(๘) ๓. อานนฺทวคฺโค
๑. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา
๗๒. ตติยสฺส ปฐเม ฉนฺนปริพฺพาชโกติ น นคฺคปริพฺพาชโกฯ พาหิรกสมยํ ลุญฺจิตฺวา หรนฺโตติ พาหิรกานํ สมยํ นิเสเธตฺวา อาปนฺโนฯ
ปญฺญาจกฺขุสฺส วิพนฺธนโต อนฺธํ กโรตีติ อนฺธกรโณติ อาห ‘‘ยสฺส ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิฯ อจกฺขุกรโณติ อสมตฺถสมาโสยํ ‘‘อสูริยปสฺสานิ มุขานี’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘ปญฺญาจกฺขุํ น กโรตีติ อจกฺขุกรโณ’’ติฯ ปญฺญานิโรธิโกติ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, โลกิยปญฺญํ ปน อฏฺฐสมาปตฺติปญฺจาภิญฺญาวเสน อุปฺปนฺนมฺปิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ขิปตีติ ปญฺญานิโรธิโกติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนุปฺปนฺนานุปฺปาทอุปฺปนฺนปริหานินิมิตฺตตาย หิ ปญฺญํ นิโรเธตีติ ปญฺญานิโรธิโกฯ วิหนติ วิพาธตีติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขสงฺขาตสฺส วิฆาตสฺสา’’ติฯ กิเลสนิพฺพานนฺติ อิมินา อสงฺขตนิพฺพานเมว วทติฯ อสงฺขตญฺหิ นิพฺพานํ นาม, ตํ ปจฺจกฺขํ อนิพฺพานสํวตฺตนิโกฯ โลกุตฺตรมิสฺสโก กถิโต ปุพฺพภาคิยสฺสปิ อริยมคฺคสฺส กถิตตฺตาฯ
ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อาชีวกสุตฺตวณฺณนา
๗๓. ทุติเย น อญฺญาตุกาโมติ น อาชานิตุกาโมเยวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปริคฺคณฺหนตฺถํ ปน อาคโต’’ติ, ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา คณฺหนตฺถนฺติ อตฺโถฯ การณาปเทโสติ การณนิทฺเทโสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
อาชีวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. มหานามสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๗๔. ตติเย คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญนฺติ อาห ‘‘คิลานภาวโต’’ติฯ ทีเปตีติ เทสนากฺกเมเนว ปญฺญาเปติฯ ปฐมญฺหิ เสขสีลสมาธิปญฺญาโย วตฺวา ปจฺฉา อเสขสีลาทีนิ วทนฺโต อิมมตฺถํ ทีเปติฯ
มหานามสกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นิคณฺฐสุตฺตวณฺณนา
๗๕. จตุตฺเถ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนนาติ หํสวฏฺฏกปริจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถฯ นตฺถิ เอตสฺส ปริเสสนฺติ อปริเสสํฯ เตนาห ‘‘อปฺปมตฺตกมฺปิ อเสเสตฺวา’’ติฯ อปริเสสธมฺมชานนโต วา อปริเสสสงฺขาตํ ญาณทสฺสนํ ปฏิชานาตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สตตนฺติ นิจฺจํฯ สมิตนฺติ ตสฺเสว เววจนนฺติ อาห ‘‘สตตํ สมิตนฺติ สพฺพกาลํ นิรนฺตร’’นฺติฯ อถ วา นิจฺจฏฺเฐน สตต-สทฺเทน อภิณฺหปฺปวตฺติ โชติตา สิยาติ ‘‘สมิต’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน นิรนฺตรปฺปวตฺติํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สพฺพกาลํ นิรนฺตร’’นฺติฯ
วิสุทฺธิสมฺปาปนตฺถายาติ สมติกฺกมนตฺถายาติ โสกสฺส จ ปริเทวสฺส จ ปหานตฺถายฯ อตฺถํ คมนตฺถายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมนาย, นิโรธายาติ อตฺโถฯ ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํฯ ตํ วา ญาโย, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘มคฺคสฺส อธิคมนตฺถายา’’ติฯ อปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถายาติ ปจฺจยรหิตตฺตา อปจฺจยสฺส อสงฺขตสฺส ตณฺหาวานวิรหิตตฺตา นิพฺพานนฺติ ลทฺธนามสฺส อมตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อตฺตปจฺจกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติฯ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาติ ปตฺวา ปตฺวาฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
นิคณฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. นิเวสกสุตฺตวณฺณนา
๗๖. ปญฺจเม กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจาฯ ‘‘อยํ อชฺฌตฺติโก’’ติ เอวํ ชานนฺติ, ญายนฺติ วาติ ญาตีฯ สสฺสุสสุรปกฺขิกาติ สสฺสุสสุรา จ ตปฺปกฺขิโก จ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ โลหิเตน สมฺพทฺธาติ สาโลหิตาฯ ปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตาฯ มาตุปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, สสฺสุสสุรปกฺขิกา สาโลหิตาฯ อเวจฺจ รตนสฺส คุเณ ยาถาวโต ญตฺวา ปสาโท อเวจฺจปฺปสาโทฯ โส ปน ยสฺมา มคฺเคนาคตตฺตา เกนจิ อกมฺปนีโย จ อปฺปธํสิโย จ โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ ‘‘อจลปฺปสาโท’’ติฯ ภาวญฺญถตฺตนฺติ สภาวสฺส อญฺญถตฺตํฯ
วีสติยา โกฏฺฐาเสสูติ เกสาทิมตฺถลุงฺคปริยนฺเตสุฯ ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสูติ ปิตฺตาทิมุตฺตปริยนฺเตสุฯ จตูสุ โกฏฺฐาเสสูติ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริทยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๐๔) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุฯ ฉสุ โกฏฺฐาเสสูติ ‘‘อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺฐาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุฯ วิตฺถมฺภนํ เสสภูตตฺตยสนฺถมฺภิตตาปาทนํ, ‘‘อุปกีฬน’’นฺติ เอเกฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
นิเวสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖-๗. ปฐมภวสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๗-๗๘. ฉฏฺเฐ อภิสงฺขารวิญฺญาณนฺติ กมฺมสหชาตํ วิญฺญาณํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ สตฺตเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ
ปฐมภวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา
๗๙. อฏฺฐเม ทุกฺกรการิกานุโยโคติ ทุกฺกรกิริยาย อนุโยโคฯ อุปฏฺฐาเนน สารนฺติ อุปฏฺฐานากาเรน สารํฯ ‘‘อิทํ วร’’นฺติอาทินา อุปฏฺฐานาการํ วิภาเวติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สตฺถารา ปุจฺฉิเต ปญฺเหฯ
สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา
๘๐. นวเม มูเล, มูลสฺส วา คนฺโธ มูลคนฺโธติ อาห ‘‘มูลวตฺถุโก คนฺโธ’’ติฯ มูลํ วตฺถุ เอตสฺสาติ มูลวตฺถุโกฯ อิทานิ มูลํ คนฺธโยคโต คนฺโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘คนฺธสมฺปนฺนํ วา มูลเมว มูลคนฺโธ’’ติ อาหฯ ปจฺฉิโมเยเวตฺถ อตฺถวิกปฺโป ยุตฺตตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หิ คนฺโธ’’ติอาทิมาหฯ วสฺสิกปุปฺผาทีนนฺติ สุมนปุปฺผาทีนํฯ
คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. จูฬนิกาสุตฺตวณฺณนา
๘๑. ทสเม อรุณวติสุตฺตนฺตอฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา อโหสิ อรุณวา นามฯ รญฺโญ โข ปน, ภิกฺขเว, อรุณวโต อรุณวตี นาม ราชธานี อโหสิฯ อรุณวติํ โข ปน, ภิกฺขเว, ราชธานิํ สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปนิสฺสาย วิหาสิฯ สิขิสฺส พฺรหฺมสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๑.๑๘๕) อาคตสฺส อรุณวติสุตฺตนฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ อติปฺปโคติ อติวิย ปโค, อติวิย ปาโตติ อตฺโถ, น ตาว กุเลสุ ภตฺตํ นิฏฺฐาตีติ วุตฺตํ โหติฯ
อุชฺฌายนฺตีติ อวฌายนฺติ, เหฏฺฐา กตฺวา จินฺเตนฺติ, ลามกโต จินฺเตนฺติฯ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวาติ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ, สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) นเยน อาคตํ อเนกปฺปการํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวาฯ สหสฺสิโลกธาตุนฺติ จกฺกวาฬสหสฺสํฯ คาถาทฺวยํ อภาสีติ เถโร กิร ‘‘กถํ เทสิตา โข ธมฺมเทสนา สพฺเพสํ ปิยา มนาปา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สพฺเพปิ ปาสณฺฑา สพฺเพ เทวมนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน สมเย ปุริสการํ วณฺณยนฺติ, วีริยสฺส อวณฺณวาที นาม นตฺถิ, วีริยปฺปฏิสํยุตฺตํ กตฺวา เทเสสฺสามิฯ เอวมสฺส ธมฺมเทสนา สพฺเพสํ ปิยา ภวิสฺสติ มนาปา’’ติ ญตฺวา ตีสุ ปิฏเกสุ วิจินิตฺวา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๖) อิทํ คาถาทฺวยํ อภาสิฯ
กิํ อาโลโก อยนฺติ กสฺส นุ โข อยํ อาโลโกติฯ วิจินนฺตานนฺติ จินฺเตนฺตานํฯ สพฺเพติ โลกธาตุยํ สพฺเพ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โอสฏาย ปริสายาติ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สโมสฏาย ปริมิตปริจฺฉินฺนาย ปริสายฯ อตฺโถปิ เนสํ ปากโฏ อโหสีติ น เกวลํ เต สทฺทเมว อสฺโสสุํ, อถ โข อตฺโถปิ เตสํ ปกติสวนูปจาเร วิย ปากโฏ อโหสิฯ เตน สหสฺสํ โลกธาตุํ วิญฺญาเปตีติ อธิปฺปาโยฯ
ปริหรนฺตีติ สิเนรุํ ทกฺขิณโต กตฺวา ปริวตฺเตนฺติฯ วิโรจมานาติ อตฺตโน ชุติยา ทิพฺพมานา, โสภมานา วาฯ ตาว สหสฺสธา โลโกติ ยตฺตโก จนฺทิมสูริเยหิ โอภาสิยมาโน โลกธาตุสงฺขาโต เอเกโก โลโก, ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสธา โลโก, อิมินา จกฺกวาเฬน สทฺธิํ จกฺกวาฬสหสฺสนฺติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนสา อานีตาติ เอสา จูฬนิกา โลกธาตุ มชฺฌิมิกาย โลกธาตุยา ปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ ทฺวิสหสฺสิโลกธาตุยา ปริมาณทสฺสนตฺถํฯ
สหสฺสิโลกธาตุยา สหสฺสี ทฺวิสหสฺสิโลกธาตุ, สา จกฺกวาฬคณนาย ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณาฯ เตนาห ‘‘สหสฺสจกฺกวาฬานิ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา’’ติอาทิฯ กมฺปนเทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สห โยคกฺเขมํ ฐานํ ชาติกฺเขตฺตํฯ ตตฺตกาย เอว ชาติกฺเขตฺตภาโว ปฏิสนฺธิคฺคหณาทีนํ สตฺตนฺนํเยว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนสฺส ลพฺภนโตฯ
สหสฺสํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกนฺติอาทินา มชฺฌิมิกาย โลกธาตุยา สหสฺสํ ติสหสฺสิโลกธาตุ, สาเยว จ มหาสหสฺสิโลกธาตูติ ทสฺเสติฯ สรเสเนว อาณาปวตฺตนํ อาณากฺเขตฺตํ, ยํ เอกชฺฌํ สํวฏฺฏติ วิวฏฺฏติ จฯ อาณา ผรตีติ ตนฺนิวาสิเทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน วตฺตติ, ตญฺจ โข เกวลํ พุทฺธานุภาเวเนว, อธิปฺปายวเสน จ ปน ‘‘ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๑) วจนโต พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิ, วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิฯ วิสโมติ สูริยุคฺคมนาทีนํ วิสมภาวโต วิสโมฯ เตเนวาห ‘‘เอกสฺมิํ ฐาเน สูริโย อุคฺคโต โหตี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
จูฬนิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อานนฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ