาหิราติ อชฺฌตฺติกา พาหิรา วาฯ อสฺสาติ กายสฺสฯ สุสนฺถตสฺสาติอาทิ ตสฺส ปถวิยา ปจฺจยภาวทสฺสนํฯ
นานชฺฌาสโยติ นานารมฺมณนินฺโนฯ เตน มนสฺส มกฺกฏสฺส วิย อนวฏฺฐิตตํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐปุพฺเพปี’’ติอาทิฯ มูลภวงฺคคฺคหเณน ปิฏฺฐิภวงฺคํ นิวตฺเตติฯ อสฺสาติ มนสฺสฯ เอวํ กิริยมยํ วิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นานตฺตนฺติ เภโทฯ
ยถารุจิปฺปวตฺติยา พทฺธานํฯ นิพฺพิเสวนภาวนฺติ โลลตาสงฺขาตปริปฺผนฺทสฺส อภาวํฯ นากฑฺฒตีติ สวิสเย รูปารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ, ตํสมงฺคินํ วา ปุคฺคลํ นากฑฺฒติฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตา อายตนมุเขน ‘‘เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ
ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา
๒๔๘. ยวปุญฺโช สุปริปกฺกยวสมุทาโยฯ กาชหตฺถาติ ทณฺฑหตฺถาฯ โปเถยฺยุนฺติ ยถา ยวสงฺขาตํ ธญฺญํ วณฺฏโต มุจฺจติ, เอวํ โปเถยฺยุํฯ ยเว สาเวตฺวาติ ยวสีสโต ยเว โปถเนน โมเจตฺวา วิเวเจตฺวาฯ
จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ อารมฺมณทณฺฑเกหิ หนนฏฺฐานตฺตาฯ ยวกลาปี วิย สตฺโต เตหิ หญฺญมานตฺตาฯ ฉ พฺยาภงฺคิโย วิย สภาวโต ฉธาปิ ปจฺเจกํ อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตวเสน อฏฺฐารส อารมฺมณานิ ยวกลาปฏฺฐานิยสฺส สตฺตสฺส หนนโตฯ ภวปตฺถนาย อปราปรุปฺปตฺติํ สนฺธาย ‘‘ภวปตฺถนา กิเลสา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ ภวปตฺถนา จ ตสฺส ปจฺจยภูตา กิเลสา จาติ ภวปตฺถนากิเลสาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา สตฺตานํ วฏฺฏทุกฺขํ นาม สพฺพมฺปิ ตํ ภวปตฺถนามูลกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอวํ สตฺตา’’ติอาทิฯ ภวปตฺถนกิเลสาติ จ ภวปตฺถนามูลกํ กิเลสํฯ
ภุมฺมนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมํฯ เตนาห ‘‘สุธมฺมาย ทฺวาเร’’ติฯ น กตนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนํ น กตํฯ นวคูถสูกรํ วิยาติ นวคูถภกฺขสูกรํ วิยฯ จิตฺเตเนวาติ โย พชฺฌติ, ตสฺส จิตฺเตเนว ตสฺมาติ ยสฺมา เวปจิตฺติพนฺธนสฺส พนฺธนมุจฺจนํ วิย, ตสฺมา ‘‘เวปจิตฺติพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาณโมกฺขํ พนฺธนนฺติ ญาเณน มุจฺจนํ พนฺธนํฯ
มญฺญมาโนติ ปริกปฺปิตตณฺหาวเสน ‘‘เอตํ มมา’’ติ, ทิฏฺฐิวเสน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ, มานวเสน ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มญฺญนฺโตฯ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส มญฺญมานวตฺถุโน อภาวา ‘‘ขนฺเธ มญฺญนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เอตนฺติ ‘‘มารสฺสา’’ติ กิเลสมาเรน พทฺโธติ กิเลสมาเรน เตเนว กิเลสพนฺธเนน พทฺโธฯ มุตฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
ตณฺหามญฺญนาย สติ ทิฏฺฐิมานมญฺญนานํ ปสงฺโค เอว นตฺถีติ ยถา ‘‘อสฺมี’’ติ ปเทน ทิฏฺฐิมานมญฺญนา วุตฺตา โหนฺติ, เอวํ ตณฺหามญฺญิตาปีติ วุตฺตํ ‘‘อสฺมีติ ปเทน ตณฺหามญฺญิตํ วุตฺต’’นฺติฯ อยมหมสฺมีติ ปเทน ทิฏฺฐิมญฺญิตนฺติ เอตรหิ ลพฺภมานทิฏฺฐิวตฺถุวเสเนวฯ ภวิสฺสนฺติ อนาคตทิฏฺฐิวตฺถุปริกปฺปนวเสเนว ทิฏฺฐิมญฺญิตํฯ เยภุยฺเยน หิ อนาคตาลิงฺคนา สสฺสตทิฏฺฐิฯ อุจฺเฉทวเสน ทิฏฺฐิมญฺญิตเมวาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ รูปีติอาทีนิ ปทานิฯ สสฺสตสฺเสวาติ สสฺสตคาหสฺเสว ปเภททีปนานิฯ ยสฺมา มญฺญิตํ อาพาธวเสน โรโค, อนฺโตโทสวเสน คณฺโฑ, องฺคนิกนฺตวเสน สลฺลํ, ตสฺมา อิเมหิ ตณฺหาทีหิ กิเลเสหิ ปากฏจลนวเสน อิญฺชนฺติ เจว, อปากฏสญฺจลนวเสน ผนฺทนฺติ จฯ ปปญฺจิตํ สํสาเร จิรายนํ ทฏฺฐพฺพํ, ขนฺธสนฺตานสฺส วา วิตฺถารณํฯ ปมตฺตาการปฺปตฺตา มุจฺฉนาการปฺปตฺตาฯ เตสนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสานํฯ อาการทสฺสนตฺถนฺติ ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํฯ
มาโน นาม ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา มชฺชนาการปฺปวตฺติฯ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตมานวเสนาติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ สพฺโพ มาโน ตณฺหาสมฺปยุตฺโต? สติ หิ พฺยภิจาเร วิเสสนํ อิจฺฉิตพฺพนฺติฯ สจฺจเมตํ, ตณฺหา ปน อตฺถิ มานสฺส ปจฺจยภูตา, อตฺถิ มานสฺส อปฺปจฺจยภูตา, ยโต มาโน อนิยโต วุจฺจติฯ ตถา หิ ปฏฺฐาเน ‘‘สํโยชนํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สํโยชโน ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ สํโยชนานิ สํโยชเนหิ ยถาลาภํ โยเชตฺวา ทสฺสิตโยชนาย ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ มานสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ วตฺวา ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ, ‘‘มานสํโยชนํ ปฏิจฺจ ภวราคสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ จ วตฺวา ‘‘ภวราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ กามราคภวราคสํโยชเนหิ มานสฺส อนิยตภาโว ปกาสิโตฯ ตตฺถ ยา ตณฺหา พลวตี, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาย สมฺปยุตฺตมานวเสนา’’ติฯ พลวตณฺหาสมฺปยุตฺโต หิ มาโน สยมฺปิ พลวา หุตฺวา อสฺมีติ สวิเสสํ มชฺชนวเสน ปวตฺตตีติฯ
ทิฏฺฐิวเสนาติ ‘‘อยมหมสฺมีติ ทิฏฺฐิวเสน วุตฺต’’นฺติฯ โจทโก ปน อิมมตฺถํ อชานนฺโต อนุปลพฺภมานเมว สมฺปโยคตฺถํ คเหตฺวา ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา โจเทติฯ อิตโร ‘‘อาม นตฺถี’’ติ ตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘มานสฺส ปนา’’ติอาทินา ปริหารมาหฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺโต เอวฯ
ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อาสีวิสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตุตฺโถ ปณฺณาสโกฯ
สฬายตนสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ