๒. นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา
๑๑. ทุติยสฺสาติ เอกธมฺมมฺปีติ เอตฺถ ‘‘เอกสภาวมฺปี’’ติ อิมินา สภาวตฺโถยํ ธมฺมสทฺโท ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิยาติ ทสฺสิตํ โหติฯ ยทคฺเคน จ สภาวตฺโถ, ตทคฺเคน นิสฺสตฺตตฺโถ สิทฺโธ เอวาติ ‘‘นิสฺสตฺตฏฺเฐน ธมฺโม เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ สุภนิมิตฺตนฺติ ธมฺมปริยาเยน วุตฺตํฯ ตญฺหิ อตฺถโต กามจฺฉนฺโท วา สิยาฯ โส หิ อตฺตโน คหณากาเรน สุภนฺติ, เตนากาเรน ปวตฺตนกสฺส อญฺญสฺส กามจฺฉนฺทสฺส นิมิตฺตตฺตา ‘‘สุภนิมิตฺต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส อารมฺมณํ วา สุภนิมิตฺตํฯ อิฏฺฐญฺหิ อิฏฺฐากาเรน วา คยฺหมานํ รูปาทิอารมฺมณํ ‘‘สุภนิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ อารมฺมณเมว เจตฺถ นิมิตฺตํฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘สุภนิมิตฺตนฺติ ราคฏฺฐานิยํ อารมฺมณ’’นฺติฯ สมุจฺจยตฺโถ วา-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย, วฑฺฒิยาติ อตฺโถฯ อชาโต นิชฺชาโตฯ เสสปทานิ ตสฺเสว กาเมสูติ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท น ธมฺมจฺฉนฺโทฯ กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโม เอว ราโค กามราโคฯ กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโม เอว นนฺทีติ กามนนฺทีฯ กามนวเสน ตณฺหายนวเสน จ กามตณฺหาฯ อาทิสทฺเทน ‘‘กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสาน’’นฺติ เอเตสํ ปทานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว กามตฺถํ วิทิตฺวา สิเนหนฏฺเฐน กามสฺเนโห, ปริฬาหนฏฺเฐน กามปริฬาโห, มุจฺฉนฏฺเฐน กามมุจฺฉา, คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนฏฺเฐน กามชฺโฌสานํ เวทิตพฺพํฯ กามจฺฉนฺโท เอว กุสลปฺปวตฺติโต จิตฺตสฺส นีวรณฏฺเฐน กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โสติ กามจฺฉนฺโทฯ อสมุทาจารวเสนาติ อสมุทาจารภาเวนฯ อนนุภูตารมฺมณวเสนาติ ‘‘อิทํ นาเมต’’นฺติ วตฺถุวเสน อุตฺวา ตสฺมิํ อตฺตภาเว อนนุภูตสฺส อารมฺมณสฺส วเสนฯ รูปสทฺทาทิเภทํ ปน อารมฺมณํ เอกสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว อนนุภูตํ นาม นตฺเถว, กิมงฺคํ ปน อนาทิมติ สํสาเรฯ
ยํ วุตฺตํ – ‘‘อสมุทาจารวเสน จา’’ติอาทิ, ตํ อติสํขิตฺตนฺติ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ – ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภวคฺคหเณน มหคฺคตภโว คหิโตฯ โส หิ โอฬาริกกิเลสสมุทาจารรหิโตฯ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปาริวาสิกกาเล จ จริตพฺพานิ ทฺเวอสีติ ขุทฺทกวตฺตานิ นามฯ น หิ ตานิ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา ตานิ น มหาวตฺเตสุ อนฺโตคธานีติ ‘‘จุทฺทส มหาวตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา อาคนฺตุกวตฺตอาวาสิกคมิก-อนุโมทนภตฺตคฺค- ปิณฺฑจาริกอารญฺญกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌาย- สทฺธิวิหาริกอาจริย-อนฺเตวาสิกวตฺตานีติ กิเลโส โอกาสํ น ลภติ สพฺพทา วตฺตปฺปฏิปตฺติยํเยว พฺยาวฏจิตฺตตายฯ อโยนิโสมนสิการนฺติ อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺตํ อนุปายมนสิการํฯ สติโวสฺสคฺคนฺติ สติยา วิสฺสชฺชนํ, สติวิรหนฺติ อตฺโถฯ เอวมฺปีติ วกฺขมานาเปกฺขาย อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทฯ
อนุสนฺธิวเสนาติ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิวเสนฯ ปุพฺพาปรวเสนาติ ปุพฺพาปรคนฺถสลฺลกฺขณวเสนฯ คณฺหนฺตสฺสาติ อาจริยมุขโต คณฺหนฺตสฺสฯ สชฺฌายนฺตสฺสาติ อาจริยมุขโต อุคฺคหิตคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺสฯ วาเจนฺตสฺสาติ ปาฬิํ ตทตฺถญฺจ อุคฺคณฺหาปนวเสน ปเรสํ วาเจนฺตสฺสฯ เทเสนฺตสฺสาติ เทสนาวเสน ปเรสํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสฯ ปกาเสนฺตสฺสาติ อตฺตโน อตฺตโน สํสยฏฺฐาเน ปุจฺฉนฺตานํ ยาถาวโต อตฺถํ ปกาเสนฺตสฺสฯ กิเลโส โอกาสํ น ลภติ รตฺตินฺทิวํ คนฺถกมฺเมสุเยว พฺยาวฏจิตฺตตายฯ เอวมฺปีติ วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทฯ เอวํ เสเสสุปิฯ
ธุตงฺคธโร โหตีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปกาเสติ ‘‘เตรส ธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตตี’’ติฯ พาหุลฺลายาติ จีวราทิปจฺจยพาหุลฺลายฯ ยถา จีวราทโย ปจฺจยา พหุลํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อาวตฺตสฺส ปริหีนชฺฌานสฺสาติ ฌานนฺตรายกเรน วิสภาครูปทสฺสนาทินา เกนจิ นิมิตฺเตน ปริหีนชฺฌานสฺสฯ วิสฺสฏฺฐชฺฌานสฺสาติ อสมาปชฺชนวเสน ปริจฺจตฺตชฺฌานสฺสฯ ภสฺสาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน คณสงฺคณิกนิทฺทานวกมฺมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สตฺตสุ วา อนุปสฺสนาสูติ เอตฺถ สตฺต อนุปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา นิพฺพิทานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนา วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาโต (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๗๔๑) คเหตพฺพํฯ
อนาเสวนตายาติ ปุริมตฺตภาเว ฌาเนน วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส กามจฺฉนฺทาทิอาเสวนาย อภาวโตฯ อนนุภูตปุพฺพนฺติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อนนุภูตปุพฺพํฯ ชาโตติ เอตสฺเสว เววจนํ สญฺชาโตติอาทิฯ นนุ จ ขณิกตฺตา สพฺพธมฺมานํ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ตงฺขณํเยว อวสฺสํ นิโรธสมฺภวโต นิรุทฺเธ จ ตสฺมิํ ปุน อญฺญสฺเสว อุปฺปชฺชนโต จ กถํ ตสฺส ปุนปฺปุนภาโว ราสิภาโว จาติ อาห – ‘‘ตตฺถ สกิํ อุปฺปนฺโน กามจฺฉนฺโท’’ติอาทิฯ อฏฺฐานเมตนฺติ อการณเมตํฯ เยน การเณน อุปฺปนฺโน กามจฺฉนฺโท น นิรุชฺฌติ, นิรุทฺโธ จ สฺเวว ปุน อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตาทิสํ การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ
ราคฏฺฐานิยนฺติ ราคชนกํฯ อนิจฺจาทีสุ นิจฺจาทิวเสน วิปรีตมนสิกาโร, อิธ อโยนิโสมนสิกาโรติ อาห – ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติอาทิฯ อโยนิโสมนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร, กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา อการณภูโต มนสิกาโรติ อตฺโถฯ อุปฺปถมนสิกาโรติ กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา อมคฺคภูโต มนสิกาโรฯ สจฺจวิปฺปฏิกูเลนาติ สจฺจาภิสมยสฺส อนุนุโลมวเสนฯ อาวชฺชนาติอาทินา อาวชฺชนาย ปจฺจยภูตา ตโต ปุริมุปฺปนฺนา มโนทฺวาริกา อกุสลชวนปฺปวตฺติ ผลโวหาเรน ตถา วุตฺตาฯ ตสฺส หิ วเสน สา อกุสลปฺปวตฺติยา อุปนิสฺสโย โหติฯ อาวชฺชนาติ ภวงฺคจิตฺตํ อาวชฺชยตีติ อาวชฺชนาฯ อนุ อนุ อาวชฺเชตีติ อนฺวาวชฺชนาฯ ภวงฺคารมฺมณโต อญฺญํ อาภุชตีติ อาโภโคฯ สมนฺนาหรตีติ สมนฺนาหาโรฯ ตเทวารมฺมณํ อตฺตานํ อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปชฺชมาโน มนสิ กโรติ ฐเปตีติ มนสิกาโรฯ อยํ วุจฺจติ อโยนิโสมนสิกาโรติ อยํ อนุปายอุปฺปถมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร นาม วุจฺจติฯ
๑๒. ทุติเย ภตฺตพฺยาปตฺติ วิยาติ ภตฺตสฺส ปูติภาเวน วิปฺปการปฺปตฺติ วิย, จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนนฺติ จิตฺตสฺส วิการภาวาปาทนํฯ เตเนวาห – ‘‘ปกติวิชหนภาโว’’ติฯ พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกติํ ชหตีติ พฺยาปาโทฯ ปฏิโฆเยว อุปรูปริ อุปฺปชฺชมานสฺส ปฏิฆสฺส นิมิตฺตภาวโต ปฏิฆนิมิตฺตํ, ปฏิฆสฺส จ การณภูตํ อารมฺมณํ ปฏิฆนิมิตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปฏิฆสฺสปิ ปฏิฆารมฺมณสฺสปิ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ อฏฺฐกถายนฺติ มหาอฏฺฐกถายํฯ
๑๓. ตติเย ถินตา ถินํ, สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย จิตฺตสฺส ฆนภาโว พทฺธตาติ อตฺโถฯ เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมญฺญภาเวน หิํสตีติ อตฺโถฯ ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๒) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย กายสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๓) จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ – ‘‘จิตฺตสฺส อกมฺมญฺญตา ถินํ, ติณฺณํ ขนฺธานํ อกมฺมญฺญตา มิทฺธ’’นฺติฯ สติปิ อญฺญมญฺญาวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสโส สิยา, ยา เตสํ อกลฺยตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ กปิมิทฺธสฺสาติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘ปจลายิกภาวสฺสา’’ติฯ อกฺขิทลานํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิโก, ปจลายิกสฺส ภาโว ปจลายิกภาโว, ปจลายิกตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุภินฺนนฺติ ถินมิทฺธานํฯ ‘‘วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ จิตฺตสฺส คิลานภาโวฯ คิลาโน หิ อกลฺยโกติ วุจฺจติฯ วินเยปิ วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺยโก’’ติ (ปารา. ๑๕๑)ฯ กาลํ ขมตีติ หิ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺยโก, น กลฺยโก อกลฺยโกฯ อกมฺมญฺญตาติ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาโตว อกมฺมญฺญตากาโรฯ โอลียนาติ โอลียนากาโรฯ อิริยาปถูปตฺถมฺภิตญฺหิ จิตฺตํ อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตํ รุกฺเข วคฺคุลิ วิย ขีเล ลคฺคิตผาณิตวารโก วิย จ โอลียติ ลมฺพติ, ตสฺส ตํ อาการํ สนฺธาย – ‘‘โอลียนา’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํฯ กายสฺสาติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺสฯ อกลฺยตา อกมฺมญฺญตาติ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ เมโฆ วิย อากาสํ โอนยฺหตีติ โอนาโหฯ โอนยฺหตีติ จ ฉาเทติ อวตฺถรติ วาติ อตฺโถ ปริโยนาโหฯ อรติอาทีนํ อตฺโถ วิภงฺเค (วิภ. ๘๕๖) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ ตตฺถ วุตฺตปาฬิยา ทสฺเสตุํ – ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ ปนฺเตสูติ ทูเรสุ, วิวิตฺเตสุ วาฯ อธิกุสเลสูติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุฯ อรตีติ รติปฺปฏิกฺเขโปฯ อรติตาติ อรมนากาโรฯ อนภิรตีติ อนภิรตภาโวฯ อนภิรมนาติ อนภิรมนากาโร อุกฺกณฺฐิตาติ อุกฺกณฺฐนากาโรฯ ปริตสฺสิตาติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว ปริตสฺสนา, อุกฺกณฺฐิตสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ ตณฺหายนาติ วุตฺตํ โหติฯ ปริตสฺสิตาติ วา กมฺปนาฯ ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํ, ปกติอาลสิยนฺติ อตฺโถฯ ตถา หิ กุสลกรเณ กายสฺส อวิปฺผาริกตา ลีนตา ชาติอาลสิยํ ตนฺที นาม, น โรคอุตุชาทีหิ กายเคลญฺญํฯ ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโรฯ ตนฺทิมนตาติ ตนฺทิยา อภิภูตจิตฺตตาฯ อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนาฯ อาลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายาลสิยํ กถิตํฯ ถินมิทฺธการณานญฺหิ ราคาทิกิเลสานํ วเสน นามกายสฺส อาลสิยํ, ตเทว รูปกายสฺสาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ชมฺภนาติ ผนฺทนาฯ ปุนปฺปุนํ ชมฺภนา วิชมฺภนาฯ อานมนาติ ปุรโต นมนาฯ วินมนาติ ปจฺฉโต นมนาฯ สนฺนมนาติ สมนฺตโต นมนาฯ ปณมนาติ ยถา ตนฺตโต อุฏฺฐิตเปสกาโร กิสฺมิญฺจิเทว คเหตฺวา อุชุํ กายํ อุสฺสาเปติ, เอวํ กายสฺส อุทฺธํ ฐปนาฯ พฺยาธิยกนฺติ อุปฺปนฺนพฺยาธิตาฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ถินมิทฺธการณานํ ราคาทิกิเลสานํ วเสน กายพทฺธนเมว กถิตํฯ ภุตฺตาวิสฺสาติ ภุตฺตวโตฯ ภตฺตมุจฺฉาติ ภตฺตเคลญฺญํฯ พลวภตฺเตน หิ มุจฺฉาปตฺโต วิย โหติฯ ภตฺตกิลมโถติ ภตฺเตน กิลนฺตภาโวฯ ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตทรโถฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ปริฬาหุปฺปตฺติยา อุปหตินฺทฺริโย โหติ, กาโย ชีรตีติฯ กายทุฏฺฐุลฺลนฺติ ภตฺตํ นิสฺสาย กายสฺส อกมฺมญฺญตํฯ อกลฺยตาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิตํฯ อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ฐิตํฯ ถิยนาติ อาการนิทฺเทโสฯ ถิยิภาโว ถิยิตตฺตํ ปุริมา จตฺตาโร ธมฺมาติ อรติ, ตนฺที, วิชมฺภิตา, ภตฺตสมฺมโทติ เอเต จตฺตาโร ธมฺมาฯ ยทา ถินมิทฺธํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตทา อรติอาทีนมฺปิ สมฺภวโต ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา ปน โหตี’’ติ วุตฺตํ, อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ
๑๔. จตุตฺเถ อุทฺทตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา วา ธมฺมา, โส ธมฺโม อุทฺทจฺจํฯ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ทุจฺจริตํ สุจริตญฺจฯ อกตมฺปิ หิ กุกตเมวฯ เอวญฺหิ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติฯ เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ สุจริตญฺจ กุกตํ, ตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ ปน จิตฺตํ อิธ กุกตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ จิตฺตสฺส อุทฺธตากาโรติ จิตฺตสฺส อวูปสมากาโรว วุตฺโตฯ อวูปสมลกฺขณญฺหิ อุทฺธจฺจํฯ ยถาปวตฺตสฺส กตากตาการวิสิฏฺฐสฺส ทุจฺจริตสุจริตสฺส วิปฺปฏิสาโรฯ กุกฺกุจฺจสฺสปิ กตากตานุโสจนวเสน จิตฺตวิกฺเขปภาวโต อวูปสมากาโร สมฺภวตีติ อาห – ‘‘เจตโส อวูปสโมติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺเสวตํ นาม’’นฺติฯ สฺเวว จ เจตโส อวูปสโมติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมว นิทฺทิฏฺฐํฯ ตญฺจ อตฺตโนว อตฺตนา สหชาตํ น โหตีติ อาห – ‘‘อยํ ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ อุปนิสฺสยปจฺจยตา จ ปุริมุปฺปนฺนวเสน เวทิตพฺพาฯ
๑๕. ปญฺจเม วิคตา จิกิจฺฉา อสฺสาติ วิจิกิจฺฉาฯ สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉตีติ วา วิจิกิจฺฉาฯ
๑๖. ฉฏฺเฐ เหตุํ วา ปจฺจยํ วา น ลภตีติ เอตฺถ เหตุคฺคหเณน ชนกํ การณมาห, ปจฺจยคฺคหเณน อนุปาลนกํ การณํฯ เหตุนฺติ วา อุปาทานการณํฯ ปจฺจยนฺติ สหการณํ วุตฺตํฯ ตนฺติ กิเลสํฯ วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาตีติ วิวฏฺฏาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อรหตฺตผลํ คณฺหาติฯ ภิกฺขาย จรนฺติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, โคจรคามสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมิํ ภิกฺขาจาเรฯ วยํ อาคมฺมาติ ทารภรณานุรูปํ วยํ อาคมฺมฯ อายูหนฺโตติ อุปจินนฺโตฯ องฺคารปกฺกนฺติ วีตจฺจิกงฺคาเรสุ ปกฺกํฯ กิํ นาเมตนฺติ ภิกฺขู ครหนฺโต อาหฯ ชีวมานเปตกสตฺโตติ กุฏนฺติ ปานียฆฏํฯ ยาว ทารุณนฺติ อติวิย ทารุณํฯ วิปาโก กีทิโส ภวิสฺสตีติ ตยา กตกมฺมสฺส อายติํ อนุภวิตพฺพวิปาโก กีทิโส ภวิสฺสติฯ
วิสงฺขริตฺวาติ เฉทนเภทนาทีหิ วินาเสตฺวาฯ ทีปกมิคปกฺขิโนติ อตฺตโน นิสินฺนภาวสฺส ทีปนโต เอวํลทฺธนามา มิคปกฺขิโน, เยน อรญฺญํ เนตฺวา เนสาโท เตสํ สทฺเทน อาคตาคเต มิคปกฺขิโน วธิตฺวา คณฺหาติฯ เถรนฺติ จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํฯ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวาติ อธิฏฺฐานาทิวเสน อิทฺธิํ อภิสงฺขริตฺวาฯ อุปโยคตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ อคฺคิปปฏิกนฺติ อจฺจิกรณํ, วิปฺผุลิงฺคนฺติ อตฺโถฯ ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํฯ ตสฺส เถรสฺสาติ ตสฺส มิลกฺขติสฺสตฺเถรสฺสฯ ตสฺสาติ ตสฺสา อคฺคิปปฏิกายฯ ปฏิพลสฺสาติ อุคฺคหณสชฺฌายาทีสุ ปฏิพลสฺสฯ ทุกฺขํ อุปนิสา การณเมติสฺสาติ ทุกฺขูปนิสา, ทุกฺขนิพนฺธนา ทุกฺขเหตุกา สทฺธาติ วุตฺตํ โหติฯ วตฺตมุเขน กมฺมฏฺฐานสฺส กถิตตฺตา ‘‘วตฺตสีเส ฐตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปลาลวรณกนฺติ ปลาลปุญฺชํฯ
อารมฺภถาติ สมถวิปสฺสนาทีสุ วีริยํ กโรถฯ นิกฺกมถาติ โกสชฺชโต นิกฺขมถ, กามานํ ยุญฺชถ พุทฺธสาสเนติ พุทฺธสฺส ภควโต ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาเต ติวิธสาสเน ยุญฺชถ โยคํ กโรถฯ เอวมนุยุญฺชนฺตา มจฺจุโน เสนํ ธุนาถ วิทฺธํเสถฯ ตตฺถ มจฺจุโน เสนนฺติ –
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ
‘‘ปญฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺฐโมฯ
‘‘ลาโภ
มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส,
ปเร จ อวชานาติฯ
‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติฯ (สุ. นิ. ๔๓๘-๔๔๑) –
เอวมาคตํ กามาทิเภทํ มจฺจุโน เสนํฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมสยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๓๑)ฯ ตโต เต ปรปฺปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติฯ อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺญวนปตฺเถสุ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺญิตา ภีรุ ชายติฯ เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติฯ ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติฯ เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมนํ นฬาคารนฺติ นเฬหิ วินทฺธติณจฺฉนฺนเคหํฯ
วิหสฺสตีติ อุคฺคหณสชฺฌายนมนสิการาทีหิ วิหริสฺสติฯ ชาติสํสารนฺติ ปุนปฺปุนํ ชาติสงฺขาตสํสารวฏฺฏํฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติ ทุกฺขสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสติฯ ปลาลปุญฺชาหนฺติ ปลาลปุญฺชํ อหนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ตติยํ ฐานนฺติ อนาคามิผลํ สนฺธาย วทติฯ
ติวสฺสภิกฺขุกาเลติ อุปสมฺปทโต ตีณิ วสฺสานิ อสฺสาติ ติวสฺโส, ติวสฺโส จ โส ภิกฺขุ จาติ ติวสฺสภิกฺขุ, ตสฺส, เตน วา กมฺมํ กโรตีติ ภาวนากมฺมํ กโรติฯ คนฺถกมฺมนฺติ คนฺถวิสยํ อุคฺคหณาทิกมฺมํฯ ปิณฺฑาปจิติํ กตฺวาติ อนฺโตวสฺเส เตมาสํ ทินฺนปิณฺฑสฺส กิเลสกฺขยกรเณน อปจิติํ ปูชํ กตฺวาฯ ปิณฺฑาปจิติํ กโรนฺโต หิ ภิกฺขุ เยหิ อตฺตโน โย ปิณฺฑปาโต ทินฺโน, เตสํ ตสฺส มหปฺผลภาวํ อิจฺฉนฺโต อตฺตโน สนฺตานเมว กิเลสกฺขยกรเณน วิโสเธตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติฯ
มหาภูตีติ เอตฺถ ปูชาวจโน มหนฺตสทฺโท, ภูตีติ จ นาเมกเทเสน ติสฺสภูติตฺเถรํ อาลปติฯ ภวติ หิ นาเมกเทเสนปิ โวหาโร ยถา ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติฯ มหาภูตีติ วา ปิยสมุทาหาโร, โส มหติ ภูติ วิภูติ ปุญฺญญาณาทิสมฺปทา อสฺสาติ มหาภูติฯ ฉนฺนํ เสปณฺณิคจฺฉมูลนฺติ สาขาปลาสาทีหิ ฉนฺนํ ฆนจฺฉายํ เสปณฺณิคจฺฉมูลํฯ อสุภกมฺมฏฺฐานํ ปาทกํ กตฺวาติ เกสาทิอสุภโกฏฺฐาสภาวนาย ปฏิลทฺธํ อุปจารสมาธิํ อปฺปนาสมาธิํ วา ปาทกํ กตฺวาฯ อสุภวิสยํ อุปจารชฺฌานาทิกมฺมเมเวตฺถ อุปริ ปวตฺเตตพฺพภาวนากมฺมสฺส การณภาวโต ฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ
สหสฺสทฺวิสหสฺสสงฺขามตฺตตฺตา ‘‘มหาคเณ’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวาติ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต อากาเสน คนฺตฺวา วิหารสมีเป โอตริตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ กิํ อาคโตสีติ กิํการณา อาคโตสิฯ สพฺเพสุ รตฺติทิวสภาเคสุ โอกาสํ อลภนฺโตติ โส กิร เถโร ‘‘ตุยฺหํ โอกาโส น ภวิสฺสติ, อาวุโส’’ติ มณิวณฺเณติ อินฺทนีลมณิวณฺเณฯ
ฆเฏนฺตสฺเสวาติ วายามนฺตสฺเสวฯ วิสุทฺธิปวารณนฺติ ‘‘ปริสุทฺโธ อห’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ วิสุทฺธิปวารณํฯ อรหนฺตานเมว เหสา ปวารณาฯ กาฬกํ วาติ มหนฺตํ กาฬกํ สนฺธาย วทติ, ติลโก วาติ ขุทฺทกํ สนฺธายฯ อุภเยนปิ สีลสฺส ปริสุทฺธภาวเมว วิภาเวติฯ
ปธานกมฺมิกาติ ปธานกมฺเม นิยุตฺตาฯ ลทฺธมคฺคนฺติ ลทฺธูปายํ, ปฐมเมว ลทฺธูปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อปตฺตานีติ ฉฑฺฑิตานิฯ อลาพูเนว สารเทติ สรทกาเล วาตาตปหตานิ ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺณอลาพูนิ วิยฯ กาโปตกานีติ กโปตกวณฺณานิฯ ตานิ ทิสฺวาน กา รตีติ ตานิ เอวรูปานิ อฏฺฐีนิ ทิสฺวา ตุมฺหากํ กา นาม รติ, นนุ อปฺปมตฺตกาปิ รติ กาตุํ น วฏฺฏติเยวาติ อตฺโถฯ ทุติยกถํ อกถิตปุพฺโพติ อตฺตโน วุฑฺฒตเรน สทฺธิํ วุตฺตวจนสฺส ปจฺจนีกํ ทุติยกถํ อกถิตปุพฺโพฯ
ตทงฺเคน, ตทงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํฯ ยญฺหิ รตฺติภาเค สมุชฺชลิเตน ทีเปน อนฺธการสฺส วิย เตน เตน วิปสฺสนาย อวยวภูเตน ญาณงฺเคน ปฏิปกฺขวเสเนว ตสฺส ตสฺส ปหาตพฺพธมฺมสฺส ปหานมิทํ ตทงฺคปฺปหานํ นามฯ ยถา กามจฺฉนฺทาทโย น จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาย ติฏฺฐนฺติ, เอวํ ปริยุฏฺฐานสฺส นิเสธนํ อปฺปวตฺติกรณํ วิกฺขมฺภนํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํฯ ยญฺหิ สมุจฺเฉทปฺปหานํฯ ยญฺหิ อสนิวิจกฺกาภิหตสฺส รุกฺขสฺส วิย อริยมคฺคญาเณน สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ ยถา น ปุน วตฺตนฺติ, เอวํ ปหานมิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นามฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ วูปสมฺมติ กิเลสทรโถ เอตายาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, ผลํ, สาเยว ปหานนฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํฯ สพฺเพ กิเลสา สพฺพสงฺขตา วา นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, นิพฺพานํ, ตเทว ปหานนฺติ นิสฺสรณปฺปหานํฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภยมานนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภํ กิเลสวูปสมํ กุรุมานํฯ โลกิยโลกุตฺตเรหีติ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานานํ โลกิยตฺตา, อิตเรสํ โลกุตฺตรตฺตา วุตฺตํฯ
นิมียติ ผลํ เอเตน อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ปกฺขิปมานํ วิย โหตีติ นิมิตฺตํ, การณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อสุภสฺส นิมิตฺตํ, อสุภเมว วา นิมิตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตํฯ อสุภนิสฺสิตมฺปิ หิ ฌานํ นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน อสุภนฺติ โวหรียติ ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ เตเนวาห – ‘‘ทสสุ อสุเภสุ อุปฺปนฺนํ สารมฺมณํ ปฐมชฺฌาน’’นฺติฯ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วุตฺตสฺสาติ อิมินา จตุพฺพิธํ โยนิโสมนสิการํ ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา เจตฺถ อิธ จ จตุพฺพิธสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส โยนิโสมนสิการสฺส จ คหณํ นิรวเสสทสฺสนตฺถํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสุ ปน อสุเภ ‘‘อสุภ’’นฺติ มนสิกาโร อิธาธิปฺเปโต, ตทนุกูลตฺตา วา อิตเรสมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ
เอกาทสสุ อสุเภสุ ปฏิกูลาการสฺส อุคฺคณฺหนํ, ยถา วา ตตฺถ อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตถา ปฏิปตฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโหฯ อุปจารปฺปนาวหาย อสุภภาวนาย อนุยุญฺชนํ อสุภภาวนานุโยโคฯ โภชเน มตฺตญฺญุโน ถินมิทฺธาภิภวาภาวา โอตารํ อลภมาโน กามจฺฉนฺโท ปหียตีติ วทนฺติฯ โภชนนิสฺสิตํ ปน อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ, ตพฺพิปริณามสฺส ตทาธารสฺส ตสฺส จ อุทริยภูตสฺส อสุภตาทสฺสนํ, กายสฺส จ อาหารฏฺฐิติกตาทสฺสนํ โย อุปฺปาเทติ, โส วิเสสโต โภชเน ปมาณญฺญู นาม, ตสฺส จ กามจฺฉนฺโท ปหียเตวฯ ทสวิธญฺหิ อสุภนิมิตฺตนฺติ ปากฏวเสน วุตฺตํฯ กายคตาสติํ ปน คเหตฺวา เอกาทสวิธมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ
อภุตฺวา อุทกํ ปิเวติ ปานียสฺส โอกาสทานตฺถํ จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป อภุตฺวา ปานียํ ‘‘จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาโลปานํ โอกาเส สตี’’ติฯ อภิธมฺมฏีกากาเรน ปเนตฺถ ‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, ภุตฺวาน อุทกํ ปิเว’’ติ ปาฐํ ปริกปฺเปตฺวา อญฺญถา อตฺโถ วณฺณิโต, โส อฏฺฐกถาย น สเมติฯ อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถโร ทนฺตฏฺฐิทสฺสาวีฯ
๑๗. สตฺตเม มิชฺชติ หิตผรณวเสน สินิยฺหตีติ มิตฺโต, หิเตสี ปุคฺคโล, ตสฺมิํ มิตฺเต ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสาติ เมตฺตา, หิเตสิตาฯ ตตฺถ ‘‘เมตฺตา’’ติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ สาธารณวจนภาวโตติ อาห – ‘‘เมตฺตาติ เอตฺตาวตา ปุพฺพภาโคปิ วฏฺฏตี’’ติฯ อปิ-สทฺโท อปฺปนํ สมฺปิณฺเฑติฯ อปฺปนํ อปฺปตฺตาย เมตฺตาย สุฏฺฐุ มุจฺจนสฺส อภาวโต เจโตวิมุตฺตีติ ‘‘อปฺปนาว อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํฯ
สตฺเตสุ เมตฺตายนสฺส หิตูปสํหารสฺส อุปฺปาทนํ ปวตฺตนํ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโหฯ ปฐมุปฺปนฺโน เมตฺตามนสิกาโร ปรโต อุปฺปชฺชนกสฺส การณภาวโต เมตฺตามนสิกาโรว เมตฺตานิมิตฺตํฯ กมฺมํเยว สกํ เอเตสนฺติ กมฺมสฺสกา, สตฺตา, ตพฺภาโว กมฺมสฺสกตา, กมฺมทายาทตาฯ โทสเมตฺตาสุ ยาถาวโต อาทีนวานิสํสานํ ปฏิสงฺขานวีมํสา อิธ ปฏิสงฺขานํฯ เมตฺตาวิหารีกลฺยาณมิตฺตวนฺตตา อิธ กลฺยาณมิตฺตตาฯ โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานนฺติ อตฺตอติปิยมชฺฌตฺตเวริวเสน โอทิสฺสกตา, สีมาสมฺเภเท กเต อโนทิสฺสกตา, เอกาทิทิสาผรณวเสน ทิสาผรณตา เมตฺตาย อุคฺคหเณ เวทิตพฺพาฯ วิหารรจฺฉคามาทิวเสน วา โอทิสฺสกทิสาผรณํฯ วิหาราทิอุทฺเทสรหิตํ ปุรตฺถิมาทิทิสาวเสน อโนทิสฺสกทิสาผรณํฯ เอวํ วา ทฺวิธา อุคฺคหณํ สนฺธาย – ‘‘โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อุคฺคโห จ ยาว อุปจารา ทฏฺฐพฺโพฯ อุคฺคหิตาย อาเสวนา ภาวนาฯ ตตฺถ สพฺเพ สตฺตา, ปาณา, ภูตา, ปุคฺคลา, อตฺตภาวปริยาปนฺนาติ เอเตสํ วเสน ปญฺจวิธาฯ เอเกกสฺมิํ อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺฌา, อนีฆา, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ จตุธา ปวตฺติโต วีสติวิธา อโนธิโสผรณา เมตฺตาฯ สพฺพา อิตฺถิโย, ปุริสา, อริยา, อนริยา, เทวา, มนุสฺสา, วินิปาติกาติ สตฺตาธิกรณวเสน ปวตฺตา สตฺตวิธา อฏฺฐวีสติวิธา วา, ทสหิ ทิสาหิ ทิสาธิกรณวเสน ปวตฺตา ทสวิธา จ, เอเกกาย โอธิโสผรณา เวทิตพฺพาฯ เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาติ เมตฺตาฌานํ ภาเวนฺตสฺสฯ ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธติอาทิ ปจฺจเวกฺขณาวิธิทสฺสนํฯ อปฺปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิยาติ อสมฺปฏิจฺฉิตปณฺณาการํ วิยฯ ปฏิสงฺขาเนติ วีมํสายํฯ วตฺตนิอฏวิยํ อตฺตคุตฺตตฺเถรสทิเสฯ
๑๘. อฏฺฐเม ‘‘ปฐมารมฺภวีริย’’นฺติฯ ยสฺมา ปฐมารมฺภมตฺตสฺส โกสชฺชวิธมนํ ถามคมนญฺจ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตร’’นฺติฯ ยสฺมา ปน อปราปรุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนํ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺตํ อติวิย ถามคตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตร’’นฺติฯ ปนูทนายาติ นีหรณายฯ ยถา มหโต ปลิฆสฺส อุคฺฆาฏกชนสฺส มหนฺโต อุสฺสาโห อิจฺฉิตพฺโพ, เอวมิธาปีติ ‘‘นิกฺกโม เจตโส ปลิฆุคฺฆาฏนายา’’ติ วุตฺตํฯ มหาปรกฺกโม เอว ปเรน กตํ พนฺธนํ ฉินฺเทยฺย, เอวมิธาปีติ วุตฺตํ – ‘‘ปรกฺกโม เจตโส พนฺธนจฺเฉทนายา’’ติฯ
อารทฺธํ สํสาธิตํ ปริปูริตํ วีริยํ เอตสฺสาติ อารทฺธวีริโย, นิปฺผนฺนวีริโย, อารทฺธํ ปฏฺฐปิตํ วีริยํ เอตสฺสาติ อารทฺธวีริโยฯ วีริยารมฺภปฺปสุโตติ อาห – ‘‘อารทฺธวีริยสฺสาติ ปริปุณฺณวีริยสฺสเจว ปคฺคหิตวีริยสฺส จา’’ติฯ จตุโทสาปคตนฺติ อติลีนตาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํฯ จตุโทสาปคตตฺตเมว วิภาเวติ ‘‘น จ อติลีน’’นฺติอาทินาฯ อติลีนญฺหิ ภาวนาจิตฺตํ โกสชฺชปกฺขิกํ สิยา, อติปคฺคหิตญฺจ อุทฺธจฺจปกฺขิกํฯ ภาวนาวีถิํ อนชฺโฌคาเหตฺวา สงฺโกจาปตฺติ อติลีนตาฯ อชฺโฌคาเหตฺวา อนฺโตสงฺโกโจ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตตาฯ อติปคฺคหิตตา อจฺจารทฺธวีริยตาฯ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตตา พหิวิสฏวิตกฺกานุธาวนาฯ ตเทตํ วีริยํ จงฺกมาทิกายิกปฺปโยคาวหํ กายิกํ, ตทญฺญํ เจตสิกํฯ รตฺติทิวสฺส ปญฺจ โกฏฺฐาเสติ ปุพฺพณฺหสายนฺหปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามสงฺขาเต ปญฺจ โกฏฺฐาเสฯ ตทุภยมฺปีติ กายิกํ เจตสิกญฺจ วีริยํฯ มิลกฺขติสฺสตฺเถรสฺส มหาสีวตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เหฏฺฐา ทสฺสิตเมวฯ
ปีติมลฺลกตฺเถรสฺส
‘‘ภาสิตํ พุทฺธเสฏฺฐสฺส, สพฺพโลกคฺควาทิโน;
น ตุมฺหากํ อิทํ รูปํ, ตํ ชเหยฺยาถ ภิกฺขโวฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐๖);
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐๖; เถรคา. ๑๑๖๘);
กุฏุมฺพิยปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺสปิ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํฯ สาวตฺถิยํ กิร ติสฺโส นาม กุฏุมฺพิยปุตฺโต จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย ปหาย ปพฺพชิตฺวา อคามเก อรญฺเญ วิหรติ, ตสฺส กนิฏฺฐภาตุภริยา ‘‘คจฺฉถ, นํ ชีวิตา โวโรเปถา’’ติ ปญฺจสเต โจเร เปเสสิ, เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เถโร อาห – ‘‘กสฺมา อาคตตฺถ อุปาสกา’’ติ? ตํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามาติฯ ปาฏิโภคํ เม อุปาสกา คเหตฺวา อชฺเชกรตฺติํ ชีวิตํ เทถาติฯ โก เต, สมณ, อิมสฺมิํ ฐาเน ปาฏิโภโค ภวิสฺสตีติ? เถโร มหนฺตํ ปาสาณํ คเหตฺวา อูรุฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา ‘‘วฏฺฏติ อุปาสกา ปาฏิโภโค’’ติ อาหฯ เต อปกฺกมิตฺวา จงฺกมนสีเส อคฺคิํ กตฺวา นิปชฺชิํสุฯ เถรสฺส เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา
‘‘อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา, สญฺญเปสฺสามิ โว อหํ;
อฏฺฏิยามิ หรายามิ, สราคมรณํ อหํฯ
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, ยถาภูตํ วิปสฺสิสํ;
สมฺปตฺเต อรุณุคฺคมฺหิ, อรหตฺตํ อปาปุณิ’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; ที. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑๐๖);
อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโหติ อติโภชเน ถินมิทฺธสฺส นิมิตฺตคฺคาโห, ‘‘เอตฺตเก ภุตฺเต ตํ โภชนํ ถินมิทฺธสฺส การณํ โหติ, เอตฺตเก น โหตี’’ติ ถินมิทฺธสฺส การณาการณคฺคาโห โหตีติ อตฺโถฯ พฺยติเรกวเสน เจตํ วุตฺตํ, ตสฺมา เอตฺตเก ภุตฺเต ตํ โภชนํ ถินมิทฺธสฺส การณํ น โหตีติ โภชเน มตฺตญฺญุตาว อตฺถโต ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห – ‘‘จตุปญฺจ…เป.… ตํ น โหตี’’ติฯ ทิวา สูริยาโลกนฺติ ทิวา คหิตนิมิตฺตํ สูริยาโลกํ รตฺติยํ มนสิกโรนฺตสฺสปีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ธุตงฺคานํ วีริยนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปี’’ติฯ
๑๙. นวเม ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา วูปสมิตจิตฺตสฺสาติ ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา อวูปสมกรกิเลสวิคมเนน วูปสมิตจิตฺตสฺสฯ กุกฺกุจฺจมฺปิ กตากตานุโสจนวเสน ปวตฺตมานํ เจตโส อวูปสมาวหตาย อุทฺธจฺเจน สมานลกฺขณนฺติ อุภยสฺส ปหานการณํ อภินฺนํ กตฺวา วุตฺตํฯ พหุสฺสุตสฺส คนฺถโต อตฺถโต จ สุตฺตาทีนิ วิจาเรนฺตสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อตฺถเวทาทิปฺปฏิลาภสมฺภวโต วิกฺเขโป น โหติฯ ยถา วิธิปฺปฏิปตฺติยา ยถานุรูปปตฺติการปฺปวตฺติยา จ วิกฺเขโป จ กตากตานุโสจนญฺจ น โหตีติ ‘‘พาหุสจฺเจนปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติ อาหฯ ยทคฺเคน พาหุสจฺเจน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ, ตทคฺเคน ปริปุจฺฉกตาวินยปฺปกตญฺญุตาหิปิ ตํ ปหียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วุทฺธเสวิตา จ วุทฺธสีลิตํ อาวหตีติ เจตโส วูปสมกรตฺตา ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานการี’’ติ วุตฺตํ, วุทฺธตํ ปน อนเปกฺขิตฺวา กุกฺกุจฺจวิโนทกา วินยธรา กลฺยาณมิตฺตาติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิกฺเขโป จ ปพฺพชิตานํ เยภุยฺเยน ‘‘กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสา’’ติอาทินา วินยนเยเนว ปริปุจฺฉกตาทโย นิทฺทิฏฺฐาฯ
๒๐. ทสเม พหุสฺสุตานํ ธมฺมสภาวาวโพธสมฺภวโต วิจิกิจฺฉา อนวกาสา เอวาติ อาห – ‘‘พาหุสจฺเจนปิ…เป.… วิจิกิจฺฉา ปหียตี’’ติฯ กามํ พาหุสจฺจปริปุจฺฉกตาหิ สพฺพาปิ อฏฺฐวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตถาปิ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกา เสสวิจิกิจฺฉาติ อาห – ‘‘ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสปี’’ติฯ รตนตฺตยคุณาวโพเธหิ ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทิวิจิกิจฺฉาย อสมฺภโวติฯ วินเย ปกตญฺญุตา ‘‘สิกฺขาย กงฺขตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๐๘; วิภ. ๙๑๕) วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ กโรตีติ อาห – ‘‘วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสปี’’ติฯ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน อนุปฺปวิสนสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺเขน อธิมุจฺจนพหุลสฺสฯ อธิมุจฺจนญฺจ อธิโมกฺขุปฺปาทนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺธาย วา ตํนินฺนโปณตา อธิมุตฺติ อธิโมกฺโข ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิต’’นฺติฯ
นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ