๔. เทวทูตวคฺโค
๑. สพฺรหฺมกสุตฺตวณฺณนา
๓๑. จตุตฺถสฺส สพฺรหฺมกานีติ สเสฏฺฐกานิฯ เยสนฺติ เยสํ กุลานํฯ ปุตฺตานนฺติ ปุตฺเตหิฯ ปูชิตสทฺทโยเคน หิ อิทํ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ เตนาติ อาหาราทินาฯ ปฏิชคฺคิตา โคปิตาติ ยถากาลํ ตสฺส ตสฺส ทาตพฺพสฺส ทาเนน เวยฺยาวจฺจสฺส จ กรเณน ปฏิชคฺคิตา เจว อุปฺปนฺนานตฺถปฺปหรเณน โคปิตา จ โหนฺติฯ เตสนฺติ มาตาปิตูนํฯ พฺรหฺมาทิภาวสาธนตฺถนฺติ เตสํ คุณานํ อตฺถิตาย โลเก พฺรหฺมา นาม วุจฺจติ, อาจริโย นาม วุจฺจติ, อาหุเนยฺโย นาม วุจฺจติ, เต มาตาปิตูนํ ปุตฺตกํ ปฏิลภนฺตีติ ทสฺสนวเสน เนสํ พฺรหฺมาทิภาวสาธนตฺถํ ‘‘พหุการา’’ติ, วตฺวา ตํ เตสํ พหุการตํ นานาการโต ทสฺเสตุํ ‘‘อาปาทกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ ชีวิตสฺส อาปาทกา, สรีรสฺส โปสกา, อาจารสมาจารานํ สิกฺขาปกา สกลสฺสปิ อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโรฯ เตนาห ‘‘ปุตฺตานํ หี’’ติอาทิฯ อิฏฺฐารมฺมณํ ตาว เต ทสฺเสนฺตุ, อนิฏฺฐารมฺมณํ กถนฺติ? ตมฺปิ ทสฺเสตพฺพเมว วชฺชนียภาวชานาปนตฺถํฯ
อวิชหิตา โหนฺตีติ ตาสํ ภาวนาย พฺรหฺมานํ พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนตฺตา อวิชหิตา โหนฺติ ภาวนาฯ โลภนียวยสฺมิํ ปฐมโยพฺพเน อติวิย มุทุภาวปฺปตฺตทสฺสนตฺถํ สตวิหตคฺคหณํฯ ปาฏิเยกฺกนฺติ วิสุํฯ อิมินา การเณนาติ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปุตฺเตสุ ปวตฺติเตหิ อติกฺกเมน เมตฺตาทิสมุปฺปตฺติสงฺขาเตน การเณนฯ
ถรุสิปฺปนฺติ อสิสตฺติกุนฺตกลาปาทิอายุธสิปฺปํฯ มุทฺทาคณนาติ องฺคุลิสํโกจนาทินา หตฺถมุทฺทาย คณนาฯ อาทิสทฺเทน ปาณาทีนํ สงฺคโหฯ ปจฺฉาจริยา นาม มาตาปิตูนํ สนฺติเก อุคฺคหิตคหฏฺฐวตฺตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ยถาสกํ หตฺถาจริยาทีนํ สิปฺปคฺคาหาปนนฺติ กตฺวา สพฺพปฐมํ อาจริยา นามาติ โยเชตพฺพํฯ อานีย หุตํ อาหุตํฯ ปกาเรหิ หุตํ ปาหุตํฯ อภิสงฺขตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ
นโม กเรยฺยาติ สายํ ปาตํ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘อิทํ มยฺหํ อุตฺตมปุญฺญกฺเขตฺต’’นฺติ นมกฺการํ กเรยฺยฯ ตาย นํ ปาริจริยายาติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถาวุตฺตปริจรเณนาติ อตฺโถ ปาริจริยายาติ
‘‘ปญฺจหิ โข, คหปติปุตฺต, ฐาเนหิ ปุตฺเตน ปุรตฺถิมา ทิสา มาตาปิตโร ปจฺจุปฏฺฐาตพฺพา – ‘ภโต เนสํ ภริสฺสามิ, กิจฺจํ เนสํ กริสฺสามิ, กุลวํสํ ฐเปสฺสามิ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามิ, อถ วา ปน เปตานํ กาลกตานํ ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสามี’ติฯ อิเมหิ โข, คหปติปุตฺต, ปญฺจหิ ฐาเนหิ ปุตฺเตน ปุรตฺถิมา ทิสา มาตาปิตโร ปจฺจุปฏฺฐิตา ปญฺจหิ ฐาเนหิ ปุตฺตํ อนุกมฺปนฺติ, ปาปา นิวาเรนฺติ, กลฺยาเณ นิเวเสนฺติ, สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ, ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชนฺติ, สมเย ทายชฺชํ นิยฺยาเทนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๖๗)ฯ
อปิจ โย มาตาปิตโร ตีสุ วตฺถูสุ อภิปฺปสนฺเน กตฺวา สีเลสุ วา ปติฏฺฐาเปตฺวา ปพฺพชฺชาย วา นิโยเชตฺวา อุปฏฺฐหติ, อยํ มาตาปิตูปฏฺฐากานํ อคฺโคติ เวทิตพฺโพฯ สา ปนายํ ปาริจริยา ปุตฺตสฺส อุภยโลกหิตสุขาวหาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ วุตฺตํฯ ปสํสนฺตีติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล มตฺเตยฺโย เปตฺเตยฺโย สคฺคสํวตฺตนิยํ ปฏิปทํ ปูเรตี’’ติ อิเธว นํ ปสํสนฺติฯ อาโมทติ อาทิโต ปฏฺฐาย โมทปฺปตฺติยาฯ ปโมทติ นานปฺปการโมทสมฺปวตฺติยาฯ
สพฺรหฺมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทุติเย ตถาชาติโกติ ตถาสภาโวฯ จิตฺเตกคฺคตาลาโภติ จิตฺเตกคฺคตาย อธิคโมฯ รูปเมว กิเลสุปฺปตฺติยา การณภาวโต รูปนิมิตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สสฺสตาทินิมิตฺตนฺติ สสฺสตุจฺเฉทภาวนิมิตฺตํฯ ปุคฺคลนิมิตฺตนฺติ ปุคฺคลาภินิเวสนนิมิตฺตํฯ ธมฺมนิมิตฺตนฺติ ธมฺมารมฺมณสงฺขาตํ นิมิตฺตํฯ ‘‘สิยา นุ โข, ภนฺเต’’ติ เถเรน ปุฏฺโฐ ภควา ‘‘สิยา’’ติ อโวจ โลกุตฺตรสมาธิปฺปฏิลาภํ สนฺธายฯ โส หิ นิพฺพานํ สนฺตํ ปณีตนฺติ จ ปสฺสติฯ เตนาห ‘‘อิธานนฺทา’’ติอาทิฯ
นิพฺพานํ สนฺตนฺติ สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวาติ นิพฺพานํ สนฺตนฺติ อาภุชิตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา ทิวสมฺปีติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา อจฺจนฺตสนฺตปณีตาทิภาวํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐวิเธติ ‘‘สนฺตํ ปณีตํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ เอวํ อฏฺฐวิเธ อาโภคสญฺญิเต สมนฺนาหาเรฯ นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํฯ อิมสฺมิํ ฐาเน…เป.… ลพฺภนฺเตวาติ ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุโน เอวํ โหตี’’ติ อาคเต อิมสฺมิํ สุตฺตปฺปเทเส เอโกปิ อาโภคสมนฺนาหาโร เจปิ สพฺเพ อฏฺฐปิ อาโภคสมนฺนาหารา ลพฺภนฺเตว สมนฺนาหรตํ อตฺถาวหตฺตาฯ
ญาเณน ชานิตฺวาติ วิปสฺสนาญาณสหิเตน มคฺคญาเณน ชานิตฺวาฯ ปรานิ จ โอปรานิ จ จกฺขาทีนิ อายตนานิฯ สนฺตตายาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิตายฯ กายทุจฺจริตาทิธูมวิรหิโตติ กายทุจฺจริตาทิ เอว สนฺตาปนฏฺเฐน ธูโม, เตน วิรหิโตฯ อนีโฆติ อปาโปฯ ชาติชราคหเณเนว พฺยาธิมรณมฺปิ คหิตเมวาติ ตพฺภาวภาวโตติ วุตฺตํฯ
อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ตติเย, ‘‘สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน เทสิตํ ธมฺมํ ตาทิเสนปิ น สุกรํ วิญฺญาตุ’’นฺติ อิมินา อธิปฺปาเยเนว วทนฺโต เถรสฺส ญาณํ สพฺพมติกฺกมํฯ อญฺญาตาโร จ ทุลฺลภาติ หิ อิมินา สามญฺญวจเนน สาริปุตฺตตฺเถรมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เตนปิ อตฺตโน เทสนาย ทุปฺปฏิวิทฺธภาวํ ทสฺเสติฯ
สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ เตนาห ‘‘อุปาเยนา’’ติอาทิฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยาฯ ปหานาภิสมโยติ จ ทสฺสนาภิสมโยติ จ ปริญฺญาภิสมโย วุตฺโตฯ อรหตฺตมคฺโค หิ ปริญฺญากิจฺจสิทฺธิยา กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อสมฺโมหปฺปฏิเวธวเสนาติ วุตฺตํ โหติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน ปหานาภิสมโย จฯ ทสฺสนาภิสมเยน หิ ปริญฺญาภิสมยเมว ปหียติฯ ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิย อยมสฺส ปหานาภิสมโย อฏฺฐกถายํ ปน ปหานาภิสมยสฺส ทสฺสนาภิสมยนานนฺตริยกตฺตา ‘‘ปหานาภิสมเยน’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ปหานาภิสมเย หิ คหิเต ทสฺสนาภิสมโย คหิโตว โหติฯ
อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ปหีนตฺตา เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. ๒๗๘), หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๐๔) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๘๐; อิติวุ. ๙๑) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๐๓) เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุทยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตมกาสี’’ติฯ
นนุ จ ‘‘ปหาน’’นฺติ อิมสฺส นิทฺเทเส นิพฺพานํ อาคตํ? อิธ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานสงฺขาตํ อรหตฺตผลํ วุตฺตํ, ตสฺมา นิทฺเทเสนายํ วณฺณนา วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘นิทฺเทเส ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตานิ ปทานิ อาคตานีติ ตสฺมิํ นิทฺเทเส ‘‘ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺค’’นฺติอาทีนิ (จูฬนิ. ๗๕ อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส) ปทานิ อาคตานิฯ
ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ อิมินา ตสฺมิํ จตุตฺถชฺฌานวิโมกฺเข ฐตฺวา ฌานงฺคานิ วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตวิโมกฺขํ วทติฯ อรหตฺตวิโมกฺขสฺส หิ มคฺคสมฺปยุตฺตสมฺมาสงฺกปฺปสงฺขาโต ธมฺมตกฺโก ปุเรชโว โหติฯ
สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นิทานสุตฺตวณฺณนา
๓๔. จตุตฺเถ ปิณฺฑกรณตฺถายาติ อายูหนวเสน ราสิกรณตฺถายฯ อภินฺนานีติ เอกเทเสนปิ อขณฺฑิตานิฯ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย หิ พีชํ พีชกิจฺจาย น อุปกปฺปติฯ อปูตีนีติ อุทกเตมเนน ปูติภาวํ น อุปคตานิฯ ปูติพีชญฺหิ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ เตนาห ‘‘ปูติภาเวน อพีชตฺตํ อปฺปตฺตานี’’ติฯ น วาเตน น จ อาตเปน หตานีติ สาราทานีติ ตณฺฑุลสารสฺส อาทานโต สาราทานิฯ นิสฺสารญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ เตนาห ‘‘คหิตสารานี’’ติ, ปติฏฺฐิตสารานีติ อตฺโถฯ สนฺนิจยภาเวน สุขํ สยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺฐปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขสยิตานิฯ
กมฺมวิภตฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํฯ ปจฺจุปนฺนภวโต อนนฺตรํ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํฯ อปรปริยายเวทนียนฺติ ทิฏฺฐธมฺมานนฺตรภวโต อญฺญสฺมิํ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเต เวทิตพฺพผลํ กมฺมํฯ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวปฺปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปฐมชวนเจตนา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นามฯ สา หิ วุตฺตากาเรน พลวตี ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการานุปการวสปฺปวตฺติยา อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ ปฐมชวนเจตนา อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ โอกาสลาภาเปกฺขญฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ ผลํ เทติฯ ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปฺปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํฯ อโหสิกมฺมนฺติ อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ อตฺถิ ภวิสฺสติ จาติ เอวํ เวทิตพฺพํ กมฺมํฯ
อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกาฯ กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติฯ สา หิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา ปุริมชวนเจตนาหิ ลทฺธาเสวนา จ สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ปุริมอุปมายเยวาติ มิคลุทฺทโกปมายเยวฯ
สติ สํสารปฺปวตฺติยาติ อิมินา อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺฐติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติฯ ยํ ครุกนฺติ ‘‘กุสลากุสเลสุ ปนา’’ติอาทิฯ ยํ พหุลนฺติ ยํ พหุลํ อภิณฺหโส กตํ สมาเสวิตํฯ เตนาห ‘‘กุสลากุสเลสุ ปน ยํ พหุลํ โหตี’’ติอาทิฯ ยทาสนฺนํ นาม มรณกาเล อนุสฺสริตํ กมฺมํ, อาสนฺนกาเล กเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ยํ ปน กุสลากุสเลสุ อาสนฺนมรเณ’’ติอาทิฯ อนุสฺสริตุนฺติ ปริพฺยตฺตภาเวน อนุสฺสริตุํฯ
เตสํ อภาเวติ เตสํ ยํครุกาทีนํ ติณฺณํ กมฺมานํ อภาเวฯ ยตฺถ กตฺถจิ วิปากํ เทตีติ ปฏิสนฺธิชนกวเสน วิปากํ เทติฯ ปฏิสนฺธิชนกวเสน หิ ครุกาทิกมฺมจตุกฺกํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ครุกํ สพฺพปฐมํ วิปจฺจติ, ครุเก อสติ พหุลีกตํ, ตสฺมิํ อสติ ยทาสนฺนํ มหานารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๑๑๕๓ อาทโย) วิเทหรญฺโญ เสนาปติ อลาโต, พีชโก ทาโส, ราชกญฺญา รุจา จ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ –
อาทิ มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๓๐๓) วิตฺถาเรตพฺพํฯ กิํ พหุนาฯ ยํ ตํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณํ, ตสฺเสวายํ วิสโย, ยทิทํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส เตน เตน การเณน ปุพฺพาปรวิปากตา สมตฺถียติฯ
อิทานิ ชนกาทิกมฺมจตุกฺกํ วิภชนฺโต ‘‘ชนกํ นามา’’ติอาทิมาหฯ ปวตฺติํ น ชเนตีติ ปวตฺติวิปากํ น ชเนติฯ ปฐมนเย ชนกกมฺมสฺส ปฏิสนฺธิวิปากมตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา ตสฺส ปวตฺติวิปากทายกตฺตมฺปิ อนุชานนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน วิปากสนฺตานสฺส นิพฺพตฺตกํ ชนกํฯ สุขทุกฺขสนฺตานสฺส นามรูปปฺปพนฺธสฺส วา จิรตรํ ปวตฺติเหตุภูตํ อุปตฺถมฺภกํฯ เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติฯ อุปปีฬกํ สุขทุกฺขปฺปพนฺเธ ปวตฺตมาเน สณิกํ สณิกํ หาเปติฯ เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาเธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตี’’ติฯ
วาตกาฬโก มหลฺลโก โจเร ฆาเตตุํ น สกฺโกตีติ โส กิร มหลฺลกกาเล เอกปฺปหาเรน สีสํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกติ, ทฺเว ตโย วาเร ปหรนฺโต มนุสฺเส กิลเมติ, ตสฺมา เต เอวมาหํสุฯ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภิตฺวาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส โอรโต อนุโลมิกํ ขนฺติํ ลภิตฺวา ตรุณวจฺฉาย คาวิยา มทฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปิโตติ เอกา กิร ยกฺขินี เธนุเวเสน อาคนฺตฺวา อุเร ปหริตฺวา มาเรสิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นคเร ภโว นาคริโยฯ
ฆาเตตฺวาติ อุปจฺฉินฺทิตฺวาฯ กมฺมสฺส อุปจฺฉินฺทนํ นาม ตสฺส วิปากปฺปฏิพาหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติฯ ตญฺจ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาสกรณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติฯ วิปจฺจนาย กโตกาสํ กมฺมํ วิปกฺกมฺเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจตี’’ติฯ อุปปีฬกํ อญฺญสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทติ, น สยํ อตฺตโน วิปากํ เทติฯ อุปฆาตกํ ปน ทุพฺพลกมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ อุปฺปาเทตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ กิญฺจิ พหฺวาพาธตาทิปจฺจยูปสนฺนิปาเตน วิปากสฺส วิพาธกํ อุปปีฬกํ, ตถา วิปากสฺเสว อุปจฺเฉทกํฯ อุปฆาตกกมฺมํ ปน อุปฆาเตตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสกรเณน วิปจฺจเน
อปโร นโย – ยสฺมิํ กมฺเม กเต ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ วิปากกฏตฺตารูปานํ อุปฺปตฺติ โหติ, ตํ ชนกํฯ ยสฺมิํ ปน กเต อญฺเญน ชนิตสฺส อิฏฺฐสฺส วา อนิฏฺฐสฺส วา ผลสฺส วิพาธกวิจฺเฉทกปจฺจยานุปฺปตฺติยา อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา ชนกสามตฺถิยานุรูปํ ปริสุทฺธิจิรตรปฺปพนฺธา โหติ, ตํ อุปตฺถมฺภกํฯ ชนเกน นิพฺพตฺติตํ กุสลผลํ วา อกุสลผลํ วา เยน ปจฺจนีกภูเตน โรคธาตุวิสมตาทินิมิตฺตตาย วิพาธยติ, ตํ อุปปีฬกํฯ เยน ปน กมฺมุนา ชนกสามตฺถิยวเสน จิรตรปฺปพนฺธารหมฺปิ สมานํ ผลํ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปตฺติยา อุปหญฺญติ วิจฺฉิชฺชติ, ตํ อุปฆาตกนฺติ อยเมตฺถ สาโรฯ
ตตฺถ เกจิ ทุติยสฺส กุสลภาวํ อิตฺถตฺตมาคตสฺส อปฺปาพาธทีฆายุกตาสํวตฺตนวเสน, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ อกุสลภาวํ พหฺวาพาธอปฺปายุกตาสํวตฺตนวเสน วณฺเณนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ มชฺฌิมนิกาเย จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๓.๒๙๐) –
‘‘จตฺตาริ หิ กมฺมานิ – อุปปีฬกํ, อุปจฺเฉทกํ, ชนกํ, อุปตฺถมฺภกนฺติฯ พลวกมฺเมน หิ นิพฺพตฺตํ ปวตฺเต อุปปีฬกํ อาคนฺตฺวา อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘สจาหํ ปฐมตรํ ชาเนยฺยํ, น เต อิธ นิพฺพตฺติตุํ ทเทยฺยํ, จตูสุเยว ตํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปยฺยํฯ โหตุ, ตฺวํ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺต, อหํ อุปปีฬกกมฺมํ นาม ตํ ปีเฬตฺวา
‘‘ตตฺถ ทารกสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย มาตุ อสฺสาโท วา สุขํ วา น โหติ, มาตาปิตูนํ ปีฬาว อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ปริสฺสยํ อุปเนติฯ ทารกสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย เคเห โภคา อุทกํ ปตฺวา โลณํ วิย ราชาทีนํ วเสน นสฺสนฺติ, กุมฺภโทหนเธนุโย
‘‘ทีฆายุกกมฺเมน ปน นิพฺพตฺตสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมํ อาคนฺตฺวา อายุํ ฉินฺทติฯ ยถา หิ ปุริโส อฏฺฐุสภคมนํ กตฺวา สรํ ขิเปยฺย, ตมญฺโญ ธนุโต มุตฺตมตฺตํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา ตตฺเถว ปาเตยฺย, เอวํ ทีฆายุกกมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมํ อายุํ ฉินฺทติฯ กิํ กโรติ? โจรานํ อฏวิํ ปเวเสติ, วาฬมจฺโฉทกํ โอตาเรติ, อญฺญตรํ วา ปน สปริสฺสยฐานํ อุปเนติฯ อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นามฯ ‘อุปฆาตก’นฺติปิ เอตสฺเสว นามํฯ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกํ ปน กมฺมํ ชนกกมฺมํ นามฯ อปฺปโภคกุลาทีสุ นิพฺพตฺตสฺส โภคสมฺปทาทิกรเณน อุปตฺถมฺภกกมฺมํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ นามฯ
‘‘ปริตฺตกมฺเมนปิ นิพฺพตฺตํ เอตํ ปวตฺเต ปาณาติปาตาทิวิรติกมฺมํ อาคนฺตฺวา อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘สจาหํ ปฐมตรํ ชาเนยฺยํ, น เต อิธ นิพฺพตฺติตุํ ทเทยฺยํ, เทวโลเกเยว ตํ นิพฺพตฺตาเปยฺยํ, โหตุ, ตฺวํ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺต, อหํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ นาม อุปตฺถมฺภํ เต กริสฺสามี’ติ อุปตฺถมฺภํ กโรติฯ กิํ กโรติ? ปริสฺสยํ นาเสติ, โภเค อุปฺปาเทติฯ
‘‘ตตฺถ ทารกสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย มาตาปิตูนํ สุขเมว สาตเมว โหติฯ เยปิ ปกติยา มนุสฺสามนุสฺสปริสฺสยา โหนฺติ, เต สพฺเพ อปคจฺฉนฺติ
เอตฺถ วิพาธูปฆาตา นาม กุสลวิปากมฺหิ น ยุตฺตาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทฺเว อกุสลาเนวา’’ติ วุตฺตํฯ เทวทตฺตาทีนํ ปน นาคาทีนํ อิโต อนุปฺปทินฺนยาปนกเปตานญฺจ นรกาทีสุ อกุสลวิปากูปตฺถมฺภนูปปีฬนูปฆาตกานิ สนฺตีติ จตุนฺนมฺปิ กุสลากุสลภาโว น วิรุชฺฌติฯ เอวญฺจ กตฺวา ยา พหูสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ เอเกน คหิตปฺปฏิสนฺธิกสฺส อิตเรสํ ตสฺส อนุพลปฺปทายิตา วุตฺตา, สาปิ สมตฺถิตา โหติฯ
สุตฺตนฺตปริยาเยน เอกาทส กมฺมานิ วิภชิตฺวา อิทานิ อภิธมฺมปริยาปนฺนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานี’’ติอาทินา วิภงฺคปาฬิํ (วิภ. ๘๑๐) ทสฺเสติฯ ตตฺถ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานีติ คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ นิวาริตานิ ปฏิเสธิตานิฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ จ คติสมฺปตฺตีติ สมฺปนฺนคติ เทวโลโก จ มนุสฺสโลโก จฯ คติวิปตฺตีติ วิปนฺนคติ จตฺตาโร อปายาฯ อุปธิสมฺปตฺตีติ อตฺตภาวสมิทฺธิฯ อุปธิวิปตฺตีติ หีนอตฺตภาวตาฯ กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโลฯ กาลวิปตฺตีติ ทุราชทุมฺมนุสฺสกาลสงฺขาโต วิปนฺนกาโลฯ ปโยคสมฺปตฺตีติ สมฺมาปโยโคฯ ปโยควิปตฺตีติ มิจฺฉาปโยโคฯ
อิทานิ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนารเห กมฺเม วิชฺชมาเนเยวาติ อิมินา อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนนิมฺมิตฺตกสฺส ปาปกมฺมสฺส สพฺภาวํ ทสฺเสติฯ ตํ กมฺมนฺติ ตํ ปาปกํ กมฺมํฯ เอกจฺจสฺส หิ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนนิมิตฺตํ ปติพาหิตํ หุตฺวาติ พาธิตํ หุตฺวาฯ อตฺตภาวสมิทฺธิยนฺติ สรีรสมฺปตฺติยํฯ กิลิฏฺฐกมฺมสฺสาติ หตฺถิเมณฺฑอสฺสพนฺธกโคปาลกาทิกมฺมสฺสฯ ปลายิตพฺพยุตฺตกาเลติ หตฺถิอาทิปจฺจตฺถิกสมาคมกาเลฯ ลญฺชํ เทตีติ เอวํ เม พาธตํ ปเรสํ วเส น โหตีติ เทติฯ โจริกยุตฺตกาเลติ ปกฺขพลาทีนํ ลพฺภมานกาเลฯ อนฺตรกปฺเปติ ปริโยสานปฺปตฺเต อนฺตรกปฺเปฯ
อภิธมฺมนเยน โสฬส กมฺมานิ วิภชิตฺวา ปฏิสมฺภิทามคฺคปริยาเยน (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔-๒๓๕) ทฺวาทส กมฺมานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตีตภเวสุ กตสฺส กมฺมสฺส อตีตภเวสุเยว วิปกฺกวิปากํ คเหตฺวา ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ กมฺมํ อตีเต อายูหิต’’นฺติอาทิฯ วิปากวารนฺติ วิปจฺจนาวสรํ วิปากวารํฯ ‘‘วิปากวารํ ลภตี’’ติ อิมินา วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ปฏิสนฺธิํ ชเนสี’’ติอาทินา วิภาเวติฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิํ ชเนสีติ อิมินา จ ปฏิสนฺธิทายกสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติวิปากทายิตาปิ วุตฺตา โหติฯ ปวตฺติวิปากสฺเสว ปน ทายกํ รูปชนกสีเสน วทติฯ ตสฺเสว อตีตสฺส กมฺมสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส จ ปจฺจยเวกลฺเลน อตีตภเวสุเยว อวิปกฺกวิปากญฺจ, อตีเตเยว ปรินิพฺพุตสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียอุปปชฺชเวทนียอปรปริยายเวทนียสฺส กมฺมสฺส อวิปกฺกวิปากญฺจ คเหตฺวา ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติปิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน วิปากวารํ น ลภี’’ติอาทิฯ
อตีตสฺเสว กมฺมสฺส อวิปกฺกวิปากสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภเว ปจฺจยสมฺปตฺติยา วิปจฺจมานํ วิปากํ คเหตฺวา ‘‘อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน อตีเต อายูหิต’’นฺติอาทิมาหฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส ‘‘อลทฺธวิปากวาร’’นฺติอาทิฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส วิปาการหสฺส อวิปกฺกวิปากสฺส อนาคตภเว ปจฺจยสมฺปตฺติยา วิปจฺจิตพฺพํ วิปากํ คเหตฺวา ‘‘อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปน อตีเต อายูหิต’’นฺติอาทิมาหฯ อตีตสฺเสว กมฺมสฺส อติกฺกนฺตวิปากกาลสฺส จ อนาคตภเว ปรินิพฺพายิตพฺพสฺส อวิปจฺจิตพฺพวิปากญฺจ คเหตฺวา ‘‘อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ ‘‘ยํ อนาคเต วิปากวารํ น ลภิสฺสตี’’ติอาทิฯ เอวํ ตาว อตีตกมฺมํ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตวิปากาวิปากวเสน ฉธา ทสฺสิตํฯ
อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺนภเว กตสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส อิเธว วิปจฺจมานํ วิปากํ คเหตฺวา ‘‘อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปน เอตรหิ อายูหิต’’นฺติอาทิมาหฯ ยํ ปน เอตรหิ วิปากวารํ น ลภตีติอาทินา ตสฺเสว ปจฺจุปฺปนฺนสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยเวกลฺเลน อิธ อวิปจฺจมานญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิธ อวิปจฺจมานญฺจ วิปากํ คเหตฺวา ‘‘อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว กมฺมสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส อปรปริยายเวทนียสฺส จ อนาคตภเว วิปจฺจิตพฺพวิปากํ คเหตฺวา ‘‘อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากวารํ ลภิสฺสตี’’ติอาทิฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว กมฺมสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส ปจฺจยเวกลฺเลน อนาคตภเว อวิปจฺจิตพฺพญฺจ อนาคตภเว ปรินิพฺพายิตพฺพสฺส อปรปริยายเวทนียสฺส อวิปจฺจิตพฺพญฺจ วิปากํ คเหตฺวา ‘‘อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิสฺสตี’’ติอาทิฯ
เอวญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตวิปากาวิปากวเสน จตุธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนาคตภเว กตสฺส กมฺมสฺส อนาคเต วิปจฺจิตพฺพวิปากํ คเหตฺวา ‘‘ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปนานาคเต อายูหิสฺสตี’’ติอาทิมาหฯ ตสฺเสว อนาคตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยเวกลฺเลน อวิปจฺจิตพฺพญฺจ อนาคตภเว ปรินิพฺพายิตพฺพสฺส อวิปจฺจิตพฺพญฺจ วิปากํ คเหตฺวา ‘‘ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิสฺสตี’’ติอาทิ เอวนฺติอาทินา ยถาวุตฺตทฺวาทสกมฺมานิ นิคเมติฯ
อิทานิ สพฺเพสุ ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุ กมฺเมสุ ยานิ อภิธมฺมนเยน วิภตฺตานิ โสฬส กมฺมานิ, ยานิ จ ปฏิสมฺภิทามคฺคปริยาเยน วิภตฺตานิ ทฺวาทส กมฺมานิ, ตานิ สพฺพานิ สุตฺตนฺติกปริยาเยน วิภตฺเตสุ เอกาทสวิเธสุเยว กมฺเมสุ อนฺโตคธานิ, ตานิ จ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียอุปปชฺชเวทนียอปรปริยายเวทนีเยสุ ตีสุเยว อนฺโตคธานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อิมานิ เจวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตโน ฐานา โอสกฺกิตฺวาติ อตฺตโน ยถาวุตฺตทฺวาทสโสฬสปฺปเภทสงฺขาตฏฺฐานโต ปริหาเปตฺวา, ตํ ตํ ปเภทํ หิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอกาทส กมฺมานิเยว ภวนฺตีติ ตํสภาวานํเยว กมฺมานํ ทฺวาทสธา โสฬสธา จ วิภชิตฺวา วุตฺตตฺตา เอวมาหฯ ยสฺมา เอกาทสธา วุตฺตกมฺมานิ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียานิ วา สิยุํ อุปปชฺชเวทนียานิ วา อปรปริยายเวทนียานิ วา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตีณิเยว กมฺมานิ โหนฺตี’’ติฯ
เตสํ สงฺกมนํ นตฺถีติ เตสํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทีนํ สงฺกมนํ นตฺถิ, สงฺกมนํ อุปปชฺชเวทนียาทิภาวาปตฺติฯ เตนาห ‘‘ยถาฐาเนเยว ติฏฺฐนฺตี’’ติ, อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐนฺตีติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียเมว หิ ปฐมชวนเจตนา, อุปปชฺชเวทนียเมว สตฺตมชวนเจตนา, มชฺเฌ ปญฺจ อปรปริยายเวทนียเมวาติ นตฺถิ เตสํ อญฺญมญฺญํ สงฺคโห, ตสฺมา อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทิสภาเวเยว ติฏฺฐนฺติฯ เตเนว ภควตา – ‘‘ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม, อุปปชฺช วา, อปเร วา ปริยาเย’’ติ ตโย วิกปฺปา ทสฺสิตาฯ เตเนวาห ‘‘ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ กมฺม’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม’’ติ สตฺถา น วเทยฺยาติ อสติ นิยาเม น วเทยฺยฯ ยสฺมา ปน เตสํ สงฺกมนํ นตฺถิ, นิยตสภาวา หิ ตานิ, ตสฺมา สตฺถา ‘‘ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม’’ติอาทิมโวจฯ
สุกฺกปกฺเขติ ‘‘อโลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทินา อาคเต กุสลปกฺเขฯ นิรุทฺเธติ อริยมคฺคาธิคเมน อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธฯ ตาลวตฺถุ วิย กตนฺติ ยถา ตาเล ฉินฺเน ฐิตฏฺฐาเน กิญฺจิ น โหติ, เอวํ กมฺเม ปหีเน กิญฺจิ น โหตีติ อตฺโถฯ ตาลวตฺถูติ วา มตฺถกจฺฉินฺโน ตาโล วุตฺโต ปตฺตผลมกุลสูจิอาทีนํ อภาวโตฯ ตโต เอว โส อวิรุฬฺหิธมฺโมฯ เอวํ ปหีนกมฺโม สตฺตสนฺตาโนฯ เตนาห ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิยา’’ติฯ อนุอภาวํ กตํ ปจฺฉโต ธมฺมปฺปวตฺติยา อภาวโตฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ อปฺปวตฺติกตกาโล วิยาติ พีชานํ สพฺพโส อปฺปวตฺติยา กตกาโล วิยฯ ฉินฺนมูลกานนฺติ กิเลสมูลสฺส สพฺพโส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนมูลกานํฯ กิเลสา หิ ขนฺธานํ มูลานิฯ
เวทนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญํ วตฺถุ นตฺถีติ อญฺญํ อธิฏฺฐานํ นตฺถิฯ สุคติสญฺญิตาปิ เหฏฺฐิมนฺเตน สงฺขารทุกฺขโต อนปคตตฺตา ทุคฺคติโย เอวาติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย’’ติ, เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โลโภ เอตสฺส การณภูโต อตฺถีติ โลภํ, โลภนิมิตฺตํ กมฺมํฯ ตถา โทสนฺติ เอตฺถาปิฯ เตนาห ‘‘โลภโทสสีเสน โลภชญฺจ โทสชญฺจ กมฺมเมว นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติฯ วฏฺฏวิวฏฺฏนฺติ วฏฺฏญฺจ วิวฏฺฏญฺจฯ
นิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ปญฺจเม อาฬวิยนฺติ อาฬวิรฏฺเฐ, น อาฬวินคเรฯ เตนาห ‘‘อาฬวิยนฺติ อาฬวิรฏฺเฐ’’ติฯ อถาติ อวิจฺเฉทตฺเถ นิปาโตฯ ตตฺถ ภควโต นิสชฺชาย อวิจฺฉินฺนาย เอวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตาติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส หตฺถโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หตฺถํ, ตโต ราชปุริสานํ หตฺถํ คตตฺตาฯ
มาฆสฺสาติ มาฆมาสสฺสฯ เอวํ ผคฺคุนสฺสาติ เอตฺถาปิฯ ขุรนฺตเรหิ กทฺทโม อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ กทฺทโม ขุรนฺตเรหิ อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ จตูหิ ทิสาหิ วายนฺโต วาโต เวรมฺโภติ วุจฺจติ เวรมฺภวาตสทิสตฺตาฯ
ปญฺจทฺวารกายนฺติ ปญฺจทฺวารานุสาเรน ปวตฺตํ วิญฺญาณกายํฯ โขภยมานาติ กิเลสโขภวเสน โขภยมานา จิตฺตํ สงฺโขภํ กโรนฺตาฯ เจตสิกาติ มโนทฺวาริกจิตฺตสนฺนิสฺสิตาฯ เตนาห ‘‘มโนทฺวารํ โขภยมานา’’ติฯ โส ราโคติ ตํสทิโส ราโคฯ ภวติ หิ ตํสทิเส ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติริกา, ตานิ เอว โอสธานี’’ติฯ ยาทิโส หิ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปชฺชนกราโค, ตาทิโส เอว ตโต อญฺญสฺส ราคภาวสามญฺญโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตถารูโป ราโค’’ติอาทิฯ อิจฺฉิตาลาเภน รชนีเยสุ วา นิรุทฺเธสุ วตฺถูสุ โทมนสฺสุปฺปตฺติยา โทสปริฬาหานํ สมฺภโว เวทิตพฺโพฯ
น ลิมฺปติ อนุปลิตฺตจิตฺตตฺตาฯ สีติภูโต นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตาฯ อาสตฺติโย วุจฺจนฺติ ตณฺหาโย ตตฺถ ตตฺถ อาสญฺชนฏฺเฐนฯ ทรถนฺติ ปริฬาหชาตํฯ เจตโสติ สามิวจนํฯ
หตฺถกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ฉฏฺเฐ เทวทูตานีติ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวทูตา’’ติ, อุภยลิงฺคํ วา เอตํ ปทํ, ตสฺมา นปุํสกลิงฺควเสน ปาฬิยํ วุตฺตสฺส ปุลฺลิงฺควเสน อตฺถทสฺสนํ กตํฯ เทโวติ มจฺจูติ อภิภวนฏฺเฐน สตฺตานํ อตฺตโน วเส วตฺตาปนโต มจฺจุราชา ‘‘เทโว’’ติ วุจฺจติฯ ยถา หิ เทโว ปกติสตฺเต อภิภวติ, เอวํ มจฺจุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ, ตสฺมา เทโว ‘‘ตสฺส ทูตา’’ติ วตฺวา อิทานิสฺส ทูเต เตสํ ทูตภาวญฺจ วิภาเวตุํ ‘‘ชิณฺณพฺยาธิมตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน โจทนตฺเถน เทวสฺส ทูตา วิยาติ เทวทูตาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อหํ อสุกํ ปมทฺทิตุํ อาคมิสฺสามิ, ตุวํ ตสฺส เกเส คเหตฺวา มา วิสฺสชฺเชหี’’ติ มจฺจุเทวสฺส อาณากรา ทูตา วิยาติ หิ ทูตาติ วุจฺจนฺติฯ
อิทานิ สทฺธาตพฺพฏฺเฐน เทวา วิย ทูตาติ เทวทูตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เทวา วิย ทูตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตายาติ อิทํ อตฺตโน ทิพฺพานุภาวํ อาวิกตฺวา ฐิตายาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหติ น จิรสฺเสว ชราพฺยาธิมรณสฺส สมฺภวโตฯ วิสุทฺธิเทวานนฺติ ขีณาสวพฺรหฺมานํฯ เต หิ จริมภเว โพธิสตฺตานํ ชิณฺณาทิเภทํ ทสฺเสนฺติ, ตสฺมา อนฺติมภวิกโพธิสตฺตานํ วิสุทฺธิเทเวหิ อุปฏฺฐาปิตภาวํ อุปาทาย ตทญฺเญสมฺปิ เตหิ อนุปฏฺฐาปิตานมฺปิ ตถา โวหริตพฺพตา ปริยายสิทฺธาติ เวทิตพฺพาฯ ทิสฺวาวาติ
กสฺมา อารทฺธนฺติ เกวลํ เทวทูเต เอว สรูปโต อทสฺเสตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ เทวานํ ทูตานํ ทสฺสนูปายตฺตา ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เทวทูตา…เป.… สมนุยุญฺชตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ เทวทูตา…เป.… ทสฺสนตฺถนฺติ เทวทูตานํ อนุยุญฺชนฏฺฐานูปคสฺส กมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํฯ
เอกจฺเจ เถราติ อนฺธกาทิเก วิญฺญาณวาทิโน จ สนฺธาย วทติฯ เนรยิเก นิรเย ปาเลนฺติ ตโต นิคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสน รกฺขนฺตีติ นิรยปาลาฯ อถ วา นิรยปาลตาย เนรยิกานํ นิรยทุกฺเขน ปริโยนทฺธาย อลํ สมตฺถาติ นิรยปาลาฯ ตนฺติ ‘‘นตฺถิ นิรยปาลา’’ติ วจนํฯ ปฏิเสธิตเมวาติ ‘‘อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลา อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. ๘๖๖) ปฏิเสธิตเมวฯ ยทิ นิรยปาลา นาม น สิยุํ, กมฺมการณาปิ น ภเวยฺยฯ สติ หิ การณิเก กมฺมการณาย ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ เอตฺถาห – ‘‘กิํ ปเนเต นิรยปาลา เนรยิกา, อุทาหุ อเนรยิกา’’ติฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว เนรยิกา นิรยสํวตฺตนิเยน กมฺเมน นิพฺพตฺตา, สยมฺปิ นิรยทุกฺขํ ปจฺจนุภเวยฺยุํ, ตถา สติ อญฺเญสํ เนรยิกานํ ฆาตนาย อสมตฺถา สิยุํ, ‘‘อิเม เนรยิกา อิเม นิรยปาลา’’ติ ววตฺถานญฺจ น สิยาฯ เย จ เย ฆาเตนฺติ, เตหิ สมานรูปพลปฺปมาเณหิ อิตเรสํ ภยสนฺตาสา น สิยุํฯ อถ อเนรยิกา, เนสํ ตตฺถ กถํ สมฺภโวติ? วุจฺจเต – อเนรยิกา นิรยปาลา อนิรยคติสํวตฺตนิยกมฺมนิพฺพตฺติโตฯ นิรยูปปตฺติสํวตฺตนิยกมฺมโต
‘‘โกธา กุรูรกมฺมนฺตา, ปาปาภิรุจิโน ตถา;
ทุกฺขิเตสุ จ นนฺทนฺติ, ชายนฺติ ยมรกฺขสา’’ติฯ
ตตฺถ ยเทเก วทนฺติ ‘‘ยาตนาทุกฺขํ ปฏิสํเวเทยฺยุํ, อถ วา อญฺญมญฺญํ ฆาเตยฺยุ’’นฺติอาทิ, ตยิทํ อสารํ นิรยปาลานํ เนรยิกภาวสฺเสว
อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? อิทมฺปิ ตํสมานํ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตฯ ตถารูเปน หิ กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตา ยถา นิรยทุกฺเขน อพาธิตา เอว หุตฺวา เนรยิเก ฆาเตนฺติ, น เจตฺตเกน พาหิรวิสยาภาโว ยุชฺชติ อิฏฺฐานิฏฺฐตาย ปจฺเจกํ ทฺวารปุริเสสุปิ วิภตฺตสภาวตฺตาฯ ตถา หิ เอกจฺจสฺส ทฺวารสฺส ปุริสสฺส จ อิฏฺฐํ เอกจฺจสฺส อนิฏฺฐํ, เอกจฺจสฺส จ อนิฏฺฐํ เอกจฺจสฺส อิฏฺฐํ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘นตฺถิ กมฺมวเสน เตชสา ปรูปตาปน’’นฺติอาทิ, ตทปาหตํ โหติฯ ยํ ปน วทนฺติ ‘‘อเนรยิกานํ เตสํ กถํ ตตฺถ สมฺภโว’’ติ นิรเย เนรยิกานํ ยาตนาสพฺภาวภาวโตฯ เนรยิกสตฺตยาตนาโยคฺคญฺหิ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ กมฺมํ ตาทิสนิกนฺติ วินามิตํ นิรยฏฺฐาเน เอว นิพฺพตฺเตติฯ เต หิ เนรยิเกหิ อธิกตรพลาโรหปริณาหา อติวิย ภยานกทสฺสนา กุรูรตรปโยคา จ โหนฺติฯ เอเตเนว ตตฺถ เนรยิกานํ วิพาธกกากสุนขาทีนมฺปิ นิพฺพตฺติยา อตฺถิภาโว สํวณฺณิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ
กถมญฺญคติเกหิ อญฺญคติกพาธนนฺติ จ น วตฺตพฺพํ อญฺญตฺถาปิ ตถา ทสฺสนโตฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อสตฺตสภาวา เอว นิรเย นิรยปาลา นิรเย สุนขาทโย จา’’ติ, ตมฺเปเตสํ มติมตฺตํ อญฺญตฺถ ตถา อทสฺสนโตฯ น หิ กาจิ อตฺถิ ตาทิสี ธมฺมปฺปวตฺติ, ยา อสตฺตสภาวา, สมฺปติสตฺเตหิ อปฺปโยชิตา จ อตฺถกิจฺจํ สาเธนฺตี ทิฏฺฐปุพฺพาฯ เปตานํ ปานียนิวารกานํ ทณฺฑาทิหตฺถานญฺจ ปุริสานํ สพฺภาเว อสตฺตภาเว จ วิเสสการณํ นตฺถีติ ตาทิสานํ
อปิจ ยถา อริยวินเย นรกปาลานํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธา, ตถา ปญฺญตฺติมตฺตวาทิโนปิ ภูตมตฺตตา อสิทฺธา สพฺพโส รูปธมฺมานํ อตฺถิภาวสฺเสว อปฺปฏิชานนโตฯ น หิ ตสฺส ภูตานิ นาม ปรมตฺถโต สนฺติฯ ยทิ ปรมตฺถํ คเหตฺวา โวหรติ, อถ กสฺมา จกฺขุรูปาทีนิ ปฏิกฺขิปตีติ? ติฏฺฐเตสา อนวฏฺฐิตตกฺกานํ อปฺปหีนวิปลฺลาสานํ วาทวีมํสาฯ เอวํ อตฺเถว นิรเย นิรยปาลาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ สติ จ เนสํ สพฺภาเว อสติปิ พาหิเร วิสเย นรเก วิย เทสาทินิยโม โหตีติ วาโท น สิชฺฌติ, สติ เอว ปน พาหิเร วิสเย เทสาทินิยโมติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เทวทูตสราปนวเสน สตฺเต ยถูปจิเต ปุญฺญกมฺเม ยเมติ นิยเมตีติ ยโมฯ ตสฺส ยมสฺส เวมานิกเปตานํ ราชภาวโต รญฺโญฯ เตนาห ‘‘ยมราชา นาม เวมานิกเปตราชา’’ติฯ กมฺมวิปากนฺติ อกุสลกมฺมวิปากํฯ เวมานิกเปตา หิ กณฺหสุกฺกวเสน มิสฺสกํ กมฺมํ กตฺวา วินิปาติกเทวตา วิย สุกฺเกน กมฺมุนา ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ ตถา หิ มคฺคผลภาคิโนปิ โหนฺติ, ปวตฺติยํ ปน กมฺมานุรูปํ กทาจิ ปุญฺญผลํ, กทาจิ อปุญฺญผลํ ปจฺจนุภวนฺติฯ เยสํ ปน อริยมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตสํ มคฺคาธิคมโต ปฏฺฐาย ปุญฺญผลเมว อุปฺปชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปุญฺญผลํ ปุพฺเพ วิย กฏุกํ น โหติ, มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตานํ ธมฺมิโก ราชาติ เอตฺถ ตสฺส ธมฺมิกภาโว ธมฺมเทวปุตฺตสฺส วิย อุปฺปตฺตินิยโต ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺโพฯ ทฺวาเรสูติ อวีจิมหานรกสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุฯ ขีณาสวา พฺราหฺมณา นาม อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ
อนุโยควตฺตนฺติ อาโรเปนฺโตติ การาเปนฺโต, อตฺตโน ปุจฺฉํ อุทฺทิสฺส ปฏิวจนํ ทาเปนฺโต ปุจฺฉติฯ ปรสฺส หิ อธิปฺปายํ ญาตุํ อิจฺฉนฺโต ตทุปคํ ปโยคํ กโรนฺโต ปุจฺฉติ นามฯ ลทฺธินฺติ คาหํฯ ปติฏฺฐาเปนฺโตติ ตตฺถ นิจฺจกาลํ การาเปนฺโตฯ การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ยุตฺติํ ปุจฺฉนฺโตฯ สมนุภาสตีติ ยถานุยุตฺตมตฺถํ วิภูตํ กตฺวา กเถติฯ
ชิณฺณนฺติ ชราปตฺติยา ชิณฺณํฯ เอกจฺโจ ทหรกาลโต ปฏฺฐาย ปณฺฑุโรคาทินา อภิภูตกายตาย ชิณฺณสทิโส โหติ, อยํ น ตถา ชราปตฺติยา ชิณฺโณติ ทสฺเสติฯ โคปานสี วิย วงฺกนฺติ วงฺกโคปานสี วิย วงฺกํฯ น หิ วงฺกภาวสฺส นิทสฺสนตฺถํ อวงฺกโคปานสี คยฺหติฯ ภคฺคนฺติ ภคฺคสรีรํ กฏิยํ ภคฺคกายตฺตาฯ เตนาห ‘‘อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปตี’’ติฯ ทณฺฑปฏิสรณนฺติ ฐานคมเนสุ ทณฺโฑ ปฏิสรณํ เอตสฺสาติ ทณฺฑปฏิสรณํ เตน วินา วตฺติตุํ อสมตฺถตฺตาฯ เตนาห ‘‘ทณฺฑทุติย’’นฺติฯ ชราตุรนฺติ ชราย ปตฺถตสํกิลนฺตกายํฯ สพฺพโส กิมิหตํ วิย มหาขลฺลาฏํ สีสมสฺสาติ มหาขลฺลาฏสีสํฯ สญฺชาตวลินฺติ สมนฺตโต ชาตวลิกํฯ ชราธมฺโมติ ชราปกติโกฯ เตนาห ‘‘ชราสภาโว’’ติฯ สภาโว จ นาม เตโชธาตุยา อุณฺหตา วิย น กทาจิ วิคจฺฉตีติ อาห ‘‘อปริมุตฺโต ชรายา’’ติอาทิฯ
อตฺถโต เอวํ วทติ นาม, วาจาย อวทนฺโตปิ อตฺถาปตฺติโต เอวํ วทนฺโต วิย โหติ วิญฺญูนนฺติ อตฺโถฯ ตรุโณ อโหสิํ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ อูรูนํ พลํ เอตสฺส อตฺถีติ อูรุพลีฯ เตน ทูเรปิ คมนาคมนลงฺฆนาทิสมตฺถตํ ทสฺเสติ, พาหุพลีติ ปน อิมินา หตฺเถหิ กาตพฺพกิจฺจสมตฺถตํ, ชวคฺคหเณน เวคสา ปวตฺติสมตฺถตํฯ อนฺตรหิตาติ นฏฺฐาฯ เอตฺถ จ น โข ปนาหนฺติอาทิ ชราย เทวทูตภาวทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต’’ติฯ อาพาธสฺส อาพาธิกํฯ วิวิธํ ทุกฺขํ อาทหตีติ พฺยาธิ, วิเสเสน วา อาธิยติ เอเตนาติ พฺยาธิ, พฺยาธิ สํชาโต เอตสฺสาติ พฺยาธิตํฯ เอส นโย ทุกฺขิตนฺติ เอตฺถาปิฯ
ทุติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺยาธินา อภิหโตติ พฺยาธินา พาธิโต, อุปทฺทุโตติ อตฺโถฯ
วิปริภินฺนวณฺโณติ วิปริภินฺนนีลวณฺโณฯ ตญฺหิ ยตฺถ ยตฺถ คหิตปุพฺพกํ, ตตฺถ ตตฺถ ปณฺฑุวณฺณํ, มํสุสฺสทฏฺฐาเน รตฺตวณฺณํ, เยภุยฺเยน จ นีลสาฏกปารุตํ วิย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิปริภินฺนนีลวณฺโณ’’ติฯ
‘‘โก ลภติ, โก น ลภตี’’ติ นิรยุปคสฺเสว วเสนายํ วิจารณาติ ‘‘เยน ตาว พหุ ปาปํ กต’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ พหุ ปาปํ กตนฺติ พหุโส ปาปํ กตํฯ เตน ปาปสฺส พหุลีกรณมาหฯ พหูติ วา มหนฺตํฯ มหตฺโถปิ หิ พหุสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘พหุ วต กตํ อสฺสา’’ติอาทีสุ, ครุกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โส ครุกํ พหุลํ วา ปาปํ กตฺวา ฐิโต นิรเย นิพฺพตฺตติเยว, น ยมปุริเสหิ ยมสฺส สนฺติกํ นียตีติฯ ปริตฺตนฺติ ปมาณปริตฺตตาย กาลปริตฺตตาย จ ปริตฺตํฯ ปุริมสฺมิํ อตฺเถ อครูติ อตฺโถ, ทุติยสฺมิํ อพหุลนฺติฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กตฺตพฺพเมว กโรนฺตีติ ทณฺฑเมว กโรนฺติฯ อนุวิชฺชิตฺวาติ วีมํสิตฺวาฯ วินิจฺฉยฏฺฐานนฺติ อฏฺฏกรณฏฺฐานํฯ ปริตฺตปาปกมฺมาติ ทุพฺพลปาปกมฺมาฯ อตฺตโน ธมฺมตายาติ ปเรหิ อสาริยมาเนปิ อตฺตโน ธมฺมตาย สรนฺติฯ เต หิ ปาปกมฺมสฺส ทุพฺพลภาวโต กตูปจิตสฺส จ โอกาสารหกุสลกมฺมสฺส พลวภาวโต อตฺตโน ธมฺมตายปิ สรนฺติฯ สาริยมานาปีติ ‘‘อิทํ นาม ตยา กตํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ ปเรหิ สาริยมานาปิฯ
อากาสเจติยนฺติ คิริสิขเร อพฺโภกาเส วิวฏงฺคเณ กตเจติยํฯ รตฺตปเฏนาติ รตฺตวณฺเณน ปเฏน ปูเชสิ ปฏากํ กตฺวาฯ อคฺคิชาลสทฺทนฺติ ปฏปฏายนฺตํ นรเก อคฺคิชาลสทฺทํ สุตฺวาวฯ อตฺตนา ปูชิตปฏํ อนุสฺสรีติ ตทา ปฏากาย วาตปฺปหารสทฺเท นิมิตฺตสฺส คหิตตฺตา ‘‘มยา ตทา อากาสเจติเย ปูชิตรตฺตปฏสทฺโท วิยา’’ติ อตฺตนา ปูชิตปฏํ อนุสฺสริฯ
สุมนปุปฺผกุมฺเภนาติ ตีหิปิ น สรติ พลวโต ปาปกมฺเมน พฺยาโมหิโตฯ ตุณฺหี อโหสีติ ‘‘กมฺมารโห อย’’นฺติ ตตฺถ ปฏิการํ อปสฺสนฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ
เอกปกฺขจฺฉทนมตฺตาหีติ มชฺฌิมปฺปมาณสฺส เคหสฺส เอกจฺฉทนปฺปมาเณหิฯ สุตฺตาหตํ กริตฺวาติ กาฬสุตฺตํ ปาเตตฺวาฯ ยถา รโถ สพฺพโส ปชฺชลิโต โหติ อโยมโย, เอวํ ยุคาทโยปิสฺส ปชฺชลิตา สโชติภูตา เอว โหนฺตีติ อาห ‘‘สทฺธิํ…เป.… รเถ โยเชตฺวา’’ติฯ มหากูฏาคารปฺปมาณนฺติ สตฺตภูมกมหากูฏาคารปฺปมาณํฯ
วิภตฺโตติ สตฺตานํ สาธารเณน ปาปกมฺมุนา วิภตฺโตฯ หีนํ กายนฺติ หีนํ สตฺตนิกายํ, หีนํ วา อตฺตภาวํฯ อุปาทาเนติ จตุพฺพิเธ อุปาทาเนฯ อตฺถโต ปน ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาโหติ อาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคหเณ’’ติ สมฺภโว, อุปาทานนฺติ อาห ‘‘ชาติยา จ มรณสฺส ฉ การณภูเต’’ติฯ อนุปาทาติ อนุปาทายฯ เตนาห ‘‘อนุปาทิยิตฺวา’’ติฯ สกลวฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกนฺตาติ จริมจิตฺตนิโรเธน วฏฺฏทุกฺขสฺส กิเลสานมฺปิ อสมฺภวโต สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกนฺตาฯ
เทวทูตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. จตุมหาราชสุตฺตวณฺณนา
๓๗. สตฺตเม อมา สห วตฺตนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจติ อมจฺจา, สหิตาฯ ปริสติ ภวาติ ปาริสชฺชา, ปริวารฏฺฐานิยา ปริสาปริยาปนฺนาฯ เตนาห ‘‘ปริจาริกเทวตา’’ติฯ ตาตาติ อาลปนํฯ เอวนฺติ ‘‘กจฺจิ พหู มนุสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรนฯ อฏฺฐ วาเรติ เอกสฺมิํ อฑฺฒมาเส จตุกฺขตฺตุํ ตถา อิตรสฺมินฺติ เอวํ อฏฺฐ วาเรฯ อธิฏฺฐหนฺตีติ อธิติฏฺฐนฺติฯ ปฏิชาคโรนฺตีติ ปฏิ ปฏิ ชาคโรนฺติฯ ปุญฺญํ กโรนฺตา หิ สตฺตา ชาคโรนฺติ นาม กาตพฺพกิจฺจปฺปสุตตฺตา, อิตเร ปน สุปนฺติ นาม สหิตปรหิตวิมุตฺตตฺตาฯ จาตุทฺทสิอุโปสถสฺส อนุคมนํ วิย ปนฺนรสิอุโปสถสฺส ปจฺจุคฺคมนํ น ลพฺภติ ทิวสาภาวโตฯ
ตโตติ ตํ อุปนิสฺสายาติ ตา ตา คามนิคมราชธานิโย อุปนิสฺสายฯ อธิวตฺถาติ อารามวนรุกฺขาทีสุ อธิวตฺถา เทวตาฯ เตติ เต เทวาฯ สนฺธาย กเถตีติ ภควา กเถติฯ วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ
นิจฺจํ นิพทฺธํ อุโปสโถ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ปฏิ ปฏิ หริตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต ปาฏิหาริยปกฺโข นามฯ คุณงฺเคหีติ อุโปสถงฺเคหิฯ
วุตฺถวาโสติ วุสิตพฺรหฺมจริยวาโสฯ กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาตาทิกิจฺจํฯ โอตาเรตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ สพฺพโส ขีณภวพนฺธโนฯ การเณน ชานิตฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ชานิตฺวาฯ
ชานนฺโตติ ‘‘อรหนฺตานํ อนุกรณปฺปฏิปตฺติ เอสา, ยทิทํ สมฺมเทว อุโปสถานุฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ อุโปสถกมฺมสฺส คุณํ ชานนฺโตฯ เอวรูเปนาติ ยาทิโส ภควโต อุโปสถภาโว วิหิโต, เอวรูเปน สกฺกา ปหิตตฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ขีณาสวสมฺปตฺติํ ปาปุณิตุํฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานตฺถเมว สตฺตเม วุตฺตนยตฺตาฯ
จตุมหาราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. สุขุมาลสุตฺตวณฺณนา
๓๙. นวเม นิทฺทุกฺโขติ กายิกเจตสิกทุกฺขวิรหิโตฯ สทุกฺเข หิ สวิฆาเต สุขุมาลตฺตา อนวสรา, ตสฺมา สุขิโต นิทฺทุกฺขตาย สุขุมาโล นามฯ ยาวสฺส สุขุมาลตฺตา ปรมุกฺกํสคตาติ อาห ‘‘ปรมสุขุมาโล’’ติฯ อติวิย สุขุมาโลติ อตฺโถฯ อนฺตมตีตํ อจฺจนฺตํฯ สพฺพทา สุขุมาโลติ อาห ‘‘สตตนิทฺทุกฺโข’’ติฯ จริยกาเลติ โพธิจริยาย จรณกาเลฯ เตนาติ โพธิสตฺเตนฯ อญฺญตฺถ ปน ปทุมนฺติ รตฺตํ กมลํฯ ปุณฺฑรีกนฺติ เสตํ วุจฺจติฯ อิตราติ อิตรโปกฺขรณิโยฯ ‘‘โพธิสตฺตสฺส กิรา’’ติอาทิกํ โปกฺขรณีนํ กุทฺทาลกมฺมกาเรติ ขณเกฯ โปกฺขรณิฏฺฐานานีติ โปกฺขรณิขณนโยคฺคฏฺฐานานิฯ คณฺหาเปสีติ ขณาเปสิฯ โปกฺขรณิสทฺโท เจตฺถ ตาทิเส ชลาสเย นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพ ปงฺกชาทิสทฺทา วิยฯ โสปานพาหุกานํ มตฺถกฏฺฐานํ อุณฺหีสนฺติ อธิปฺเปตํฯ อุทกเสจนนาฬิกาติ อุทกจฺฉฏาวิสฺสชฺชนนาฬิยนฺตานิฯ ปญฺจวิธาติ วณฺณวเสน ชาติวเสน จฯ
โข ปนสฺสาติ นิปาตมตฺตํฯ กาสิก-สทฺโท อติวิย สณฺเห สุขุเม มหคฺฆวตฺเถ นิรุฬฺโห, อญฺญสฺมิมฺปิ ตถาชาติเก รุฬฺหิวเสน ปวตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘อกาสิกํ จนฺทน’’นฺติฯ เหมนฺเต วาโส เหมนฺตํ, เหมนฺตํ อรหตีติ เหมนฺติโก, ปาสาโทฯ ‘‘อิตเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ วตฺวา ตเทว เนสํ อรหตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ เหมนฺติโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สชาลานีติ สชาลวาตปานานิ, อุทกยนฺตานีติ อุทกธาราวิสฺสนฺทนกยนฺตานิฯ ปาสาทมตฺถเกติ ปาสาทสฺส อุปริอากาสตเลฯ พนฺธิตฺวาติ ปโยชิตยนฺเต สุกฺขมหิํสจมฺมํ พนฺธิตฺวาฯ ยนฺตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ยถาปโยชิตํ ยนฺตํ ปาสาณาโรปนตฺถญฺเจว ปุน เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถญฺจ ปริวตฺเตตฺวาฯ ตสฺมิํ วิสฺสชฺเชนฺตีติ ฉทนปิฏฺเฐ พทฺธสุกฺขมหิํสจมฺเม วิสฺสชฺเชนฺติฯ
สหสฺสถามนฺติ ปุริสสหสฺสพลํ, ปุริสสหสฺเสน วหิตพฺพภารวหํฯ ปลฺลงฺเก นิสินฺโนวาติ รตนมยปลฺลงฺเก ยถานิสินฺโน เอวฯ อุปฺปตนาการปตฺตนฺติ อุปฺปติตฺวา ฐิตํ วิยฯ ชิยํ โปเถนฺตสฺสาติ ชิยาฆาตํ กโรนฺตสฺสฯ ชิยปฺปหารสทฺโทติ ชิยาฆาตสทฺโทฯ ยนฺเต พทฺธนฺติ ยนฺตพทฺธํ กตฺวา สทฺทนฺตเรติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สทฺทสวนฏฺฐาเนฯ คาวุตสฺส จตุตฺโถ ภาโค โกโสติปิ วุจฺจติ ทฺวิสหสฺสทณฺฑปฺปมาณฏฺฐานํฯ
สพฺพฏฺฐานานีติ มหาปุริสสฺส ตานิ ตานิ สพฺพานิ วสนฏฺฐานานิฯ สิขาพทฺโธติ ปุริสสภาวสฺเสว วิเสสโต ทสฺสนเมตํฯ น อุปฺปิลาวิตภาวตฺถนฺติ อุปฺปิลาวิตภาวสงฺขาตํ อตฺถํ น กเถสีติ อตฺโถฯ ตสฺส หิ โพธิมูเลเยว เสตุฆาโตฯ เตเนวาติ อปฺปมาทลกฺขณสฺส อตฺตานํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺตโน ชราปตฺติํ อจินฺเตตฺวา อฏฺฏียติฯ น ปเนส มคฺเคน ปหีโน ตทา มคฺคสฺส อนธิคตตฺตาฯ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ยถาสมาทินฺนสิกฺขํ ปหายฯ
อวิปรีตพฺยาธิอาทิสภาวาวาติ เอกนฺเตน พฺยาธิอาทิสภาวา เอวฯ เอวํ ชิคุจฺฉาวิหาเรนาติ เอวํ สกลสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส ชิคุจฺฉนวิหาเรน วิหรนฺตสฺสฯ เอวํ ชิคุจฺฉนนฺติ เอวํ ปรสฺส ชิคุจฺฉนํฯ ปรํ อชิคุจฺฉมาโนติ กรุณายเนน เอวํ ปรํ อชิคุจฺฉนฺโตฯ อภิโภสฺมีติ อภิภวิตา อสฺมิฯ อุสฺสาโห อหูติ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยเมว จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยญฺจ อโหสิ, เยน มคฺคพฺรหฺมจริยปรายโณ ชาโตฯ
สุขุมาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อาธิปเตยฺยสุตฺตวณฺณนา
๔๐. ทสเม อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐน อธิปติ ยํ กิญฺจิ เชฏฺฐกํ น การกํ อตฺตานํ อธิปตีติ กตฺวา อตฺตา เอว อธิปติ, ตโต อาคตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ เตนาห ‘‘อตฺตาน’’นฺติอาทิฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ โส จ โข อิทฺธิวิธาทิคุณวิเสสยุตฺโต อธิปฺเปโต อธิปติภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมนฺติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน วุตฺตํฯ อิติ ภโวติ เอวํ สมฺปตฺติภโว, ตตฺถ เอวํ อภิวุทฺธีติฯ สมฺปตฺติภวสฺส เหตูติ ตํตํสมฺปตฺติภวสฺส ตตฺถ จ อภิวุทฺธิยา เหตุฯ ชาตินิมิตฺตสฺส กมฺมภวสฺส กตูปจิตตฺตา ชาติ อนฺโตปวิฏฺฐาฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโย เหตุสิทฺธิยา ผลสิทฺธิโตฯ
อสลฺลีนนฺติ น สงฺโกจปฺปตฺตํฯ อุปฏฺฐิตาติ กายาทิสภาวสลฺลกฺขณวเสน อุปฏฺฐิตาฯ อสมฺมุฏฺฐา สมฺโมสาภาวโตฯ อสารทฺโธติ สารมฺภสฺส สารมฺภเหตูนญฺจ วิกฺขมฺภเนน อสารทฺโธฯ เอกคฺคํ นิมฺมลํ กตฺวาติ ราคาทิมลานํ อปนยเนน มลรหิตํ กตฺวาฯ โคปายตีติ สํกิเลสานตฺถโต รกฺขติฯ อยนฺติ เอวํปฏิปนฺโน ภิกฺขุฯ สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ อสุทฺธภาวสฺส กิเลสสฺสปิ อภาวโตฯ
อติกฺกมิตฺวา มญฺญสีติ อสกฺขิํ กตฺวา มญฺญสิฯ ตาย ตณฺหาย นิพฺพตฺโตติ ตมฺมโย, ตณฺหาวสิโกฯ ตสฺส ภาโว ตมฺมยตา, ตสฺสา ตมฺมยตาย อภาเวนฯ น หายติ ปญฺญาทิคุณเวปุลฺลปฺปตฺติยาฯ
อาธิปเตยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เทวทูตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ