(๑๐) ๕. โลณกปลฺลวคฺโค
๑. อจฺจายิกสุตฺตวณฺณนา
๙๓. ปญฺจมสฺส ปฐเม อติปาติกานีติ สีฆํ ปวตฺเตตพฺพานิฯ กรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสเก อนียสทฺโท ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อวสฺสกิจฺจานี’’ติฯ นิกฺขนฺตเสตงฺกุรานีติ พีชโต นิกฺขนฺตเสตงฺกุรานิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
อจฺจายิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปวิเวกสุตฺตวณฺณนา
๙๔. ทุติเย สาเณหิ วาเกหิ นิพฺพตฺติตานิ สาณานิฯ มิสฺสสาณานิ มสาณานิ น ภงฺคานิฯ เอรกติณาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อกฺกมกจิกทลิวากาทีนํ สงฺคโหฯ เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ ‘‘ฉวทุสฺสานี’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติฯ กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ปญฺจ ทุสฺสีลฺยานีติ ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจฯ จตฺตาโร อาสวาติ กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวาฯ สีลคฺคปฺปตฺโตติ สีเลน, สีลสฺส วา อคฺคปฺปตฺโตฯ
ปวิเวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สรทสุตฺตวณฺณนา
๙๕. ตติเย วิทฺเธติ ทูรีภูเตฯ ทูรภาโว จ อากาสสฺส วลาหกวิคเมน โหตีติ อาห ‘‘วลาหกวิคเมน ทูรีภูเต’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก’’ติ วุตฺตํฯ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโนติ อากาสํ อภิลงฺฆนฺโตฯ อิมินา ตรุณสูริยภาโว ทสฺสิโตฯ นาติทูโรทิเต หิ อาทิจฺเจ ตรุณสูริยสมญฺญาฯ ทุวิธเมวสฺส สํโยชนํ นตฺถีติ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยวเสน ทุวิธมฺปิ สํโยชนํ อสฺส ปฐมชฺฌานลาภิโน อริยสาวกสฺส นตฺถิฯ กสฺมา ปนสฺส อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนมฺปิ นตฺถีติ วุตฺตํฯ โอรมฺภาคิยสํโยชนานเมว เหตฺถ ปหานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิตรมฺปี’’ติอาทิ, อิตรํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนํ ปุน อิมํ โลกํ ปฏิสนฺธิวเสน อาเนตุํ อสมตฺถตาย นตฺถีติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ฌานลาภิโน หิ สพฺเพปิ อริยา พฺรหฺมโลกูปปนฺนา เหฏฺฐา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุทฺธํ อุทฺธํ อุปฺปชฺชนฺตาปิ เวหปฺผลํ อกนิฏฺฐํ ภวคฺคญฺจ ปตฺวา น ปุนญฺญตฺถ ชายนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนฺติฯ เตเนวาห ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต ฌานานาคามี นาม กถิโต’’ติฯ ฌานวเสน หิ เหฏฺฐา น อาคจฺฉตีติ ฌานานาคามีฯ
สรทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ปริสาสุตฺตวณฺณนา
๙๖. จตุตฺเถ ปจฺจยพาหุลฺลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนาฯ อวีตตณฺหตาย หิ ตํ ตํ ปริกฺขารชาตํ พหุํ ลนฺติ อาทิยนฺตีติ พหุลา, เต เอว พาหุลิกา ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๖; อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๘)ฯ เต ปจฺจยพาหุลฺลาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหนฺตีติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา นาม โหนฺติฯ สิกฺขาย อคารวภาวโต สิถิลํ อคาฬฺหํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกาฯ สิถิลนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ สิถิลสทฺเทน สมานตฺถสฺส สถลสทฺทสฺส วเสน สาถลิกาติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อวคมนฏฺเฐนาติ อโธคมนฏฺเฐน, โอรมฺภาคิยภาเวนาติ นิกฺขิตฺตธุราติ โอโรปิตธุรา อุชฺชิตุสฺสาหาฯ อุปธิวิเวโก นิพฺพานํฯ ทุวิธมฺปิ วีริยนฺติ กายิกํ เจตสิกญฺจ วีริยํฯ
ภณฺฑนํ ภณฺฑนชาตาฯ วิเสสนสฺส ปรนิปาตวเสน เจตํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาตวเสเนว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชาตภณฺฑนา’’ติ อาหฯ กลโห ชาโต เอเตสนฺติ กลหชาตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กลหสฺส ปุพฺพภาโคติ กลหสฺส เหตุภูตา ปฏิภาคา ตํสทิสี จ อนิฏฺฐกิริยาฯ หตฺถปรามาสาทิวเสนาติ กุชฺฌิตฺวา อญฺญมญฺญสฺส หตฺเถ คเหตฺวา ปลปนอจฺฉินฺทนาทิวเสนฯ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิรุทฺธวาทภูตํ วิวาทํ อาปนฺนาติ วิวาทปนฺนาฯ เตนาห ‘‘วิรุทฺธวาทํ อาปนฺนา’’ติฯ มุขสนฺนิสฺสิตตาย วาจา อิธ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ผรุสา วาจา มุขสตฺติโย’’ติฯ
สติปิ อุภเยสํ กลาปานํ ปรมตฺถโต เภเท ปจุรชเนหิ ปน ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตํ ขีโรทกสมฺโมทิตํ อจฺจนฺตเมตํ สํสฏฺฐํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ขีโรทกํ วิย ภูตา’’ติฯ ยถา ขีรญฺจ อุทกญฺจ อญฺญมญฺญํ สํสนฺทติ, วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปติ, เอวํ สามคฺคิวเสน เอกตฺตูปคตจิตฺตุปฺปาทาติ อตฺโถฯ เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา โอโลกนํ จกฺขูนิ วิย จกฺขูนิ นามาติ อาห ‘‘อุปสนฺเตหิ เมตฺตจกฺขูหี’’ติฯ ปิยภาวทีปกานิ หิ จกฺขูนิ ปิยจกฺขูนิฯ ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตีติ ปโมทปจฺจยพลวปีติมาหฯ ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ขุทฺทิกาทิเภเทน ปญฺจปฺปการา ปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติมนสฺสาติ ตาย ปีติยา ปีณิตมนสฺส, ปสฺสทฺธิอาวเหหิ อุฬาเรหิ ปีติเวเคหิ ตินฺตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ วิคตทรโถติ กิเลสปริฬาหานํ ทูรีภาเวน วูปสนฺตทรโถฯ
เกน อุทเกน ทาริโต ปพฺพตปฺปเทโสติ กตฺวา อาห ‘‘กนฺทโร นามา’’ติอาทิฯ อุทกสฺส ยถานินฺนํ ปวตฺติยา นทินิพฺพตฺตนภาเวน ‘‘นทิกุญฺโช’’ติปิ วุจฺจติฯ สาวฏฺฏา นทิโย ปทราฯ อฏฺฐ มาเสติ เหมนฺตคิมฺหอุตุวเสน อฏฺฐ มาเสฯ ขุทฺทกา อุทกวาหินิโย สาขา วิยาติ สาขาฯ ขุทฺทกโสพฺภา กุสุพฺภา โอการสฺส อุการํ กตฺวาฯ ยตฺถ อุปริ อุนฺนตปฺปเทสโต อุทกํ อาคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เจว สนฺทติ จ, เต ขุทฺทกนทิโยติ ปพฺพตปาทาทิโต นิกฺขนฺตา ขุทฺทกา นทิโยฯ
ปริสาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๗. ปฐมอาชานียสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๗-๙๙. ปญฺจเม อนุจฺฉวิโกติ รญฺโญ ปริภุญฺชนโยคฺโคฯ หตฺถปาทาทิองฺคสมตายาติ หตฺถปาทาทิอวยวสมตาย, รญฺโญ วา เสนาย องฺคภูตตฺตา รญฺโญ องฺคนฺติ วุจฺจติฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, อาหุตีติ อตฺถโต เอกนฺติ อาห ‘‘อาหุติสงฺขาตํ ปิณฺฑปาต’’นฺติฯ ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปิณฺฑปาตนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตํฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพานญฺหิ จีวราทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ อาหุนนฺติฯ ตํ อรหตีติ อาหุเนยฺโยฯ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ตสฺส มหปฺผลภาวกรณโต ปฏิคฺคณฺหิตุํ อนุจฺฉวิโกฯ
ปาหุนกภตฺตสฺสาติ ทิสวิทิสโต อาคตานํ ปิยมนาปานํ ญาติมิตฺตานํ อตฺถาย สกฺกาเร ปฏิยตฺตสฺส อาคนฺตุกภตฺตสฺสฯ ตญฺหิ ฐเปตฺวา เต ตถารูเป ปาหุนเก สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ, สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตฯ สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิฯ ตถา เหส เอกสฺมิํ พุทฺธนฺตเร วีติวตฺเต ทิสฺสติ, กทาจิ อสงฺขฺเยยฺเยปิ กปฺเป วีติวตฺเตฯ อพฺโพกิณฺณญฺจ ปิยมนาปตาทิกเรหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโตฯ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ, ปาหุนญฺจ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘ญาติมิตฺตา วิปฺปวุฏฺฐา น จิรสฺเสว สมาคจฺฉนฺติ, อนวฏฺฐิตา จ เตสุ ปิยมนาปตา, น เอวมริยสงฺโฆ, ตสฺมา สงฺโฆว ปาหุเนยฺโย’’ติฯ
ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทานํฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต ยสฺมา มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ
ปุญฺญตฺถิเกหิ อญฺชลิ กรณีโย เอตฺถาติ อญฺชลิกรณีโยฯ อุโภ เหตฺถ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพโลเกน กยิรมานํ อญฺชลิกมฺมํ อรหตีติ อญฺชลิกรณีโยฯ เตนาห ‘‘อญฺชลิปคฺคหณสฺส อนุจฺฉวิโก’’ติฯ
ยทิปิ ปาฬิยํ ‘‘อนุตฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, นตฺถิ อิโต อุตฺตรํ วิสิฏฺฐนฺติ หิ อนุตฺตรํ, สมมฺปิสฺส ปน นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสทิส’’นฺติ อาหฯ ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายติ รกฺขติ, ขิปนฺติ วปนฺติ เอตฺถ พีชานีติ วา เขตฺตํ, เกทาราทิ, เขตฺตํ วิย เขตฺตํ, ปุญฺญานํ เขตฺตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํฯ ยถา หิ รญฺโญ วา อมจฺจสฺส วา อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ
ปฐมอาชานียสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. โปตฺถกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐. อฏฺฐเม นโวติ นววายิโมฯ เตนาห ‘‘กรณํ อุปาทาย วุจฺจตี’’ติฯ วากมยวตฺถนฺติ สาณาทิวากสาฏกํฯ ทุพฺพณฺโณติ วิวณฺโณฯ ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ขรสมฺผสฺโสฯ อปฺปํ อคฺฆตีติ อปฺปคฺโฆฯ อติพหุํ อคฺฆนฺโต กหาปณคฺฆนโก โหติฯ ปริโภคมชฺฌิโมติ ปริโภคกาลวเสน มชฺฌิโมฯ โส หิ นวภาวํ อติกฺกมิตฺวา ชิณฺณภาวํ อปฺปตฺโต มชฺเฌ ปริโภคกาเลปิ ทุพฺพณฺโณ จ ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆเยว โหติฯ อติพหุํ อคฺฆนฺโต อฑฺฒํ อคฺฆติ, ชิณฺณกาเล ปน อฑฺฒมาสกํ วา กากณิกํ วา อคฺฆติฯ อุกฺขลิปริปุญฺฉนนฺติ กาฬุกฺขลิปริปุญฺฉนํฯ นโวติปิ อุปสมฺปทาย ปญฺจวสฺสกาลโต เหฏฺฐา ชาติยา สฏฺฐิวสฺโสปิ นโวเยวฯ ทุพฺพณฺณตายาติ สรีรวณฺเณนปิ คุณวณฺเณนปิ ทุพฺพณฺณตายฯ ทุสฺสีลสฺส หิ ปริสมชฺเฌ นิตฺเตชตาย สรีรวณฺโณปิ น สมฺปชฺชติ, คุณวณฺเณน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อฏฺฐกถายํ ปน สรีรวณฺเณน ทุพฺพณฺณตาปิ คุณวณฺณสฺส อภาเวน ทุพฺพณฺณตายาติ วุตฺตํฯ
เย โข ปนสฺสาติ เย โข ปน ตสฺส อุปฏฺฐากา วา ญาติมิตฺตาทโย วา เอตํ ปุคฺคลํ เสวนฺติฯ เตสนฺติ เตสํ ปุคฺคลานํ ฉ สตฺถาเร เสวนฺตานํ มชฺฌิโมติ ปญฺจวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย ยาว นววสฺสกาลา มชฺฌิโม นามฯ เถโรติ ทสวสฺสโต ปฏฺฐาย เถโร นามฯ เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติฯ กิํ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ พาลสฺส ภณิเตน โก อตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ ตถารูปนฺติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส การณภูตํฯ
ตีหิ กปฺปาสอํสูหิ สุตฺตํ กนฺติตฺวา กตวตฺถนฺติ ตโย กปฺปาสอํสู คเหตฺวา กนฺติตสุตฺเตน วายิตํ สุขุมวตฺถํ, ตํ นววายิมํ อนคฺฆํ โหติ, ปริโภคมชฺฌิมํ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ สหสฺสานิ อคฺฆติ, ชิณฺณกาเล, อฏฺฐปิ ทสปิ สหสฺสานิ อคฺฆติฯ
เตสํ ตํ โหตีติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺธาทโย เสวนฺตา วิย ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติฯ สมฺมาสมฺพุทฺธญฺหิ เอกํ นิสฺสาย ยาวชฺชกาลา มุจฺจนกสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, ตถา สาริปุตฺตตฺเถรมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร อวเสเส จ อสีติ มหาสาวเก นิสฺสาย สคฺคคตสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, ยาวชฺชกาลา เตสํ ทิฏฺฐานุคติํ ปฏิปนฺนสตฺตานมฺปิ ปมาณํ นตฺถิเยวฯ อาเธยฺยํ คจฺฉตีติ ตสฺส มหาเถรสฺส ตํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ยถา คนฺธกรณฺฑเก กาสิกวตฺถํ อาธาตพฺพตํ ฐเปตพฺพตํ คจฺฉติ, เอวํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ หทเย จ อาธาตพฺพตํ ฐเปตพฺพตํ คจฺฉติฯ
โปตฺถกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. โลณกปลฺลสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑. นวเม ยถา ยถา กมฺมํ กโรตีติ เยน เยน ปกาเรน ปาณฆาตาทิปาปกมฺมํ กโรติฯ วิปากํ ปฏิสํเวทิยเตวาติ อวธารเณน กมฺมสิทฺธิยํ ตพฺพิปากสฺส อปฺปวตฺติ นาม นตฺถีติ ทีเปติฯ เตเนวาห ‘‘น หิ สกฺกา’’ติอาทิฯ เอวํ สนฺตนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณนิโรเธนาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปชฺชเนนฯ
‘‘อยมฺปิ ‘‘กายานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตาย ภาวนายา’’ติฯ ราคาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โทสโมหานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ราโค โข, อาวุโส, ปมาณกรโณ, โทโส ปมาณกรโณ, โมโห ปมาณกรโณ, เต ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๙) หิ วุตฺตํฯ
ยถา หิ ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณสฺส อุทกํ นาม โหติ, กาฬวณฺณํ โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตํ คมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺฐิํ วา รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาโททฺธรณมตฺตมฺปิ น โหติ, เอวเมว เอกจฺจสฺส ยาว ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ตํ ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, โสตาปนฺโน วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติฯ ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญายติฯ อิติ
ชาเปตุนฺติ ชินธนํ กาตุํฯ โสติ ราชา, มหามตฺโต วาฯ อสฺสาติ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ยาจนฺตสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
โลณกปลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปํสุโธวกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒. ทสเม อนีหตโทสนฺติ อนปนีตถูลกาฬกํฯ อนปนีตกสาวนฺติ อนปคตสุขุมกาฬกํฯ ปหฏมตฺตนฺติ อาหฏมตฺตํฯ
ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ จิตฺตเมว, วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตญฺจ ตโต จิตฺตโต อธิกํ จิตฺตนฺติ อธิจิตฺตนฺติ อาห ‘‘อธิจิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติฯ อนุยุตฺตสฺสาติ อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทนวเสน อุปฺปนฺนสฺส ปฏิพฺรูหนวเสน อนุ อนุ ยุตฺตสฺส, ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต จิตฺตสมฺปนฺโนติ ธมฺมจิตฺตสฺส สมนฺนาคตตฺตา สมฺปนฺนจิตฺโตฯ ปณฺฑิตชาติโกติ ปณฺฑิตสภาโวฯ
กาเม อารพฺภาติ วตฺถุกาเม อารพฺภฯ กามราคสงฺขาเตน วา กาเมน ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโกฯ พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโสฯ วิหิํสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหิํสนํ วา เตสํ เอตนฺติ วิหิํสา, ปเรสํ วิเหฐนากาเรน ปวตฺตสฺส กรุณาปฏิปกฺขสฺส ปาปธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ญาตเก อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิตกฺโกติ ญาตเก อารพฺภ เคหสฺสิตเปมวเสน อุปฺปนฺโน วิตกฺโกฯ ชนปทมารพฺภ อุปฺปนฺโน วิตกฺโกติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อโห วต มํ…เป.… อุปฺปนฺโน วิตกฺโกติ ‘‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุํ, น เหฏฺฐา กตฺวา มญฺเญยฺยุํ, ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ทสวิปสฺสนุปกฺกิเลสวิตกฺกาติ โอภาสาทิทสวิปสฺสนุปกฺกิเลเส อารพฺภ อุปฺปนฺนวิตกฺกาฯ
อวสิฏฺฐา ธมฺมวิตกฺกา เอตสฺสาติ อวสิฏฺฐธมฺมวิตกฺโก, วิปสฺสนาสมาธิฯ น เอกคฺคภาวปฺปตฺโต น เอกคฺคตํ ปตฺโตฯ เอกํ อุเทตีติ หิ เอโกทิ, ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตฺตา อคฺคํ เสฏฺฐํ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถฯ เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ, เอกสฺมิํ อารมฺมเณ สมาธานวเสน ปวตฺตจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ เอโกทิสฺส ภาโว เอโกทิภาโว, เอกคฺคตาเยตํ อธิวจนํฯ
นิยกชฺฌตฺตนฺติ อตฺตสนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํฯ โคจรชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิพฺพานํ อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘เอกสฺมิํ นิพฺพานโคจเรเยว ติฏฺฐตี’’ติฯ สุฏฺฐุ นิสีทตีติ สมาธิปฏิปกฺเข กิเลเส สนฺนิสีเทนฺโต สุฏฺฐุ นิสีทติฯ เอกคฺคํ โหตีติ อพฺยคฺคภาวปฺปตฺติยา เอกคฺคํ โหติฯ สมฺมา อาธิยตีติ ยถา อารมฺมเณ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ โหติ, เอวํ สมฺมา สมฺมเทว อาธิยติฯ
อภิญฺญา สจฺฉิกรณียสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อภิญฺญาย สจฺฉิกรณียสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อภิญฺญา’’ติ ย-การโลเปน ปน ปุน กาลกิริยานิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘อภิชานิตฺวา ปจฺจกฺขํ กาตพฺพสฺสา’’ติฯ อภิญฺญาย อิทฺธิวิธาทิญาเณน สจฺฉิกิริยํ อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิกํ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาตีติ เอตฺถ ปน ยสฺส ปจฺจกฺขํ อตฺถิ, โส สกฺขี, สกฺขิโน ภพฺพตา สกฺขิภพฺพตา, สกฺขิภวนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สกฺขี จ โส ภพฺโพ จาติ สกฺขิภพฺโพฯ อยญฺหิ อิทฺธิวิธาทีนํ ภพฺโพ ตตฺถ จ สกฺขีติ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตา, ตํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ
อภิญฺญาปาทกชฺฌานาทิเภเทติ เอตฺถ อภิญฺญาปาทา จ อภิญฺญาปาทกชฺฌานญฺจ อภิญฺญาปาทกชฺฌานานิฯ อาทิ-สทฺเทน อรหตฺตญฺจ อรหตฺตสฺส วิปสฺสนา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. ๒.๑๙๘) –
‘‘สติ สติอายตเนติ สติ สติการเณฯ กิญฺเจตฺถ การณํ? อภิญฺญา วา อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ วา, อวสาเน ปน อรหตฺตํ วา การณํ อรหตฺตสฺส วิปสฺสนา วาติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ
ยญฺหิ ตํ ตตฺร ตตฺร สกฺขิภพฺพตาสงฺขาตํ อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิ, ตสฺส อภิญฺญา การณํ ‘‘อาสวานํ ขยาติอาทิ เจตฺถ ผลสมาปตฺติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ
ปํสุโธวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. นิมิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓. เอกาทสเม นิมิตฺตานิฯ เตนาห ‘‘ตีณิ การณานี’’ติฯ กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ กาเลนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ กาลนฺติ จ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘กาเล กาเล’’ติฯ มนสิ กาตพฺพาติ จิตฺเต กาตพฺพา, อุปฺปาเทตพฺพาติ อตฺโถฯ อุปลกฺขิตสมาธานากาโร สมาธิเยว อิธ สมาธินิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘เอกคฺคตา หิ อิธ สมาธินิมิตฺตนฺติ วุตฺตา’’ติฯ ฐานํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยาติ เอตฺถ ฐานํ อตฺถีติ วจนเสโสฯ ตํ ภาวนาจิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺส สํวตฺตนสฺส การณํ อตฺถีติ อตฺโถฯ ตํ วา มนสิกรณํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส ฐานํ การณํ อตฺถีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘การณํ วิชฺชตี’’ติอาทิฯ ญาณชวนฺติ สงฺขาเรสุ อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตมานํ ปญฺญาชวํฯ
ยํ กิญฺจิ สุวณฺณตาปนโยคฺคองฺคารภาชนํ อิธ ‘‘อุกฺกา’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘องฺคารกปลฺล’’นฺติฯ สชฺเชยฺยาติ ยถา ตตฺถ ปกฺขิตฺตํ สุวณฺณํ ตปฺปติ, เอวํ ปฏิยาทิเยยฺยฯ อาลิมฺเปยฺยาติ อาทิเยยฺย, ชเลยฺยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ องฺคาเร…เป.… คาหาเปยฺยา’’ติฯ มูสาย วา ปกฺขิเปยฺยาติ ตตฺตเก วา ปกฺขิเปยฺยฯ อุปธาเรตีติ สลฺลกฺเขติฯ
นิมิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลณกปลฺลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ
๓. ตติยปณฺณาสกํ