(๑๒) ๒. อาปายิกวคฺโค
๑. อาปายิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔. ทุติยสฺส ปฐเม อปาเยสุ นิพฺพตฺตนสีลตาย อปายูปคา อาปายิกาติ อาห ‘‘อปายํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ อาปายิกา’’ติฯ อญฺเญ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมราชธานีสุ ‘‘พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ พฺรหฺมจาริปฏิรูปโก’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ ภิกฺขู’’ติ วตฺวา อุโปสถงฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโตฯ เตนาห ‘‘เตสํ วา…เป.… เอวํปฏิญฺโญ’’ติฯ อกฺโกสตีติ ‘‘อสฺสมโณสิ, สมณปฏิญฺโญสี’’ติอาทินา อกฺโกสติฯ ปริภาสตีติ ‘‘โส ตฺวํ ‘โหตุ, มุณฺฑกสมโณ อห’นฺติ มญฺญสิ, อิทานิ เต อสฺสมณภาวํ อาโรเปสฺสามี’’ติอาทินา วทนฺโต ปริภาสติฯ
กิเลสกาโมปิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยว, กิเลสกามวเสน จ เตสํ อสฺสาทนํ สิยาติ อาห ‘‘กิเลสกาเมน วตฺถุกาเม เสวนฺตสฺสา’’ติฯ กิเลสกาเมนาติ กรณตฺเถ กรณวจนํฯ นตฺถิ โทโสติ อสฺสาเทตฺวา วิสยปริโภเค นตฺถิ อาทีนโว, ตปฺปจฺจยา น โกจิ อนฺตราโยติ อธิปฺปาโยฯ ปาตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ปริภุญฺชนกตํ อุปคจฺฉติฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺพ-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถฯ ปิวิตพฺพตํ ปริภุญฺชิตพฺพตนฺติ เอตฺถาปิ กตฺตุวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
อาปายิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุลฺลภสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕. ทุติเย ปเรน กตสฺส อุปการสฺส อนุรูปปฺปวตฺติ อตฺตนิ กตํ อุปการํ อุปการโต ชานนฺโต เวทิยนฺโต กตญฺญู กตเวทีติ อาห ‘‘อิมินา มยฺหํ กต’’นฺติอาทิฯ
ทุลฺลภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อปฺปเมยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. ตติเย สุเขน เมตพฺโพติ ยถา ปริตฺตสฺส อุทกสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ, เอวเมว ‘‘อุทฺธโต’’ติอาทินา ยถาวุตฺเตหิ อคุณงฺเคหิ ทุกฺเขน เมตพฺโพติ ยถา มหาสมุทฺทสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ, เอวเมว ‘‘อนุทฺธโต’’ติอาทินา ทสฺสิเตหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ, ‘‘อนาคามี ปเมตุํ น สกฺโกตีติ ยถา อากาสสฺส น สกฺกา ปมาณํ คเหตุํ, เอวํ ขีณาสวสฺส, เตเนส ปเมตุํ น สกฺกาติ อปฺปเมยฺโยฯ
สาราภาเวน ตุจฺฉตฺตา นโฬ วิย นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘อุนฺนโฬติ อุคฺคตนโฬ’’ติ, อุฏฺฐิตตุจฺฉมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถ’’ติฯ มโน หิ เสยฺยสฺส เสยฺโยติ สทิโสติ จ ปวตฺติยา วิเสสโต ตุจฺโฉฯ จาปลฺเลนาติ จปลภาเวน, ตณฺหาโลลุปฺเปนาติ อตฺโถฯ มุขโรติ มุเขน ผรุโส, ผรุสวาโจติ อตฺโถฯ วิกิณฺณวาโจติ วิสฏวจโน สมฺผปฺปลาปิตาย อปริยนฺตวจโนฯ เตนาห ‘‘อสญฺญตวจโน’’ติ, ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนํ ปลาปีติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺเตกคฺคตารหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิรหิโต จณฺฑโสเต พทฺธนาวา วิย อนวฏฺฐิตกิริโยฯ ภนฺตจิตฺโตติ อนวฏฺฐิตจิตฺโต ปณฺณารุฬฺหวาลมิคสทิโสฯ วิวฏินฺทฺริโยติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย อสํวุตจกฺขาทิอินฺทฺริโยฯ
อปฺปเมยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อาเนญฺชสุตฺตวณฺณนา
๑๑๗. จตุตฺเถ สห พฺยยติ คจฺฉตีติ สหพฺโย, สหปวตฺตนโกฯ ตสฺส ภาโว สหพฺยตา, สหปวตฺตีติ อาห ‘‘สหภาวํ อุปปชฺชตี’’ติฯ ‘‘ยาวตกํ เตสํ เทวานํ อายุปฺปมาณํ, ตํ สพฺพํ เขเปตฺวา นิรยมฺปิ คจฺฉตี’’ติอาทิวจนโต อรูปภวโต จุตสฺส อปายูปปตฺติ วุตฺตา วิย ทิสฺสตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ภควโต อธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘สนฺธายภาสิตมิทํ วจน’’นฺติ ทีเปติ ‘‘นิรยาทีหิ อวิปฺปมุตฺตตฺตา’’ติอาทินาฯ น หิ ตสฺส อุปจารชฺฌานโต พลวตรํ อกุสลํ อตฺถีติฯ อิมินา ตโต จวนฺตานํ อุปจารชฺฌานเมว ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมนฺติ ทีเปติฯ อธิกํ อธิปฺปยาโส, สวิเสสํ อิติกตฺตพฺพกิริยาฯ เตนาห ‘‘อธิกปฺปโยโค’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
อาเนญฺชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. วิปตฺติสมฺปทาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๘. ปญฺจเม ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทตี’’ติฯ ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปติฯ เอส นโย ‘‘ยิฏฺฐํ หุต’’นฺติ เอตฺถาปิฯ มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํฯ ปเหณกสกฺกาโรติ ปาหุนกานํ กาตพฺพสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติฯ อิธโลเก ฐิตสฺสปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติฯ อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภวโยนิคติอาทีสุ ฐิตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ, ทฺวยวินาเสน วินสฺสนฺติฯ
ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จ ขนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถีติ วทตี’’ติฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย สยํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปเวเทนฺติ, เต นตฺถีติ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ อภาวํ ทีเปติฯ
วิปตฺติสมฺปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖-๗. อปณฺณกสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๙-๑๒๐. ฉฏฺเฐ ฉหิ ตเลหิ สมนฺนาคโต ปาสโกติ จตูสุ ปสฺเสสุ จตฺตาริ ตลานิ, ทฺวีสุ โกฏีสุ ทฺเว ตลานีติ เอวํ ฉหิ ตเลหิ สมนฺนาคโต ปาสกกีฬาปสุตานํ มณิสทิโส ปาสกวิเสโสฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ
อปณฺณกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ปฐมโสเจยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๑. อฏฺฐเม สุจิภาโวติ กิเลสาสุจิวิคเมน สุทฺธภาโว อสํกิลิฏฺฐภาโว, อตฺถโต กายสุจริตาทีนิฯ
ปฐมโสเจยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ทุติยโสเจยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. นวเม สมุจฺเฉทวเสน ปหีนสพฺพกายทุจฺจริตตาย กาเย, กาเยน วา สุจิ กายสุจิฯ เตนาห ‘‘กายทฺวาเร’’ติอาทิฯ โสเจยฺยสมฺปนฺนนฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสตฺตา ปริสุทฺธาย โสเจยฺยสมฺปตฺติยา อุเปตํฯ นินฺหาตา อคฺคมคฺคสลิเลน วิกฺขาลิตา ปาปา เอเตนาติ นินฺหาตปาปโก, ขีณาสโวฯ เตนาห ‘‘ขีณาสโวว กถิโต’’ติฯ
ทุติยโสเจยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. โมเนยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. ทสเม มุนิโน ภาวา โมเนยฺยานิ, เยหิ ธมฺเมหิ อุภยหิตมุนนโต มุนิ นาม โหติ, เต มุนิภาวกรา โมเนยฺยา ปฏิปทา ธมฺมา เอว วุตฺตาฯ มุนิโน วา เอตานิ โมเนยฺยานิ, ยถาวุตฺตธมฺมา เอวฯ ตตฺถ ยสฺมา กาเยน อกตฺตพฺพสฺส อกรณํ, กตฺตพฺพสฺส จ กรณํ กายโมเนยฺยํ นามฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธกายสุจริตมฺปิ กายโมเนยฺย’’นฺติอาทินา (มหานิ. ๑๔) ปาฬิ อาคตาฯ อิธาปิ เตเนว ปาฬินเยน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติวิธกายทุจฺจริตปฺปหานํ กายโมเนยฺยํ นามา’’ติอาทิมาหฯ
อิทานิ ‘‘วจีโมเนยฺเยปิ เอเสว นโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โจปนวาจญฺเจว สทฺทวาจญฺจ อารพฺภ ปวตฺตา ปญฺญา วาจารมฺมเณ ญาณํฯ ตสฺสา วาจาย สมุทยาทิโต ปริชานนํ วาจาปริญฺญาฯ
‘‘กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจฺจริตํ, มนารมฺมเณ ญาณํ, มนปริญฺญา, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค, มนสฺมิํ ฉนฺทราคสฺส ปหานํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺย’’นฺติ อิมาย ปาฬิยา อาคตนเยน อตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘มโนโมเนยฺเยปิ อิมินาว นเยน อตฺถํ ญตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จ เอกาสีติวิธํ โลกิยจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตญาณํ มนารมฺมเณ ญาณํฯ ตสฺส สมุทยาทิโต ปริชานนํ มนปริญฺญาติ อยํ วิเสโสฯ
โมเนยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อาปายิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ