ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
องฺคุตฺตรนิกาเย
อฏฺฐกนิปาต-อฏฺฐกถา
๑. ปฐมปณฺณาสกํ
๑. เมตฺตาวคฺโค
๑. เมตฺตาสุตฺตวณฺณนา
๑. อฏฺฐกนิปาตสฺส อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตายฯ ภาวิตายาติ วฑฺฒิตายฯ พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตายฯ ยานิกตายาติ ยุตฺตยานสทิสกตายฯ วตฺถุกตายาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตายฯ อนุฏฺฐิตายาติ ปจฺจุปฏฺฐิตายฯ ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย อุปจิตายฯ สุสมารทฺธายาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธาย สุกตายฯ อานิสํสาติ คุณาฯ สุขํ สุปตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เอกาทสกนิปาเต วกฺขามฯ
อปฺปมาณนฺติ ตนู สํโยชนา โหนฺติ, ปสฺสโต อุปธิกฺขยนฺติ เมตฺตาปทฏฺฐานาย วิปสฺสนาย อนุกฺกเมน อุปธิกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ทส สํโยชนา ปหียนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตนู สํโยชนา โหนฺตีติ ปฏิฆญฺเจว ปฏิฆสมฺปยุตฺตสํโยชนา จ ตนุกา โหนฺติฯ ปสฺสโต อุปธิกฺขยนฺติ เตสํเยว กิเลสูปธีนํ ขยสงฺขาตํ เมตฺตํ อธิคมวเสน ปสฺสนฺตสฺสฯ กุสลี เตน โหตีติ เตน เมตฺตายเนน กุสโล โหติฯ สตฺตสณฺฑนฺติ วิเชตฺวาติ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมเนว วิชินิตฺวาฯ ราชิสโยติ อิสิสทิสา ธมฺมิกราชาโนฯ ยชมานาติ ทานานิ ททมานาฯ อนุปริยคาติ วิจริํสุฯ
อสฺสเมธนฺติอาทีสุ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ, ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ, วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกํ ภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสงฺคณฺหเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตฺวา วิย ฐเปติ, ตสฺมา สมฺมาปาสนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต, มาตุลา’’ติอาทินา นเยน ปน สณฺหวาจาภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, ปิยวาจาติ อตฺโถฯ เอวํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ, ผีตญฺจ, พหุอนฺนปานํ, เขมํ, นิรพฺพุทํฯ มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรา วิหรนฺติฯ อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติฯ อยํ โปราณิกา ปเวณิฯ
อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ อสฺสเมธํ ปุริสเมธนฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุฯ เตสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺติ วเธนฺตีติ อสฺสเมโธฯ ทฺวีหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส เอกสฺมิํ ปจฺฉิมทิวเสเยว สตฺตนวุติปญฺจปสุสตฆาตภิํสนสฺส ฐเปตฺวา ภูมิญฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธฯ จตูหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมฺมเมตฺถ ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโสฯ ทิวเส ทิวเส ยุคจฺฉิคฺคเฬ วาชเปยฺโยฯ เอเกน ปริยญฺเญน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬฯ นวหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส
กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสินฺติ เต สพฺเพปิ มหายาคา เอกสฺส เมตฺตาจิตฺตสฺส วิปากมหนฺตตาย โสฬสิํ กลํ น อคฺฆนฺติ, โสฬสมํ ภาคํ น ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ น ชินาตีติ น อตฺตนา ปรสฺส ชานิํ กโรติฯ น ชาปเยติ น ปเรน ปรสฺส ชานิํ กาเรติฯ เมตฺตํโสติ เมตฺตายมานจิตฺตโกฏฺฐาโส หุตฺวาฯ สพฺพภูตานนฺติ สพฺพสตฺเตสุฯ เวรํ ตสฺส น เกนจีติ ตสฺส เกนจิ สทฺธิํ อกุสลเวรํ วา ปุคฺคลเวรํ วา นตฺถิฯ
๒. ปญฺญาสุตฺตวณฺณนา
๒. ทุติเย อาทิพฺรหฺมจริยิกายาติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตายฯ ปญฺญายาติ วิปสฺสนายฯ ครุฏฺฐานิยนฺติ คารวุปฺปตฺติปจฺจยภูตํ ครุภาวนียํฯ ติพฺพนฺติ พหลํฯ ปริปุจฺฉตีติ อตฺถปาฬิอนุสนฺธิปุพฺพาปรํ ปุจฺฉติฯ ปริปญฺหตีติ ปญฺหํ กโรติ, อิทญฺจิทญฺจ ปฏิปุจฺฉิสฺสามีติ วิตกฺเกติฯ ทฺวเยนาติ ทุวิเธนฯ อนานากถิโกติ อนานตฺตกถิโก โหติฯ อติรจฺฉานกถิโกติ นานาวิธํ ติรจฺฉานกถํ น กเถติฯ อริยํ วา ตุณฺหีภาวนฺติ อริยตุณฺหีภาโว นาม จตุตฺถชฺฌานํ, เสสกมฺมฏฺฐานมนสิกาโรปิ วฏฺฏติฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพกํ ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพกํ ปสฺสติฯ ปิยตฺตายาติ ครุตฺตายาติ ครุภาวตฺถายฯ ภาวนายาติ ภาวนตฺถาย คุณสมฺภาวนาย วาฯ สามญฺญายาติ สมณธมฺมตฺถายฯ เอกีภาวายาติ นิรนฺตรภาวตฺถายฯ
๓-๔. อปฺปิยสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๓-๔. ตติเย อปฺปิยปสํสีติ อปฺปิยชนสฺส ปสํสโก วณฺณภาณีฯ ปิยครหีติ ปิยชนสฺส อนวญฺญตฺติกาโมติ ‘‘อโห วต มํ อญฺเญน อวชาเนยฺยุ’’นฺติ อนวชานนกาโมฯ อกาลญฺญูติ กถากาลํ น ชานาติ, อกาเล กเถติฯ อสุจีติ อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโตฯ
๕. ปฐมโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๕. ปญฺจเม โลกสฺส ธมฺมาติ โลกธมฺมาฯ เอเตหิ มุตฺตา นาม นตฺถิ, พุทฺธานมฺปิ โหนฺติฯ เตเนวาห – โลกํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุพนฺธนฺติ นปฺปชหนฺติ โลโก จ อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตีติ อยญฺจ โลโก เอเต อนุพนฺธติ น ปชหติ, เตหิ ธมฺเมหิ น นิวตฺตตีติ อตฺโถฯ
ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโตเยวาติ เวทิตพฺโพฯ อยสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อเวกฺขติ วิปริณามธมฺเมติ ‘‘วิปริณามธมฺมา อิเม’’ติ เอวํ อเวกฺขติฯ วิธูปิตาติ ปทญฺจ ญตฺวาติ นิพฺพานปทํ ชานิตฺวาฯ สมฺมปฺปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ คโต นิปฺผตฺติํ มตฺถกํ ปตฺโต, นิพฺพานปทํ ญตฺวาว ตํ ปารํ คตภาวํ สมฺมปฺปชานาตีติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ
๖. ทุติยโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๖. ฉฏฺเฐ โก วิเสโสติ กิํ วิเสสการณํฯ โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปฺปโยโคฯ ปริยาทายาติ คเหตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวาฯ อิธาปิ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ
๗. เทวทตฺตวิปตฺติสุตฺตวณฺณนา
๗. สตฺตเม อจิรปกฺกนฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา น จิรปกฺกนฺเตฯ อารพฺภาติ อาคมฺม ปฏิจฺจ สนฺธายฯ อตฺตวิปตฺตินฺติ อตฺตโน วิปตฺติํ วิปนฺนาการํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อภิภุยฺยาติ อภิภวิตฺวา มทฺทิตฺวาฯ
๘. อุตฺตรวิปตฺติสุตฺตวณฺณนา
๘. อฏฺฐเม วฏชาลิกายนฺติ เอวํนามเก วิหาเรฯ โส กิร วฏวเน นิวิฏฺฐตฺตา วฏชาลิกาติ สงฺขํ คโตฯ ปาตุรโหสีติ อิมมตฺถํ เทวรญฺโญ อาโรเจสฺสามีติ คนฺตฺวา ปากโฏ อโหสิฯ อาทิพฺรหฺมจริยโกติ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูโตฯ
๙. นนฺทสุตฺตวณฺณนา
๙. นวเม กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโตฯ พลวาติ ถามสมฺปนฺโนฯ ปาสาทิโกติ ติพฺพราโคติ พหลราโคฯ กิมญฺญตฺราติอาทีสุ อยมตฺโถ – กิํ อญฺเญน การเณน อิติห ตตฺถาติ เอวํ ตตฺถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ
๑๐. การณฺฑวสุตฺตวณฺณนา
๑๐. ทสเม อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรตีติ อญฺเญน การเณน วจเนน วา อญฺญํ การณํ วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติฯ พหิทฺธา กถํ อปนาเมตีติ พาหิรโต อญฺญํ อาคนฺตุกกถํ โอตาเรติฯ อปเนยฺเยโสติ อปเนยฺโย นีหริตพฺโพ เอสฯ สมณทูสีติ สมณทูสโกฯ สมณปลาโปติ วีหีสุ วีหิปลาโป วิย นิสฺสารตาย สมเณสุ สมณปลาโปฯ สมณการณฺฑโวติ สมณกจวโรฯ พหิทฺธา นาเสนฺตีติ พหิ นีหรนฺติฯ ยวกรเณติ ยวเขตฺเตฯ ผุณมานสฺสาติ อุจฺเจ ฐาเน ฐตฺวา มหาวาเต โอปุนิยมานสฺสฯ อปสมฺมชฺชนฺตีติ ททฺทรนฺติ ททฺทรสทฺทํฯ
สํวาสายนฺติ สํวาเสน อยํฯ วิชานาถาติ ชาเนยฺยาถฯ สนฺตวาโจติ สณฺหวาโจฯ ชนวตีติ ชนมชฺเฌฯ รโห กโรติ กรณนฺติ กรณํ วุจฺจติ ปาปกมฺมํ, ตํ รโห ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา สํสปฺปี จ มุสาวาทีติ สํสปฺปิตฺวา มุสาวาที, มุสา ภณนฺโต สํสปฺปติ ผนฺทตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ
เมตฺตาวคฺโค ปฐโมฯ