(๙) ๔. ธมฺมวคฺควณฺณนา
๘๘. จตุตฺถสฺส ปฐเม ผลสมาธีติ จตูสุปิ อริยผเลสุ สมาธิฯ ตถา ผลปญฺญา เวทิตพฺพาฯ
๘๙. ทุติเย สมฺปยุตฺตธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโหฯ น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโปฯ
๙๐. ตติเย นมนฏฺเฐน นามํฯ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ สมฺมสนจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา’’ตฺเวว วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ธมฺม-โกฏฺฐาสปริจฺเฉทญาณํ นาม กถิต’’นฺติฯ
๙๑. จตุตฺเถ วิชฺชาฯ วิมุจฺจนฏฺเฐน วิมุตฺติฯ
๙๒. ปญฺจเม ภวทิฏฺฐิฯ วิภโว นาม อุจฺเฉโท วินาสนฏฺเฐน, วิภววเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิฯ อุตฺตานตฺถาเนว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ
๙๕. อฏฺฐเม ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ทุพฺพจสฺส ปุคฺคลสฺส อนาทริยวเสน ปวตฺตา เจตนาฯ ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตาฯ ตสฺส ภาโวติ จ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โทวจสฺสสฺส อตฺถิภาโว, อตฺถโต โทวจสฺสเมวฯ วิตฺถารโต ปเนสา ‘‘ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสาย’’นฺติ อภิธมฺเม อาคตาฯ สา อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหติฯ จตุนฺนํ วา ขนฺธานํ เอเตนากาเรน ปวตฺตานํ เอตํ อธิวจนนฺติ วทนฺติฯ
ปาปโยคโต ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ วิตฺถารโต ปเนสา ‘‘ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญาฯ ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา’’ติ (ธ. ส. ๑๓๓๓) เอวํ อาคตาฯ สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ยาย หิ เจตนาย ปุคฺคโล ปาปสมฺปวงฺโก นาม โหติ, สา เจตนา จตฺตาโรปิ วา อรูปิโน ขนฺธา ตทาการปฺปวตฺตา ปาปมิตฺตตาฯ
๙๖. นวเม สุขํ วโจ เอตสฺมิํ ปทกฺขิณคาหิมฺหิ อนุโลมสาเต สาทเร ปุคฺคเลติ สุพฺพโจติอาทินา, กลฺยาณา สทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโตติอาทินา วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๙๗. ทสเม ปถวีธาตุอาทโย สุขธาตุกามธาตุอาทโย จ เอตาสฺเวว อนฺโตคธาติ เอตาสุ โกสลฺเล ทสฺสิเต ตาสุปิ โกสลฺลํ ทสฺสิตเมว โหตีติ ‘‘อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติ วุตฺตํฯ ธาตูติ ชานนนฺติ อิมินา อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สภาวปริจฺเฉทิกา สวนธารณสมฺมสนปฺปฏิเวธปญฺญา วุตฺตาฯ ตตฺถ ธาตูนํ สวนธารณปญฺญา สุตมยา, อิตรา ภาวนามยาฯ ตตฺถาปิ สมฺมสนปญฺญา โลกิยา มนสิการกุสลตาฯ อฏฺฐารสนฺนํเยว
๙๘. เอกาทสเม อาปตฺติโยว อาปตฺติกฺขนฺธาฯ ตา ปน อนฺตราปตฺตีนํ อคฺคหเณน ปญฺจ, ตาสํ คหเณน สตฺต โหนฺตีติ อาห ‘‘ปญฺจนฺนญฺจ สตฺตนฺนญฺจ อาปตฺติกฺขนฺธาน’’นฺติฯ ชานนนฺติ ‘‘อิมา อาปตฺติโย, เอตฺตกา อาปตฺติโย, เอวญฺจ ตาสํ อาปชฺชนํ โหตี’’ติ ชานนํฯ เอวํ ติปฺปกาเรน ชานนปญฺญา หิ อาปตฺติกุสลตา นามฯ อาปตฺติโต วุฏฺฐาปนปฺปโยคตาย กมฺมภูตา วาจา กมฺมวาจา, ตถาภูตา อนุสฺสาวนวาจาฯ ‘‘อิมาย กมฺมวาจาย อิโต อาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติ, โหนฺตญฺจ ปฐเม, ตติเย วา อนุสฺสาวเน ยฺย-การํ ปตฺเต, ‘สํวริสฺสามี’ติ วา ปเท ปริโยสิเต โหตี’’ติ เอวํ ตํ ตํ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานปริจฺเฉทชานนปญฺญา อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ วุฏฺฐานนฺติ จ ยถาปนฺนาย อาปตฺติยา ยถา ตถา อนนฺตรายตาปาทนํฯ เอวํ วุฏฺฐานคฺคหเณเนว เทสนายปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ
ธมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ