๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๑. เอกธมฺมปาฬิ-ปฐมวคฺควณฺณนา
๒๙๖. เอกธมฺมปาฬิยํ เอกธมฺโมติ เอกสภาโวฯ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺฐนตฺถายฯ วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ วา กิเลสานํ วิรชฺชนาย วิคมายฯ นิโรธายาติ อุปสมายาติ กิเลสวูปสมนตฺถาย, อภิญฺญายาติ อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถาย, ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ นิพฺพานายาติ อปฺปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถายฯ
อิติ ภควา อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส วณฺณํ กเถสิฯ กสฺมา? มหาชนสฺส อุสฺสาหชนนตฺถํ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย อตฺตโน ปณิยสฺสฯ วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติฯ โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ‘‘วิสํ นาม กกฺขฬํ โฆรํฯ โย นํ ขาทติ, โส มรติฯ กณฺฏกมฺปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬาฯ โก เอตฺถ อานิสํโส’’ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา วาณิโช ‘อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คาหาเปมี’’ติ ‘‘อติมธุรํ คณฺหถ, อติสาทุํ คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิ วาปิ ลพฺภตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ตุฏฺฐปหฏฺฐา วคฺควคฺคา คนฺตฺวา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา อคฺคเหสุํฯ
ตตฺถ วิสกณฺฏกวาณิชสฺส ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานกถนํ, วิสกณฺฏเก วณฺณํ กเถตฺวา ตสฺส คหณตฺถาย มหาชนสฺส
กตโม เอกธมฺโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ, พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ทุวิธํ โหติ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺเจว วิปสฺสนตฺถญฺจฯ กถํ? ยทา หิ อสุภารมฺมเณสุ อญฺญตรํ ภาเวนฺตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตุปฺปาโท อุปหญฺญติ อุกฺกณฺฐติ นิรสฺสาโท โหติ, วีถิํ นปฺปฏิปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย อิโต จิโต จ วิธาวติฯ ตสฺมิํ ขเณ เอส มูลกมฺมฏฺฐานํ ปหาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน ตถาคตสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติฯ ตสฺเสวํ พุทฺธํ อนุสฺสรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท ปสีทติ, วินีวรโณ โหติ
ยทา ปเนส พุทฺธานุสฺสติํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘โก อยํ อยํ โขติอาทิ อปฺปนาวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
๒๙๗. ธมฺมานุสฺสติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ สีลานุสฺสติ, อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย จาคานุสฺสติ, มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เกสาทิเภทํ รูปกายํ คตา, กาเย วา คตาติ กายคตา, กายคตา จ สา สติ จาติ กายคตาสตีติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา กายคตาสตีติ วุตฺตาฯ เกสาทิกายโกฏฺฐาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ทุวิโธ วา อุปสโม อจฺจนฺตูปสโม จ ขยูปสโม จฯ ตตฺถ อจฺจนฺตูปสโม นาม นิพฺพานํ, ขยูปสโม นาม มคฺโคฯ เอวเมตํ ทุวิธมฺปิ อุปสมํ อนุสฺสรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ อุปสมานุสฺสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิติ อิเมสุ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสตีติ อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺติ, เสสานิ สตฺต จิตฺตสมฺปหํสนตฺถานิปิ โหนฺตีติฯ
ปฐมวคฺควณฺณนาฯ
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๒. เอกธมฺมปาฬิ-ทุติยวคฺควณฺณนา
๒๙๘. ทุติเย มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ทฺวาสฏฺฐิวิธายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺสาติ ตาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตสฺสฯ
๒๙๙. สมฺมาทิฏฺฐีติ ปญฺจวิธายปิ สมฺมาทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํฯ สมฺมาทิฏฺฐิกสฺสาติ ตาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตสฺสฯ
๓๐๒. อโยนิโส มนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโรฯ
๓๐๓. โยนิโส มนสิกาโรติ อุปายมนสิกาโรฯ ตตฺถ อโยนิโส มนสิกโรโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนา มิจฺฉาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปน ยาว นิยาโมกฺกมนา ปวฑฺฒติฯ นิยาเม โอกฺกนฺเต วฑฺฒิตา นาม โหติฯ โยนิโส มนสิกโรโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนา สมฺมาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปน ยาว อรหตฺตมคฺคา ปวฑฺฒติฯ อรหตฺตผเล ปตฺเต วฑฺฒิตา นาม โหติฯ
๓๐๔. มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, ภิกฺขเว, สมนฺนาคตา สตฺตาติ เอตฺถ เอกจฺจา มิจฺฉาทิฏฺฐิ สคฺคาวรณา เจว โหติ มคฺคาวรณา จ, เอกจฺจา มคฺคาวรณาว, น สคฺคาวรณา, เอกจฺจา เนว สคฺคาวรณา น มคฺคาวรณาฯ ตตฺถ อเหตุกทิฏฺฐิ, อกิริยทิฏฺฐิ, นตฺถิกทิฏฺฐีติ อยํ ติวิธา สคฺคาวรณา เจว โหติ มคฺคาวรณา จฯ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ มคฺคาวรณาว โหติ น สคฺคาวรณาฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ เนว สคฺคาวรณา น มคฺคาวรณาฯ อิทํ ปน วิธานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, ภิกฺขเว, สมนฺนาคตา’’ติ วจนโต อนฺตมโส วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺฐิํ อุปาทาย ทิฏฺฐิ นาม สคฺคํ อุปเนตุํ สมตฺถา นาม นตฺถิ, เอกนฺตํ
๓๐๕. สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตาติ เอตฺถ กมฺมสฺสกตสมฺมาทิฏฺฐิ, ฌานสมฺมาทิฏฺฐิ, วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ, ผลสมฺมาทิฏฺฐีติ ปญฺจวิธา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตตฺถ กมฺมสฺสกตสมฺมาทิฏฺฐิ สมฺปตฺติภวํ อากฑฺฒติ, ฌานสมฺมาทิฏฺฐิ รูปารูปภเว ปฏิสนฺธิํ เทติ, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ วฏฺฏํ วิทฺธํเสติ, ผลสมฺมาทิฏฺฐิ ภวํ ปฏิพาหติฯ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ กิํ กโรตีติ? สาปิ ปฏิสนฺธิํ นากฑฺฒติฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห ‘‘สเจ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ภาวิตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหตฺตํ ปาเปตุํ สกฺโกติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ สเจ น สกฺโกติ, สตฺต ภเว เทติ, อาวุโส’’ติฯ เอวมยํ โลกิยโลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิ กถิตาฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ โลกิกา ภวนิปฺผาทิกาว เวทิตพฺพาฯ
๓๐๖. ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ เอตฺถ ยถาทิฏฺฐีติ ยา ยา ทิฏฺฐิ, ตสฺสา ตสฺสา อนุรูปํฯ สมตฺตนฺติ ปริปุณฺณํฯ สมาทินฺนนฺติ คหิตํฯ ตเทตํ ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมํ, ทิฏฺฐิสหชาตํ กายกมฺมํ, ทิฏฺฐานุโลมิกํ กายกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจารํ จรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม’’ติ ยํ ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมํ นามฯ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจารํ จรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม’’ติ อิมาย ปน ลทฺธิยา อิมินา ทสฺสเนน สหชาตํ กายกมฺมํ ทิฏฺฐิสหชาตํ กายกมฺมํ นามฯ ตเทว ปน สมตฺตํ สมาทินฺนํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐานุโลมิกํ กายกมฺมํ นามฯ วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา ปเนตฺถ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจารํ จรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาป’’นฺติ โยชนา กตา, เอวํ วจีกมฺมมโนกมฺเมสุ ‘‘มุสา ภณโต, ปิสุณํ กเถนฺตสฺส, ผรุสํ กเถนฺตสฺส, สมฺผํ ปลปนฺตสฺส, อภิชฺฌาลุโน, พฺยาปนฺนจิตฺตสฺส, มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส จ สโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาป’’นฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ
ยา จ เจตนาติอาทีสุ ทิฏฺฐิสหชาตาว เจตนา เจตนา นาม, ทิฏฺฐิสหชาตาว ปตฺถนา ปตฺถนา นาม, เจตนาปตฺถนานํ วเสน จิตฺตฏฺฐปนา ปณิธิ นาม, เตหิ ปน เจตนาทีหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา นามฯ ทิฏฺฐิ หิสฺส, ภิกฺขเว, ปาปิกาติ ยสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา ลามิกาฯ นิกฺขิตฺตนฺติ โรปิตํฯ อุปาทิยตีติ คณฺหาติฯ กฏุกตฺตายาติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ
‘‘วณฺณคนฺธรสูเปโต
ตเมว ปูชํ ลภมาโน, เกนมฺโพ กฏุกปฺผโลฯ
‘‘ปุจิมนฺทปริวาโร, อมฺโพ เต ทธิวาหน;
มูลํ มูเลน สํสฏฺฐํ, สาขา สาขา นิเสวเร;
อสาตสนฺนิวาเสน, เตนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติฯ (ชา. ๑.๒.๗๑-๗๒) –
อาคตฏฺฐาเน อสาตตฺตายาติ อมธุรตฺตายฯ
อิมสฺมิ ปน พีชูปมสุตฺเต ‘‘ทิฏฺฐีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิ คหิตา’’ติ โปราณกตฺเถรา อาหํสุฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สพฺพานิปิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ คหิตานี’’ติ วุตฺตํฯ อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, อทินฺนาทานา วิรมนฺตสฺส, มิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส นตฺถิ ตโตนิทานํ ปุญฺญ’’นฺติอาทินา นเยน ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมาทีนิ โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิฯ อิธ ปน สมฺมาทิฏฺฐิสหชาตา จิตฺตฏฺฐปนาว ปตฺถนาติ เวทิตพฺพาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปเนตฺถ โลกิยโลกุตฺตรา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ทุติยวคฺควณฺณนาฯ
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๓. เอกธมฺมปาฬิ-ตติยวคฺควณฺณนา
๓๐๘. ตติยสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ อยาถาวทิฏฺฐิโกฯ วิปรีตทสฺสโนติ ตาเยว มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิปรีตทสฺสโนฯ สทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต วุฏฺฐาเปตฺวาฯ อสทฺธมฺเม ปติฏฺฐาเปตีติ ทสอกุสลกมฺมปถสงฺขาเต อสทฺธมฺเม ปติฏฺฐาเปติฯ เอกปุคฺคโลติ เจตฺถ ฉหิ สตฺถาเรหิ สทฺธิํ เทวทตฺโต จ อญฺเญ จ เอวรูปา เวทิตพฺพาฯ
๓๐๙. ทุติเย สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อวิปรีตทสฺสโนติ ตาเยว สมฺมาทิฏฺฐิยา อวิปรีตทสฺสโนฯ อสทฺธมฺมาติ ทสอกุสลกมฺมปถโตฯ สทฺธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาเต สทฺธมฺเมฯ เอกปุคฺคโลติ เจตฺถ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา สพฺพญฺญุโพธิสตฺโตติ เอวมาทโย ลพฺภนฺติ, อุปฺปนฺเน พุทฺเธ พุทฺโธ เจว พุทฺธสาวกา จฯ
๓๑๐. ตติเย มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปรมา เอเตสนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิฯ ปญฺจ หิ อานนฺตริยกมฺมานิ มหาสาวชฺชานิ นาม, เตหิปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเยว มหาสาวชฺชตราติ อธิปฺปาโยฯ กสฺมา? เตสญฺหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิฯ จตฺตาริ หิ อานนฺตริยกมฺมานิ นิรเย นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ วุตฺตานิ
๓๑๑. จตุตฺเถ มกฺขลีติ ‘‘มา ขลี’’ติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโม ติตฺถกโรฯ นทีมุเขติ ขิปนฺติ กุมินํฯ อุฑฺเฑยฺยาติ โอฑฺเฑยฺยฯ มนุสฺสา หิ นเฬหิ วา อุจฺฉูหิ วา เวฬูหิ วา ปลาสนฺติสลากาย วา เอกํ ทฺเว ตโย วา กุมฺเภ คณฺหนปฺปมาณกุมินํ กตฺวา มุขวฏฺฏิยา โยตฺเตน พนฺธิตฺวา นทีมุขํ เนตฺวา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา โยตฺเตหิ ตตฺถ พนฺธนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตสฺมิญฺหิ ปวิฏฺฐสฺส ขุทฺทกสฺส มจฺฉสฺสาปิ โมกฺโข นตฺถิฯ อนยายาติ อวฑฺฒิยาฯ พฺยาสนายาติ วินาสายฯ มกฺขลิ โมฆปุริโสติ อยํ มกฺขลิ โคสาโล ตุจฺฉปุริโสฯ มนุสฺสขิปฺปํ มญฺเญ โลเก อุปฺปนฺโนติ มหาชนสฺส สคฺคโมกฺขคมนมคฺเค ตตฺถ คมนนิวารณตฺถํ มนุสฺสกุมินํ วิย โลเก อุปฺปนฺโนฯ
๓๑๒. ปญฺจมาทีสุ ทุรกฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเยติ ทุรกฺขาตธมฺมวินโย นาม พาหิรกสาสนํฯ ตตฺถ หิ โย จ สมาทเปตีติ โย อาจริยปุคฺคโล สมาทเปติฯ ยญฺจ สมาทเปตีติ ยํ อนฺเตวาสิกํ สมาทเปติฯ โย จ สมาทปิโต ตถตฺตาย ปฏิปชฺชตีติ โย อนฺเตวาสิโก อาจริเยน สมาทปิโต ตสฺส วจนํ กโรนฺโต พหุํ อปุญฺญํ ปสวนฺตีติ สมาทปโก หิ ปาณาติปาตาทีสุ ชงฺฆสตํ สมาทเปนฺโต เตสํ สพฺเพสมฺปิ อกุสเลน สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาติฯ เตนาห – ‘‘สพฺเพ เต พหุํ อปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติฯ
๓๑๓. สฺวากฺขาเตติ สุฏฺฐุ อกฺขาเต สุเทสิเตฯ เอวรูเป หิ ธมฺมวินเย สตฺถา จ สพฺพญฺญู โหติ, ธมฺโม จ สฺวากฺขาโต, คโณ จ สุปฺปฏิปนฺโนฯ สพฺเพ เต พหุํ ปุญฺญํ ปสวนฺตีติ สมาทปโก หิ ภิกฺขู ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ ทิสฺวา ยาคุภตฺตาทีนิ สมาทเปนฺโต สพฺเพสมฺปิ ทายกานํ กุสเลน สมกํ กุสลํ ปาปุณาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พหุํ ปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติฯ
๓๑๔. ทายเกน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ทายกปุคฺคเลน ปมาณํ ชานิตพฺพํ, ปมาเณน ทาตพฺพํ, ปูเรตฺวา อติเรกํ น ทาตพฺพํฯ น ทาตพฺพนฺติ หิ อวตฺวา ปมาณวเสน โถกํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ กสฺมา? ปูเรตฺวา อติเรเก ทินฺเนปิ หิ อติเรกา มนุสฺสสมฺปตฺติ วา ทิพฺพสมฺปตฺติ วา นิพฺพานสมฺปตฺติ วา นตฺถิฯ โน ปฏิคฺคาหเกนาติ ปฏิคฺคาหกสฺส ปน มตฺตํ ชานิตฺวา
๓๑๕. ปฏิคฺคาหเกน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเลน ปมาณํ
ตตฺริมานิ อปฺปิจฺโฉ อนุปฺปนฺนลาภํ อุปฺปาเทติฯ
สทฺธาติสฺสมหาราชาปิ จูฬุปฏฺฐากํ ติสฺสามจฺจํ วีมํสิตฺวา เตน เอกํ ติตฺติรํ ปจาเปตฺวา อาหราเปสิฯ อถ ปริโภคสมเย ‘‘อคฺคํ ทตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ อฏฺฐกสาลปริเวเณ มหาเถรสฺส ภณฺฑคฺคาหสามเณรสฺส อุปฺปนฺโน ลาโภ ถาวโร โหติฯ
อปฺปสนฺนา ปสีทนฺตีติ เอตฺถปิ – ทีฆพฺราหฺมโณ กิร พฺราหฺมเณ โภเชนฺโต ปญฺจ ปญฺจ ภตฺตสรกานิ ทตฺวา สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิฯ อเถกทิวสํ ‘‘สมณา กิร นาม อปฺปิจฺฉา’’ติ กถํ สุตฺวา วีมํสนตฺถาย ภตฺตํ คาหาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตกิจฺจกรณเวลาย วิหารํ คนฺตฺวา ติํสมตฺเต ภิกฺขู โภชนสาลายํ ภุญฺชนฺเต ทิสฺวา เอกํ ภตฺตสรกํ คเหตฺวา สงฺฆตฺเถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เถโร องฺคุลิํ จาเลตฺวา โถกเมว อคฺคเหสิฯ เอเตเนว นิยาเมน เอกํ ภตฺตสรกํ สพฺเพสํ สมฺปาปุณิฯ ตโต พฺราหฺมโณ ‘‘สจฺโจเยว เอเตสํ สมณานํ คุโณ’’ติ อปฺปิจฺฉตาย ปสนฺโน สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตสฺมิํเยว วิหาเร เจติยํ กาเรสิฯ เอวํ อปฺปสนฺนา ปสีทนฺติฯ
ปสนฺนา ภิยฺโย ปสีทนฺตีติ เอตฺถ วตฺถุนา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปสนฺนานญฺหิ อปฺปิจฺฉํ ทิสฺวา ปสาโท ภิยฺโย วฑฺฒติเยวฯ
มชฺฌนฺติกติสฺสตฺเถรสทิเส ปน อปฺปิจฺเฉ ทิสฺวา มหาชโน มหาชนสฺส จกฺขุภูโต นาม โหติฯ
‘‘อปฺปิจฺฉตา, ภิกฺขเว, สทฺธมฺมสฺส ฐิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๑๖-๑๒๙) วจนโต ปน อปฺปิจฺโฉ สาสนํ จิรฏฺฐิติกํ กโรติ นามฯ
โน ทายเกนาติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปน ทายกสฺส ปมาณํ ญตฺวา ทาตพฺพกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ ยตฺตโก เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ตตฺตกํ อวตฺถริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติฯ อวตฺถริตฺวา ทินฺนการณา หิ เอส มนุสฺสสมฺปตฺติํ, ทิพฺพสมฺปตฺติํ, นิพฺพานสมฺปตฺติญฺจ อวตฺถริตฺวา อุตฺตรุตฺตริ ปณีตปณีตเมว ลภติฯ
๓๑๖. โย อารทฺธวีริโย, โส ทุกฺขํ วิหรตีติ ปญฺจาตปตปฺปนมรุปฺปปาตปตนาทิจฺจานุปริวตฺตน-อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีนิ อนุยุญฺชนฺโต ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ
๓๑๗. โย กุสีโต, โส ทุกฺขํ วิหรตีติ อยมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม เจว สมฺปราเย จ ทุกฺขํ วิหรติฯ กถํ? ยสฺส หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย โยนิโส มนสิกาโร นตฺถิ, พุทฺธวจนํ น อุคฺคณฺหาติ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ น กโรติ, เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ น กโรติฯ ชนสฺส ปน สทฺธาเทยฺยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภเคน ปริภุญฺชิตฺวา ทิวสํ เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ อนุยุญฺชิตฺวา ปพุทฺธกาเล ตโย วิตกฺเก วิตกฺเกติฯ โส กติปาเหเนว
‘‘กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตติ;
สามญฺญํ ทุปฺปรามฏฺฐํ, นิรยายุปกฑฺฒตี’’ติฯ (ธ. ป. ๓๑๑) –
อปายสฺมิํเยว ปฏิสนฺธิํ คณฺหติฯ เอวํ สมฺปราเยปิ ทุกฺขํ วิหรติฯ
๓๑๘. โย กุสีโต, โส สุขํ วิหรตีติ กาเลน กาลํ วุตฺตปฺปกาเร ตปจรเณ กิญฺจิ กิญฺจิ ตปจรณํ กตฺวา กาเลน กาลํ โอทาตวตฺถวสโน มาลาคนฺธวิเลปนธโร มธุรโภชนํ ภุญฺชนฺโต มุทุกาสุ เสยฺยาสุ สยนฺโต ทิฏฺเฐ ธมฺเม เจว สุขํ วิหรติ สมฺปราเย จฯ โส หิ ตสฺส ตปจรณสฺส คาฬฺหํ อคฺคหิตตฺตา นาติพหุํ นิรเย ทุกฺขํ อนุภวติฯ ตสฺมา สมฺปราเย สุขํ วิหรติ นามฯ
๓๑๙. โย อารทฺธวีริโย, โส สุขํ วิหรตีติ อารทฺธวีริโย หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย วตฺเตสุ ปริปูรการี โหติ, พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาติ, โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรติฯ อถสฺส วตฺตปูรณญฺเจว อุคฺคหิตพุทฺธวจนญฺจ สมณธมฺมกิริยญฺจ อาวชฺเชนฺตสฺส จิตฺตํ ปสีทติฯ เอวํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สุขํ วิหรติฯ ทิฏฺฐธมฺเม ปน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต นิพฺพตฺตภเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหตีติ สมฺปราเยปิ สุขํ วิหรติ นามฯ
๓๒๐. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ ทุคฺคนฺโธ โหตีติ อิทํ สุตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตํฯ กตรอฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ? นวกนิปาเต (อ. นิ. ๙.๑๒) สตฺตุปฺปาทสุตฺต อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ ตถาคโต อปฺปมตฺตโกติ โถกมตฺตโก ปริตฺตปฺปมาโณ, อนฺตมโส กุสคฺเคนปิ คเหตฺวา อุปสิงฺฆิยมาโน ทุคฺคนฺโธว โหติฯ อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ น วณฺเณมีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ กาลํ ภเว ปฏิสนฺธิํ น วณฺณยามิฯ อิทานิสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห – อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติฯ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺเว องฺคุลิโย เอกโต กตฺวา ปหรณมตฺตมฺปิ กาลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ตติยวคฺควณฺณนาฯ
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๔. เอกธมฺมปาฬิ-จตุตฺถวคฺควณฺณนา
๓๒๒. จตุตฺถวคฺคสฺส ชมฺพุทีเปติ ชมฺพุยา ปญฺญาโต ปากโฏ ทีโปติ ชมฺพุทีโปฯ อิมสฺส กิร ทีปสฺส สญฺญาณภูตา โยชนสตุพฺเพธา ปณฺณาสโยชนสาขา ปญฺจทสโยชนาวฏฺฏกฺขนฺธา หิมวนฺตปพฺพเต ชาตา กปฺปฏฺฐายินี มหาชมฺพู นาม อตฺถิ, ตาย อยํ ทีโป ชมฺพุทีโปติ วุจฺจติฯ ยถา จ อิมสฺมิํ ทีเป ชมฺพุรุกฺโข กปฺปฏฺฐายี, ตถา อปรโคยาเน กทมฺพรุกฺโข, อุตฺตรกุรูสุ กปฺปรุกฺโข, ปุพฺพวิเทเห สิรีสรุกฺโข, อสุรานํ จิตฺตปาฏลิรุกฺโข, สุปณฺณานํ สิมฺพลิรุกฺโข
‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีโส ภวติ สตฺตโม’’ติฯ
อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามผลารามานํ รามเณยฺยกํ เวฬุวน-ชีวกมฺพวน-เชตวนปุพฺพารามสทิสํฯ ตํ อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตกํ, น พหุกนฺติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ วนรามเณยฺยกนฺติ นาควนสาลวนจมฺปกวนาทิสทิสํ วงฺกปพฺพตหิมวนฺตปพฺพตปเทสาทีสุ อรญฺญวนํ เวทิตพฺพํฯ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ เชตวนวิหารมคธกฺเขตฺตาทิสทิสํ สมํ ภูมิฏฺฐานํฯ โปกฺขรณิรามเณยฺยกนฺติ เชตวนโปกฺขรณิคคฺคราโปกฺขรณิสทิสานํ วฏฺฏจตุรสฺสทีฆวงฺกาทิสณฺฐานานํ โปกฺขรณีนํ สนฺนิเวสนฏฺฐานํฯ อุกฺกูลวิกูลนฺติ อุกฺกูลญฺจ วิกูลญฺจฯ ตตฺถ อุกฺกูลํ อุนฺนตฏฺฐานํ, วิกูลํ นินฺนฏฺฐานํฯ นทีวิทุคฺคนฺติ นทีนํ ภินฺนฏฺฐานํ ตํ ทุคฺคมตฺตา นทีวิทุคฺคนฺติ วุจฺจติฯ ขาณุกณฺฏกฏฺฐานนฺติ ปพฺพตวิสมนฺติ คิริวิสมํฯ เย โอทกาติ เย จ อุทเก ชายนฺติ, เตเยว พหุตราฯ อิโต กิร สุวณฺณภูมิ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหติ, เอเกน วาเตน คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ คจฺฉติฯ อเถกสฺมิํ
อปิจ ถลฏฺฐานสฺส ปริตฺตภาเวน อุทกสฺส จ พหุภาเวนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยถา หิ มหาตฬาเก เอโกว อุปฺปลคจฺโฉ
๓๒๓. ทุติยาทีสุ อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ อิธ จตฺตาโร อปายา อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ อธิปฺเปตาฯ
มชฺฌิเมสุ ชนปเทสูติ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย
๓๒๔. ปญฺญวนฺโต อชฬา อเนฬมูคาติ เอตฺถ กมฺมสฺสกตปญฺญา, ฌานปญฺญา วิปสฺสนาปญฺญา, มคฺคปญฺญา, ผลปญฺญาติ เอตาหิ สมนฺนาคตา ปญฺญวนฺโต ปฏิพลาติ สมตฺถา, กายพเลน เจว ญาณพเลน จ สมนฺนาคตาฯ อตฺถมญฺญาตุนฺติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานิตุํฯ ทุปฺปญฺญาติ อปฺปญฺญา นิปฺปญฺญาฯ ชฬาติ
๓๒๕. อริเยน ปญฺญาจกฺขุนาติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคนฯ อวิชฺชาคตาติ อวิชฺชนฺธกาเรน สมนฺนาคตาฯ
๓๒๖. เย ลภนฺติ ตถาคตํ ทสฺสนายาติ เย ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตถาคตํ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตุํ ลภนฺติฯ
๓๒๗. ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปเวทิตํ ปกาเสตฺวา กถิตํฯ สวนายาติ โสตวิญฺญาเณน โสตุํฯ
๓๒๘. ธาเรนฺตีติ น ปมฺมุสฺสนฺติฯ
๓๒๙. ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขนฺตีติ ปคุณาย ปาฬิยา อตฺถานตฺถํ อุปปริกฺขนฺติฯ
๓๓๐. อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายาติ อฏฺฐกถญฺจ ปาฬิญฺจ ชานิตฺวาฯ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตีติ อนุโลมปฏิปทํ ปูเรนฺติฯ
๓๓๑. สํเวชนีเยสุ ฐาเนสูติ สํเวคชนเกสุ การเณสุฯ สํวิชฺชนฺตีติ สํเวคํ อาปชฺชนฺติฯ
๓๓๒. โยนิโส ปทหนฺตีติ อุปาเยน ปธานวีริยํ กโรนฺติฯ
๓๓๓. ววสฺสคฺคารมฺมณนฺติ ลภนฺติ สมาธินฺติ มคฺคสมาธิญฺจ ผลสมาธิญฺจ ปาปุณนฺติฯ
๓๓๔. อนฺนคฺครสคฺคานนฺติ อุตฺตมนฺนานญฺจ อุตฺตมรสานญฺจฯ อุญฺเฉน กปาลาภเตน ยาเปนฺตีติ อุญฺฉาจาเรน วนมูลผลาผเลน
๓๓๕. อตฺถรสสฺสาติอาทีสุ อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา, วิมุตฺติรโส นาม อมตนิพฺพานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
จตุตฺถวคฺควณฺณนาฯ
ชมฺพุทีปเปยฺยาโล นิฏฺฐิโตฯ