(๑๓) ๓. ภยวคฺโค
๑. อตฺตานุวาทสุตฺตวณฺณนา
๑๒๑. ตติยสฺส อตฺตานุวาทภยนฺติ อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกภยํฯ ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยํฯ ทณฺฑภยนฺติ ทฺวตฺติํส กมฺมการณา ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ ทุคฺคติภยนฺติ จตฺตาโร อปาเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตฺตานุวาทภยนฺติอาทีสุ อตฺตานุวาทภยํ ตาว ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺฐาติ, สาสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ชเนติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติฯ โส ตสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐาติฯ ปรานุวาทภยํ ปน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พหิทฺธา โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาติ, ตทสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ชเนติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติฯ โส ตสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐาติฯ ทุคฺคติภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺฐาติ, สาสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ชเนติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติฯ โส ตสฺมิํ สีเล ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐาติฯ
๒. อูมิภยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. ทุติเย อุทโกโรหนฺตสฺสาติ อุทกํ โอตรนฺตสฺสฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพานีติ อิจฺฉิตพฺพานิฯ สุสุกาภยนฺติ จณฺฑมจฺฉภยํฯ มุขาวรณํ มญฺเญ กโรนฺตีติ มุขปิทหนํ วิย กโรนฺติฯ โอทริกตฺตสฺสาติ อรกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ กายทฺวาเร ติวิธสฺส สํวรสฺส อภาวโต อรกฺขิเตน กาเยนฯ วจีทฺวาเร จตุพฺพิธสฺส สํวรสฺส อภาวโต อรกฺขิตาย วาจายฯ
๓. ปฐมนานากรณสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. ตติเย ตทสฺสาเทตีติ ตํ ฌานํ สุขสฺสาเทน อสฺสาเทติฯ นิกาเมตีติ ปตฺเถติฯ วิตฺติํ อาปชฺชตีติ ตุฏฺฐิํ อาปชฺชติฯ ตทธิมุตฺโตติ ตพฺพหุลวิหารีติ เตน ฌาเนน พหุลํ วิหรนฺโตฯ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ สหภาวํ คจฺฉติ, ตตฺถ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ กปฺโป อายุปฺปมาณนฺติ เอตฺถ ปฐมชฺฌานํ อตฺถิ หีนํ, อตฺถิ มชฺฌิมํ, อตฺถิ ปณีตํฯ ตตฺถ หีเนน อุปฺปนฺนานํ กปฺปสฺส ตติโย โกฏฺฐาโส อายุปฺปมาณํ, มชฺฌิเมน อุปฑฺฒกปฺโป, ปณีเตน กปฺโปฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นิรยมฺปิ คจฺฉตีติ นิรยคมนียสฺส กมฺมสฺส อปฺปหีนตฺตา อปราปรํ คจฺฉติ, น อนนฺตรเมวฯ ตสฺมิํเยว ภเว ปรินิพฺพายตีติ ตสฺมิํเยว รูปภเว ฐตฺวา ปรินิพฺพายติ, น เหฏฺฐา โอตรติฯ ยทิทํ คติยา อุปปตฺติยา สตีติ ยํ อิทํ คติยา จ อุปปตฺติยา จ สติ เสขสฺส อริยสาวกสฺส ปฏิสนฺธิวเสน เหฏฺฐา อโนตริตฺวา ตสฺมิํเยว รูปภเว อุปริ ทุติยตติยาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปรินิพฺพานํ, ปุถุชฺชนสฺส ปน นิรยาทิคมนํ, อิทํ นานากรณนฺติ อตฺโถฯ
ทฺเว กปฺปาติ เอตฺถาปิ ทุติยชฺฌานํ วุตฺตนเยเนว ติวิธํ โหติฯ ตตฺถ ปณีตภาวเนน นิพฺพตฺตานํ อฏฺฐกปฺปา อายุปฺปมาณํ, มชฺฌิเมน จตฺตาโร, หีเนน ทฺเวฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ จตฺตาโร กปฺปาติ เอตฺถ ยํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘กปฺโป, ทฺเว กปฺปา’’ติ, ตมฺปิ อาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กปฺโปติ จ คุณสฺสปิ นามํ, ตสฺมา กปฺโป ทฺเว กปฺปา จตฺตาโร กปฺปาติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปฐมํ วุตฺโต กปฺโป, โส ทฺเว วาเร คเณตฺวา เอเกน คุเณน ทฺเว กปฺปา โหนฺติ, ทุติเยน จตฺตาโร, ปุน เต จตฺตาโร กปฺปาติ อิเมหิ จตูหิ คุเณหิ คุณิตา เอเกน คุเณน อฏฺฐ โหนฺติ, ทุติเยน โสฬส, ตติเยน ทฺวตฺติํส, จตุตฺเถน จตุสฏฺฐีติฯ เอวมิธ ปณีตชฺฌานวเสน จตุสฏฺฐิ กปฺปา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ ปญฺจ กปฺปสตานีติ อิทํ ปณีตสฺเสว อุปปตฺติชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตํฯ เวหปฺผเลสุ วา ปฐมชฺฌานภูมิอาทีสุ วิย ติณฺณํ พฺรหฺมโลกานํ อภาวโต เอตฺตกเมว อายุปฺปมาณํฯ ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ
๔. ทุติยนานากรณสุตฺตวณฺณนา
๑๒๔. จตุตฺเถ รูปคตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจโต, อาพาธฏฺเฐน โรคโต, อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเฐน คณฺฑโต, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺลโต, สทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, สมฺปีฬนฏฺเฐน อาพาธโต, อวิเธยฺยฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต, นิสฺสตฺตฏฺเฐน สุญฺญโต, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตโตฯ เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ สมนุปสฺสตีติ ญาเณน ปสฺสติฯ เอวํ ปญฺจกฺขนฺเธ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺโต ตโย มคฺเค ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกโรติฯ สุทฺธาวาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ ตตฺถ ฐิโต จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวตฺวา อุปปชฺชติฯ
๕-๖. เมตฺตาสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๑๒๕-๑๒๖. ปญฺจเม ปฐมชฺฌานวเสน เมตฺตา, ทุติยาทิวเสน กรุณาทโย ทสฺสิตาฯ ฉฏฺฐํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๗. ปฐมตถาคตอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๗. สตฺตเม ปาตุภาวาติ ปาตุภาเวนฯ กุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ เอตฺถ กุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต โหตีติ อตฺโถฯ โอกฺกนฺเต หิ ตสฺมิํ เอวํ โหติ, น โอกฺกมมาเนฯ อปฺปมาโณติ วุฑฺฒิปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถฯ อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํฯ เทวานํ เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว – นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ โลกนฺตริกาติ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอเกโก โลกนฺตริโก โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อญฺญมญฺญํ อาหจฺจ ฐปิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิยฯ โส ปน โลกนฺตริกนิรโย ปริมาณโต อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณ โหติฯ อฆาติ อสํวุตาติ เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐาฯ อนฺธการาติ ตมภูตาฯ อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารณโต อนฺธภาวกรณติมิสาย สมนฺนาคตาฯ ตตฺถ กิร จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติฯ เอวํมหิทฺธิกานนฺติ จนฺทิมสูริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺติ, เอวํมหิทฺธิกาฯ เอเกกาย ทิสาย เอวํมหานุภาวาฯ อาภา นานุโภนฺตีติ ปภา นปฺปโหนฺติฯ เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน จรนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ อติกฺกมิตฺวา โลกนฺตรนิรยาฯ ตสฺมา เตสํ ตตฺถ อาภา นปฺปโหนฺติฯ
เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมิํ โลกนฺตรมหานิรเย สตฺตา อุปปนฺนาฯ กิํ ปน กมฺมํ กตฺวา อญฺเญปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ โภ ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ อญฺเญปิ กิร สตฺตา อิทํ ทุกฺขํ อนุภวนตฺถาย อิธูปปนฺนาติ ตํทิวสํ ปสฺสนฺติฯ อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติฯ ยาวตา นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ อารมฺมณํ วิภาเวติ
๘. ทุติยตถาคตอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๘. อฏฺฐเม ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อลฺลียิตพฺพฏฺเฐน อาลโยติ ปญฺจ กามคุณา, สกลเมว วา วฏฺฏํฯ อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม, อาลโย อาราโม เอติสฺสาติ อาลยารามาฯ อาลเย รตาติ อาลยรตา อาลยสมฺมุทิตาฯ อนาลเย ธมฺเมติ อาลยปฏิปกฺเข วิวฏฺฏูปนิสฺสิเต อริยธมฺเมฯ สุสฺสูสตีติ โสตุกาโม โหติฯ โสตํ โอทหตีติ โสตํ ฐเปติฯ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ อาชานนตฺถาย จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปติฯ มาโนติ มญฺญนา, มญฺญิตพฺพฏฺเฐน วา สกลํ วฏฺฏเมวฯ มานวินเย ธมฺเมติ มานวินยธมฺเมฯ อุปสมปฏิปกฺโข อนุปสโม, อนุปสนฺตฏฺเฐน วา วฏฺฏเมว อนุปสโม นามฯ โอปสมิเกติ อุปสมกเร วิวฏฺฏูปนิสฺสิเตฯ อวิชฺชาย คตา สมนฺนาคตาติ อวิชฺชาคตาฯ อวิชฺชณฺฑโกเสน ปริโยนทฺธตฺตา อณฺฑํ วิย ภูตาติ อณฺฑภูตาฯ สมนฺตโต โอนทฺธาติ ปริโยนทฺธาฯ อวิชฺชาวินเยติ อวิชฺชาวินโย วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํนิสฺสิเต ธมฺเม เทสิยมาเนติ อตฺโถฯ อิติ
๙. อานนฺทอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๙. นวเม ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนายาติ เย ภควนฺตํ ปสฺสิตุกามา เถรํ อุปสงฺกมนฺติ, เย วา ‘‘อายสฺมา กิรานนฺโท สมนฺตปาสาทิโก อภิรูโป ทสฺสนีโย พหุสฺสุโต สงฺฆโสภโน’’ติ เถรสฺส คุเณ สุตฺวา อาคจฺฉนฺติ, เต สนฺธาย ‘‘ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมตี’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อตฺตมนาติ ‘‘สวเนน โน ทสฺสนํ สเมตี’’ติ สกมนา ตุฏฺฐจิตฺตาฯ ธมฺมนฺติ ‘‘กจฺจิ, อาวุโส, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โยนิโสมนสิการกมฺมํ กโรถ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ ปูเรถา’’ติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารธมฺมํฯ ตตฺถ ภิกฺขุนีสุ ‘‘กจฺจิ, ภคินิโย, อฏฺฐ ครุธมฺเม สมาทาย วตฺตถา’’ติ อิทมฺปิ นานากรณํ โหติฯ อุปาสเกสุ ‘‘สฺวาคตํ, อุปาสก, น เต กิญฺจิ สีสํ วา องฺคํ วา รุชฺชติ, อโรคา เต ปุตฺตภาตโร’’ติ น เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ, เอวํ ปน กโรติ – ‘‘กถํ, อุปาสกา, ตีณิ สรณานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขถ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสเถ กโรถ, มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐานวตฺตํ ปูเรถ, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ ปฏิชคฺคถา’’ติฯ อุปาสิกาสุปิ เอเสว นโยฯ
๑๐. จกฺกวตฺติอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา
๑๓๐. ทสเม ขตฺติยปริสาติ อภิสิตฺตา อนภิสิตฺตา จ ขตฺติยา ภาสตีติ ‘‘กถํ, ตาตา, ราชธมฺมํ ปูเรถ, ปเวณิํ รกฺขถา’’ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ พฺราหฺมเณสุ ปน ‘‘กถญฺจ, อาจริยา, มนฺเต วาเจถ, อนฺเตวาสิกา มนฺเต คณฺหนฺติ, ทกฺขิณํ วา วตฺถานิ วา สีลํ วา ลภถา’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ คหปตีสุ ‘‘กถํ, ตาตา, น โว ราชกุลโต ทณฺเฑน วา พนฺธเนน วา ปีฬา อตฺถิ, สมฺมา เทโว ธารํ อนุปฺปเวจฺฉติ, สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ สมเณสุ ‘‘กถํ, ภนฺเต, กจฺจิ ปพฺพชิตปริกฺขารา สุลภา, สมณธมฺเม นปฺปมชฺชถา’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรตีติฯ
ภยวคฺโค ตติโยฯ