๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๑. เอกธมฺมปาฬิ-ปฐมวคฺควณฺณนา
๒๙๖. เอกธมฺมปาฬิวณฺณนายํ ‘‘เอกสภาโว’’ติฯ เอกนฺเตนาติ เอกํเสน, อวสฺสนฺติ อตฺโถฯ วฏฺเฏติ สํสารวฏฺเฏฯ นิพฺพินฺทนตฺถายาติ อนภิรมนตฺถายฯ วิรชฺชนตฺถายาติ อรชฺชนตฺถายฯ วิรชฺชนายาติ ปลุชฺชนายฯ เตเนวาห – ‘‘วิคมายา’’ติฯ ราคาทีนํ นิโรธายาติ มคฺคญาเณน ราคาทีนํ นิโรธนตฺถายฯ มคฺคญาเณน นิโรธนํ นาม อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติกรณนฺติ อาห – ‘‘อปฺปวตฺติกรณตฺถายา’’ติฯ ยถา ขาทนียสฺส มุเข กตฺวา ขาทนํ นาม ยาวเทว อชฺโฌหรณตฺถํ, เอวํ ราคาทีนํ นิโรธนํ วฏฺฏนิโรธนตฺถเมวาติ วุตฺตํ – ‘‘วฏฺฏสฺเสว วา นิรุชฺฌนตฺถายา’’ติฯ ยสฺมา กิเลเสสุ ขีเณสุ อิตรํ วฏฺฏทฺวยมฺปิ ขีณเมว โหติ, ตสฺมา มูลเมว คณฺหนฺโต ‘‘อุปสมายาติ กิเลสวูปสมนตฺถายา’’ติ อาหฯ สงฺขตธมฺมานํ อภิชานนํ นาม ตตฺถ ลกฺขณตฺตยาโรปนมุเขเนวาติ อาห – ‘‘อนิจฺจาทิ…เป.… อภิชานนตฺถายา’’ติฯ สมฺพุชฺฌิตพฺพานิ นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตพฺพินิมุตฺตสฺส เญยฺยสฺส อภาวโตฯ ‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถายา’’ติ วตฺวา ตยิทํ พุชฺฌนํ ยสฺส ญาณสฺส วเสน อิชฺฌติ, ตสฺส ญาณสฺส วเสน ทสฺเสตุํ – ‘‘โพธิ วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปจฺจยนิพฺพานสฺสาติ อมตธาตุยาฯ
อุสฺสาหชนนตฺถนฺติ กมฺมฏฺฐาเน อภิรุจิอุปฺปาทนายฯ วิสกณฺฏโกติ คุฬสฺส วาณิชสมญฺญาฯ ‘‘กิสฺมิญฺจิ เทเส เทสภาสา’’ติ เกจิฯ อุจฺฉุรโส สมปากปกฺโก จุณฺณาทีหิ มิสฺเสตฺวา ปิณฺฑีกโต คุโฬ, อปิณฺฑีกโต ผาณิตํฯ ปากวิเสเสน ขณฺฑขณฺฑเสทิโต ขณฺโฑ, มลาภาวํ อาปนฺโน สกฺกราฯ
สรตีติ สติฯ อนุ อนุ สรตีติ อนุสฺสติ, อนุ อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติฯ ทุวิธํ โหตีติ ปโยชนวเสน ทุวิธํ โหติฯ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถนฺติ ปสาทนียวตฺถุสฺมิํ ปสาทุปฺปาทเนน ภาวนาจิตฺตสฺส ปริโตสนตฺถํฯ วิปสฺสนตฺถนฺติ วิปสฺสนาสุขตฺถํฯ อุปจารสมาธินา หิ จิตฺเต สมาหิเต วิปสฺสนาสุเขน อิชฺฌติฯ จิตฺตุปฺปาโทติ ภาวนาวเสน ปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท อุปหญฺญติ ปติหญฺญติ ปฏิกูลตฺตา อารมฺมณสฺสฯ ตโต อุกฺกณฺฐติ, กมฺมฏฺฐานํ ริญฺจติ, นิรสฺสาโท โหติ ภาวนสฺสาทสฺส อลพฺภนโตฯ ปสีทติ พุทฺธคุณานํ ปสาทนียตฺตาฯ ตถา จ กงฺขาทิเจโตขิลาภาเวน วินีวรโณ โหติฯ ทเมตฺวาติ นีวรณนิรากรเณน นิพฺพิเสวนํ กตฺวาฯ เอวํ กมฺมฏฺฐานนฺตรานุยุญฺชเนน จิตฺตปริทมนสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ
โก อยํ…เป.… อนุสฺสรีติ โก อยํ มม อพฺภนฺตเร ฐตฺวา อนุสฺสริฯ ปริคฺคณฺหนฺโตติ พาหิรกปริกปฺปิตสฺส อนุสฺสรกสฺส สพฺพโส อภาวทสฺสนเมตํฯ เตนาห – ‘‘น อญฺโญ โกจี’’ติฯ ทิสฺวาติ ปริเยสนนเยน วุตฺตปฺปการํ จิตฺตเมว อนุสฺสรีติ ทิสฺวา สพฺพมฺเปตนฺติ เอตํ หทยวตฺถุอาทิปฺปเภทํ สพฺพมฺปิฯ อิทญฺจ รูปํ ปุริมญฺจ อรูปนฺติ อิทํ รุปฺปนสภาวตฺตา รูปํ, ปุริมํ อตํสภาวตฺตา อรูปนฺติ สงฺเขปโต รูปารูปํ ววตฺถเปตฺวาฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ววตฺถเปตฺวาติ โยชนาฯ สมฺภาวิกาติ สมุฏฺฐาปิกาฯ ตสฺสาติ สมุทยสจฺจสฺสฯ นิโรโธติ นิโรธนิมิตฺตํฯ อปฺปนาวาโรติ ยถารทฺธาย เทสนาย นิคมนวาโรฯ
๒๙๗. เอเสว นโยติ อิมินา ยฺวายํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทินา อตฺถนโย พุทฺธานุสฺสติยํ วิภาวิโตติ อติทิสติ, สฺวายํ อติเทโส ปโยชนวเสน นวสุปิ อนุสฺสตีสุ สาธารณวเสน วุตฺโตปิ อานาปานสฺสติอาทีสุ ตีสุ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺตีติ อิมินา อปวาเทน นิวตฺติโตติ ตาสํ เอกปฺปโยชนตาว ทฏฺฐพฺพาฯ ธมฺเม อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสตีติ สมาสปทวิภาคทสฺสนมฺปิ วจนตฺถทสฺสนปกฺขิกเมวาติ อาห – ‘‘อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ’’ติฯ ธมฺมํ อารพฺภาติ หิ ธมฺมสฺส อนุสฺสติยา วิสยภาวทสฺสนเมตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สีลํ อารพฺภาติ อตฺตโน ปาริสุทฺธิสีลํ อารพฺภฯ จาคํ อารพฺภาติ อตฺตโน จาคคุณํ อารพฺภฯ เทวตา อารพฺภาติ เอตฺถ เทวตาคุณสทิสตาย อตฺตโน สทฺธาสีลสุตจาคปญฺญาสุ เทวตาสมญฺญาฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘ตานิ โอสธานิ, เอส พฺรหฺมทตฺโต’’ติ จฯ เตนาห – ‘‘เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวาติ ‘‘ยถารูปาย สทฺธาย สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา สทฺธา สํวิชฺชติฯ ยถารูเปน สีเลน, ยถารูเปน อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ นาม ตตฺถ ลทฺธพฺพปฺปฏิภาคนิมิตฺตํฯ คตาติ อารมฺมณกรณวเสน อุปคตา ปวตฺตาฯ
อุปสมฺมติ อจฺจนฺตูปสโม, นิพฺพานเมวฯ ขิโณติ เขเปติ กิเลเสติ ขโย, อริยมคฺโคฯ เต เอว อุปสเมตีติ อุปสโม, อริยมคฺโค เอวฯ ขโย จ โส อุปสโม จาติ ขยูปสโมฯ ตตฺรจายํ อุปสโม ธมฺโม เอวาติ ธมฺมานุสฺสติยา อุปสมานุสฺสติ เอกสงฺคโหติ? สจฺจํ เอกสงฺคโห ธมฺมภาวสามญฺเญ อธิปฺเปเต, สงฺขตธมฺมโต ปน อสงฺขตธมฺโม สาติสโย อุฬารตมปณีตตมภาวโตติ ทีเปตุํ วิสุํ นีหริตฺวา วุตฺตํฯ อิมเมว หิ วิเสสํ สนฺธาย ภควา – ‘‘ธมฺมานุสฺสตี’’ติ วตฺวาปิ อุปสมานุสฺสติํ อโวจ อนุสฺสรนฺตสฺส สวิเสสํ สนฺตปณีตภาเวน อุปฏฺฐานโตฯ เอวญฺจ กตฺวา อิธ ขยูปสมคฺคหณมฺปิ สมตฺถิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยเถว หิ สมาเนปิ โลกุตฺตรธมฺมภาเว ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิวจนโต (อิติวุ. ๙๐) มคฺคผลธมฺเมหิ นิพฺพานธมฺโม สาติสโย, เอวํ ผลธมฺมโต มคฺคธมฺโม กิเลสปฺปหาเนน อจฺฉริยธมฺมภาวโต, ตสฺมา อจฺจนฺตูปสเมน สทฺธิํ ขยูปสโมปิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺตีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ‘‘เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทิวจนโต’’ติ เกจิ, ตํ อการณํ พุทฺธานุสฺสติอาทีสุปิ ตถา เทสนาย อาคตตฺตาฯ ยถา ปน พุทฺธานุสฺสติอาทีนิ กมฺมฏฺฐานานิ วิปสฺสนตฺถานิ โหนฺติ, นิมิตฺตสมฺปหํสนตฺถานิปิ โหนฺติ, น เอวเมตานิ, เอตานิ ปน วิปสฺสนตฺถาเนวาติ ตถา วุตฺตํฯ
ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๒. เอกธมฺมปาฬิ-ทุติยวคฺควณฺณนา
๒๙๘. มิจฺฉา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ยํ กิญฺจิ วิปรีตทสฺสนํฯ เตนาห – ‘‘ทฺวาสฏฺฐิวิธายา’’ติอาทิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺสฯ
๒๙๙. สมฺมา ปสฺสติ ตาย, สยํ วา สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมาทสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ ปญฺจวิธายาติ กมฺมสฺสกตาฌานวิปสฺสนามคฺคผลวเสน ปญฺจวิธายฯ ตตฺถ ฌานจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนํ ญาณํ ฌานสมฺมาทิฏฺฐิ, วิปสฺสนาญาณํ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิฯ
๓๐๒. ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺโต อนุปายมนสิกาโรฯ
๓๐๓. ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺโต อุปายมนสิกาโรฯ ยาว นิยาโมกฺกมนาติ ยาว มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกมนาฯ มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกมนนโย ปน สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนายํ ตฏฺฏีกาย จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
๓๐๔. อยํ ติวิธา สคฺคาวรณา เจว โหตีติ กมฺมปถปฺปตฺติยา มหาสาวชฺชภาวโต วุตฺตํฯ สคฺคาวรณาย โหนฺติยา มคฺควิพนฺธกภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ วุตฺตํ – ‘‘มคฺคาวรณา จา’’ติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทิกา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มคฺคาวรณาว โหติ วิปรีตทสฺสนภาวโต, น สคฺคาวรณา อกมฺมปถปตฺติโตติ อธิปฺปาโยฯ อิทํ ปน วิธานํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ วิปรีตทสฺสนญฺจ น มคฺคาวรณญฺจาติ วิรุทฺธเมตํ อุทฺธมฺมภาวโตฯ ตถา หิ สติ อปฺปหีนาย เอว สกฺกายทิฏฺฐิยา มคฺคาธิคเมน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ยถาวุตฺตวิธานํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ ‘‘น สคฺคาวรณา’’ติ สคฺคูปปตฺติยา อวิพนฺธกตฺตํ วทนฺเตหิ ทิฏฺฐิยา สคฺคาวหตาปิ นาม อนุญฺญาตา โหตีติ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ‘‘ทิฏฺฐิ นาม สคฺคํ อุปเนตุํ สมตฺถา นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมา? เอกนฺตครุตรสาวชฺชภาวโตฯ เตนาห – ‘‘เอกนฺตํ นิรยสฺมิํเยว นิมุชฺชาเปตี’’ติอาทิฯ
๓๐๕. วฏฺฏํ วิทฺธํเสตีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ กิเลสวฏฺฏํ กมฺมวฏฺฏญฺจ วิทฺธํเสติฯ วิปากวฏฺฏํ กา นุ วิทฺธํเสติ นามฯ เอวํ ปน อตฺตโน การเณน วิทฺธสฺตภวํ ผลสมฺมาทิฏฺฐิ ปฏิพาหตีติ วุตฺตํ อวสรทานโตฯ อิจฺเจตํ กุสลนฺติ อรหตฺตํ ปาเปตุํ สเจ สกฺโกติ, เอวเมตํ วิปสฺสนาย ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนํ สตฺต ภเว เทตีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปจฺจยภูตา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส สตฺต ภเว เทติฯ เอวมยนฺติ ปญฺจวิธมฺปิ สมฺมาทิฏฺฐิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘โลกิยโลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิ กถิตา’’ติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถติ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามี’’ติอาทินา วุตฺเต คติมคฺคสงฺขาเต อตฺเถฯ ‘‘สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โลกิกา ภวนิปฺผาทิกาว เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ
๓๐๖. ยถาทิฏฺฐีติ อตฺถพฺยาปนิจฺฉายํ ยถา-สทฺโท, เตน อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน สมาโสติ อาห – ‘‘ยา ยา ทิฏฺฐี’’ติฯ ตสฺสา ตสฺสา อนุรูปนฺติ ตํตํทิฏฺฐิอนุรูปนฺติ อตฺโถฯ สมตฺตนฺติ อนวเสสํฯ เตนาห – ‘‘ปริปุณฺณ’’นฺติฯ สมาทินฺนนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ สมํ เอกสทิสํ กตฺวา อาทินฺนํ คหิตํ อนิสฺสฏฺฐํฯ ตเทตนฺติ ยเทตํ ‘‘ยญฺเจว กายกมฺม’’นฺติอาทินา วุตฺตํ, ตเทตํ กายกมฺมํฯ ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมนฺติ ยา ปน ทิฏฺฐิ ‘‘นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาป’’นฺติอาทินา ปวตฺตา, ตสฺสํ ทิฏฺฐิยํ ฐิตกสฺส ฐิตมตฺตสฺส อนิสฺสฏฺฐสฺส ตํทิฏฺฐิกสฺส กายกมฺมํฯ ทิฏฺฐิสหชาตํ กายกมฺมนฺติ ตสฺส ยถาทิฏฺฐิกสฺส ปเรสํ หตฺถมุทฺทาทินา วิญฺญาปนกาเล ตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตํ กายกมฺมํฯ น เจตฺถ วจีกมฺมาสงฺกา อุปฺปาเทตพฺพา ปาณฆาตาทีนํเยว อธิปฺเปตตฺตาฯ ทิฏฺฐานุโลมิกํ กายกมฺมนฺติ ยถา ปเรสํ ปากฏํ โหติ, เอวํ ทิฏฺฐิยา อนุโลมิกํ กตฺวา ปวตฺติตํ กายกมฺมํฯ เตนาห – ‘‘สมาทินฺนํ คหิตํ ปรามฏฺฐ’’นฺติฯ ตตฺถาติอาทิ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยถาวุตฺตาย ทิฏฺฐิยา ฐิตวจีกมฺมํ, ทิฏฺฐิสหชาตํ วจีกมฺมํ, ทิฏฺฐานุโลมิกํ วจีกมฺมนฺติ ติวิธํ โหตีติ เอวมาทิ อติทิสติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺสาติ กมฺมปถปฺปตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺสฯ ‘‘ยาย กายจิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส สโต’’ติ อปเรฯ
ทิฏฺฐิสหชาตาติ ยถาวุตฺตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตา เจตนาฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ ปตฺถนาติ ‘‘อิทํ นาม กเรยฺย’’นฺติ ตณฺหาปตฺถนาฯ เจตนาปตฺถนานํ วเสนาติ ยถาวุตฺตทิฏฺฐิคตนิสฺสิตเจตสิกนิกามนานํ วเสนฯ จิตฺตฏฺฐปนาติ จิตฺตสฺส ปณิทหนาฯ ผสฺสาทโยติ เจตนาทิฏฺฐิตณฺหาทิวินิมุตฺตา ผสฺสาทิธมฺมาฯ ยสฺมา ทิฏฺฐิ ปาปิกา, ตสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย…เป.… สํวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ ปุริมสฺเสวาติ
อมฺโพยนฺติ อมฺโพ อยํฯ ตเมว ปูชนฺติ ตเมว ปุพฺเพ ลทฺธปริสิญฺจนทานาทิปูชํฯ นิเวสเรติ ปวิสิํสุฯ อสาตสนฺนิวาเสนาติ อมธุรนิมฺพมูลสํสคฺเคนฯ
ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา…เป.… วุตฺตนฺติ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ เอกนฺตสาวชฺชตฺตา อนิฏฺฐาย ทุกฺขาย สํวตฺตตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ อนนฺตรสุตฺเตติ ทสมสุตฺเตฯ โยเชตฺวา เวทิตพฺพานีติ นวมสุตฺเต วิย โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิฯ จิตฺตฏฺฐปนาว ปตฺถนาติ เอตฺถ ปณิธิ จาติ วตฺตพฺพํฯ
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๓. เอกธมฺมปาฬิ-ตติยวคฺควณฺณนา
๓๐๘. ตติยสฺส อยาถาวทิฏฺฐิโกติ อนิจฺจาทิภาเวสุ ธมฺเมสุ นิจฺจาติอาทินา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิโกฯ เตนาห – ‘‘ตาเยว มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิปรีตทสฺสโน’’ติ สทฺธมฺมาติ เอตฺถ สนฺโต ปสตฺโถ สุนฺทโร ธมฺโม, โย มนุสฺสธมฺโมติปิ วุจฺจติฯ ตโต หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก ปรํ วุฏฺฐาเปยฺย, น อริยธมฺมโตฯ เตนาห – ‘‘ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต’’ติฯ เอวรูปาติ อิมินา ปาถิกปุตฺตาทิเก สงฺคณฺหาติฯ
๓๐๙. สพฺพญฺญุโพธิสตฺโตติ สพฺพญฺญุภาคี โพธิสตฺโตฯ อาทิ-สทฺเทน ปูริตปารมิกา ปจฺเจกโพธิสตฺตา เอกจฺจสาวกโพธิสตฺตา จ สงฺคยฺหนฺติฯ
๓๑๐. ปรมาติ มหาสาวชฺชภาเวน ปรมา, อุกฺกํสคตาติ อตฺโถฯ เตสนฺติ อานนฺตริยกมฺมานํฯ ปริจฺเฉโทติ วิปากวเสน ปริโยสานํฯ วฏฺฏสฺส มูลํ, ตโต ตํสมงฺคีปุคฺคโล วฏฺฏสฺส ขาณูติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ตายา’’ติอาทิฯ ตญฺเจ คาหํ น วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ปุนปิ ตพฺภาวาวหตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถี’’ติ, น ปน สพฺพโส วุฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๐๐) –
‘‘กิํ ปเนส เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อญฺญสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมิํเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ภวนฺตเรปิ ตํ ทิฏฺฐิํ โรเจติ เอวา’’ติ –
วุตฺตํฯ ตโตเยว จ สุมงฺคลวิลาสินิยมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๗๐-๑๗๒) วุตฺตํ –
‘‘เย
ปิฏฺฐิจกฺกวาเฬติ ฌายมานจกฺกวาฬสฺส ปรโต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ยํ ฌายมานานํ อชฺฌายมานานญฺจ จกฺกวาฬานมนฺตรํ, ยตฺถ โลกนฺตริกนิรยสมญฺญา, ตาทิเส เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ปจฺจติเยวาติ จกฺกวาเฬ ฌายมาเน อชฺฌายมาเนปิ อตฺตโน กมฺมพเลน ปจฺจติเยวฯ
๓๑๑. จตุตฺเถ ‘‘มา ขลี’’ติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโมติ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิฯ โส สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลาโต ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ
สมาคตฏฺฐาเนติ ทฺวินฺนํ นทีนํ อุทกปฺปวาหสฺส สนฺนิปาตฏฺฐาเนฯ ทฺวินฺนํ อุทกานนฺติ ทฺวินฺนํ อุทกปฺปวาหานํฯ ยถาวุตฺตฏฺฐาเน มจฺฉคฺคหณตฺถํ ขิปิตพฺพโต ขิปฺปํ, กุมินํ, ตเทว อิธ ขิปฺปนฺติ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘กุมิน’’นฺติฯ อุจฺฉูหีติ อุทกอุจฺฉูหิฯ ตุจฺฉปุริโส อริยธมฺมาภาวโตฯ ฌานมตฺตมฺปิ มนุสฺสขิปฺปํ มญฺเญติ มนุสฺสา ปติตฺวา พฺยสนปฺปตฺติอตฺถํ โอฏฺฏิตํ กุมินํ วิยฯ เตนาห – ‘‘มหาชนสฺสา’’ติอาทิฯ
๓๑๒. ปญฺจมาทีสุ พาหิรกสาสนนฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ – ตสฺส สพฺพสฺสปิ อนิยฺยานิกตฺตา สตฺถุปฏิญฺญสฺสปิ อสพฺพญฺญุภาวโตฯ เตนาห – ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิฯ คโณติ สาวกคโณฯ ตถาภาวายาติ อาจริเยน วุตฺตาการตาย สมงฺคิภาวตฺถํฯ ชงฺฆสตนฺติ พหู อเนเก สตฺเตฯ สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาตีติ เตสํ สพฺเพสํ เอกชฺฌํ สมาทปเนปิ เตสํ อกุสเลน สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาติ เอกชฺฌํ พหูนํ สมาทปเนปิ ตถา อุสฺสหนสฺส พลวภาวโตฯ วิสุํ วิสุํ สมาทปเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยถา หิ ธมฺมจริยายํ สมกเมวาติ วตฺตพฺพา กลฺยาณมิตฺตตา, เอวํ อธมฺมจริยายํ อกลฺยาณมิตฺตตาติฯ
๓๑๓. สุฏฺฐุ อกฺขาเตติ เอกนฺตโต นิยฺยานิกภาเวน อกฺขาเตฯ สตฺถา จ สพฺพญฺญู โหตีติ อสพฺพญฺญุโน นิยฺยานิกภาเวน กเถตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ ธมฺโม จ สฺวากฺขาโต สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตตฺตาฯ คโณ จ สุปฺปฏิปนฺโน สตฺถารา สุวินีตตฺตาฯ สมาทปโก หีติอาทิ สุปฺปฏิปตฺติยา นิทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ
๓๑๔. ปมาณํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘อยํ เอตฺตเกน ยาเปติ, อิมสฺส เอตฺตกํ ทาตุํ ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ปมาณํ ชานิตพฺพํฯ อติเรเก…เป.… นิพฺพานสมฺปตฺติ วา นตฺถิ ทุรกฺขาตตฺตา ธมฺมสฺสฯ ตสฺสาติ ปฏิคฺคาหกสฺสฯ อปฺปิจฺฉปฏิปทา นาม นตฺถิ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเยติ อธิปฺปาโยฯ
๓๑๕. ทายกสฺส วโส นาม อุฬารุฬารตาเภโท อชฺฌาสโยฯ เทยฺยธมฺมสฺส ปน โถกพหุตาว เทยฺยธมฺมสฺส วโส นามฯ อตฺตโน ถาโมติ ยาปนปฺปมาณํฯ ยทิ หีติอาทิ ‘‘กถ’’นฺติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิวรณํฯ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อนุปฺปนฺโน อสฺส ปุคฺคลสฺสฯ จกฺขุภูโต โหตีติ มหาชนสฺส จกฺขุ วิย โหติฯ สาสนํ จิรฏฺฐิติตํ กโรตีติ อนุปฺปนฺนลาภุปฺปาทเนน มหาชนสฺส ปสาทุปฺปาทเนน จ จิรฏฺฐิติกํ กโรติฯ
กุฏุมฺพริยวิหาเรติ กุฏุมฺพริยคามสนฺนิสฺสิตวิหาเรฯ ภุญฺชนตฺถายาติ ตสฺมิํเยว เคเห นิสีทิตฺวา ภุญฺชนตฺถายฯ คเหตฺวา คมนตฺถายาติ เคหโต พหิ คเหตฺวา คมนตฺถายฯ ธุรภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิฯ จูฬุปฏฺฐากนฺติ เวยฺยาวจฺจกรํฯ วีมํสิตฺวาติ ยถา อุทฺทิสฺส กตํ น โหติ, เอวํ วีมํสิตฺวา มหาชโน อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มญฺญตีติ มหาชโน สยํ อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มญฺญติ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชเนนฯ มหาชนสฺสาติ พหุชนสฺสฯ อวตฺถริตฺวาติ วิตฺถาริกํ กตฺวาฯ
๓๑๖. ปญฺจาตปตปฺปนํ จตูสุ ปสฺเสสุ อคฺคิสนฺตาปสฺส อุปริ สูริยสนฺตาปสฺส จ ตปฺปนํ, ตญฺจ โข คิมฺหกาเลฯ ฉินฺนปฺปปาตปพฺพตสิขรโต ปตนํ มรุปฺปปาตปตนํฯ ปุพฺพณฺหาทีสุ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺฏนํ อาทิจฺจานุปริวตฺตนํฯ
๓๑๗. อยมฺปีติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย กุสีโตปิฯ สามญฺญนฺติ ตปจรณํฯ ทุปฺปรามฏฺฐนฺติ มิจฺฉาจริตํ สํกิลิฏฺฐํฯ นิรยายุปกฑฺฒตีติ นิรยทุกฺขาย นํ กฑฺฒติฯ
๓๑๘. วุตฺตปฺปกาเรติ ปญฺจาตปตปฺปนาทิเก วุตฺตปฺปกาเรฯ
๓๑๙. เอวนฺติ วุตฺตปฺปการาย จิตฺตปฺปสาทวฺหยสุปฺปฏิปตฺติยาฯ เตน สมณธมฺมกรณสุขญฺจ สงฺคณฺหาติฯ
๓๒๐. นวกนิปาเตติ อิมสฺมิํเยว องฺคุตฺตรนิกาเย วกฺขมานํ นวกนิปาตํ สนฺธายาหฯ นว ปุคฺคลาติ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลาทโย นว ปุคฺคลาฯ สพฺพตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตาวสิฏฺเฐสุ สพฺเพสุ สุตฺเตสุฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๔. เอกธมฺมปาฬิ-จตุตฺถวคฺควณฺณนา
๓๒๒. จตุตฺถสฺส สญฺญาณภูตาติ อุปลกฺขณภูตาฯ ปญฺจทสโยชนาวฏฺฏกฺขนฺธาติ ปญฺจทสโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปาฯ ยถา จาติ จ-สทฺเทน กทมฺพรุกฺขาทีนํ กปฺปฏฺฐายิภาวํ วิย โยชนสตุพฺเพธาทิภาวํ สมุจฺจิโนติ, น ปน ชมฺพุยา ชมฺพุทีปสฺส วิย เตหิ อปรโคยานาทีนํ สญฺญาณภาวํฯ รามเณยฺยกนฺติ รมณียภาวํฯ เสสปเทสูติ วนรามเณยฺยกาทิปเทสุฯ อุคฺคตํ กูลํ อุสฺสิตภาโว เอตสฺสาติ อุกฺกูลํ, วิคตํ อปคตํ กูลํ เอตสฺสาติ วิกูลนฺติ อาห – ‘‘อุนฺนตฏฺฐานํ นินฺนฏฺฐาน’’นฺติ จฯ นนฺทิยาวฏฺฏมจฺฉปิฏฺเฐเนวาติ กุชฺชกกุลิสกมจฺฉสงฺฆาตปิฏฺเฐเนวฯ
๓๒๓. ทุติยาทีสุ จตฺตาโร อปายา อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ อธิปฺเปตา, น เทวา อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ หีนาย ชาติยา อธิปฺเปตตฺตาฯ อุปาทายุปาทายาปิ มชฺฌิมเทโส ลพฺภติ, ยตฺถ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ อญฺเญสมฺปิ กมฺมวาทิกิริยวาทิวิญฺญุชาติกานํ, โย ปติรูปเทโสติ วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘สกโลปิ หี’’ติอาทิฯ
๓๒๔. เอฬาติ โทโสฯ เตนาห – ‘‘นิทฺโทสมุขาติ อตฺโถ’’ติฯ
๓๒๖. ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา จกฺขุนาปิ ทสฺสนํ ทสฺสนเมว, อชานิตฺวา ปน ทสฺสนํ ติรจฺฉานคตานมฺปิ โหติเยวาติ อาห – ‘‘เย ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา’’ติอาทิฯ
๓๒๗. ปกาเสตฺวา กถิตนฺติ สจฺจานิ ปกาเสตฺวา กถิตํฯ
๓๒๘. สุตานํ ธมฺมานํ อสมฺโมโส ธารณนฺติ อาห – ‘‘ธาเรนฺตีติ น ปมฺมุสฺสนฺตี’’ติฯ
๓๒๙. อตฺถานตฺถํ อุปปริกฺขนฺตีติ ‘‘อยํ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺโถ, อยํ น อตฺโถ’’ติ
๓๓๐. อนุโลมปฏิปทนฺติ นิพฺพานสฺส อนุโลมิกํ ปฏิปทํฯ
๓๓๑. สํเวคชนเกสุ การเณสูติ สํเวคชนเกสุ ชาติอาทีสุ การเณสุฯ สํเวชนีเยสุ ฐาเนสุ สโหตฺตปฺปญาณํ สํเวโคฯ
๓๓๒. อุปาเยนาติ เยน อุปาเยน วฏฺฏูปจฺเฉโท, เตน อุปาเยนฯ ปธานวีริยํ กโรนฺตีติ สมฺมปฺปธานสงฺขาตํ วีริยํ กโรนฺติ อุปฺปาเทนฺติฯ
๓๓๓. ววสฺสชียนฺติ วิสฺสชฺชียนฺติ เอตฺถ สงฺขาราติ ววสฺสคฺโค, อสงฺขตา ธาตูติ อาห – ‘‘ววสฺสคฺโค วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติฯ
๓๓๔. อุตฺตมนฺนานนฺติ อุตฺตมานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํฯ อุตฺตมรสานนฺติ อุตฺตมานํ รสานํฯ อุญฺฉาจาเรนาติ อุญฺฉาจริยาย กสฺสจิ อปริคฺคหภูตสฺส กิญฺจิ อยาจิตฺวา คหณํ อุญฺฉาจาโรฯ เอตฺถ จาติอาทินา อนฺนาทีนํ อคฺคภาโว นาม มนาปปรโม อิจฺฉิตกฺขณลาโภ, น เตสํ ลาภิตามตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปฏิลภนฺตีติ เทนฺติ ปณีตภาเวนฯ ภตฺตสฺส เอกปาตีติ เอกปาติปูรํ ภตฺตํฯ อิทํ กิํ นามาติ ‘‘อิทํ อนฺนคฺครสคฺคํ นาม โหติ, น โหตี’’ติ ปุจฺฉติฯ อุญฺเฉน กปาลาภเตนาติ มิสฺสกภตฺเตนฯ ยาเปนฺเตติ ยาปนสีเสน ยาปนเหตุํ ภตฺตํ วทติฯ อุปาทาย อคฺครสํ นามาติ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย อนฺนคฺครสคฺคํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ จกฺกวตฺติอาหารโต หิ จาตุมหาราชิกานํ อาหาโร อคฺโคติ เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวา เนตพฺพํฯ
๓๓๕. อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ ‘‘อริยมคฺคานํ ผลภูโต รโส’’ติ กตฺวาฯ ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา ‘‘สามญฺญผลสฺส เหตุภูโต รโส’’ติ กตฺวา วิมุตฺติรโส นาม อมตํ นิพฺพานํ ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ กตฺวาฯ
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ชมฺพุทีปเปยฺยาโล นิฏฺฐิโตฯ