(๙) ๔. เถรวคฺโค
๑-๓. วาหนสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๑-๘๓. จตุตฺถสฺส วิมริยาทีกเตนาติ กิเลสมริยาทํ ภินฺทิตฺวา วิมริยาทํ กเตนฯ ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ตติเย โน จ ปยิรุปาสิตาติ น อุปฏฺฐาติฯ
๔. พฺยากรณสุตฺตวณฺณนา
๘๔. จตุตฺเถ ฌายี สมาปตฺติกุสโลติ ฌาเนหิ จ สมฺปนฺโน สมาปตฺติยญฺจ เฉโกฯ อิรีณนฺติ ตุจฺฉภาวํฯ วิจินนฺติ คุณวิจินตํ นิคฺคุณภาวํฯ อถ วา อิรีณสงฺขาตํ อรญฺญํ วิจินสงฺขาตํ มหาคหนญฺจ อาปนฺโน วิย โหติฯ อนยนฺติ อวฑฺฒิํฯ พฺยสนนฺติ วินาสํฯ อนยพฺยสนนฺติ อวฑฺฒิวินาสํฯ กิํ นุ โขติ เกน การเณนฯ
๕-๖. กตฺถีสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๕-๘๖. ปญฺจเม กตฺถี โหติ วิกตฺถีติ กตฺถนสีโล โหติ วิกตฺถนสีโล, วิวฏํ กตฺวา กเถติฯ น สนฺตตการีติ น สตตการีฯ ฉฏฺเฐ อธิมานิโกติ อนธิคเต อธิคตมาเนน สมนฺนาคโตฯ อธิมานสจฺโจติ อธิคตมานเมว สจฺจโต วทติฯ
๗. นปฺปิยสุตฺตวณฺณนา
๘๗. สตฺตเม อธิกรณิโก โหตีติ อธิกรณการโก โหติฯ น ปิยตายาติ น ปิยภาวายฯ น ครุตายาติ น ครุภาวายฯ น สามญฺญายาติ น สมณธมฺมภาวายฯ น เอกีภาวายาติ น นิรนฺตรภาวายฯ ธมฺมานํ น นิสามกชาติโกติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ น นิสามนสภาโว น อุปธารณสภาโวฯ น ปฏิสลฺลาโนติ น ปฏิสลฺลีโนฯ สาเฐยฺยานีติ สฐภาโวฯ กูเฏยฺยานีติ กูฏภาโวฯ ชิมฺเหยฺยานีติ น อุชุภาวาฯ วงฺเกยฺยานีติ วงฺกภาวาฯ
๘. อกฺโกสกสุตฺตวณฺณนา
๘๘. อฏฺฐเม อกฺโกสกปริภาสโก อริยูปวาที สพฺรหฺมจารินนฺติ เอตฺถ สพฺรหฺมจาริปทํ อกฺโกสกปริภาสกปเทหิ โยเชตพฺพํ ‘‘อกฺโกสโก สพฺรหฺมจารีนํ, ปริภาสโก สพฺรหฺมจารีน’’นฺติฯ อริยานํ ปน คุเณ ฉินฺทิสฺสามีติ อนฺติมวตฺถุนา อุปวทนฺโต อริยูปวาที นาม โหติฯ สทฺธมฺมสฺส น โวทายนฺตีติ สิกฺขาตฺตยสงฺขาตา สาสนสทฺธมฺมา อสฺส โวทานํ น คจฺฉนฺติฯ โรคาตงฺกนฺติ เอตฺถ โรโคว กิจฺฉาชีวิตภาวกรเณน อาตงฺโกติ เวทิตพฺโพฯ
๙. โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา
๘๙. นวเม โกกาลิโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โกยํ โกกาลิโก, กสฺมา จ อุปสงฺกมิ? อยํ กิร โกกาลิกรฏฺเฐ โกกาลิกนคเร โกกาลิกเสฏฺฐิสฺส ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา ปิตรา การิเต วิหาเร วสติ จูฬโกกาลิโกติ นาเมน, น ปน เทวทตฺตสฺส สิสฺโสฯ โส หิ พฺราหฺมณปุตฺโต
โกกาลิโก
ภควา ตํ ตุริตตุริตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว อาวชฺเชนฺโต อญฺญาสิ ‘‘อยํ อคฺคสาวเก อกฺโกสิตุกาโม อาคโต, สกฺกา นุ โข ปฏิเสเธตุ’’นฺติฯ ตโต ‘‘น สกฺกา ปฏิเสเธตุํ, เถเรสุ อปรชฺฌิตฺวา อาคโต, เอกํเสน ปน ปทุมนิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนปิ นาม ครหนฺตํ สุตฺวา น นิเสเธตี’’ติ วาทโมจนตฺถํ อริยูปวาทสฺส จ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ มา เหวนฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิเสเธสิฯ ตตฺถ มา เหวนฺติ มา เอวํ อภณิฯ สทฺธายิโกติ สทฺธาย อาคมกโร ปสาทาวโห, สทฺธาตพฺพวจโน วาฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพวจโนฯ
ปกฺกามีติ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ ปกฺกนฺตสฺส สโต นจิเรเนวฯ สพฺโพ กาโย ผุโฏ อโหสีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โอกาสํ อวชฺเชตฺวา สกลสรีรํ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตาหิ ปีฬกาหิ อชฺโฌตฺถฏํ กลายมตฺติโยติ จณกมตฺติโยฯ เพลุวสลาฏุกมตฺติโยติ ตรุณเพลุวมตฺติโยฯ ปภิชฺชิํสูติ ภิชฺชิํสุฯ ตาสุ ภินฺนาสุ สกลสรีรํ ปนสปกฺกํ วิย อโหสิฯ โส ปกฺเกน คตฺเตน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก วิสคิลิโต มจฺโฉ วิย กทลิปตฺเตสุ นิปชฺชิฯ อถ ธมฺมสฺสวนตฺถํ อาคตาคตา
ตุรูติ โกกาลิกสฺส อุปชฺฌาโย ตุรุตฺเถโร นาม อนาคามิผลํ วตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ โส ภุมฺมฏฺฐเทวตา อาทิํ กตฺวา ‘‘อยุตฺตํ โกกาลิเกน กตํ อคฺคสาวเก อนฺติมวตฺถุนา อพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติ ปรมฺปราย พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตํ เปสลาติ ปิยสีลาฯ โกสิ ตฺวํ, อาวุโสติ นิสินฺนโกว กพรกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เอวมาหฯ ปสฺส ยาวญฺจ เต อิทํ อปรทฺธติ ยตฺตกํ ตยา อปรทฺธํ, อตฺตโน นลาเฏ มหาคณฺฑํ อปสฺสนฺโต สาสปมตฺตาย ปีฬกาย มํ โจเทตพฺพํ มญฺญสีติ อาหฯ
อถ นํ ‘‘อทิฏฺฐิปฺปตฺโต อยํ โกกาลิโก, คิลิตวิโส วิย น กสฺสจิ วจนํ น กริสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปุริสสฺส หีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุฐารีติ กุฐาริสทิสา ผรุสวาจาฯ ฉินฺทตีติ กุสลมูลสงฺขาเต มูเลเยว นิกนฺตติฯ นินฺทิยนฺติ นินฺทิตพฺพํ ทุสฺสีลปุคฺคลํฯ ปสํสตีติ อุตฺตมตฺเถ สมฺภาเวตฺวา ขีณาสโวติ วทติฯ ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโยติ โย วา ปสํสิตพฺโพ ขีณาสโว, ตํ อนฺติมวตฺถุนา โจเทนฺโต ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ วทติฯ วิจินาติ มุเขน โส กลินฺติ โส ตํ อปราธํ กลินา เตนาติ เตน อปราเธน สุขํ น วินฺทติฯ นินฺทิยปสํสาย หิ ปสํสิยนินฺทาย จ สมโกว วิปาโกฯ
สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนาติ สพฺเพน สเกน ธเนนปิ อตฺตนาปิ สทฺธิํ โย อกฺเขสุ ธนปราชโย นาม, อยํ อปฺปมตฺตโก อปราโธฯ โย สุคเตสูติ โย ปน สมฺมคฺคเตสุ ปุคฺคเลสุ จิตฺตํ ทูเสยฺย, อยํ จิตฺตปโทโสว ตโต กลิโต มหนฺตตโร กลิฯ
อิทานิ ตสฺส มหนฺตตรภาวํ ทสฺเสนฺโต สตํ สหสฺสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตํ สหสฺสานนฺติ ฉตฺติํสตีติ อปรานิ ฉตฺติํสติ นิรพฺพุทานิฯ ปญฺจ จาติ อพฺพุทคณนาย ปญฺจ อพฺพุทานิฯ ยมริยครหีติ ยํ อริเย ครหนฺโต นิรยํ อุปปชฺชติ, ตตฺถ เอตฺตกํ อายุปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ
กาลมกาสีติ อุปชฺฌาเย ปกฺกนฺเต กาลํ อกาสิฯ ปทุมนิรยนฺติ ปาฏิเยกฺโก ปทุมนิรโย นาม นตฺถิ, อวีจิมหานิรยสฺมิํเยว ปน ปทุมคณนาย ปจฺจิตพฺเพ เอกสฺมิํ ฐาเน นิพฺพตฺติฯ
วีสติขาริโกติ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา, โกสลรฏฺเฐ เอโก ปตฺโถ โหติฯ เตน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ ติลวาโหติ มาคธกานํ สุขุมติลานํ ติลสกฏํฯ อพฺพุโท นิรโยติ อพฺพุโท นาม ปาฏิเยกฺโก นิรโย นตฺถิ, อวีจิมฺหิเยว ปน อพฺพุทคณนาย ปจฺจิตพฺพฏฺฐานสฺเสตํ นามํฯ นิรพฺพุทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
วสฺสคณนาปิ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – ยเถว หิ สตํ สตสหสฺสานิ โกฏิ โหติ, เอวํ สตํ สตสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นาม โหติ, สตํ สตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นาม, สตํ สตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํ, สตํ สตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํ, สตํ สตสหสฺสนินฺนหุตานิ เอกํ อพฺพุทํ, ตโต วีสติคุณํ นิรพฺพุทํ, เอส นโย สพฺพตฺถาติฯ ทสมํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
เถรวคฺโค จตุตฺโถฯ