ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
วิมานวตฺถุ-อฏฺฐกถา
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ นาถํ, เญยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํฯ
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํฯ
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ฐิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํฯ
วนฺทนาชนิตํ
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสาฯ
เทวตาหิ กตํ ปุญฺญํ, ยํ ยํ ปุริมชาติสุ;
ตสฺส ตสฺส วิมานาทิ-ผลสมฺปตฺติเภทโตฯ
ปุจฺฉาวเสน ยา ตาสํ, วิสฺสชฺชนวเสน จ;
ปวตฺตา เทสนา กมฺม-ผลปจฺจกฺขการินีฯ
วิมานวตฺถุ อิจฺเจว, นาเมน วสิโน ปุเร;
ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมิํ, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ
ตสฺสาหมวลมฺพิตฺวา, โปราณฏฺฐกถานยํ;
ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ, วิภาเวนฺโต วิเสสโตฯ
สุวิสุทฺธํ
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํฯ
ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;
สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม, นิสามยถ สาธโวติฯ
ตตฺถ วิมานานีติ วิสิฏฺฐมานานิ เทวตานํ กีฬานิวาสฏฺฐานานิฯ ตานิ หิ ตาสํ สุจริตกมฺมานุภาวนิพฺพตฺตานิ โยชนิกทฺวิโยชนิกาทิปมาณวิเสสยุตฺตตาย วิมานวตฺถุ, ‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมย’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา เทสนาฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ ตาสํ เทวตานํ รูปโภคปริวาราทิสมฺปตฺติโย ตํนิพฺพตฺตกกมฺมญฺจ นิสฺสาย อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ วิปากมุเขน วา กมฺมนฺตรมานสฺส การณภาวโต วิมานวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ
ตยิทํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กทา ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ? วุจฺจเต
ภาสนฺเตน จ ปฐมํ ตาว โลกหิตาย เทวจาริกํ จรนฺเตน เทวโลเก เทวตานํ ปุจฺฉาวเสน ปุน ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ ปุญฺญผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนญฺจ เอกชฺฌํ
วิตฺถารโต ปน ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติ ปทสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล กตปณิธานโต ปฏฺฐาย มหาเถรสฺส อาคมนียปฏิปทา กเถตพฺพา, สา ปน อาคมฏฺฐกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตาติ ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อสาธารณโต ‘‘กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ วิสฺสชฺชนา ตสฺส ตสฺส วิมานสฺส อตฺถวณฺณนานเยเนว อาคมิสฺสติฯ
อปเร ปน ภณนฺติ – เอกทิวสํ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘เอตรหิ โข มนุสฺสา อสติปิ วตฺถุสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตโน จ จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา ตานิ ตานิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา อุฬารสมฺปตฺติํ ปจฺจนุโภนฺติ, ยํนูนาหํ เทวจาริกํ จรนฺโต ตา เทวตา กายสกฺขิํ กตฺวา ตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺญํ ยถาธิคตญฺจ ปุญฺญผลํ กถาเปตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจยฺยํฯ เอวํ เม สตฺถา คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย มนุสฺสานํ กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อปฺปกานมฺปิ การานํ อายตนคตาย สทฺธาย วเสน อุฬารผลตํ วิภาเวนฺโต ตํ ตํ วิมานวตฺถุํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา มหติํ ธมฺมเทสนํ ปวตฺเตสฺสติ, สา โหติ พหุชนสฺส
ตํ ปเนตํ วิมานวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํฯ
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติฯ (เถรคา. ๑๐๒๗) –
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํฯ วคฺคโต ปีฐวคฺโค จิตฺตลตาวคฺโค ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค มญฺชิฏฺฐกวคฺโค มหารถวคฺโค ปายาสิวคฺโค สุนิกฺขิตฺตวคฺโคติ สตฺต วคฺคาฯ วตฺถุโต ปฐเม วคฺเค สตฺตรส วตฺถูนิ, ทุติเย เอกาทส, ตติเย ทส, จตุตฺเถ ทฺวาทส ‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมย’’นฺติ คาถา อาทิฯ