๔. เมฆิยวคฺโค
๑. เมฆิยสุตฺตวณฺณนา
๓๑. เมฆิยวคฺคสฺส จาลิกายนฺติ เอวํ นามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส ทฺวารฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สมนฺตโต จลปงฺกํ โหติ, ตํ จลปงฺกํ นิสฺสาย ฐิตตฺตา โอโลเกนฺตานํ จลมานํ วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา ‘‘จาลิกา’’ติ วุจฺจติฯ จาลิเก ปพฺพเตติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร เอโก ปพฺพโต, โสปิ สพฺพเสตตฺตา กาลปกฺขอุโปสเถ โอโลเกนฺตานํ จลมาโน วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา ‘‘จาลิกปพฺพโต’’ติ สงฺขํ คโตฯ ตตฺถ ภควโต มหนฺตํ วิหารํ การยิํสุ, ภควา ตทา ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา ตสฺมิํ จาลิกปพฺพตมหาวิหาเร วิหรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘จาลิกายํ วิหรติ จาลิเก ปพฺพเต’’ติฯ เมฆิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ อุปฏฺฐาโก โหตีติ ปริจารโก โหติฯ ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ อุปฏฺฐากา อนิพทฺธา อเหสุํ, เอกทา นาคสมาโล, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, ตทาปิ เมฆิยตฺเถโรว อุปฏฺฐาโกฯ เตนาห – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา เมฆิโย ภควโต อุปฏฺฐาโก โหตี’’ติฯ
ชนฺตุคามนฺติ เอวํ นามกํ ตสฺเสว วิหารสฺส อปรํ โคจรคามํฯ ‘‘ชตฺตุคาม’’นฺติปิ ปาโฐฯ กิมิกาฬายาติ กาฬกิมีนํ พหุลตาย ‘‘กิมิกาฬา’’ติ ลทฺธนามาย นทิยาฯ ชงฺฆวิหารนฺติ จิรนิสชฺชาย ชงฺฆาสุ อุปฺปนฺนกิลมถวิโนทนตฺถํ วิจรณํฯ ปาสาทิกนฺติ อวิรฬรุกฺขตาย สินิทฺธปตฺตตาย จ ปสฺสนฺตานํ ปสาทมาวหตีติ ปาสาทิกํฯ สนฺทจฺฉายตาย มนุญฺญํฯ อนฺโต ปวิฏฺฐานํ ปีติโสมนสฺสชนนฏฺเฐน จิตฺตํ รเมตีติ รมณียํฯ อลนฺติ ปริยตฺตํ, ยุตฺตนฺติปิ อตฺโถฯ ปธานตฺถิกสฺสาติ โยเคน ภาวนาย อตฺถิกสฺสฯ ปธานายาติ สมณธมฺมกรณายฯ อาคจฺเฉยฺยาหนฺติ อาคจฺเฉยฺยํ อหํฯ เถเรน กิร ปุพฺเพ ตํ ฐานํ อนุปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ รญฺญา เอว สตา อนุภูตํ อุยฺยานํ อโหสิ, เตนสฺส ทิฏฺฐมตฺเตเยว ตตฺถ วิหริตุํ จิตฺตํ นมิฯ อาคเมหิ ตาวาติ เอกกมฺหิ ตาวาติ อิทํ ปนสฺส ‘‘เอวมยํ คนฺตฺวาปิ กมฺเม อนิปฺผชฺชมาเน นิราสงฺโก หุตฺวา เปมวเสน ปุน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ จิตฺตมทฺทวชนนตฺถํ อาหฯ ยาว อญฺโญปิ โกจิ ภิกฺขุ อาคจฺฉตีติ อญฺโญ โกจิ ภิกฺขุ มม สนฺติกํ ยาว อาคจฺฉติ, ตาว อาคเมหีติ อตฺโถฯ ‘‘โกจิ ภิกฺขุ ทิสฺสตี’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘อาคจฺฉตู’’ติปิ ปฐนฺติ, ตถา ‘‘ทิสฺสตู’’ติฯ
นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาทีนํ โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา, อภิสมฺโพธิยา วา อธิคตตฺตา ตโต อญฺญํ อุตฺตริ กรณียํ นาม นตฺถิฯ นตฺถิ กตสฺส วา ปติจโยติ กตสฺส วา ปุน ปติจโยปิ นตฺถิฯ น หิ ภาวิตมคฺโค ปุน ภาวียติ, ปหีนกิเลสานํ วา ปุน ปหาเนน กิจฺจํ อตฺถิฯ อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ มยฺหํ สนฺตาเน นิปฺผาทิตสฺส สีลาทิธมฺมสฺส อริยมคฺคสฺส อนธิคตตฺตา ตทตฺถํ ปุน วฑฺฒนสงฺขาโต ปติจโย อตฺถิ, อิจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถฯ ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยามาติ ‘‘สมณธมฺมํ กโรมี’’ติ ตํ วทมานํ มยํ อญฺญํ กิํ นาม วเทยฺยาม?
ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิฯ นิสินฺโน จ ยสฺมิํ มงฺคลสิลาปฏฺเฏ ปุพฺเพ อนุปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ ราชา หุตฺวา อุยฺยานกีฬํ กีฬนฺโต วิวิธนาฏกปริวาโร นิสินฺนปุพฺโพ, ตสฺมิํเยว ฐาเน นิสีทิฯ อถสฺส นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สมณภาโว วิคโต วิย อโหสิ, ราชเวสํ คเหตฺวา นาฏกปริวารปริวุโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสินฺโน วิย ชาโตฯ อถสฺส ตํ สมฺปตฺติํ อสฺสาทยโต กามวิตกฺโก อุทปาทิฯ โส ตสฺมิํเยว ขเณ สโหฑฺฒํ คหิเต ทฺเว โจเร อาเนตฺวา ปุรโต ฐปิเต วิย อทฺทสฯ เตสุ เอกสฺส วธํ อาณาปนวเสน พฺยาปาทวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, เอกสฺส พนฺธนํ อาณาปนวเสน วิหิํสาวิตกฺโก, เอวํ โส ลตาชาเลน รุกฺโข วิย มธุมกฺขิกาหิ มธุฆาตโก วิย จ อกุสลวิตกฺเกหิ ปริกฺขิตฺโต สมฺปริกิณฺโณ อโหสิฯ ตํ สนฺธาย ‘‘อถ โข อายสฺมโต เมฆิยสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
อจฺฉริยํ วต โภติ ครหณจฺฉริยํ นาม กิเรตํ ยถา อายสฺมา อานนฺโท ภควโต วลิยคตฺตํ ทิสฺวา อโวจ ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต’’ติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๑)ฯ อปเร ปน ‘‘ตสฺมิํ สมเย ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ โลภวเสน กามวิตกฺโก, ขรสฺสรานํ ปกฺขิอาทีนํ สทฺทสฺสวเนน พฺยาปาทวิตกฺโก, เลฑฺฑุอาทีหิ เตสํ ปฏิพาหนาธิปฺปาเยน วิหิํสาวิตกฺโก, ‘อิเธวาหํ วเสยฺย’นฺติ ตตฺถ สาเปกฺขตาวเสน กามวิตกฺโก, วนจรเก ตตฺถ ตตฺถ อนฺวาสตฺตาติ อนุลคฺคา โวกิณฺณาฯ อตฺตนิ ครุมฺหิ จ เอกตฺเตปิ พหุวจนํ ทิสฺสติฯ ‘‘อนุสนฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ
เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ เอวํ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ สมฺปริกิณฺโณ กมฺมฏฺฐานสปฺปายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อิทํ วต ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ปฏิเสเธสี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อิมํ การณํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ นิสินฺนาสนโต ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต’’ติอาทินา อตฺตโน ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ
ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ พหุลํ อภิกฺขณํฯ ปาปกาติ ลามกาฯ อกุสลาติ อโกสลฺลสมฺภูตาฯ ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเฐน วา ปาปกา, กุสลปฏิปกฺขตาย อกุสลาฯ วิตกฺเกติ อูหติ อารมฺมณํ จิตฺตํ อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, กามสหคโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก, กิเลสกามสมฺปยุตฺโต วตฺถุกามารมฺมโณ วิตกฺโกติ อตฺโถฯ พฺยาปาทสหคโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ วิหิํสาสหคโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ เตสุ กามานํ อภินนฺทนวเสน ปวตฺโต เนกฺขมฺมปฏิปกฺโข กามวิตกฺโก, ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุ’’นฺติ สตฺเตสุ สมฺปทุสฺสนวเสน ปวตฺโต เมตฺตาปฏิปกฺโข พฺยาปาทวิตกฺโก, ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ สตฺตานํ วิเหเฐตุกามตาวเสน ปวตฺโต กรุณาปฏิปกฺโข วิหิํสาวิตกฺโกฯ
กสฺมา ปนสฺส ภควา ตตฺถ คมนํ อนุชานิ? ‘‘อนนุญฺญาโตปิ จายํ มํ โอหาย คจฺฉิสฺสเตว, ‘ปริจารกามตาย มญฺเญ ภควา คนฺตุํ น เทตี’ติ
เอวํ ตสฺมิํ อตฺตโน ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา นิสินฺเน อถสฺส ภควา สปฺปายํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ‘‘อปริปกฺกาย, เมฆิย, เจโตวิมุตฺติยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปริปกฺกายาติ ปริปากํ อปฺปตฺตายฯ เจโตวิมุตฺติยาติ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺติยาฯ ปุพฺพภาเค หิ ตทงฺควเสน เจว วิกฺขมฺภนวเสน จ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺติ โหติ, อปรภาเค สมุจฺเฉทวเสน เจว ปฏิปสฺสทฺธิวเสน จฯ สายํ วิมุตฺติ เหฏฺฐา วิตฺถารโต กถิตาว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนีเยหิ ธมฺเมหิ อาสเย ปริปาจิเต ปโพธิเต วิปสฺสนาย มคฺคคพฺภํ
กตเม ปน วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน ปนฺนรส ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต
‘‘กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ
‘‘มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ
‘‘อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ
‘‘ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ
‘‘อิติ
อปเรปิ ปนฺนรส ธมฺมา วิมุตฺติปริปาจนียา – สทฺธาปญฺจมานิ อินฺทฺริยานิ, อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา ปหานสญฺญา วิราคสญฺญาติ อิมา ปญฺจ นิพฺเพธภาคิยา ‘‘ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺตี’’ติ วตฺวา เต วิตฺถาเรนฺโต ‘‘อิธ, เมฆิย, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหตี’’ติอาทิมาหฯ
ตตฺถ กลฺยาณมิตฺโตติ กลฺยาโณ ภทฺโท สุนฺทโร มิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโตฯ ยสฺส สีลาทิคุณสมฺปนฺโน ‘‘อฆสฺส ฆาตา, หิตสฺส วิธาตา’’ติ เอวํ สพฺพากาเรน อุปกาโร มิตฺโต โหติ, โส ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺโตวฯ ยถาวุตฺเตหิ กลฺยาณปุคฺคเลเหว สพฺพิริยาปเถสุ สห อยติ ปวตฺตติ, น วินา เตหีติ กลฺยาณสหาโยฯกลฺยาณปุคฺคเลสุ เอว จิตฺเตน กลฺยาณสมฺปวงฺโกฯ ปทตฺตเยน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเค อาทรํ อุปฺปาเทติฯ
ตตฺริทํ กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ – อิธ กลฺยาณมิตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สติสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิเหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติฯ สีลสมฺปตฺติยา สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี วตฺตา วจนกฺขโม, สุตสมฺปตฺติยา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตานํ คมฺภีรานํ กถานํ กตฺตา โหติ, จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ, วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ สตฺตานํ หิตปฺปฏิปตฺติยา, สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺฐิตสฺสติ โหติ, สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชเย’’ติฯ (อ. นิ. ๗.๓๗);
อยํ ปฐโม ธมฺโม ปริปากาย สํวตฺตตีติ, อยํ กลฺยาณมิตฺตตาสงฺขาโต พฺรหฺมจริยวาสสฺส อาทิภาวโต, สพฺเพสญฺจ กุสลานํ ธมฺมานํ พหุการตาย ปธานภาวโต จ อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ อาทิโต วุตฺตตฺตา ปฐโม อนวชฺชธมฺโม อวิสุทฺธานํ สทฺธาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน
ปุน จปรนฺติ ปุน จ อปรํ ธมฺมชาตํฯ สีลวาติ
ยถา จ สีลวา โหติ สีลสมฺปนฺโน, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํฯ สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ อวีติกฺกโมฯ ปาติโมกฺขเมว วิหรตีติ ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวปริทีปนํฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เหฏฺฐา ปาติโมกฺขสํวรสฺส, อุปริ วิเสสานํ โยคสฺส จ อุปการกธมฺมปริทีปนํฯ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ ปาติโมกฺขสีลโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํฯ สมาทายาติ สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต อาทานปริทีปนํฯ สิกฺขตีติ สิกฺขาย สมงฺคิภาวปริทีปนํฯ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํฯ
อปโร นโย – กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต, ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโนฯ อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏียนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปตนสีโลติ วา ปาตี, สตฺตสนฺตาโน จิตฺตเมว วาฯ ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ จิตฺตสฺส
อถ
อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ ปาติ, จิตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จิตฺเตน นิยฺยตี โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๖๒)ฯ ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโขฯ ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ, ตณฺหาทิสํกิเลสาฯ วุตฺตญฺหิ – ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕) จาทิฯ ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโขฯ
อถ
อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ปตีติ วุจฺจติ, มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโขฯ ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ สพฺพคุณานํ วา ตมฺมูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ, โส ยถาวุตฺตฏฺเฐน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโขฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติอาทิเมตํ มุขเมต’’นฺติ วิตฺถาโรฯ
อถ วา ปอิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ อิทญฺหิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺขํฯ ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺโขติ อตฺโถฯ ปติโมกฺโข
สํวรติ ปิทหติ เอเตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโรฯ อตฺถโต ปน ตโต ตโต วีติกฺกมิตพฺพโต วิรติโย เจตนา จฯ เตน ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต สมนฺนาคโต ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ วุตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ วิภงฺเค –
‘‘อิมินา
วิหรตีติ อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ อิรียติ วตฺตติฯ
อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เวฬุทานาทิมิจฺฉาชีวสฺส กายปาคพฺภิยาทีนญฺจ อกรเณน สพฺพโส อนาจารํ วชฺเชตฺวา ‘‘กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม’’ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขุสารุปฺปอาจารสมฺปตฺติยา, เวสิยาทิอโคจรํ วชฺเชตฺวา ปิณฺฑปาตาทิอตฺถํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานสงฺขาเตน โคจเรน จ สมฺปนฺนตฺตา อาจารโคจรสมฺปนฺโนฯ
อปิจ โย ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว สปฺปติสฺโส สพฺรหฺมจารีสุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน อิริยาปถสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจารสมฺปนฺโนฯ
โคจโร ปน อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ ติวิโธฯ ตตฺถ โย ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต วุตฺตลกฺขโณ กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย อสุตํ สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ, ทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ ปสาเทติ, ยญฺจ อนุสิกฺขนฺโต สทฺธาย วฑฺฒติ อุปนิสฺสยโคจโรฯ
โย อารกฺขโคจโรฯ
อุปนิพนฺธโคจโร
‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๒)ฯ
ตตฺถ อุปนิสฺสยโคจรสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อิตเรสํ วเสเนตฺถ โคจโร เวทิตพฺโพฯ อิติ ยถาวุตฺตาย อาจารสมฺปตฺติยา, อิมาย จ โคจรสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตตฺตา อาจารโคจรสมฺปนฺโนฯ
อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อปฺปมตฺตกตฺตา อณุปฺปมาเณสุ อสฺสติยา อสญฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิยอกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสนสีโลฯ โย หิ ภิกฺขุ ปรมาณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนปมาณาธิกโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตราชสทิสํ กตฺวา ปสฺสติ, โยปิ สพฺพลหุกํ ทุพฺภาสิตมตฺตํ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ปสฺสติ, อยมฺปิ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี นามฯ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํกิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อนวเสสํ สมฺมา อาทิยิตฺวา สิกฺขติ, ปวตฺตติ ปริปูเรตีติ อตฺโถฯ
อภิสลฺเลขิกาติ อติวิย กิเลสานํ สลฺเลขนี, เตสํ ตนุภาวาย ปหานาย ยุตฺตรูปาฯ เจโตวิวรณสปฺปายาติ เจตโส ปฏิจฺฉาทกานํ นีวรณานํ ทูรีภาวกรเณน เจโตวิวรณสงฺขาตานํ สมถวิปสฺสนานํ สปฺปายา, สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺเสว วา วิวรณาย ปากฏีกรณาย วา สปฺปายา อุปการิกาติ เจโตวิวรณสปฺปายาฯ
อิทานิ ‘‘เอกนฺตนิพฺพิทายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกํเสเนว วฏฺฏทุกฺขโต นิพฺพินฺทนตฺถายฯ วิราคาย นิโรธายาติ ตสฺเสว วิรชฺชนตฺถาย จ นิรุชฺฌนตฺถาย อุปสมายาติ สพฺพกิเลสูปสมายฯ อภิญฺญายาติ สพฺพสฺสาปิ อภิญฺเญยฺยสฺส อภิชานนายฯ สมฺโพธายาติ จตุมคฺคสมฺโพธายฯ นิพฺพานายาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานายฯ เอเตสุ หิ อาทิโต ตีหิ ปเทหิ วิปสฺสนา วุตฺตา, ทฺวีหิ มคฺโค, ทฺวีหิ นิพฺพานํ วุตฺตํฯ สมถวิปสฺสนา อาทิํ
อิทานิ ตํ กถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปิจฺฉกถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปฺปิจฺโฉติ น อิจฺโฉ, ตสฺส กถา อปฺปิจฺฉกถา, อปฺปิจฺฉภาวปฺปฏิสํยุตฺตา กถา วา อปฺปิจฺฉกถาฯ เอตฺถ จ อตฺริจฺโฉ ปาปิจฺโฉ มหิจฺโฉ อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวเสน จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ เตสุ อตฺตนา ยถาลทฺเธน ลาเภน อติตฺโต อุปรูปริ ลาภํ อิจฺฉนฺโต อตฺริจฺโฉ นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐภิ จาปิ โสฬส;
โสฬสภิ จ ทฺวตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;
อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ (ชา. ๑.๕.๑๐๓);
‘‘อตฺริจฺฉา อติโลเภน, อติโลภมเทน จา’’ติ จฯ (ชา. ๑.๒.๑๖๘);
ลาภสกฺการสิโลกนิกามยตาย อสนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาโย ปาปิจฺโฉฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘ตตฺถ กตมา กุหนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฺปฏิเสวนสงฺขาเตน วา สามนฺตชปฺปิเตน วา อิริยาปถสฺส วา อฐปนา’’ติอาทิ (วิภ. ๘๖๑)ฯ
สนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาโย มหิจฺโฉฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน ‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉตี’’ติอาทิ (วิภ. ๘๕๑)ฯ
ทุตฺตปฺปิยตาย หิสฺส วิชาตมาตาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธ
สกเฏหิ ปจฺจเย เทนฺตุ, ตโยเปเต อตปฺปิยา’’ติฯ
เอเต
สฺวายํ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ อธิคมปฺปิจฺโฉติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยทายกํ เทยฺยธมฺมํ อตฺตโน ถามญฺจ โอโลเกตฺวา สเจปิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปเมว คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโม เจ อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปเมว คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโมปิ เจ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ญตฺวา ปมาณยุตฺตเมว คณฺหาติฯ เอวรูโป หิ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ลาภํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ จิตฺตํ อาราเธติฯ ธุตงฺคสมาทานสฺส ปน อตฺตนิ อตฺถิภาวํ น ชานาเปตุกาโม ธุตงฺคปฺปิจฺโฉฯ โย อตฺตโน พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉฯ โย ปน โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร หุตฺวา สพฺรหฺมจารีนมฺปิ อตฺตโน โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมปฺปิจฺโฉฯ เอวเมเตสํ อปฺปิจฺฉานํ ยา อปฺปิจฺฉตา, ตสฺสา สทฺธิํ สนฺทสฺสนาทิวิธินา อเนกาการโวการอานิสํสวิภาวนวเสน, ตปฺปฏิปกฺขสฺส อตฺริจฺฉาทิเภทสฺส อิจฺฉาจารสฺส อาทีนววิภาวนวเสน จ ปวตฺตา กถา อปฺปิจฺฉกถาฯ
สนฺตุฏฺฐิกถาติ สนฺตุฏฺฐีติ สเกน อตฺตนา ลทฺเธน ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิฯ อถ วา วิสมํ ปจฺจยิจฺฉํ ปหาย สมํ ตุฏฺฐิ, สนฺตุฏฺฐิฯ สนฺเตน วา วิชฺชมาเนน ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิฯ วุตฺตญฺเจตํ –
‘‘อตีตํ นานุโสจนฺโต, นปฺปชปฺปมนาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโต, สนฺตุฏฺโฐติ ปวุจฺจตี’’ติฯ
สมฺมา วา ญาเยน ภควตา อนุญฺญาตวิธินา ปจฺจเยหิ ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิฯ อตฺถโต อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส
ตตฺรายํ ปเภทวณฺณนา – อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต วา, ครุํ จีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร ปฏฺฏจีวราทีนํ อญฺญตรํ มหคฺฆจีวรํ ลภิตฺวา ‘‘อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ, อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ ทุพฺพลานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ วา โหตู’’ติ เตสํ ทตฺวา อตฺตนา สงฺการกูฏาทิโต นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิํ กตฺวา เตสํ วา ปุราณจีวรานิ คเหตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ ปน อาพาธิโก โหติ, ลูขํ ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา คาฬฺหํ โรคาตงฺกํ ปาปุณาติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปาปุณาติ มนาปํ วา อมนาปํ วา อนฺตมโส ติณกุฏิกาปิ ติณสนฺถารกมฺปิ, โส เตเนว สนฺตุสฺสติ, ปุน อญฺญํ สุนฺทรตรํ วา ปาปุณาติ, ตํ น คณฺหาติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ ปน อาพาธิโก โหติ ทุพฺพโล วา, โส พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปกติวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร สุนฺทรํ เสนาสนํ ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ ‘‘ปณีตเสนาสนํ ปมาทฏฺฐาน’’นฺติ, มหาปุญฺญตาย วา เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตาทีนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ตุสฺสติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา, ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา, เภสชฺชํ กตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร มหาปุญฺโญ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตํ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตาทีนํ ทตฺวา เตสํ อาภเตน เยน เกนจิ เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ โย ปน เอกสฺมิํ ภาชเน มุตฺตหรีตกํ, เอกสฺมิํ จตุมธุรํ ฐเปตฺวา ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, ยทิจฺฉสี’’ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสุ อญฺญตเรนปิ โรโค วูปสมฺมติ ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ
โส เอวํปเภโท สพฺโพปิ สนฺโตโส สนฺตุฏฺฐีติ ปวุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส’’ติฯ อิตรีตรสนฺตุฏฺฐิยา สทฺธิํ สนฺทสฺสนาทิวิธินา อานิสํสวิภาวนวเสน, ตปฺปฏิปกฺขสฺส อตฺริจฺฉตาทิเภทสฺส อิจฺฉาปกตตฺตสฺส อาทีนววิภาวนวเสน จ ปวตฺตา กถา สนฺตุฏฺฐิกถาฯ อิโต ปราสุปิ กถาสุ เอเสว นโย, วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ
ปวิเวกกถาติ เอตฺถ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ ตโย วิเวกาฯ เตสุ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก กายวิเวโก นามฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปน จิตฺตวิเวโก นามฯ นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นามฯ วุตฺตญฺเหตํ –
‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. ๕๗)ฯ
วิเวโกเยว ปวิเวกกถาฯ
อสํสคฺคกถาติ เอตฺถ สวนสํสคฺโค ทสฺสนสํสคฺโค สมุลฺลปนสํสคฺโค สมฺโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ ปญฺจ สํสคฺคาฯ เตสุ อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ สุณาติ ‘‘อสุกสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา’’ติ, โส ตํ สุตฺวา สวนสํสคฺโค นามฯ น เหว โข ภิกฺขุ สุณาติ, อปิจ โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถิํ อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ, โส ตํ ทิสฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, เอวํ วิสภาคารมฺมณทสฺสเนน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว ทสฺสนสํสคฺโค นามฯ ทิสฺวา ปน อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปวเสน อุปฺปนฺโน กิเลสสนฺถโว สมุลฺลปนสํสคฺโค นามฯ สหชคฺฆนาทีนิปิ เอเตเนว สงฺคณฺหาติฯ อตฺตโน ปน สนฺตกํ ยํกิญฺจิ มาตุคามสฺส ทตฺวา วา อทตฺวา วา เตน ทินฺนสฺส วนภงฺคิยาทิโน ปริโภควเสน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว สมฺโภคสํสคฺโค นามฯ มาตุคามสฺส หตฺถคฺคาหาทิวเสน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว กายสํสคฺโค นามฯ โยปิ เจส –
‘‘คิหีหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สหโสกี สหนนฺที สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต
เอวํ วุตฺโต อนนุโลมิโก คิหิสํสคฺโค, โย จ สพฺรหฺมจารีหิปิ กิเลสุปฺปตฺติเหตุภูโต สํสคฺโค, ตํ สพฺพํ ปหาย ยฺวายํ สํสาเร ถิรตรํ สํเวคํ, สงฺขาเรสุ ติพฺพํ ภยสญฺญํ, สรีเร ปฏิกูลสญฺญํ, สพฺพากุสเลสุ ชิคุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ หิโรตฺตปฺปํ, สพฺพกิริยาสุ สติสมฺปชญฺญนฺติ สพฺพํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย สพฺพตฺถ อลคฺคภาโว, อยํ สพฺพสํสคฺคปฺปฏิปกฺขตาย อสํสคฺโคฯ ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา อสํสคฺคกถาฯ
วีริยารมฺภกถาติ เอตฺถ วีรสฺส ภาโว, กมฺมนฺติ วา วีริยํ, วิธินา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, วีริยญฺจ ตํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ วีริยารมฺภกถาฯ
สีลกถาทีสุ ทุวิธํ สีลํ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจฯ ตตฺถ โลกิยํ ปาติโมกฺขสํวราทิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ, โลกุตฺตรํ มคฺคสีลํ ผลสีลญฺจฯ ตถา วิปสฺสนาย ปาทกภูตา สห อุปจาเรน อฏฺฐ สมาปตฺติโย โลกิโย สมาธิ, มคฺคสมฺปยุตฺโต ปเนตฺถ โลกุตฺตโร สมาธิ นามฯ ตถา ปญฺญาปิ โลกิยา สุตมยา จินฺตามยา ฌานสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนาญาณญฺจฯ วิเสสโต ปเนตฺถ วิปสฺสนาปญฺญา คเหตพฺพา, โลกุตฺตรา มคฺคปญฺญา ผลปญฺญา จฯ วิมุตฺตีปิ อริยผลวิมุตฺติ นิพฺพานญฺจฯ อปเร ปน ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวิมุตฺตีนมฺปิ วเสเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนมฺปิ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อิติ อิเมสํ สีลาทีนํ สีลาทิกถา นามฯ
เอตฺถ จ ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหติ, อปฺปิจฺฉกถญฺจ ปเรสํ กตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๒; อ. นิ. ๑๐.๗๐) ‘‘สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๔; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๘) จ อาทิวจนโต สยญฺจ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคเตน ปเรสมฺปิ ตทตฺถาย หิตชฺฌาสเยน ปวตฺเตตพฺพา ตถารูปี กถา, ยา อิธ อภิสลฺเลขิกาทิภาเวน วิเสเสตฺวา วุตฺตา อปฺปิจฺฉกถาทีติ เวทิตพฺพาฯ การกสฺเสว หิ กถา วิเสสโต อธิปฺเปตตฺถสาธินีฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, เมฆิย, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ…เป.
เอวรูปายาติ อีทิสาย, ยถาวุตฺตายฯ นิกามลาภีติ ยถิจฺฉิตลาภี ยถารุจิลาภี, สพฺพกาลํ อิมา กถา โสตุํ วิจาเรตุญฺจ ยถาสุขํ ลภนฺโตฯ อกิจฺฉลาภีติ นิทฺทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ วิปุลลาภีฯ
อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโยฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานายาติ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ กุจฺฉิตานํ สลนาทิอตฺเถน อนวชฺชฏฺเฐน จ กุสลานํ สหวิปสฺสนานํ มคฺคผลธมฺมานํฯ อุปสมฺปทายาติ สมฺปาทนาย, อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนายฯ ถามวาติ อุสฺโสฬฺหิสงฺขาเตน วีริยถาเมน สมนฺนาคโตฯ ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม อสิถิลวีริโยฯ อนิกฺขิตฺตธุโรติ อโนโรหิตธุโร อโนสกฺกิตวีริโยฯ
ปญฺญวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย ปญฺญวาฯ อุทยตฺถคามินิยาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยญฺจ วยญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติยาฯ อริยายาติ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเสหิ อารกา ทูเร ฐิตาย นิทฺโทสายฯ นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธภาคิยายฯ สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส เขปนโต ‘‘ทุกฺขกฺขโย’’ติ ลทฺธนามํ อริยมคฺคํ สมฺมา เหตุนา ญาเยน คจฺฉนฺติยาฯ
อิเมสุ จ ปน ปญฺจสุ ธมฺเมสุ สีลํ วีริยํ ปญฺญา จ โยคิโน อชฺฌตฺติกํ องฺคํ, อิตรทฺวยํ พาหิรํ องฺคํฯ ตถาปิ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยเนว เสสํ ‘‘กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, เมฆิย, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺข’’นฺติอาทินา เทสนํ วฑฺเฒติฯ ตตฺถ ปาฏิกงฺขนฺติ เอกํเสน อิจฺฉิตพฺพํ, อวสฺสํภาวีติ อตฺโถฯ ยนฺติ กิริยาปรามสนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สีลวา ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ กลฺยาณมิตฺตสฺส ภิกฺขุโน สีลวนฺตตาย ภวนํ สีลสมฺปนฺนตฺตํ, ตสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺปนฺนตฺตา เอตํ ตสฺส ปาฏิกงฺขํ, อวสฺสํภาวี เอกํเสเนว ตสฺส ตตฺถ นิโยชนโตติ อธิปฺปาโยฯ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหริสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
เอวํ ‘‘เตน จ ปน, เมฆิย, ภิกฺขุนา อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาย จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตนาติ เอวํ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ยถาวุตฺตสีลาทิคุณสมนฺนาคเตนฯ เตเนวาห ‘‘อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐายา’’ติฯ อุตฺตรีติ อารทฺธตรุณวิปสฺสนสฺส ราคาทิปริสฺสยา เจ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ วิโสธนตฺถํ ตโต อุทฺธํ จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา อุปฺปาเทตพฺพา วฑฺเฒตพฺพา จฯ
อสุภาติ ราคสฺส ปหานายาติ กามราคสฺส ปชหนตฺถายฯ อยมตฺโถ สาลิลายโกปมาย วิภาเวตพฺโพ – เอโก หิ ปุริโส อสิตํ คเหตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย สาลิเขตฺเต สาลิโย ลายติ, อถสฺส วติํ ภินฺทิตฺวา คาโว ปวิสิํสุฯ โส อสิตํ ฐเปตฺวา, ยฏฺฐิํ อาทาย, เตเนว มคฺเคน คาโว นีหริตฺวา, วติํ ปากติกํ กตฺวา, ปุน อสิตํ คเหตฺวา สาลิโย ลายิฯ ตตฺถ สาลิเขตฺตํ วิย พุทฺธสาสนํ ทฏฺฐพฺพํ, สาลิลายโก วิย โยคาวจโร, อสิตํ วิย ปญฺญา, ลายนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมกรณกาโล, ยฏฺฐิ วิย อสุภกมฺมฏฺฐานํ, วติ วิย สํวโร
เมตฺตาติ พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนโกปสฺส ปชหนตฺถายฯ อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติฯ วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนานํ วิตกฺกานํ อุปจฺเฉทนตฺถายฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสฺส นววิธสฺส มานสฺส สมุจฺเฉทนตฺถายฯ อนิจฺจสญฺญิโนติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ปภงฺคุโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฺปฏิปกฺขโต จ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ (ธ. ป. ๒๗๗; จูฬนิ. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๕๖) ปวตฺตอนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อนิจฺจสญฺญิโนฯ อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตีติ อสารกโต อวสวตฺตนโต ปรโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต จ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. ๒๗๙; จูฬนิ. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๕๖) เอวํ ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตา อนตฺตสญฺญา จิตฺเต สณฺฐหติ, อติทฬฺหํ ปติฏฺฐาติฯ อนิจฺจลกฺขเณ หิ ทิฏฺเฐ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ ตีสุ หิ ลกฺขเณสุ เอกสฺมิํ ทิฏฺเฐ อิตรทฺวยํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนิจฺจสญฺญิโน หิ, เมฆิย, อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตี’’ติฯ อนตฺตลกฺขเณ ทิฏฺเฐ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกมาโน สุปฺปชโหว โหตีติ อาห – ‘‘อนตฺตสญฺญี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ ปาปุณาตี’’ติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานนฺติ ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อปจฺจยปรินิพฺพานํ ปาปุณาติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน อสุภาทิภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๐๒) วุตฺตนเยน คเหตพฺโพฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต เมฆิยสฺส มิจฺฉาวิตกฺกโจเรหิ กุสลภณฺฑุปจฺเฉทสงฺขาตํ อตฺถํ ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ กามวิตกฺกาทีนํ อวิโนทเน วิโนทเน จ อาทีนวานิสํสทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ ขุทฺทาติ หีนา ลามกาฯ วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย ปาปวิตกฺกาฯ เต หิ สพฺพวิตกฺเกหิ ปติกิฏฺฐตาย อิธ ขุทฺทาติ วุตฺตา ‘‘น จ ขุทฺทมาจเร’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. ๙.๓; สุ. นิ. ๑๔๕) วิยฯ สุขุมาติ ญาติวิตกฺกาทโย อธิปฺเปตาฯ ญาติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก อมราวิตกฺโก ปรานุทฺทยตาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกติ เอเต หิ วิตกฺกา กามวิตกฺกาทโย วิย อนุคตาติ จิตฺเตน อนุวตฺติตาฯ วิตกฺเก หิ อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตํ ตทนุคตเมว โหติ ตสฺส อารมฺมณาภินิโรปนโตฯ ‘‘อนุคฺคตา’’ติปิ ปาฬิ, อนุอุฏฺฐิตาติ อตฺโถฯ มนโส อุปฺปิลาวาติ เจตโส อุปฺปิลาวิตตฺตกราฯ
เอเต อวิทฺวา มนโส วิตกฺเกติ เอเต กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณโต ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ ยถาภูตํ อชานนฺโตฯ หุรา หุรํ ธาวติ ภนฺตจิตฺโตติ อปฺปหีนมิจฺฉาวิตกฺกตฺตา อนวฏฺฐิตจิตฺโต ‘‘กทาจิ รูเป, กทาจิ สทฺเท’’ติอาทินา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อสฺสาทาทิวเสน อปราปรํ ธาวติ ปริพฺภมติฯ อถ วา หุรา หุรํ ธาวติ ภนฺตจิตฺโตติ อปริญฺญาตวิตกฺกตฺตา ตนฺนิมิตฺตานํ อวิชฺชาตณฺหานํ วเสน ปริพฺภมนมานโส อิธโลกโต ปรโลกํ อาทานนิกฺเขเปหิ อปราปรํ ธาวติ สํสรตีติ อตฺโถฯ
เอเต จ วิทฺวา มนโส วิตกฺเกติ เอเต ยถาวุตฺตปฺปเภเท กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก อสฺสาทาทิโต ยถาภูตํ ชานนฺโตฯ อาตาปิโยติ วีริยวาฯ สํวรตีติ ปิทหติฯ สติมาติ สติสมฺปนฺโนฯ อนุคฺคเตติ ทุลฺลภวเสน อนุปฺปนฺเนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอเต วุตฺตปฺปกาเร กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก จิตฺตสฺส อุปฺปิลาวิตเหตุตาย มนโส อุปฺปิลาเว วิทฺวา วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย สมฺมเทว ชานนฺโต, ตสฺส สหายภูตานํ สมฺมาวายามสตีนํ อตฺถิตาย อาตาปิโย สติมา เต อริยมคฺคภาวนาย อายติํ อุปฺปตฺติรเห อนุคฺคเต อนุปฺปนฺเน เอว มคฺคกฺขเณ สํวรติ, ญาณสํวรวเสน ปิทหติ, อาคมนปถํ พุทฺโธ อริยสาวโก อรหตฺตาธิคเมน อเสสํ, อนวเสสํ เอเต กามวิตกฺกาทิเก ปชหาสิ สมุจฺฉินฺทีติฯ เอตฺถาปิ ‘‘อนุคเต’’ติปิ ปฐนฺติฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ
ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อุทฺธตสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ทุติเย กุสินารายนฺติ กุสินารายํ นาม มลฺลราชูนํ นคเรฯ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ยถา หิ อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ กุสินาราย อุยฺยานํ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย โหติฯ ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา, ตสฺมา ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อุปวตฺตเน มลฺลราชูนํ สาลวเนฯ อรญฺญกุฏิกายนฺติ สาลปนฺติยา อวิทูเร รุกฺขคจฺฉสญฺฉนฺนฏฺฐาเน กตา กุฏิกา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อรญฺญกุฏิกายํ วิหรตี’’ติฯ เต ปน ภิกฺขู ปฏิสงฺขานวิรหิตา โอสฺสฏฺฐวีริยา ปมตฺตวิหาริโน, เตน วุตฺตํ ‘‘อุทฺธตา’’ติอาทิฯ
ตตฺถ อุทฺธจฺจพหุลตฺตา อวูปสนฺตจิตฺตตาย อุทฺธตาฯ ตุจฺฉภาเวน มาโน นโฬ วิยาติ นโฬ, มานสงฺขาโต อุคฺคโต นโฬ เอเตสนฺติ อุนฺนฬา, อุคฺคตตุจฺฉมานาติ อตฺโถฯ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทิจาปลฺเลน สมนฺนาคตตฺตา พหุกตาย วา จปลาฯ ผรุสวาจตาย มุเขน ขราติ มุขราฯ ติรจฺฉานกถาพหุลตาย วิกิณฺณา พฺยากุลา วาจา เอเตสนฺติ วิกิณฺณวาจาฯ มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสติโน, สติวิรหิตา ปมาทวิหาริโนติ อตฺโถฯ สพฺเพน สพฺพํ สมฺปชญฺญาภาวโต อสมฺปชานาฯ คทฺทูหนมตฺตมฺปิ อสมาหิตาฯ โลลสภาวตฺตา ภนฺตมิคสปฺปฏิภาคตาย วิพฺภนฺตจิตฺตาฯ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ อสํวรณโต อสญฺญตินฺทฺริยตาย ปากตินฺทฺริยาฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ เตสํ ภิกฺขูนํ อุทฺธจฺจาทิวเสน ปมาทวิหารํ ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ ปมาทวิหาเร อปฺปมาทวิหาเร จ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสวิภาวนํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ อรกฺขิเตนาติ สติอารกฺขาภาเวน อคุตฺเตนฯ กาเยนาติ ฉวิญฺญาณกาเยน จกฺขุวิญฺญาเณน หิ รูปํ ทิสฺวา ตตฺถ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณวเสน อภิชฺฌาทิปวตฺติโต วิญฺญาณทฺวารสฺส สติยา อรกฺขิตภาวโตฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ฉวิญฺญาณกายสฺส อรกฺขิตภาวํ สนฺธายาห ‘‘อรกฺขิเตน กาเยนา’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘กาเยนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว อตฺถโยชนาย สติ ยุชฺเชยฺยฯ อปเร ปน ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ ปฐนฺติ, เตสมฺปิ วุตฺตนโย เอว อตฺโถฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตนาติ สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสทูสิเตนฯ ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ จิตฺตสฺส อกลฺยตาลกฺขเณน ถิเนน กายสฺส อกลฺยตาลกฺขเณน มิทฺเธน จ อชฺโฌตฺถเฏน, เตน กาเยน จิตฺเตนาติ วา สมฺพนฺโธฯ วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ กิเลสมาราทิกสฺส สพฺพสฺสปิ มารสฺส วสํ ยถากามกรณียตํ อุปคจฺฉติ, เตสํ วิสยํ นาติกฺกมตีติ อตฺโถฯ
อิมาย หิ คาถาย ภควา เย สติอารกฺขาภาเวน สพฺพโส อรกฺขิตจิตฺตา, โยนิโสมนสิการสฺส เหตุภูตาย ปญฺญาย อภาวโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชเนน นิจฺจนฺติอาทินา วิปริเยสคาหิโน, ตโต เอว กุสลกิริยาย วีริยารมฺภาภาวโต โกสชฺชาภิภูตา สํสารวฏฺฏโต สีสํ น อุกฺขิปิสฺสนฺตีติ เตสํ ภิกฺขูนํ ปมาทวิหารครหามุเขน วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ทุติยคาถมาหฯ
ตตฺถ ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ยสฺมา อรกฺขิตจิตฺโต มารสฺส ยถากามกรณีโย หุตฺวา สํสาเรเยว โหติ, ตสฺมา สติสํวเรน มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ รกฺขเณน ปิทหเนน รกฺขิตจิตฺโต อสฺสฯ จิตฺเต หิ รกฺขิเต จกฺขาทิอินฺทฺริยานิ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ ยสฺมา มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจโร ตถา ตถา อโยนิโส วิตกฺเกตฺวา นานาวิธานิ มิจฺฉาทสฺสนานิ คณฺหนฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จิตฺเตน สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขาโรติ สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย วิธูตมิจฺฉาทสฺสโน ปุเรตรํเยว กมฺมสฺสกตาลกฺขณํ, ตโต ยถาภูตญาณลกฺขณญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรโต กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สีลสมาธีสุ ยุตฺโต ปยุตฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ญตฺวาน อุทยพฺพยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสาย อากาเรหิ อุปฺปาทนิโรธํ ววตฺถเปตฺวา อุทยพฺพยญาณมธิคนฺตฺวา ตโต ปรํ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อนุกฺกเมน อริยมคฺคํ คณฺหนฺโต อคฺคมคฺเคน, ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ, เอวํ โส เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ปฐมเมว ชเห, ปชเหยฺยฯ ตาสํ ปรภาเค นิพฺพาเน ปติฏฺเฐยฺยาติ อตฺโถฯ
ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. โคปาลกสุตฺตวณฺณนา
๓๓. ตติเย โกสเลสูติ โกสลา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท ‘‘โกสลา’’ตฺเวว วุจฺจติ, เตสุ โกสเลสุ ชนปเทฯ จาริกํ จรตีติ อตุริตจาริกาวเสน มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา, อปริจฺฉินฺนสงฺขฺยตฺตา สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตาฯ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสํหเตน สมณคเณนฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ มคฺคา โอกฺกมฺมาติ มคฺคโต อปกฺกมิตฺวาฯ อญฺญตรํ รุกฺขมูลนฺติ ฆนปตฺตสาขาวิฏปสมฺปนฺนสฺส สนฺทจฺฉายสฺส มหโต รุกฺขสฺส สมีปสงฺขาตํ มูลํฯ
อญฺญตโร โคปาลโกติ เอโก โคคณรกฺขโก, นาเมน ปน นนฺโท นามฯ โส กิร อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค, ยถา เกณิโย ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ตํ โคปาลกํ ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ…เป.… อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามี’’ติฯ
ตตฺถ สนฺทสฺเสสีติ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา’’ติอาทินา กุสลาทิธมฺเม กมฺมวิปาเก อิธโลกปรโลเก ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อนุปุพฺพิกถาวสาเน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สมฺมา ทสฺเสสิฯ สมาทเปสีติ ‘‘สจฺจาธิคมาย อิเม นาม ธมฺมา อตฺตนิ อุปฺปาเทตพฺพา’’ติ สีลาทิธมฺเม สมฺมา คณฺหาเปตฺวา เตสุ ตํ ปติฏฺฐเปสิฯ สมุตฺเตเชสีติ เต ธมฺมา สมาทินฺนา อนุกฺกเมน ภาวิยมานา นิพฺเพธภาคิยา หุตฺวา ติกฺขวิสทา ยถา ขิปฺปํ อริยมคฺคํ อาวหนฺติ, ตถา สมฺมา อุตฺเตเชสิ สมฺมเทว เตเชสิฯ สมฺปหํเสสีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสภาวทสฺสเนน จิตฺตสฺส ปโมทาปนวเสน สุฏฺฐุ ปหํเสสิฯ อปิเจตฺถ สาวชฺชานวชฺชธมฺเมสุ ทุกฺขาทีสุ จ สมฺโมหวิโนทเนน สนฺทสฺสนํ, สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปมาทาปโนทเนน สมาทปนํ, จิตฺตสฺสาลสิยาปตฺติวิโนทเนน สมุตฺเตชนํ, สมฺมาปฏิปตฺติสิทฺธิยา สมฺปหํสนํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ โส ภควโต สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ อธิวาเสสีติ ‘‘ตุณฺหีภาเวนา’’ติฯ
อปฺโปทกปายาสนฺติ นิรุทกปายาสํฯ ปฏิยาทาเปตฺวาติ สมฺปาเทตฺวา สชฺเชตฺวาฯ นวญฺจ สปฺปินฺติ นวนีตํ คเหตฺวา ตาวเทว วิลีนํ มณฺฑสปฺปิญฺจ ปฏิยาทาเปตฺวาฯ สหตฺถาติ อาทรชาโต สหตฺเถเนว ปริวิสนฺโตฯ สนฺตปฺเปสีติ ปฏิยตฺตํ โภชนํ โภเชสิฯ สมฺปวาเรสีติ ‘‘อลํ อล’’นฺติ วาจาย ปฏิกฺขิปาเปสิฯ ภุตฺตาวินฺติ กตภตฺตกิจฺจํฯ โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต อปนีตปาณิํ, ‘‘โธตปตฺตปาณิ’’นฺติปิ ปาโฐ, โธตปตฺตหตฺถนฺติ อตฺโถฯ นีจนฺติ อนุจฺจํ อาสนํ คเหตฺวา อาสเนเยว นิสีทนํ อริยเทสวาสีนํ จาริตฺตํ, โส ปน สตฺถุ สนฺติเก อุปจารวเสน ปญฺญตฺตสฺส ทารุผลกาสนสฺส สมีเป นิสีทิฯ ธมฺมิยา กถายาติอาทิ สตฺตเม ทิวเส กตํ อนุโมทนํ สนฺธาย วุตฺตํ
สีมนฺตริกายาติ สีมนฺตเร, ตสฺส คามสฺส อนฺตรํฯ คามวาสิโน กิร เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย เตน สทฺธิํ กลหํ อกํสุฯ โส เต อภิภวิตฺวา ตํ ตฬากํ คณฺหิฯ เตน พทฺธาฆาโต อจิรปกฺกนฺตสฺส…เป.… โวโรเปสี’’ติฯ เกนจิเทว กรณีเยน โอหียิตฺวา ปจฺฉา คจฺฉนฺตา ภิกฺขู ตํ ตถา มตํ ทิสฺวา ภควโต ตมตฺถํ อาโรเจสุํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู’’ติอาทิฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยสฺมา ทิฏฺฐิสมฺปนฺนํ อริยสาวกํ นนฺทํ มาเรนฺเตน ปุริเสน อานนฺตริยกมฺมํ พหุลํ อปุญฺญํ ปสุตํ, ตสฺมา ยํ โจเรหิ จ เวรีหิ จ กตฺตพฺพํ, ตโตปิ โฆรตรํ อิเมสํ สตฺตานํ มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ กโรตีติ อิมมตฺถํ ชานิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ ทิโส ทิสนฺติ ทูสโก ทูสนียํ โจโร โจรํ, ทิสฺวาติ วจนเสโสฯ ยํ ตํ กยิราติ ยํ ตสฺส อนยพฺยสนํ กเรยฺย, ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอโก เอกสฺส มิตฺตทุพฺภี โจโร ปุตฺตทารเขตฺตวตฺถุโคมหิํสาทีสุ อปรชฺฌนฺโต ยสฺส อปรชฺฌติ, ตมฺปิ ตเถว อตฺตนิ อปรชฺฌนฺตํ โจรํ ทิสฺวา, เวรี วา ปน เกนจิเทว การเณน พทฺธเวรํ เวริํ ทิสฺวา อตฺตโน กกฺขฬตาย ทารุณตาย ยํ ตสฺส อนยพฺยสนํ กเรยฺย, ปุตฺตทารํ วา ปีเฬยฺย, เขตฺตาทีนิ วา นาเสยฺย, ชีวิตา วา โวโรเปยฺย มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ ปาปิโย นํ ตโต กเร, นํ ปุริสํ ปาปตรํ ตโต กเรยฺยฯ วุตฺตปฺปกาโร หิ ทิโส วา เวรี วา ทิสสฺส วา เวริโน วา อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขํ วา อุปฺปาเทยฺย, ชีวิตกฺขยํ วา กเรยฺยฯ อิทํ ปน อกุสลกมฺมปเถสุ มิจฺฉาฐปิตํ จิตฺตํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อนยพฺยสนํ ปาเปติ, อตฺตภาวสตสหสฺเสสุปิ จตูสุ อปาเยสุ ขิปิตฺวา สีสมสฺส อุกฺขิปิตุํ น เทตีติฯ
ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ยกฺขปหารสุตฺตวณฺณนา
๓๔. จตุตฺเถ กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก วิหาเรฯ ตสฺมิํ กิร ปพฺพตกนฺทเร ปุพฺเพ พหู กโปตา วสิํสุ, เตน สา ปพฺพตกนฺทรา ‘‘กโปตกนฺทรา’’ติ วุจฺจติฯ อปรภาเค ตตฺถ กตวิหาโรปิ ‘‘กโปตกนฺทรา’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก วิหาเร’’ติฯ ชุณฺหาย รตฺติยาติ สุกฺกปกฺขรตฺติยํฯ นโวโรปิเตหิ เกเสหีติ อจิรโอหาริเตหิ เกเสหิ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ อพฺโภกาเสติ ยตฺถ อุปริจฺฉทนํ ปริกฺเขโป วา นตฺถิ, ตาทิเส อากาสงฺคเณฯ
ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน นีลุปฺปลวณฺโณฯ อุโภปิ ปน เต มหาเถรา อุทิจฺจพฺราหฺมณชจฺจา กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อภินีหารสมฺปนฺนา ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา มหาขีณาสวา สมาปตฺติลาภิโน สตฺตสฏฺฐิยา ‘‘อญฺญตรํ สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติฯ
ตตฺถ อญฺญตรํ สมาธินฺติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสมาปตฺติํฯ เกจิ ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ’’นฺติ วทนฺติ, อปเร ปนาหุ ‘‘อารุปฺปปาทกํ ผลสมาปตฺติ’’นฺติฯ อิมา เอว หิ ติสฺโส กายรกฺขณสมตฺถา สมาปตฺติโยฯ ตตฺถ นิโรธสมาปตฺติยา สมาธิปริยายสมฺภโว เหฏฺฐา วุตฺโตว, ปจฺฉิมํเยว ปน อาจริยา วณฺเณนฺติฯ อุตฺตราย ทิสาย ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺตีติ อุตฺตราย ทิสาย ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา อตฺตโน ภวนํ คนฺตุํ ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺติฯ ปฏิภาติ มนฺติ อุปฏฺฐาติ มมฯ มนฺติ หิ ปฏิสทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ, อิมสฺส สีเส ปหารํ ทาตุํ จิตฺตํ เม อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ โส กิร ปุริมชาติยํ เถเร พทฺธาฆาโต, เตนสฺส เถรํ ทิสฺวา ปทุฏฺฐจิตฺตสฺส เอวํ อโหสิฯ อิตโร ปน สปฺปญฺญชาติโก, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘อลํ สมฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มา อาสาเทสีติ มา ฆฏฺเฏสิ, มา ปหารํ เทหีติ วุตฺตํ โหติฯ อุฬาโรติ อุฬาเรหิ อุตฺตเมหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคโตฯ
อนาทิยิตฺวาติ อาทรํ อกตฺวา, ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวาฯ ยสฺมา ปน ตสฺส วจนํ อคฺคณฺหนฺโต ตํ อนาทิยนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตํ ยกฺขํ อนาทิยิตฺวา’’ติฯ สีเส ปหารํ อทาสีติ สพฺพถาเมน อุสฺสาหํ ชเนตฺวา อากาเส ฐิโตว สีเส ขฏกํ อทาสิ, มุทฺธนิ มุฏฺฐิฆาตํ อกาสีติ อตฺโถฯ ตาว มหาติ ถามมหตฺเตน ตตฺตกํ มหนฺโต ปหาโร อโหสิฯ เตน ปหาเรนาติ เตน ปหาเรน กรณภูเตนฯ สตฺตรตนนฺติ ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส รตเนน สตฺตรตนํฯ นาคนฺติ หตฺถินาคํฯ โอสาเทยฺยาติ ปถวิยํ อฑฺฒฏฺฐมรตนนฺติ อฑฺเฒน อฏฺฐนฺนํ ปูรณานิ อฑฺฒฏฺฐมานิ, อฑฺฒฏฺฐมานิ รตนานิ ปมาณํ เอตสฺสาติ อฑฺฒฏฺฐมรตโน, ตํ อฑฺฒฏฺฐมรตนํฯ มหนฺตํ ปพฺพตกูฏนฺติ เกลาสกูฏปฺปมาณํ วิปุลํ คิริกูฏํฯ ปทาเลยฺยาติ สกลิกากาเรน ภินฺเทยฺยฯ อปิ โอสาเทยฺย, อปิ ปทาเลยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ
ตาวเทว จสฺส สรีเร มหาปริฬาโห อุปฺปชฺชิ, โส เวทนาตุโร อากาเส ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ภูมิยํ ปติ, ตงฺขณญฺเญว อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺสาธิกโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุมฺปิ ปพฺพตราชานํ สนฺธาเรนฺตี จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปถวี ตํ ปาปสตฺตํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย วิวรมทาสิฯ อวีจิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา กนฺทนฺตํเยว ตํ คณฺหิํสุ, โส กนฺทนฺโต วิปฺปลปนฺโต ปติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ จ ปน โส ยกฺโข ‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’ติ วตฺวา ตตฺเถว มหานิรยํ อปตาสีติฯ ตตฺถ อปตาสีติ อปติฯ
กิํ ปน โส ยกฺขตฺตภาเวเนว นิรยํ อุปคจฺฉีติ? น อุปคจฺฉิ, ยญฺเหตฺถ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ปาปกมฺมํ อโหสิ, ตสฺส พเลน ยกฺขตฺตภาเว มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวิฯ ยํ ปน อุปปชฺชเวทนียํ อานนฺตริยกมฺมํ, เตน จุติอนนฺตรํ นิรเย อุปฺปชฺชีติฯ เถรสฺส ปน สมาปตฺติพเลน อุปตฺถมฺภิตสรีรสฺส น โกจิ วิกาโร อโหสิฯ สมาปตฺติโต อวุฏฺฐิตกาเล หิ ตํ ยกฺโข ปหริ, ตถา ปหรนฺตํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ธมฺมเสนาปติํ อุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมนสมกาลเมว จ ธมฺมเสนาปติ สมาปตฺติโต อุฏฺฐาสิฯ อถ นํ มหาโมคฺคลฺลาโน สรีรวุตฺติํ ปุจฺฉิ, โสปิสฺส พฺยากาสิ, เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน…เป.… อปิ จ เม สีสํ โถกํ ทุกฺข’’นฺติฯ
ตตฺถ โถกํ ทุกฺขนฺติ โถกํ อปฺปมตฺตกํ มธุรกชาตํ วิย เม สีสํ ทุกฺขิตํ, ทุกฺขปฺปตฺตนฺติ
‘‘มหาพเลน ยกฺเขน ตถา สพฺพุสฺสาเหน ปหเฏ สรีเรปิ วิกาโร นาม นตฺถี’’ติ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาเตน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส สาริปุตฺตา’’ติอาทินา ธมฺมเสนาปติโน มหานุภาวตาย วิภาวิตาย โสปิสฺส ‘อจฺฉริยํ, อาวุโส โมคฺคลฺลานา’’ติอาทินา อิทฺธานุภาวมหนฺตตาปกาสนาปเทเสน อตฺตโน อิสฺสามจฺฉริยาหงฺการาทิมลานํ สุปฺปหีนตํ ทีเปติฯ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามาติ สงฺการกูฏาทีสุ วิจรณกขุทฺทกเปตมฺปิ น ปสฺสามฯ อิติ อธิคมปฺปิจฺฉานํ อคฺคภูโต มหาเถโร ตสฺมิํ กาเล อนาวชฺชเนน เตสํ อทสฺสนํ สนฺธาย วทติฯ เตเนวาห ‘‘เอตรหี’’ติฯ
ภควา ปน เวฬุวเน ฐิโต อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ อิมํ กถาสลฺลาปํ ทิพฺพโสเตน อสฺโสสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อสฺโสสิ โข ภควา’’ติอาทิ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาปตฺติพลูปคตํ อิทฺธานุภาวมหนฺตตํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ ตสฺเสว ตาทิภาวปฺปตฺติทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปตีติ ยสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺตํ เอกคฺฆนสิลามยปพฺพตูปมํ สพฺเพสํ อิญฺชนานํ อภาวโต วสีภาวปฺปตฺติยาว ฐิตํ สพฺเพหิปิ โลกธมฺเมหิ นานุปกมฺปติ น ปเวธติฯ อิทานิสฺส อกมฺปนาการํ สทฺธิํ การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘วิรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิรตฺตํ รชนีเยสูติ วิราคสงฺขาเตน อริยมคฺเคน รชนีเยสุ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตสุ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิรตฺตํ, ตตฺถ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคนฺติ อตฺโถฯ โกปเนยฺเยติ ปฏิฆฏฺฐานีเย สพฺพสฺมิมฺปิ อาฆาตวตฺถุสฺมิํ น กุปฺปติ น ทุสฺสติ น วิการํ อาปชฺชติฯ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ ยสฺส ยถาวุตฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺส กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ตํ อุตฺตมปุคฺคลํ กุโต สตฺตโต สงฺขารโต วา ทุกฺขํ อุปคมิสฺสติ, น ตาทิสสฺส ทุกฺขํ อตฺถีติ อตฺโถฯ
จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. นาคสุตฺตวณฺณนา
๓๕. ปญฺจเม โกสมฺพิยนฺติ กุสุมฺเพน นาม อิสินา วสิตฏฺฐาเน มาปิตตฺตา ‘‘โกสมฺพี’’ติ เอวํลทฺธนามเก นคเรฯ โฆสิตาราเมติ โฆสิตเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ ภควา อากิณฺโณ วิหรตีติ ภควา สมฺพาธปฺปตฺโต วิหรติฯ กิํ ปน ภควโต สมฺพาโธ อตฺถิ, สํสคฺโค วาติ? นตฺถิฯ น หิ โกจิ ภควนฺตํ อนิจฺฉาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติฯ ทุราสทา หิ พุทฺธา ภควนฺโต สพฺพตฺถ จ อนุปลิตฺตตฺตาฯ หิเตสิตาย ปน สตฺเตสุ อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญานุรูปํ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ อฏฺฐนฺนํ ปริสานํ อตฺตโน สนฺติกํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํ อธิวาเสติ, สยญฺจ มหากรุณาสมุสฺสาหิโต กาลญฺญู หุตฺวา ตตฺถ อุปสงฺกมติ, อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณํ, อยมิธ อากิณฺณวิหาโรติ อธิปฺเปโตฯ
อิธ ปน โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหชาตานํ สตฺถา ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ วตฺถุํ อาหริตฺวา, ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจน’’นฺติอาทินา (ธ. ป. ๕; ม. นิ. ๓.๒๓๗; มหาว. ๔๖๔) โอวาทํ อทาสิ, ตํ ทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ทุติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ, ตํ ทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ, อถญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอวมาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต ภควา, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน
ตตฺถ ทุกฺขนฺติ น สุขํ, อนาราธิตจิตฺตตาย น อิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘น ผาสุ วิหรามี’’ติฯ วูปกฏฺโฐติ ปวิเวกฏฺโฐ ทูรีภูโตฯ ตถา จินฺเตตฺวาว ภควา ปาโตว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย ‘‘อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ…เป.… ภทฺทสาลมูเล’’ติฯ ตตฺถ สามนฺติ สยํฯ สํสาเมตฺวาติ ปฏิสาเมตฺวาฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ อุปฏฺฐาเกติ โกสมฺพินครวาสิโน โฆสิตเสฏฺฐิอาทิเก อุปฏฺฐาเก, วิหาเร จ อคฺคุปฏฺฐากํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อนามนฺเตตฺวาฯ
เอวํ คเต สตฺถริ ปญฺจสตา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส อานนฺท, สตฺถา เอกโกว คโต, มยํ อนุพนฺธิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, ยทา ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺฐาเก จ อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อทุติโย คจฺฉติ, ตทา เอกจารํ จริตุํ ภควโต อชฺฌาสโย, สาวเกน นาม สตฺถุ อชฺฌาสยานุรูปํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา น อิเมสุ ทิวเสสุ ภควา อนุคนฺตพฺโพ’’ติ นิวาเรสิ, สยมฺปิ นานุคจฺฉิฯ
อนุปุพฺเพนาติ อนุกฺกเมน, คามนิคมปฏิปาฏิยา จาริกํ จรมาโน ‘‘เอกจารวาสํ ตาว วสมานํ ภิกฺขุํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ พาลกโลณการคามํ คนฺตฺวา ตตฺถ ภคุตฺเถรสฺส สกลํ ปจฺฉาภตฺตญฺเจว ติยามญฺจ รตฺติํ เอกจารวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา ปุนทิวเส เตน ปจฺฉาสมเณน ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ตตฺเถว นิวตฺเตตฺวา ‘‘สมคฺควาสํ วสมาเน ตโย กุลปุตฺเต ปสฺสิสฺสามี’’ติ ภทฺทสาโลติ ปน ตตฺเถโก มนาโป ภทฺทโก สาลรุกฺโข, ภควา ตํ คามํ อุปนิสฺสาย วนสณฺเฑ ปณฺณสาลสมีเป ตสฺมิํ รุกฺขมูเล วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปาลิเลยฺยเก วิหรติ รกฺขิตวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเล’’ติฯ
หตฺถินาโคติ มหาหตฺถี ยูถปติฯ หตฺถิกลเภหีติ หตฺถิโปตเกหิฯ หตฺถิจฺฉาเปหีติ ขีรูปเคหิ ทหรหตฺถิโปตเกหิ, เย ‘‘ภิงฺกา’’ติปิ ฉินฺนคฺคานีติ ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ เตหิ หตฺถิอาทีหิ ฉินฺนคฺคานิ ขาทิตาวเสสานิ ขาณุสทิสานิ ขาทติฯ โอภคฺโคภคฺคนฺติ เตน หตฺถินาเคน อุจฺจฏฺฐานโต ภญฺชิตฺวา ภญฺชิตฺวา ปาติตํฯ อสฺส สาขาภงฺคนฺติ เอตสฺส สนฺตกํ สาขาภงฺคํ เต ขาทนฺติฯ อาวิลานีติ เตหิ ปฐมตรํ โอตริตฺวา ปิวนฺเตหิ อาลุฬิตตฺตา อาวิลานิ กทฺทมมิสฺสานิ ปานียานิ ปิวติฯ โอคาหาติ ติตฺถโตฯ ‘‘โอคาห’’นฺติปิ ปาฬิฯ อสฺสาติ หตฺถินาคสฺสฯ อุปนิฆํสนฺติโยติ ฆฏฺเฏนฺติโย, อุปนิฆํสิยมาโนปิ ยูถาติ หตฺถิฆฏาฯ
เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โส กิร หตฺถินาโค ยูถวาเส อุกฺกณฺฐิโต ตํ วนสณฺฑํ ปวิฏฺโฐ ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตสนฺตาโป วิย นิพฺพุโต หุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ภควโต สนฺติเก อฏฺฐาสิ, ตโต ปฏฺฐาย วตฺตสีเส ฐตฺวา ภทฺทสาลสฺส ปณฺณสาลาย จ สมนฺตโต อปฺปหริตกํ กตฺวา สาขาภงฺเคหิ สมฺมชฺชติ, ภควโต มุขโธวนํ เทติ, นฺหาโนทกํ อาหรติ, ทนฺตกฏฺฐํ เทติ, อรญฺญโต มธุรานิ ผลานิ อาหริตฺวา สตฺถุ อุปเนติ, สตฺถา ตานิ ปริภุญฺชติ ‘‘ตตฺร สุทํ โส หตฺถินาโค ยสฺมิํ ปเทเส ภควา วิหรติ, ตํ ปเทสํ อปฺปหริตญฺจ กโรติ, โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ โสณฺฑาย ทารูนิ อาหริตฺวา อญฺญมญฺญํ ฆํสิตฺวา อคฺคิํ อุฏฺฐาเปตฺวา ทารูนิ ชาลาเปตฺวา ตตฺถ ปาสาณขณฺฑานิ ตาเปตฺวา ตานิ ทณฺฑเกหิ ปวฏฺเฏตฺวา โสณฺฑิยํ ขิปิตฺวา อุทกสฺส ตตฺตภาวํ ญตฺวา ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ, ภควา ‘‘หตฺถินาโค มม นฺหานํ อิจฺฉตี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา นฺหานกิจฺจํ กโรติ, ปานีเยปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมิํ ปน สีตเล สญฺชาเต อุปสงฺกมติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ
อถ โข ภควโต รโหคตสฺสาติอาทิ อุภินฺนํ มหานาคานํ วิเวกสุขปจฺจเวกฺขณทสฺสนํ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ อตฺตโน จ ปวิเวกํ วิทิตฺวาติ เกหิจิ อนากิณฺณภาวลทฺธํ กายวิเวกํ ชานิตฺวา, อิตเร ปน วิเวกา ภควโต สพฺพกาลํ วิชฺชนฺติเยวฯ
อิมํ อุทานนฺติ อิมํ อตฺตโน หตฺถินาคสฺส จ ปวิเวกาภิรติยา สมานชฺฌาสยภาวทีปนํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – เอตํ อีสาทนฺตสฺส รถอีสาสทิสทนฺตสฺส หตฺถินาคสฺส จิตฺตํ นาเคน พุทฺธนาคสฺส จิตฺเตน สเมติ สํสนฺทติฯ กถํ สเมติ เจ? ยเทโก รมตี วเน ยสฺมา พุทฺธนาโค ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อากิณฺโณ วิหาสิ’’นฺติ ปุริมํ อากิณฺณวิหารํ ชิคุจฺฉิตฺวา วิเวกํ อุปพฺรูหยมาโน อิทานิ ยถา เอโก อทุติโย วเน อรญฺเญ รมติ อภิรมติ, เอวํ อยมฺปิ หตฺถินาโค ปุพฺเพ อตฺตโน หตฺถิอาทีหิ อากิณฺณวิหารํ ชิคุจฺฉิตฺวา วิเวกํ อุปพฺรูหยมาโน อิทานิ เอโก อสหาโย วเน อรญฺเญ รมติ อภิรมติฯ ตสฺมาสฺส จิตฺตํ นาเคน สเมติ ตสฺส จิตฺเตน สเมตีติ กตฺวา เอกีภาวรติยา เอกสทิสํ โหตีติ อตฺโถฯ
ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปิณฺโฑลสุตฺตวณฺณนา
๓๖. ฉฏฺเฐ ปิณฺโฑลภารทฺวาโชติ ปิณฺฑํ อุลมาโน ปริเยสมาโน ปพฺพชิโตติ ปิณฺโฑโลฯ โส กิร ปริชิณฺณโภโค พฺราหฺมโณ หุตฺวา มหนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลาภสกฺการํ ทิสฺวา ปิณฺฑตฺถาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโตฯ โส มหนฺตํ กปลฺลํ ‘‘ปตฺต’’นฺติ คเหตฺวา จรติ, กปลฺลปูรํ ยาคุํ ปิวติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ, ปูวขชฺชกญฺจ ขาทติฯ อถสฺส มหคฺฆสภาวํ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺตตฺถวิกํ นานุชานิ, เหฏฺฐามญฺเจ ปตฺตํ นิกฺกุชฺชิตฺวา ฐเปติ, โส ฐเปนฺโตปิ ฆํเสนฺโตว ปณาเมตฺวา ฐเปติ, คณฺหนฺโตปิ ฆํเสนฺโตว อากฑฺฒิตฺวา คณฺหาติฯ ตํ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ฆํสเนน ปริกฺขีณํ, นาฬิโกทนมตฺตสฺเสว คณฺหนกํ ชาตํฯ ตโต สตฺถุ อาโรเจสุํ, อถสฺส สตฺถา ปตฺตตฺถวิกํ อนุชานิฯ เถโร อปเรน สมเยน อินฺทฺริยภาวนํ ภาเวนฺโต อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ อิติ โส ปุพฺเพ สวิเสสํ ปิณฺฑตฺถาย อุลตีติ ปิณฺโฑโล, โคตฺเตน ปน ภารทฺวาโชติ อุภยํ เอกโต กตฺวา ‘‘ปิณฺโฑลภารทฺวาโช’’ติ วุจฺจติฯ
อารญฺญโกติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑาย วา ปติตุํ จริตุํ วตเมตสฺสาติ ปิณฺฑปาตี, ปิณฺฑปาตีเยว ปิณฺฑปาติโกฯ สงฺการกูฏาทีสุ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปํสุกูลํ วิยาติ ปํสุกูลํ, ปํสุ วิย วา กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลํ, ปํสุกูลสฺส ธารณํ ปํสุกูลํ, ตํ สีลํ เอตสฺสาติ ปํสุกูลิโกฯ สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกสงฺขาตานิ ตีณิ จีวรานิ ติจีวรํ, ติจีวรสฺส ธารณํ ติจีวรํ, ตํ สีลํ เอตสฺสาติ เตจีวริโกฯ อปฺปิจฺโฉติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ
ธุตวาโทติ ธุโต วุจฺจติ ธุตกิเลโส ปุคฺคโล, กิเลสธุนนกธมฺโม วาฯ ตตฺถ อตฺถิ ธุโต, น ธุตวาโท, อตฺถิ น ธุโต, ธุตวาโท, อตฺถิ เนว ธุโต, น ธุตวาโท, อตฺถิ ธุโต เจว, ธุตวาโท จาติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ เตสุ โย สยํ ธุตธมฺเม สมาทาย วตฺตติ, น ปรํ ตทตฺถาย สมาทเปติ, อยํ ปฐโมฯ โย ปน สยํ น ธุตธมฺเม สมาทาย วตฺตติ, ปรํ สมาทเปติ, อยํ ทุติโยฯ โย อุภยรหิโต, อยํ ตติโยฯ โย ปน อุภยสมฺปนฺโน, อยํ จตุตฺโถฯ เอวรูโป จ อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธุตวาโท’’ติฯ เอกเทสสรูเปกเสสวเสน หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา ตํ ‘‘นามรูป’’นฺติฯ
อธิจิตฺตมนุยุตฺโตติ เอตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติสมฺปโยคโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมฺปโยคโต วา จิตฺตสฺส อธิจิตฺตภาโว เวทิตพฺโพ, อิธ ปน ‘‘อรหตฺตผลจิตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ตํตํสมาปตฺตีสุ สมาธิ เอว อธิจิตฺตํ, อิธ ปน อรหตฺตผลสมาธิ เวทิตพฺโพฯ เกจิ ปน ‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา กาเลน กาลํ ตีณิ นิมิตฺตานิ มนสิ กาตพฺพานีติ เอตสฺมิํ อธิจิตฺตสุตฺเต (อ. นิ. ๓.๑๐๓) วิย สมถวิปสฺสนาจิตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ อิธาธิปฺเปต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ปุริโมเยวตฺโถ คเหตพฺโพฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส อธิฏฺฐานปริกฺขารสมฺปทาสมฺปนฺนํ อธิจิตฺตานุโยคสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ เอวํ ‘‘อธิจิตฺตานุโยโค มม สาสนานุฏฺฐาน’’นฺติ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ อนูปวาโทติ วาจาย กสฺสจิปิ อนุปวทนํฯ อนูปฆาโตติ กาเยน กสฺสจิ อุปฆาตากรณํฯ ปาติโมกฺเขติ เอตฺถ ปาติโมกฺขปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา นานปฺปกาเรหิ วุตฺโต, ตสฺมิํ ปาติโมกฺเขฯ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมลกฺขโณ สํวโรฯ มตฺตญฺญุตาติ ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ วิวิตฺตํ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตํ เสนาสนํฯ อธิจิตฺเต จ อาโยโคติ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ อธิคมาย ภาวนานุโยโคฯ
อปโร นโย – อนูปวาโทติ กสฺสจิปิ อุปรุชฺฌนวจนสฺส อวทนํฯ เตน สพฺพมฺปิ วาจสิกํ สีลํ สงฺคณฺหาติฯ อนูปฆาโตติ กาเยน กสฺสจิ อุปฆาตสฺส ปรวิเหฐนสฺส อกรณํฯ เตน สพฺพมฺปิ กายิกํ สีลํ สงฺคณฺหาติฯ ยาทิสํ ปนิทํ อุภยํ พุทฺธานํ สาสนนฺโตคธํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘ปาติโมกฺเข จ สํวโร’’ติ วุตฺตํฯ จสทฺโท นิปาตมตฺตํฯ ปาติโมกฺเข จ สํวโรติ ปาติโมกฺขสํวรภูโต อนูปวาโท อนูปฆาโต จาติ อตฺโถฯ
อถ ปาติโมกฺเขติ อธิกรเณ ภุมฺมํฯ ปาติโมกฺเข นิสฺสยภูเต สํวโรฯ โก ปน โสติ? อนูปวาโท อนูปฆาโตฯ อุปสมฺปทเวลายญฺหิ อวิเสเสน ปาติโมกฺขสีลํ สมาทินฺนํ นาม โหติ, ตสฺมิํ ปาติโมกฺเข ฐิตสฺส ตโต ปรํ อุปวาทูปฆาตานํ อกรณวเสน สํวโร, โส อนูปวาโท อนูปฆาโต จาติ วุตฺโตฯ
อถ วา ปาติโมกฺเขติ นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมํ ยถา ‘‘เจตโส อวูปสโม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒)ฯ เตน ปาติโมกฺเขน สาเธตพฺโพ อนูปวาโท อนูปฆาโต, ปาติโมกฺขสํวรสงฺคหิโต อนูปวาโท อนูปฆาโตอิจฺเจว อตฺโถฯ สํวโรติ อิมินา ปน สติสํวโร
มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมินฺติ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภควิสฺสชฺชนานํ วเสน โภชเน ปมาณญฺญุตาฯ ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ ภาวนานุกูลํ อรญฺญรุกฺขมูลาทิวิวิตฺตเสนาสนํฯ อธิจิตฺเต จ อาโยโคติ สพฺพจิตฺตานํ อธิกตฺตา อุตฺตมตฺตา อธิจิตฺตสงฺขาเต อรหตฺตผลจิตฺเต สาเธตพฺเพ ตสฺส นิปฺผาทนตฺถํ สมถวิปสฺสนาภาวนาวเสน อาโยโคฯ เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนูปวทนํ, อนูปฆาตนํ, ปาติโมกฺขสํวโร
ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๗. สตฺตเม อปุพฺพํ นตฺถิฯ คาถาย อธิเจตโสติ อธิจิตฺตวโต, สพฺพจิตฺตานํ อธิเกน อรหตฺตผลจิตฺเตน สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถฯ อปฺปมชฺชโตติ น ปมชฺชโต, อปฺปมาเทน อนวชฺชธมฺเมสุ สาตจฺจกิริยาย สมนฺนาคตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ มุนิโนติ ‘‘โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. ๒๖๙; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๑) เอวํ อุภยโลกมุนเนน โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, เตน อรหตฺตผลญาณสงฺขาเตน ญาเณน สมนฺนาคตตฺตา โมนปเถสุ สิกฺขโตติ อรหตฺตญาณสงฺขาตสฺส โมนสฺส ปเถสุ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ตีสุ วา สิกฺขาสุ สิกฺขโตฯ อิทญฺจ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ปรินิฏฺฐิตสิกฺโข หิ อรหา, ตสฺมา เอวํ สิกฺขโต, อิมาย สิกฺขาย มุนิภาวํ ปตฺตสฺส มุนิโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา จ เอตเทว, ตสฺมา เหฏฺฐิมมคฺคผลจิตฺตานํ วเสน อธิเจตโส, จตุสจฺจสมฺโพธปฏิปตฺติยํ อปฺปมาทวเสน อปฺปมชฺชโต, มคฺคญาณสมนฺนาคเมน มุนิโนติ เอวเมเตสํ ติณฺณํ ปทานํ อตฺโถ ยุชฺชติเยวฯ อถ วา ‘‘อปฺปมชฺชโต สิกฺขโต’’ติ
โสกา น ภวนฺติ ตาทิโนติ ตาทิสสฺส ขีณาสวมุนิโน อพฺภนฺตเร อิฏฺฐวิโยคาทิวตฺถุกา โสกา จิตฺตสนฺตาปา น โหนฺติฯ อถ วา ตาทิโนติ ตาทิลกฺขณสมนฺนาคตสฺส เอวรูปสฺส มุนิโน โสกา น ภวนฺตีติ อุปสนฺตสฺสาติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตูปสเมน อุปสนฺตสฺสฯ สทา สตีมโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา นิจฺจกาลํ สติยา อวิรหิตสฺสฯ
เอตฺถ จ ‘‘อธิเจตโส’’ติ อิมินา อธิจิตฺตสิกฺขา, ‘‘อปฺปมชฺชโต’’ติ เอเตน อธิสีลสิกฺขา, ‘‘มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโต’’ติ เอเตหิ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ ‘‘มุนิโน’’ติ วา เอเตน อธิปญฺญาสิกฺขา, ‘‘โมนปเถสุ สิกฺขโต’’ติ เอเตน ตาสํ โลกุตฺตรสิกฺขานํ ปุพฺพภาคปฏิปทา, ‘‘โสกา น ภวนฺตี’’ติอาทีหิ สิกฺขาปาริปูริยา อานิสํโส ปกาสิโตติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สุนฺทรีสุตฺตวณฺณนา
๓๘. อฏฺฐเม สกฺกโตติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วณฺณิโตเยวฯ อสหมานาติ น สหมานา, อุสูยนฺตาติ อตฺโถฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สกฺการํ อสหมานาติ สมฺพนฺโธฯ
สุนฺทรีติ
ตํ สุตฺวา อิตเร ‘‘อิทํ สุฏฺฐุ ตยา จินฺติตํ, เอวญฺหิ กเต สมโณ โคตโม อยสเกน อุปทฺทุโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต เยน วา เตน วา ปลายิสฺสตี’’ติ สพฺเพว เอกชฺฌาสยา หุตฺวา ตถา อุยฺโยเชตุํ สุนฺทริยา สนฺติกํ อคมํสุฯ สา เต ทิสฺวา ‘‘กิํ ตุมฺเห เอกโต อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ติตฺถิยา อนาลปนฺตา อารามปริยนฺเต ปฏิจฺฉนฺเน ฐาเน นิสีทิํสุฯ สา ตตฺถ คนฺตฺวา ปุนปฺปุนํ อาลปนฺตี ปฏิวจนํ อลภิตฺวา กิํ ตุมฺหากํ อปรชฺฌํ? กสฺมา เม ปฏิวจนํ น เทถาติ? ตถา หิ ปน ตฺวํ อมฺเห ‘‘อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ภควโต สกฺการํ อสหมานา’’ติอาทิฯ
ตตฺถ อุสฺสหสีติ สกฺโกสิฯ อตฺถนฺติ หิตํ กิจฺจํ วาฯ กฺยาหนฺติ กิํ อหํฯ ยสฺมา เต ติตฺถิยา ตสฺสา อญฺญาตกาปิ สมานา ปพฺพชฺชสมฺพนฺธมตฺเตน สงฺคณฺหิตุํ ญาตกา วิย หุตฺวา ‘‘อุสฺสหสิ ตฺวํ ภคินิ ญาตีนํ อตฺถํ กาตุ’’นฺติ อาหํสุฯ ตสฺมา สาปิ มิคํ วลฺลิ วิย ปาเท ลคฺคา ชีวิตมฺปิ เม ปริจฺจตฺตํ ญาตีนํ อตฺถายาติ อาหฯ
เตน หีติ ‘‘ยสฺมา ตฺวํ ‘ชีวิตมฺปิ เม ตุมฺหากํ อตฺถาย ปริจฺจตฺต’นฺติ วทสิ, ตฺวญฺจ ปฐมวเย ฐิตา อภิรูปา โสภคฺคปฺปตฺตา จ, ตสฺมา ยถา ตํ นิสฺสาย สมณสฺส โคตมสฺส อยโส อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตถา กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา ‘‘อภิกฺขณํ เชตวนํ คจฺฉาหี’’ติ อุยฺโยเชสุํฯ สาปิ โข พาลา กกจทนฺตปนฺติยา ปุปฺผาวลิกีฬํ กีฬิตุกามา วิย, ปภินฺนมทํ จณฺฑหตฺถิํ โสณฺฑาย ปรามสนฺตี วิย, นลาเฏน มจฺจุํ คณฺหนฺตี วิย ติตฺถิยานํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาลาคนฺธวิเลปนตมฺพูลมุขวาสาทีนิ คเหตฺวา มหาชนสฺส สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นครํ ปวิสนกาเล เชตวนาภิมุขี คจฺฉนฺตี ‘‘กหํ คจฺฉสี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ, อหญฺหิ เตน สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสามี’’ติ วตฺวา อญฺญตรสฺมิํ ติตฺถิยาราเม วสิตฺวา ปาโตว เชตวนมคฺคํ โอตริตฺวา นคราภิมุขี อาคจฺฉนฺตี ‘‘เอวํ อยฺยาติ โข สุนฺทรี ปริพฺพาชิกา เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ปฏิสฺสุตฺวา อภิกฺขณํ เชตวนํ อคมาสี’’ติฯ
ติตฺถิยา กติปาหสฺส อจฺจเยน ธุตฺตานํ กหาปเณ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, สุนฺทริํ มาเรตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส คนฺธกุฏิยา อวิทูเร มาลากจวรนฺตเร นิกฺขิปิตฺวา เอถา’’ติ วทิํสุฯ เต ตถา อกํสุฯ ตโต ติตฺถิยา ‘‘สุนฺทริํ น ปสฺสามา’’ติ โกลาหลํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจตฺวา ‘‘ยทา เต อญฺญิํสุ ติตฺถิยา ปริพฺพาชกา ‘โวทิฏฺฐา โข สุนฺทรี’’’ติอาทิฯ
ตตฺถ อญฺญิํสูติ ชานิํสุฯ โวทิฏฺฐาติ พฺยปทิฏฺฐา, เชตวนํ อาคจฺฉนฺตี จ คจฺฉนฺตี จ วิเสสโต ทิฏฺฐา, พหุลํ ทิฏฺฐาติ อตฺโถฯ ปริขากูเปติ ทีฆิกาวาเฏ ยา สา, มหาราช, สุนฺทรีติ, มหาราช, ยา สา อิมสฺมิํ นคเร รูปสุนฺทรตาย ‘‘สุนฺทรี’’ติ ปากฏา อภิญฺญาตา ปริพฺพาชิกาฯ สา โน น ทิสฺสตีติ สา อมฺหากํ จกฺขุ วิย ชีวิตํ วิย จ ปิยายิตพฺพา, อิทานิ น ทิสฺสติฯ ยถานิกฺขิตฺตนฺติ ปุริเส อาณาเปตฺวา มาลากจวรนฺตเร อตฺตนา ยถาฐปิตํฯ ‘‘ยถานิขาต’’นฺติปิ ปาโฐ, ปถวิยํ นิขาตปฺปการนฺติ อตฺโถฯ
รถิยาย รถิยนฺติ วีถิโต วีถิํฯ วีถีติ หิ วินิวิชฺฌนกรจฺฉาฯ สิงฺฆาฏกนฺติ ติโกณรจฺฉาฯ อลชฺชิโนติ น ลชฺชิโน, ปาปชิคุจฺฉาวิรหิตาติ อตฺโถฯ ทุสฺสีลาติ นิสฺสีลาฯ ปาปธมฺมาติ ลามกสภาวา นิหีนาจาราฯ มุสาวาทิโนติ ทุสฺสีลา สมานา ‘‘สีลวนฺโต มย’’นฺติ อลิกวาทิตาย มุสาวาทิโนฯ อพฺรหฺมจาริโนติ ‘‘เมถุนปฺปฏิเสวิตาย อเสฏฺฐจาริโน อิเม หิ นามา’’ติ หีเฬนฺตา วทนฺติฯ ธมฺมจาริโนติ กุสลธมฺมจาริโนฯ สมจาริโนติ กายกมฺมาทิสมจาริโนฯ กลฺยาณธมฺมาติ สามญฺญนฺติ สมณภาโว สมิตปาปตาฯ พฺรหฺมญฺญนฺติ เสฏฺฐภาโว พาหิตปาปตาฯ กุโตติ เกน การเณนฯ อปคตาติ อเปตา ปริภฏฺฐาฯ ปุริสกิจฺจนฺติ เมถุนปฺปฏิเสวนํ สนฺธาย วทนฺติฯ
อถ ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, ตุมฺเหปิ เต มนุสฺเส อิมาย คาถาย ปฏิโจเทถา’’ติ วตฺวา ‘‘อภูตวาที’’ติ คาถมาหฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สมฺพหุลา…เป.… นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถา’’ติฯ ตตฺถ เนโส, ภิกฺขเว, สทฺโท จิรํ ภวิสฺสตีติ อิทํ สตฺถา ตสฺส อยสสฺส นิปฺผตฺติํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตฺวา ภิกฺขู สมสฺสาเสนฺโต อาหฯ
คาถายํ อภูตวาทีติ ปรสฺส โทสํ อทิสฺวาว มุสาวาทํ กตฺวา อภูเตน อตจฺเฉน ปรํ อพฺภาจิกฺขนฺโตฯ โย วาปิ กตฺวาติ โย วา ปน ปาปกมฺมํ กตฺวา ‘‘นาหํ เอตํ กโรมี’’ติ อาหฯ เปจฺจ สมา ภวนฺตีติ เต อุโภปิ ชนา อิโต ปรโลกํ คนฺตฺวา นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถาติฯ ‘‘ปรตฺถา’’ติ อิมสฺส ปน ปทสฺส ปุรโต ‘‘เปจฺจา’’ติปเทน สมฺพนฺโธ, เปจฺจ ปรตฺถ อิโต คนฺตฺวา เต นิหีนกมฺมา ปรโลเก สมา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ
ปริยาปุณิตฺวาติ อุคฺคเหตฺวาฯ อการกาติ อปราธสฺส น การกาฯ นยิเมหิ กตนฺติ เอวํ กิร เนสมโหสิ – อิเมหิ สมเณหิ สกฺยปุตฺติเยหิ อทฺธา ตํ ปาปกมฺมํ น กตํ, ยํ อญฺญติตฺถิยา อุคฺโฆสิตฺวา สกลนครํ อาหิณฺฑิํสุ, ยสฺมา อิเม อมฺเหสุ เอวํ อสพฺภาหิ ผรุสาหิ วาจาหิ อพฺภาจิกฺขนฺเตสุปิ น กิญฺจิ วิการํ ทสฺเสนฺติ, ขนฺติโสรจฺจญฺจ น วิชหนฺติ, เกวลํ ปน ‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปตี’’ติ ธมฺมํเยว วทนฺตา สปนฺติเยว, อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา อมฺเห อนุปธาเรตฺวา อพฺภาจิกฺขนฺเต สปนฺติ, สปถํ กโรนฺตา วิย วทนฺติ
เตสญฺหิ มนุสฺสานํ ภควตา ภาสิตคาถาย สวนสมนนฺตรเมว พุทฺธานุภาเวน สารชฺชํ โอกฺกมิ, สํเวโค อุปฺปชฺชิ ‘‘นยิทํ อมฺเหหิ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐํ, สุตํ นาม ตถาปิ โหติ, อญฺญถาปิ โหติ, เอเต จ อญฺญติตฺถิยา อิเมสํ อนตฺถกามา อหิตกามา, ตสฺมา เต สทฺธาย นยิทํ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ, ทุชฺชานา หิ สมณา’’ติฯ เต ตโต ปฏฺฐาย ตโต โอรมิํสุฯ
ราชาปิ เยหิ สุนฺทรี มาริตา, เตสํ ชานนตฺถํ ปุริเส อาณาเปสิฯ อถ เต ธุตฺตา เตหิ กหาปเณหิ สุรํ ปิวนฺตา อญฺญมญฺญํ กลหํ กริํสุฯ เตสุ หิ เอโก เอกํ อาห – ‘‘ตฺวํ สุนฺทริํ เอกปฺปหาเรน มาเรตฺวา มาลากจวรนฺตเร ขิปิตฺวา ตโต ลทฺธกหาปเณหิ สุรํ ปิวสิ, โหตุ โหตู’’ติฯ ราชปุริสา ตํ สุตฺวา เต ธุตฺเต คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู…เป.… อนฺตรหิโต โส, ภนฺเต, สทฺโท’’ติฯ
กสฺมา ปน ภควา ‘‘ติตฺถิยานํ อิทํ กมฺม’’นฺติ ภิกฺขูนํ นาโรเจสิ? อริยานํ ตาว อาโรจเนน ปโยชนํ นตฺถิ, ปุถุชฺชเนสุ ปน ‘‘เย น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ ตํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ นาโรเจสิฯ อปิเจตํ พุทฺธานํ อนาจิณฺณํ, ยํ อนาคตสฺส อีทิสสฺส วตฺถุสฺส อาจิกฺขนํฯ ปรานุทฺเทสิกเมว หิ ภควา สํกิเลสปกฺขํ วิภาเวติ
‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ,
น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;
น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส,
ยตฺถฏฺฐิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติฯ (ธ. ป. ๑๒๗; มิ. ป. ๔.๒.๔);
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ มมฺมจฺเฉทนวเสนาปิ พาลชเนหิ ปวตฺติตํ ทุรุตฺตวจนํ ขนฺติพลสมนฺนาคตสฺส ธีรสฺส ทุตฺติติกฺขา นาม นตฺถีติ อิมมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ อธิวาสนขนฺติพลวิภาวนํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ ตุทนฺติ วาจาย ชนา อสญฺญตา, สเรหิ สงฺคามคตํว กุญฺชรนฺติ กายิกสํวราทีสุ กสฺสจิปิ สํวรสฺส อภาเวน อสํยตา อวินีตา พาลชนา สเรหิ สายเกหิ สงฺคามคตํ ยุทฺธคตํ กุญฺชรํว หตฺถินาคํ ปฏิโยธา วิย วาจาสตฺตีหิ ตุทนฺติ วิชฺฌนฺติ, อยํ เตสํ สภาโว สุตฺวาน วากฺยํ ผรุสํ อุทีริตํ, อธิวาสเย ภิกฺขุ อทุฏฺฐจิตฺโตติ ตํ ปน เตหิ พาลชเนหิ อุทีริตํ ภาสิตํ มมฺมฆฏฺฏนวเสน ปวตฺติตํ ผรุสํ วากฺยํ วจนํ อภูตํ ภูตโต นิพฺเพเฐนฺโต มม กกจูปมโอวาทํ (ม. นิ. ๑.๒๒๒ อาทโย) อนุสฺสรนฺโต อีสกมฺปิ อทุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา ‘‘สํสารสภาโว เอโส’’ติ สํสาเร ภยํ อิกฺขณสีโล ภิกฺขุ อธิวาสเย, อธิวาสนขนฺติยํ ฐตฺวา ขเมยฺยาติ อตฺโถฯ
เอตฺถาห – กิํ ปน ตํ กมฺมํ, ยํ อปริมาณกาลํ สกฺกจฺจํ อุปจิตวิปุลปุญฺญสมฺภาโร สตฺถา เอวํ ทารุณํ อภูตพฺภกฺขานํ ปาปุณีติ? วุจฺจเต – อยํ โส ภควา โพธิสตฺตภูโต อตีตชาติยํ มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา ปาปชนเสวี อโยนิโสมนสิการพหุโล วิจรติฯ โส เอกทิวสํ สุรภิํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ นครํ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ จีวรํ ปารุปนฺตํ ปสฺสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย อญฺญตรา อิตฺถี ตสฺส อวิทูเรน คจฺฉติฯ ธุตฺโต ‘‘อพฺรหฺมจารี อยํ สมโณ’’ติ อพฺภาจิกฺขิฯ โส เตน กมฺเมน พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิทานิ พุทฺโธ หุตฺวาปิ สุนฺทริยา การณา อภูตพฺภกฺขานํ
‘‘อโนตตฺตสราสนฺเน, รมณีเย สิลาตเล;
นานารตนปชฺโชเต, นานาคนฺธวนนฺตเรฯ
‘‘มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน, ปเรโต โลกนายโก;
อาสีโน พฺยากรี ตตฺถ, ปุพฺพกมฺมานิ อตฺตโนฯ
‘‘สุณาถ ภิกฺขโว มยฺหํ, ยํ กมฺมํ ปกตํ มยา;
ปิโลติกสฺส กมฺมสฺส, พุทฺธตฺเตปิ วิปจฺจติฯ
๑.
‘‘มุนาฬิ
ปจฺเจกพุทฺธํ สุรภิํ, อพฺภาจิกฺขิํ อทูสกํฯ
‘‘เตน
พหู วสฺสสหสฺสานิ, ทุกฺขํ เวเทมิ เวทนํฯ
‘‘เตน กมฺมาวเสเสน, อิธ ปจฺฉิมเก ภเว;
อพฺภกฺขานํ มยา ลทฺธํ, สุนฺทริกาย การณาฯ
๒.
‘‘สพฺพาภิภุสฺส พุทฺธสฺส, นนฺโท นามาสิ สาวโก;
ตํ อพฺภกฺขาย นิรเย, จิรํ สํสริตํ มยาฯ
‘‘ทส วสฺสสหสฺสานิ, นิรเย สํสริํ จิรํ;
มนุสฺสภาวํ ลทฺธาหํ, อพฺภกฺขานํ พหุํ ลภิํฯ
‘‘เตน กมฺมาวเสเสน, จิญฺจมาณวิกา มมํ;
อพฺภาจิกฺขิ อภูเตน, ชนกายสฺส อคฺคโตฯ
๓.
‘‘พฺราหฺมโณ สุตวา อาสิํ, อหํ สกฺกตปูชิโต;
มหาวเน ปญฺจสเต, มนฺเต วาเจมิ มาณเวฯ
‘‘ตตฺถาคโต
ตญฺจาหํ อาคตํ ทิสฺวา, อพฺภาจิกฺขิํ อทูสกํฯ
‘‘ตโตหํ อวจํ สิสฺเส, กามโภคี อยํ อิสิ;
มยฺหมฺปิ ภาสมานสฺส, อนุโมทิํสุ มาณวาฯ
‘‘ตโต มาณวกา สพฺเพ, ภิกฺขมานํ กุเล กุเล;
มหาชนสฺส อาหํสุ, กามโภคี อยํ อิสิฯ
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, ปญฺจ ภิกฺขุสตา อิเม;
อพฺภกฺขานํ ลภุํ สพฺเพ, สุนฺทริกาย การณาฯ
๔.
‘‘เวมาตุภาติกํ ปุพฺเพ, ธนเหตุ หนิํ อหํ;
ปกฺขิปิํคิริทุคฺคสฺมิํ, สิลาย จ อปิํสยิํฯ
‘‘เตน
องฺคุฏฺฐํ ปิํสยี ปาเท, มม ปาสาณสกฺขราฯ
๕.
‘‘ปุเรหํ ทารโก หุตฺวา, กีฬมาโน มหาปเถ;
ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวาน, มคฺเค สกลิกํ ขิปิํฯ
‘‘เตน
วธตฺถํ มํ เทวทตฺโต, อภิมาเร ปโยชยิฯ
๖.
‘‘หตฺถาโรโห ปุเร อาสิํ, ปจฺเจกมุนิมุตฺตมํ;
ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ, อาสาเทสิํ คเชนหํฯ
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, ภนฺโต นาฬาคิรี คโช;
คิริพฺพเช ปุรวเร, ทารุโณ สมุปาคมิฯ
๗.
‘‘ราชาหํ ปตฺถิโว อาสิํ, สตฺติยา ปุริเส หนิํ;
เตน กมฺมวิปาเกน, นิรเย ปจฺจิสํ ภุสํฯ
‘‘กมฺมุโน ตสฺส เสเสน, โสทานิ สกลํ มม;
ปาเท ฉวิํ ปกปฺเปสิ, น หิ กมฺมํ วินสฺสติฯ
๘.
‘‘อหํ
มจฺฉเก ฆาติเต ทิสฺวา, ชนยิํ โสมนสฺสกํฯ
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, สีสทุกฺขํ อหู มม;
สกฺกา จ สพฺเพ หญฺญิํสุ, ยทา หนิ วิฏฏูโภฯ
๙.
‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสยิํ;
ยวํ ขาทถ ภุญฺชถ, มา จ ภุญฺชถ สาลโยฯ
‘‘เตน
นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน, เวรญฺชายํ วสิํ ตทาฯ
๑๐.
‘‘นิพฺพุทฺเธ วตฺตมานมฺหิ, มลฺลปุตฺตํ นิเหฐยิํ;
เตน กมฺมวิปาเกน, ปิฏฺฐิทุกฺขํ อหู มมฯ
๑๑.
‘‘ติกิจฺฉโก อหํ อาสิํ, เสฏฺฐิปุตฺตํ วิเรจยิํ;
เตน กมฺมวิปาเกน, โหติ ปกฺขนฺทิกา มมฯ
๑๒.
‘‘อวจาหํ โชติปาโล, กสฺสปํ สุคตํ ตทา;
กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส, โพธิ ปรมทุลฺลภาฯ
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, อจริํ ทุกฺกรํ พหุํ;
ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ, ตโต โพธิํ อปาปุณิํฯ
‘‘นาหํ
กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโตฯ
‘‘ปุญฺญปาปปริกฺขีโณ, สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต;
อโสโก อนุปายาโส, นิพฺพายิสฺสมนาสโวฯ
‘‘เอวํ ชิโน วิยากาสิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อคฺคโต;
สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโต, อโนตตฺตมหาสเร’’ติฯ (อป. เถร ๑.๓๙.๖๔-๙๖);
อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อุปเสนสุตฺตวณฺณนา
๓๙. นวเม อุปเสนสฺสาติ เอตฺถ อุปเสโนติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, วงฺคนฺตพฺราหฺมณสฺส ปน ปุตฺตตฺตา ‘‘วงฺคนฺตปุตฺโต’’ติ จ นํ โวหรนฺติฯ
อยญฺหิ เถโร อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส กนิฏฺฐภาตา, สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท อุปสมฺปทาย ทฺวิวสฺโส อุปชฺฌาโย หุตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธิํ ภควโต อุปฏฺฐานํ คโต, ตสฺส ภิกฺขุโน ภควตา ตสฺส สทฺธิวิหาริกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ขนฺธเก อาคตนเยน ‘‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, อาวตฺโต พาหุลฺลาย, ยทิทํ คณพนฺธิย’’นฺติ (มหาว. ๗๕) วิครหิโต ปโตทาภิตุนฺโน วิย อาชานีโย สํวิคฺคมานโส ‘‘ยทิปาหํ อิทานิ ปริสํ นิสฺสาย ภควตา วิครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย ปาสํสิโย ภเวยฺย’’นฺติ อุสฺสาหชาโต สพฺเพ ธุตธมฺเม สมาทาย วตฺตมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา น จิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต มหาขีณาสโว หุตฺวา อตฺตโน นิสฺสิตเก ธุตงฺคธเร เอว กตฺวา เตหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สนฺถตสิกฺขาปเท (ปารา. ๕๖๕ อาทโย) อาคตนเยน ‘‘ปาสาทิกา โข ตฺยายํ, อุปเสน, ปริสา’’ติ ปริสวเสน ภควโต สนฺติกา ลทฺธปสํโส ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สมนฺตปาสาทิกานํ ยทิทํ อุปเสโน
โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต อนฺเตวาสิเกสุ อตฺตโน อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คเตสุ อุทกกุมฺภโต อุทกํ คเหตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา คตฺตานิ สีติํ กตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ อตฺถริตฺวา ทิวาฏฺฐาเน ทิวาวิหารํ นิสินฺโน อตฺตโน คุเณ อาวชฺเชสิฯ ตสฺส เต อเนกสตา อเนกสหสฺสา โปงฺขานุโปงฺขํ อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ‘‘มยฺหํ ตาว สาวกสฺส สโต อิเม เอวรูปา คุณา, กีทิสา นุ โข มยฺหํ สตฺถุ คุณา’’ติ ภควโต คุณาภิมุขํ มนสิการํ เปเสสิฯ เต ตสฺส ญาณพลานุรูปํ อเนกโกฏิสหสฺสา อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ‘‘เอวํสีโล เม สตฺถา เอวํธมฺโม เอวํปญฺโญ เอวํวิมุตฺตี’’ติอาทินา จ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา จ อาวิภาวานุรูปํ สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา ‘‘อายสฺมโต อุปเสนสฺส วงฺคนฺตปุตฺตสฺส รโหคตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ตตฺถ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภูตสฺสฯ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาโร จิตฺตสฺส วิตกฺโก อุปฺปชฺชิฯ ลาภา วต เมติ เย อิเม มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธาสมธิคมาทโย, อโห วต เม เอเต ลาภาฯ สุลทฺธํ วต เมติ ยญฺจิทํ มยา ภควโต สาสเน ปพฺพชฺชูปสมฺปทารตนตฺตยปยิรุปาสนาทิ ปฏิลทฺธํ, ตํ เม อโห วต สุฏฺฐุ ลทฺธํฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สตฺถา จ เม’’ติอาทินาฯ
ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ สตฺถาฯ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาฯ อารกตฺตา กิเลเสหิ, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส วา อรานํ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓ อาทโย) พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทสโต คเหตพฺโพฯ
สฺวากฺขาเตติ สุฏฺฐุ อกฺขาเต, เอกนฺตนิยฺยานิกํ กตฺวา ภาสิเตฯ ธมฺมวินเยติ ปาวจเนฯ ตญฺหิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานานํ สํสารทุกฺขปาตโต ธารเณน, ราคาทิกิเลเส วินยเนน จ ธมฺมวินโยติ วุจฺจติฯ สพฺรหฺมจาริโนติ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมสงฺขาตํ ภควโต สาสนํ อริยมคฺคํ สห จรนฺติ ปฏิปชฺชนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโนฯ สีลวนฺโตติ มคฺคผลสีลวเสน สีลวนฺโตฯ กลฺยาณธมฺมาติ สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนาทโย กลฺยาณา สุนฺทรา ธมฺมา เอเตสํ อตฺถีติ กลฺยาณธมฺมาฯ เอเตน สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ สีเลสุ จมฺหิ ปริปูรการีติ ‘‘อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา น ติรจฺฉานกถากถิโก กายทฬฺหิพหุโล หุตฺวา วิหาสิํ, อถ โข ปาติโมกฺขสํวราทิํ จตุพฺพิธมฺปิ สีลํ อขณฺฑํ อฉิทฺทํ อสพลํ อกมฺมาสํ สุสมาหิโต จมฺหิ เอกคฺคจิตฺโตติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สพฺพถาปิ สมาหิโต จ อมฺหิ อวิกฺขิตฺตจิตฺโตฯ อิมินา สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิตาวจเนน ตติยผลสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติฯ อนาคามิโน หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโนฯ อรหา จมฺหิ ขีณาสโวติ กามาสวาทีนํ สพฺพโส ขีณตฺตา ขีณาสโว, ตโต เอว ปริกฺขีณภวสํโยชโน สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย อรหา จมฺหิฯ เอเตน อตฺตโน กตกรณียตํ ทสฺเสติฯ มหิทฺธิโก จมฺหิ มหานุภาโวติ อธิฏฺฐานวิกุพฺพนาทิอิทฺธีสุ มหตา วสีภาเวน สมนฺนาคตตฺตา มหิทฺธิโก อุฬารสฺส ปุญฺญานุภาวสฺส
ภทฺทกํ เม ชีวิตนฺติ เอวํวิธสีลาทิคุณสมนฺนาคตสฺส เม ยาวายํ กาโย ธรติ, ตาว สตฺตานํ หิตสุขเมว วฑฺฒติ, ปุญฺญกฺเขตฺตภาวโต ชีวิตมฺปิ เม ภทฺทกํ สุนฺทรํฯ ภทฺทกํ มรณนฺติ สเจ ปนิทํ ขนฺธปญฺจกํ อชฺช วา อิมสฺมิํเยว วา ขเณ อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายติ, ตํ อปฺปฏิสนฺธิกํ ปรินิพฺพานสงฺขาตํ มรณมฺปิ เม ภทฺทกนฺติ อุภยตฺถ ตาทิภาวํ ทีเปติฯ เอวํ มหาเถโร อปฺปหีนโสมนสฺสุปฺปิลาวิตวาสนุสฺสนฺนตฺตา อุฬารโสมนสฺสิโต ธมฺมพหุมาเนน ธมฺมปีติปฏิสํเวทเนน ปริวิตกฺเกสิฯ
ตํ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตฺวา ชีวิเต มรเณ จ ตสฺส ตาทิภาววิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา…เป.… อุทาเนสี’’ติฯ
ตตฺถ ยํ ชีวิตํ น ตปตีติ ยํ ขีณาสวปุคฺคลํ ชีวิตํ อายติํ ขนฺธปฺปวตฺติยา สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต น ตปติ น พาธติ, วตฺตมานเมว วา
มรณนฺเต น โสจตีติ มรณสงฺขาเต อนฺเต ปริโยสาเน, มรณสมีเป วา น โสจติ อนาคามิมคฺเคเนว โสกสฺส สมุคฺฆาติตตฺตาฯ ส เว ทิฏฺฐปโท ธีโร, โสกมชฺเฌ น โสจตีติ โส อนภิชฺฌาทีนํ
อิทานิสฺส สพฺพโส โสกเหตูนํ อภาวํ ทีเปตุํ ‘‘อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺส อคฺคมคฺเคน สพฺพโส อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, โส อุจฺฉินฺนภวตณฺโหฯ ตสฺส อวเสสกิเลสานํ อนวเสสวูปสเมน สนฺตจิตฺตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโนฯ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโรติ ชาติอาทิโก –
‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –
วุตฺตลกฺขโณ สํสาโร วิเสสโต ขีโณฯ ตสฺมา นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ยสฺมา ตสฺส เอวรูปสฺส อริยปุคฺคลสฺส อายติํ ปุนพฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺส ชาติสํสาโร ขีโณฯ กสฺมา ปนสฺส ปุนพฺภโว นตฺถิ? ยสฺมา อุจฺฉินฺนภวตณฺโห สนฺตจิตฺโต จ โหติ, ตสฺมาติ อาวตฺเตตฺวา วตฺตพฺพํฯ อถ วา วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, ตโต เอว นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ
นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สาริปุตฺตอุปสมสุตฺตวณฺณนา
๔๐. ทสเม อตฺตโน อุปสมนฺติ สาวกปารมีมตฺถกปฺปตฺติยา เหตุภูตํ อคฺคมคฺเคน อตฺตโน อนวเสสกิเลสวูปสมํฯ
อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต อนุปสนฺตกิเลสานํ สตฺตานํ ราคาทิกิเลสชนิตสนฺตาปทรถปริฬาหทุกฺขญฺเจว กิเลสาภิสงฺขารนิมิตฺตํ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวาทิทุกฺขญฺจ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ‘‘อตฺตโน อุปสมํ ปจฺจเวกฺขมาโน’’ติฯ
อปเร ‘‘เถโร อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘อิมสฺส วตายํ สนฺตปณีตภาโว อจฺจนฺตสนฺตาย อสงฺขตาย ธาตุยา อารมฺมณโต, สยญฺจ สมฺมเทว กิเลสวูปสมโต’ติ เอวํ อภิณฺหํ อุปสมํ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘อนวเสสกิเลสานํ อุปสมปริโยสาเน ชาตํ อคฺคผลเมเวตฺถ อุปสโม นาม, ตํ ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน’’ติฯ
เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยทิทํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาปญฺญตาทิเหตุภูตํ สาวเกสุ อนญฺญสาธารณํ กิเลสปฺปหานํ อคฺคผลํ วา อุปสมปริยาเยน วุตฺตํ, ตสฺส ปจฺจเวกฺขณสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทนุภาวทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตตฺถ อุปสนฺตสนฺตจิตฺตสฺสาติ อุปสนฺตเมว หุตฺวา สนฺตํ จิตฺตํ เอตสฺสาติ อุปสนฺตสนฺตจิตฺโตฯ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภเนน หิ อุปสนฺตกิเลสตฺตา อุปสนฺตจิตฺตํ น สพฺพถา ‘‘อุปสนฺตสนฺต’’นฺติ วุจฺจติ ตสฺส อุปสมสฺส อนจฺจนฺติกภาวโต, น ตถา อคฺคมคฺเคนฯ เตน ปน อจฺจนฺตเมว กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา อรหโต จิตฺตํ ปุน กิเลสานํ อนุปสเมตพฺพตาย สมถวิปสฺสนาเหฏฺฐิมมคฺเคหิ อุปสนฺตกิเลสํ หุตฺวา อจฺจนฺตสนฺตภาวโตว อุปสนฺตนฺติ วา อุปสโม วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘อุปสนฺตสนฺตจิตฺตสฺสา’’ติ อจฺจนฺตูปสเมน สนฺตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ
อถ วา สติปิ สพฺเพสํ ขีณาสวานํ อนวเสสกิเลสวูปสเม สาวกปารมีญาณสฺส ปน มตฺถกปฺปตฺติเหตุภูโต สาวเกสุ อนญฺญสาธารโณ สวิเสโส ธมฺมเสนาปติโน
ตตฺรายมตฺโถ – ภุสํ ทฬฺหํ วา สนฺตํ อุปสนฺตํ, เตน อุปสนฺเตน อุปสนฺตเมว หุตฺวา สนฺตํ อุปสนฺตสนฺตํ เนตฺติจฺฉินฺนสฺสาติ เนตฺติ วุจฺจติ ภวตณฺหา สํสารสฺส นยนโต, สา เนตฺติ ฉินฺนา เอตสฺสาติ เนตฺติจฺฉินฺโนฯ ตสฺส เนตฺติจฺฉินฺนสฺส, ปหีนตณฺหสฺสาติ อตฺโถฯ มุตฺโต โส มารพนฺธนาติ โส เอวํวิโธ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สพฺพสฺมา มารพนฺธนโต มุตฺโต, น ตสฺส มารพนฺธนโมจนาย กรณียํ อตฺถิ, ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อุปสมํ ปจฺจเวกฺขตีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิตา จ เมฆิยวคฺควณฺณนาฯ