๔. ทานวคฺโค
๑-๔. ปฐมทานสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๑-๓๔. จตุตฺถสฺส อาสชฺชาติ ยสฺส เทติ, ตสฺส อาคมนเหตุ เตน สมาคมนิมิตฺตํฯ ภยาติ ภยเหตุฯ นนุ ภยํ นาม ลทฺธกามตาราคาทโย วิย เจตนาย อวิสุทฺธิกรํ, ตํ กสฺมา อิธ คหิตนฺติ? นยิทํ ตาทิสํ โวหารภยาทิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ อทายโก อการโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อทาสิ เมติ ยํ ปุพฺเพ กตํ อุปการํ จินฺเตตฺวา ทสฺสติ เมติ ปจฺจุปการาสีสาย ยํ ทียติ, ตํ สนฺธาย วทติฯ สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาเมตํ ปณฺฑิตปญฺญตฺตนฺติ สาธุสมาจาเร ฐตฺวา เทติฯ อลงฺการตฺถนฺติ อุปโสภนตฺถํฯ ทานญฺหิ ทตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปาโมชฺชปีติโสมนสฺสาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, โลภโทสอิสฺสามจฺเฉราทโยปิ วิทูรี ภวนฺติฯ อิทานิ ทานํ อนุกูลธมฺมปริพฺรูหเนน ปจฺจนีกธมฺมวิทูรีกรเณน จ ภาวนาจิตฺตสฺส อุปโสภนาย จ ปริกฺขาราย จ โหตีติ ‘‘อลงฺการตฺถญฺเจว ปริกฺขารตฺถญฺจ เทตี’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุํ กโรตี’’ติอาทิฯ มุทุจิตฺโต โหติ ลทฺธา ทายเก ‘‘อิมินา มยฺหํ สงฺคโห กโต’’ติ, ทาตาปิ ลทฺธริฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ จิตฺตํ มุทุํ กโรตี’’ติฯ
อทนฺตทมนนฺติ อทนฺตา อนสฺสวาปิสฺส ทาเนน ทนฺตา อสฺสวา โหนฺติ, วเส วตฺตนฺติฯ อทานํ ทนฺตทูสกนฺติ อทานํ ปุพฺเพ ทนฺตานํ อสฺสวานมฺปิ วิฆาตุปฺปาทเนน จิตฺตํ ทูเสติฯ อุนฺนมนฺติ ทายกา ปิยํวทา จ ปเรสํ ครุจิตฺตีการฏฺฐานตายฯ นมนฺติปฏิคฺคาหกา ทาเนน ปิยวาจาย จ ลทฺธสงฺคหาสงฺคาหกานํฯ
จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย สุปริสุทฺธตาย คุณวิเสสปจฺจยตาย จฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ
ปฐมทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ทานูปปตฺติสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ปญฺจเม ทานปจฺจยาติ ทานการณา, ทานมยปุญฺญสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ อตฺโถฯ อุปปตฺติโยติ มนุสฺเสสุ เทเวสุ จ นิพฺพตฺติโยฯ ฐเปตีติ เอกวารเมว อนุปฺปชฺชิตฺวา ยถา อุปริ เตเนวากาเรน ปวตฺตติ, เอวํ ฐเปติฯ ตเทว จสฺส อธิฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ วฑฺเฒตีติ พฺรูเหติ น หาเปติฯ วิมุตฺตนฺติ อธิมุตฺตํ, นินฺนํ โปณํ ปพฺภารนฺติ อตฺโถฯ วิมุตฺตนฺติ วา วิสฺสฏฺฐํฯ นิปฺปริยายโต อุตฺตริ นาม ปณีตํ มชฺเฌปิ หีนมชฺฌิมวิภาคสฺส ลพฺภนโตติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุปริมคฺคผลตฺถาย อภาวิต’’นฺติฯ สํวตฺตติ ตถาปณิหิตํ ทานมยํ จิตฺตํฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ตญฺจ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ตตฺรุปปตฺติยา วิพนฺธกรทุสฺสีลฺยาภาวทสฺสนปรํ ทฏฺฐพฺพํ, น ทานมยสฺส ปุญฺญสฺส เกวลสฺส ตํสํวตฺตนตาทสฺสนปรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมุจฺฉินฺนราคสฺสาติ สมุจฺฉินฺนกามราคสฺสฯ ตสฺส หิ ‘‘ทานมตฺเตเนวา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ ทานํ ตตฺถ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทานํ ปนา’’ติอาทิฯ ทาเนน มุทุจิตฺโตติ พทฺธาฆาเต เวริปุคฺคเลปิ อตฺตโน ทานสมฺปฏิจฺฉเนน มุทุภูตจิตฺโตฯ
ทานูปปตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปุญฺญกิริยวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ฉฏฺเฐ ปุชฺชภวผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, อตฺตโน สนฺตานํ ปุนนฺตีติ วา ปุญฺญานิ จ ตานิ เหตุปจฺจเยหิ กตฺตพฺพโต กิริยา จาติ ปุญฺญกิริยา, ตาเยว จ เตสํ เตสํ ปิยมนาปตาทิอานิสํสานํ วตฺถุภาวโต ปุญฺญกิริยวตฺถูนิฯ
อนุจฺฉินฺนภวมูลสฺส อนุคฺคหวเสน, ปูชาวเสน วา อตฺตโน เทยฺยธมฺมสฺส ปรสฺส ปริจฺจาคเจตนา ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ทานเมว ทานมยํฯ ปทปูรณมตฺตํ มย-สทฺโทฯ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. ๓.๓๐๕), อนฺนาทีสุ วา ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ
นิจฺจสีลอุโปสถสีลาทิวเสน ปญฺจ อฏฺฐ ทส วา สีลานิ สมาทิยนฺตสฺส ‘‘สีลปูรณตฺถํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ปพฺพชนฺตสฺส, มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ‘‘ปพฺพชิโต วตมฺหิ สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส, สทฺธาย ปาติโมกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส, ปญฺญาย จีวราทิเก ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, สติยา อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺส, วีริเยน อาชีวํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตเจตนา สีลติ, สีเลตีติ วา สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ
ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตสฺส, โสตํ…เป.… ฆานํ…เป.… ชิวฺหํ…เป.… กายํ…เป.… รูเป…เป.… ธมฺเม…เป.… จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํ…เป.… จกฺขุสมฺผสฺสํ ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ
เอกเมกญฺเจตฺถ ยถารหํ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ โหติฯ ตทตฺถํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตสฺส วจีกมฺมํฯ กายงฺคํ วาจงฺคญฺจ อโจเปตฺวา มนสา จินฺตยนฺตสฺส มโนกมฺมํฯ อนฺนาทีนิ เทนฺตสฺส จาปิ ‘‘อนฺนทานาทีนิ เทมี’’ติ วา, ทานปารมิํ อาวชฺเชตฺวา วา ทานกาเล ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติฯ ยถา หิ เกวลํ ‘‘อนฺนทานาทีนิ เทมี’’ติ ทานกาเล ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติ, เอวํ ‘‘อิทํ ทานมยํ สมฺมาสมฺโพธิยา ปจฺจโย โหตู’’ติ ทานปารมิํ อาวชฺเชตฺวา ทานกาเลปิ ทานสีเสเนว ปวตฺติตตฺตาฯ วตฺตสีเส ฐตฺวา ททนฺโต ‘‘เอตํ ทานํ นาม มยฺหํ
ปุญฺญกิริยวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗-๘. สปฺปุริสทานสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๗-๓๘. สตฺตเม วิเจยฺย เทตีติ เอตฺถ ทฺเว วิจินนานิ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ, ทกฺขิณาวิจินนญฺจฯ เตสุ วิปนฺนสีเล อิโต พหิทฺธา ปญฺจนวุติ ปาสณฺฑเภเท จ ทกฺขิเณยฺเย ปหาย สีลาทิคุณสมฺปนฺนานํ สาสเน ปพฺพชิตานํ ทานํ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ นามฯ ลามกลามเก ปจฺจเย อปเนตฺวา ปณีตปณีเต วิจินิตฺวา เตสํ ทานํ ทกฺขิณาวิจินนํ นามฯ เตนาห ‘‘อิมสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติอาทิฯ อฏฺฐเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ
สปฺปุริสทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙-๑๐. อภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๓๙-๔๐. นวเม ปุญฺญาภิสนฺทาติ ปุญฺญนทิโยฯ กุสลาภิสนฺทาติ กุสลานํ ปวาหาฯ สุขสฺสาหาราติ สุขปจฺจยาฯ อคฺคานีติ ญาตตฺตา อคฺคญฺญานิฯ จิรรตฺตํ ญาตตฺตา รตฺตญฺญานิฯ อริยานํ สาธูนํ วํสานีติ ญาตตฺตา วํสญฺญานิฯ โปราณานํ อาทิปุริสานํ เอตานีติ โปราณานิฯ สพฺพโส เกนจิปิ ปกาเรน สาธูหิ น กิณฺณานิ น ขิตฺตานิ ฉฑฺฑิตานีติ อสํกิณฺณานิฯ อยญฺจ นโย เนสํ ยถา อตีเต, เอวํ เอตรหิ อนาคเต จาติ อาห ‘‘อสํกิณฺณปุพฺพานิ น สํกิยนฺติ น สํกิยิสฺสนฺตี’’ติฯ ตโต เอว อปฺปฏิกุฏฺฐานิฯ น หิ กทาจิ วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา หิํสาทิปาปธมฺมํ อนุชานนฺติฯ อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทตีติ สพฺเพสุ อเวรนฺติ เวราภาวํฯ อพฺยาพชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตํฯ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ ทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ
อภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ