๓. จูฬวคฺโค
๑. อภิชฺชมานเปตวตฺถุวณฺณนา
อภิชฺชมาเน วาริมฺหีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ ลุทฺทเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ พาราณสิยํ กิร อปรทิสาภาเค ปารคงฺคาย วาสภคามํ อติกฺกมิตฺวา จุนฺทฏฺฐิลนามเก คาเม เอโก ลุทฺทโก อโหสิฯ โส อรญฺเญ มิเค วธิตฺวา วรมํสํ องฺคาเร ปจิตฺวา ขาทิตฺวา อวเสสํ ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา กาเชน คเหตฺวา คามํ อาคจฺฉติฯ ตํ พาลทารกา คามทฺวาเร ทิสฺวา ‘‘มํสํ เม เทหิ, มํสํ เม เทหี’’ติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา อุปธาวนฺติฯ โส เตสํ โถกํ โถกํ มํสํ เทติฯ อเถกทิวสํ มํสํ อลภิตฺวา
อถ อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺโต นคฺโค วิรูปรูโป ภยานกทสฺสโน สุปิเนปิ อนฺนปานํ อชานนฺโต สีเส อาพนฺธิตอุทฺทาลกกุสุมมาลากลาโป ‘‘จุนฺทฏฺฐิลายํ ญาตกานํ สนฺติเก กิญฺจิ ลภิสฺสามี’’ติ คงฺคาย อุทเก อภิชฺชมาเน ปฏิโสตํ ปทสา คจฺฉติฯ เตน จ สมเยน โกลิโย นาม รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส มหามตฺโต กุปิตํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ปฏินิวตฺเตนฺโต หตฺถิอสฺสาทิปริวารพลํ ถลปเถน เปเสตฺวา สยํ คงฺคาย นทิยา อนุโสตํ นาวาย อาคจฺฉนฺโต ตํ เปตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต –
๓๘๗.
‘‘อภิชฺชมาเน วาริมฺหิ, คงฺคาย อิธ คจฺฉสิ;
นคฺโค ปุพฺพทฺธเปโตว, มาลธารี อลงฺกโต;
กุหิํ คมิสฺสสิ เปต, กตฺถ วาโส ภวิสฺสตี’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ อภิชฺชมาเนติ ปทนิกฺเขเปน อภิชฺชมาเน สงฺฆาเต, วาริมฺหิ คงฺคายาติ คงฺคาย นทิยา อุทเกฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ ปุพฺพทฺธเปโตวาติ กายสฺส ปุริมทฺเธน อเปโต วิย อเปตโยนิโก เทวปุตฺโต มาลธารี อลงฺกโตติ, มาลาหิ ปิฬนฺธิตฺวา อลงฺกตสีสคฺโคติ กตฺถ วาโส ภวิสฺสตีติ กตรสฺมิํ คาเม เทเส วา ตุยฺหํ นิวาโส ภวิสฺสติ, ตํ กเถหีติ อตฺโถฯ
อิทานิ ยํ ตทา เตน เปเตน โกลิเยน จ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –
๓๘๘.
‘‘จุนฺทฏฺฐิลํ
อนฺตเร วาสภคามํ, พาราณสิญฺจ สนฺติเกฯ
๓๘๙.
‘‘ตญฺจ ทิสฺวา มหามตฺโต, โกลิโย อิติ วิสฺสุโต;
สตฺตุํ ภตฺตญฺจ เปตสฺส, ปีตกญฺจ ยุคํ อทาฯ
๓๙๐.
‘‘นาวาย ติฏฺฐมานาย, กปฺปกสฺส อทาปยิ;
กปฺปกสฺส ปทินฺนมฺหิ, ฐาเน เปตสฺส ทิสฺสถฯ
๓๙๑.
‘‘ตโต สุวตฺถวสโน, มาลธารี อลงฺกโต;
ฐาเน ฐิตสฺส เปตสฺส, ทกฺขิณา อุปกปฺปถ;
ตสฺมา ทชฺเชถ เปตานํ, อนุกมฺปาย ปุนปฺปุน’’นฺติฯ – คาถาโย อโวจุํ;
๓๘๘. ตตฺถ จุนฺทฏฺฐิลนฺติ เอวํนามกํ คามํฯ อนฺตเร วาสภคามํ, พาราณสิญฺจ สนฺติเกติ วาสภคามสฺส จ พาราณสิยา จ เวมชฺเฌฯ อนฺตรา-สทฺทโยเคน เหตํ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนํฯ พาราณสิยา สนฺติเก หิ โส คาโมติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อนฺตเร วาสภคามสฺส จ พาราณสิยา จ โย จุนฺทฏฺฐิลนามโก คาโม พาราณสิยา อวิทูเร, ตํ คามํ คมิสฺสามีติฯ
๓๘๙. โกลิโย อิติ วิสฺสุโตติ โกลิโยติ เอวํปกาสิตนาโมฯ สตฺตุํ ภตฺตญฺจาติ สตฺตุญฺเจว ภตฺตญฺจฯ ปีตกญฺจ ยุคํ อทาติ ปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ เอกํ วตฺถยุคญฺจ อทาสิฯ
๓๙๐. กทา อทาสีติ เจ อาห นาวาย ติฏฺฐมานายฯ กปฺปกสฺส อทาปยีติ คจฺฉนฺติํ นาวํ ฐเปตฺวา ตตฺถ เอกสฺส นฺหาปิตสฺส อุปาสกสฺส ทาเปสิ ฐาเนติ ฐานโส ตงฺขณญฺเญวฯ เปตสฺส ทิสฺสถาติ เปตสฺส สรีเร ปญฺญายิตฺถ, ตสฺส นิวาสนปารุปนวตฺถํ ‘‘ตโต สุวตฺถวสโน, มาลธารี อลงฺกโต’’ติ, สุวตฺถวสโน ฐาเน ฐิตสฺส เปตสฺส, ทกฺขิณา อุปกปฺปถาติ ทกฺขิเณยฺยฏฺฐาเน ฐิตา ปเนสา ทกฺขิณา ตสฺส เปตสฺส ยสฺมา อุปกปฺปติ, วินิโยคํ อคมาสิฯ ตสฺมา ทชฺเชถ เปตานํ, อนุกมฺปาย ปุนปฺปุนนฺติ เปตานํ อนุกมฺปาย เปเต อุทฺทิสฺส ปุนปฺปุนํ ทกฺขิณํ ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ
อถ โส โกลิยมหามตฺโต ตํ เปตํ อนุกมฺปมาโน ทานวิธิํ สมฺปาเทตฺวา อนุโสตํ อาคนฺตฺวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต พาราณสิํ สมฺปาปุณิฯ ภควา จ เตสํ อนุคฺคหตฺถํ อากาเสน อาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร อฏฺฐาสิฯ โกลิยมหามตฺโตปิ นาวาโต โอตริตฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ ภควนฺตํ นิมนฺเตสิ – ‘‘อธิวาเสถ เม, ภนฺเต, ภควา อชฺชตนาย ภตฺตํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ โส ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ตาวเทว รมณีเย ภูมิภาเค มหนฺตํ สาขามณฺฑปํ อุปริ จตูสุ จ ปสฺเสสุ นานาวิราควณฺณวิจิตฺตวิวิธวสนสมลงฺกตํ กาเรตฺวา ตตฺถ ภควโต อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ
อถ โส มหามตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เหฏฺฐา อตฺตโน วุตฺตวจนํ เปตสฺส จ ปฏิวจนํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิฯ จินฺติตสมนนฺตรเมว พุทฺธานุภาวสญฺโจทิโต สุวณฺณหํสคโณ วิย ธตรฏฺฐหํสราชํ ภิกฺขุสงฺโฆ ธมฺมราชํ สมฺปริวาเรสิฯ ตาวเทว มหาชโน สนฺนิปติ ‘‘อุฬารา ธมฺมเทสนา ภวิสฺสตี’’ติฯ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มหามตฺโต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สนฺตปฺเปสิฯ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ มหาชนสฺส อนุกมฺปาย ‘‘พาราณสิสมีปคามวาสิโน สนฺนิปตนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ สพฺเพ จ เต อิทฺธิพเลน มหาชนา สนฺนิปติํสุ, อุฬาเร จสฺส เปเต ปากเฏ อกาสิฯ เตสุ เกจิ ฉินฺนภินฺนปิโลติกขณฺฑธรา, เกจิ
อถ ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา เต เอกชฺฌํ สนฺนิปติตฺวา อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ มหาชนสฺส ปเวเทสุํฯ ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –
๓๙๒.
‘‘สาตุนฺนวสนา
เปตา ภตฺตาย คจฺฉนฺติ, ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสํฯ
๓๙๓.
‘‘ทูเร เอเก ปธาวิตฺวา, อลทฺธาว นิวตฺตเร;
ฉาตา ปมุจฺฉิตา ภนฺตา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาฯ
๓๙๔.
‘‘เกจิ ตตฺถ ปปติตฺวา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตา;
ปุพฺเพ อกตกลฺยาณา, อคฺคิทฑฺฒาว อาตเปฯ
๓๙๕.
‘‘มยํ ปุพฺเพ ปาปธมฺมา, ฆรณี กุลมาตโร;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโนฯ
๓๙๖.
‘‘ปหูตํ อนฺนปานมฺปิ, อปิสฺสุ อวกิรียติ;
สมฺมคฺคเต ปพฺพชิเต, น จ กิญฺจิ อทมฺหเสฯ
๓๙๗.
‘‘อกมฺมกามา อลสา, สาทุกามา มหคฺฆสา;
อาโลปปิณฺฑทาตาโร, ปฏิคฺคเห ปริภาสิมฺหเสฯ
๓๙๘.
‘‘เต ฆรา ตา จ ทาสิโย, ตาเนวาภรณานิ โน;
เต อญฺเญ ปริจาเรนฺติ, มยํ ทุกฺขสฺส ภาคิโนฯ
๓๙๙.
‘‘เวณี วา อวญฺญา โหนฺติ, รถการี จ ทุพฺภิกา;
จณฺฑาลี กปณา โหนฺติ, กปฺปกา จ ปุนปฺปุนํฯ
๔๐๐.
‘‘ยานิ
เตสุ เตสฺเวว ชายนฺติ, เอสา มจฺฉริโน คติฯ
๔๐๑.
‘‘ปุพฺเพ
สคฺคํ เต ปริปูเรนฺติ, โอภาเสนฺติ จ นนฺทนํฯ
๔๐๒.
‘‘เวชยนฺเต
อุจฺจากุเลสุ ชายนฺติ, สโภเคสุ ตโต จุตาฯ
๔๐๓.
‘‘กูฏาคาเร จ ปาสาเท, ปลฺลงฺเก โปนกตฺถเต;
พีชิตงฺคา โมรหตฺเถหิ, กุเล ชาตา ยสสฺสิโนฯ
๔๐๔.
‘‘องฺกโต องฺกํ คจฺฉนฺติ, มาลธารี อลงฺกตา;
ธาติโย อุปติฏฺฐนฺติ, สายํ ปาตํ สุเขสิโนฯ
๔๐๕.
‘‘นยิทํ อกตปุญฺญานํ, กตปุญฺญานเมวิทํ;
อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํฯ
๔๐๖.
‘‘สุขํ อกตปุญฺญานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ;
สุขญฺจ กตปุญฺญานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จฯ
๔๐๗.
‘‘เตสํ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;
กตปุญฺญา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโน’’ติฯ – คาถาโย อโวจุํ;
๓๙๒. ตตฺถ สาตุนฺนวสนาติ ฉินฺนภินฺนปิโลติกขณฺฑนิวาสนาฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ เกสนิวาสนาติ เกเสเหว ปฏิจฺฉาทิตโกปินาฯ ภตฺตาย คจฺฉนฺตีติ ‘‘อปฺเปว นาม อิโต คตา ยตฺถ วา ตตฺถ วา กิญฺจิ อุจฺฉิฏฺฐภตฺตํ วา วมิตภตฺตํ วา คพฺภมลาทิกํ วา ลเภยฺยามา’’ติ กตฺถจิเทว อฏฺฐตฺวา ฆาสตฺถาย คจฺฉนฺติฯ ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสนฺติ ทิสโต ทิสํ อเนกโยชนนฺตริกํ ฐานํ ปกฺกมนฺติฯ
๓๙๓. ทูเรติ ทูเรว ฐาเนฯ เอเกติ เอกจฺเจ เปตาฯ ปธาวิตฺวาติ ฆาสตฺถาย อุปธาวิตฺวาฯ อลทฺธาว นิวตฺตเรติ ปมุจฺฉิตาติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺเขน สญฺชาตมุจฺฉาฯ ภนฺตาติ ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาติ ตาย เอว มุจฺฉาย อุปฺปตฺติยา ฐตฺวา อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑา วิย วิสฺสุสฺสิตฺวา ปถวิยํ ปติตาฯ
๓๙๔. ตตฺถาติ ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาติ ปปาเต ปติตา วิย ชิฆจฺฉาทิทุกฺเขน ฐาตุํ อสมตฺถภาเวน ภูมิยํ ปติตา, ตตฺถ วา คตฏฺฐาเน ฆาสาทีนํ อลาเภน ฉินฺนาสา หุตฺวา เกนจิ ปฏิมุขํ สุมฺภิตา โปถิตา วิย ภูมิยํ ปติตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ อกตกลฺยาณาติ ปุริมภเว อกตกุสลาฯ อคฺคิทฑฺฒาว อาตเปติ นิทาฆกาเล อาตปฏฺฐาเน อคฺคินา ทฑฺฒา วิย, ขุปฺปิปาสคฺคินา ฑยฺหมานา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ
๓๙๕. ปุพฺเพติ อตีตภเวฯ ปาปธมฺมาติ อิสฺสุกีมจฺฉรีอาทิภาเวน ลามกสภาวาฯ ฆรณีติ ฆรสามินิโยฯ กุลมาตโรติ กุลทารกานํ มาตโร, กุลปุริสานํ วา มาตโรฯ ทีปนฺติ ปติฏฺฐํ, ปุญฺญนฺติ อตฺโถฯ ตญฺหิ สตฺตานํ สุคตีสุ ปติฏฺฐาภาวโต ‘‘ปติฏฺฐา’’ติ วุจฺจติฯ นากมฺหาติ น กริมฺหฯ
๓๙๖. ปหูตนฺติ พหุํฯ อนฺนปานมฺปีติ อนฺนญฺจ ปานญฺจฯ อปิสฺสุ อวกิรียตีติ สูติ นิปาตมตฺตํ, อปิ อวกิรียติ ฉฏฺฏียติฯ สมฺมคฺคเตติ สมฺมา คเต สมฺมา ปฏิปนฺเน สมฺมา ปฏิปนฺนายฯ ปพฺพชิเตติ ปพฺพชิตายฯ สมฺปทาเน หิ อิทํ ภุมฺมวจนํฯ สมฺมคฺคเต วา ปพฺพชิเต สติ ลพฺภมาเนติ อตฺโถฯ น จ กิญฺจิ อทมฺหเสติ ‘‘กิญฺจิมตฺตมฺปิ เทยฺยธมฺมํ นาทมฺหา’’ติ วิปฺปฏิสาราภิภูตา วทนฺติฯ
๓๙๗. อกมฺมกามาติ สาธูติ อกตฺตพฺพํ กมฺมํ อกุสลํ กาเมนฺตีติ อกมฺมกามา, สาธูหิ วา กตฺตพฺพํ กุสลํ กาเมนฺตีติ กมฺมกามา, น กมฺมกามาติ อกมฺมกามา อลสาติ กุสีตา กุสลกมฺมกรเณ นิพฺพีริยาฯ สาทุกามาติ สาตมธุรวตฺถุปิยาฯ มหคฺฆสาติ มหาโภชนา, อุภเยนาปิ สุนฺทรญฺจ มธุรญฺจ โภชนํ ลภิตฺวา อตฺถิกานํ กิญฺจิ อทตฺวา สยเมว ภุญฺชิตาโรติ อาโลปปิณฺฑทาตาโรติ อาโลปมตฺตสฺสปิ โภชนปิณฺฑสฺส ทายกาฯ ปฏิคฺคเหติ ตสฺส ปฏิคฺคณฺหนเกฯ ปริภาสิมฺหเสติ ปริภวํ กโรนฺตา ภาสิมฺห, อวมญฺญิมฺห อุปฺปณฺฑิมฺหา จาติ อตฺโถฯ
๓๙๘. เต ฆราติ ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ ‘‘อมฺหากํ ฆร’’นฺติ มมตฺตํ อกริมฺหา, ตานิ ฆรานิ ยถาฐิตานิ, อิทานิ โน น กิญฺจิ อุปกปฺปตีติ อธิปฺปาโยฯ ตา จ ทาสิโย ตาเนวาภรณานิ โนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ โนติ อมฺหากํฯ เตติ เต ฆราทิเกฯ อญฺเญ ปริจาเรนฺติมยํ ทุกฺขสฺส ภาคิโนติ มยํ ปน ปุพฺเพ เกวลํ กีฬนปฺปสุตา หุตฺวา สาปเตยฺยํ ปหาย คมนียํ อนุคามิกํ กาตุํ อชานนฺตา อิทานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขสฺส ภาคิโน ภวามาติ อตฺตานํ ครหนฺตา วทนฺติฯ
๓๙๙. อิทานิ ยสฺมา เปตโยนิโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชนฺตาปิ สตฺตา เยภุยฺเยน ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน หีนชาติกา กปณวุตฺติโนว โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เวณิวา’’ติอาทินา ทฺเว คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เวณิวาติ เวนชาติกา, วิลีวการา นฬการา โหนฺตีติ อตฺโถฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ อวญฺญาติ อวญฺเญยฺยา, อวชานิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วมฺภนา’’ติ วา ปาโฐ, ปเรหิ พาธนียาติ อตฺโถฯ รถการีติ จมฺมการิโนฯ ทุพฺภิกาติ มิตฺตทุพฺภิกา มิตฺตานํ พาธิกาฯ จณฺฑาลีติ จณฺฑาลชาติกาฯ กปณาติ วนิพฺพกา อติวิย การุญฺญปฺปตฺตา กปฺปกาติ กปฺปกชาติกา, สพฺพตฺถ ‘‘โหนฺติ ปุนปฺปุน’’นฺติ โยชนา, อปราปรมฺปิ อิเมสุ นิหีนกุเลสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๔๐๐. เตสุ เตสฺเวว ชายนฺตีติ ยานิ ยานิ อญฺญานิปิ เนสาทปุกฺกุสกุลาทีนิ กปณานิ อติวิย วมฺภนิยานิ ปรมทุคฺคตานิ จ, เตสุ เตสุ เอว นิหีนกุเลสุ มจฺฉริยมเลน เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุตา นิพฺพตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘เอสา มจฺฉริโน คตี’’ติฯ
๔๐๑. เอวํ ‘‘ปุพฺเพ จ กตกลฺยาณา’’ติ สตฺต คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ สคฺคํ เต ปริปูเรนฺตีติ เย ปุพฺเพ ปุริมชาติยํ กตกลฺยาณา ทายกา ทานปุญฺญาภิรตา วิคตมลมจฺเฉรา, เต อตฺตโน รูปสมฺปตฺติยา เจว ปริวารสมฺปตฺติยา จ สคฺคํ เทวโลกํ ปริปูเรนฺติ ปริปุณฺณํ กโรนฺติฯ โอภาเสนฺติ จ นนฺทนนฺติ น เกวลํ ปริปูเรนฺติเยว, อถ โข กปฺปรุกฺขาทีนํ ปภาหิ สภาเวเนว โอภาสมานมฺปิ นนฺทนวนํ อตฺตโน วตฺถาภรณชุตีหิ สรีรปฺปภาย จ อภิภวิตฺวา เจว โอภาเสตฺวา จ โชเตนฺติฯ
๔๐๒. กามกามิโนติ ยถิจฺฉิเตสุ กามคุเณสุ ยถากามํ ปริโภควนฺโตฯ อุจฺจากุเลสูติ อุจฺเจสุ ขตฺติยกุลาทีสุ กุเลสุฯ สโภเคสูติ มหาวิภเวสุฯ ตโต จุตาติ ตโต เทวโลกโต จุตาฯ
๔๐๓. กูฏาคาเร จ ปาสาเทติ กูฏาคาเร จ ปาสาเท จฯ พีชิตงฺคาติ พีชิยมานเทหาฯ โมรหตฺเถหีติ โมรปิญฺฉปฏิมณฺฑิตพีชนีหตฺเถหิฯ ยสสฺสิโนติ ปริวารวนฺโต รมนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ
๔๐๔. องฺกโต องฺกํ คจฺฉนฺตีติ ทารกกาเลปิ ญาตีนํ ธาตีนญฺจ องฺกฏฺฐานโต องฺกฏฺฐานเมว คจฺฉนฺติ, น ภูมิตลนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุปติฏฺฐนฺตีติ อุปฏฺฐานํ กโรนฺติฯ สุเขสิโนติ สุขมิจฺฉนฺตา, ‘‘มา สีตํ
๔๐๕. นยิทํ อกตปุญฺญานนฺติ อิทํ โสกวตฺถุอภาวโต อโสกํ รมฺมํ รมณียํ ติทสานํ ตาวติํสเทวานํ มหาวนํ มหาอุปวนภูตํ นนฺทนํ นนฺทนวนํ อกตปุญฺญานํ น โหติ, เตหิ ลทฺธุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ
๔๐๖. อิธาติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก วิเสสโต ปุญฺญํ กรียติ, ตํ สนฺธายาหฯ อิธาติ วา ทิฏฺฐธมฺเมฯ ปรตฺถาติ สมฺปราเยฯ
๔๐๗. เตสนฺติ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ เทเวหิฯ สหพฺยกามานนฺติ สหภาวํ อิจฺฉนฺเตหิฯ โภคสมงฺคิโนติ โภเคหิ สมนฺนาคตา, ทิพฺเพหิ
เอวํ เตหิ เปเตหิ สาธารณโต อตฺตนา กตกมฺมสฺส จ คติยา ปุญฺญกมฺมสฺส จ คติยา ปเวทิตาย สํวิคฺคมนสฺส โกฬิยามจฺจปมุขสฺส ตตฺถ สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ ภควา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
อภิชฺชมานเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สาณวาสิตฺเถรเปตวตฺถุวณฺณนา
กุณฺฑินาคริโย เถโรติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต สาณวาสิตฺเถรสฺส ญาติเปเต
โส ตตฺถ ทกฺขิณปสฺเสน วามปสฺเสน อุตฺตาโน อวกุชฺโชติ พหูหิ ปกาเรหิ ปริวตฺติตฺวา จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา ตโต
เตน จ สมเยน อายสฺมา อานนฺโท กุณฺฑินครํ อุปนิสฺสาย สาณปพฺพเต วิหรติฯ อถ โส เกวฏฺฏปุตฺโต ญาตเกหิ ปริจฺจตฺโต หุตฺวา อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺโต ตํ ปเทสํ ปตฺโต โภชนเวลาย เถรสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ เถโร ตํ ปุจฺฉิตฺวา โภชเนน อตฺถิกภาวํ ญตฺวา ตสฺส ภตฺตํ ทตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สพฺพํ ตํ
โส ‘‘มาตา ปิตา จ เต, ภนฺเต’’ติอาทิคาถา อโวจฯ กุณฺฑินาคริโย เถโรติอาทโย ปน อาทิโต ปญฺจ คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ ฐปิตาฯ
๔๐๘.
‘‘กุณฺฑินาคริโย เถโร, สาณวาสินิวาสิโก;
โปฏฺฐปาโทติ นาเมน, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโยฯ
๔๐๙.
‘‘ตสฺส มาตา ปิตา ภาตา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตาฯ
๔๑๐.
‘‘เต ทุคฺคตา สูจิกฏฺฏา, กิลนฺตา นคฺคิโน กิสา;
อุตฺตสนฺตา มหตฺตาสา, น ทสฺเสนฺติ กุรูริโนฯ
๔๑๑.
‘‘ตสฺส
จตุกุณฺฑิโก ภวิตฺวาน, เถรสฺส ทสฺสยีตุมํฯ
๔๑๒.
‘‘เถโร จามนสิกตฺวา, ตุณฺหีภูโต อติกฺกมิ;
โส จ วิญฺญาปยี เถรํ, ‘ภาตา เปตคโต อหํ’ฯ
๔๑๓.
‘‘มาตา ปิตา จ เต ภนฺเต, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตาฯ
๔๑๔.
‘‘เตน ทุคฺคตา สูจิกฏฺฏา, กิลนฺตา นคฺคิโน กิสา;
อุตฺตสนฺตา มหตฺตาสา, น ทสฺเสนฺติ กุรูริโนฯ
๔๑๕.
‘‘อนุกมฺปสฺสุ
ตว ทินฺเนน ทาเนน, ยาเปสฺสนฺติ กุรูริโน’’ติฯ
๔๐๘-๙. ตตฺถ กุณฺฑินาคริโย เถโรติ เอวํนามเก นคเร ชาตสํวฑฺฒตฺเถโร, ‘‘กุณฺฑิกนคโร เถโร’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ สาณวาสินิวาสิโกติ สาณปพฺพตวาสีฯ โปฏฺฐปาโทติ นาเมนาติ นาเมน โปฏฺฐปาโท นามฯ สมโณติ สมิตปาโปฯ ภาวิตินฺทฺริโยติ อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตสทฺธาทิอินฺทฺริโย, อรหาติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ ตสฺส สาณวาสิตฺเถรสฺสฯ ทุคฺคตาติ ทุคฺคติคตาฯ
๔๑๐. สูจิกฏฺฏาติ กิลนฺตาติ กิลนฺตกายจิตฺตาฯ นคฺคิโนติ นคฺครูปา นิจฺโจฬาฯ กิสาติ อฏฺฐิตฺตจมตฺตสรีรตาย กิสเทหาฯ อุตฺตสนฺตาติ ‘‘อยํ สมโณ อมฺหากํ ปุตฺโต’’ติ โอตฺตปฺเปน อุตฺราสํ อาปชฺชนฺตา มหตฺตาสาติ อตฺตนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปฏิจฺจ สญฺชาตมหาภยาฯ น ทสฺเสนฺตีติ อตฺตานํ น ทสฺเสนฺติ, สมฺมุขีภาวํ น คจฺฉนฺติฯ กุรูริโนติ ทารุณกมฺมนฺตาฯ
๔๑๑. ตสฺส ภาตาติ สาณวาสิตฺเถรสฺส ภาตาฯ วิตริตฺวาติ วิติณฺโณ หุตฺวา, โอตฺตปฺปสนฺตาสภยาติ อตฺโถฯ วิตุริตฺวาติ วา ปาโฐ, ตุริโต หุตฺวา, ตรมานรูโป หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอกปเถติ เอกปทิกมคฺเคฯ เอกโกติ เอกิโก อทุติโยฯ จตุกุณฺฑิโก ภวิตฺวานาติ จตูหิ องฺเคหิ กุณฺเฑติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตตีติ จตุกุณฺฑิโก, ทฺวีหิ ชาณูหิ ทฺวีหิ หตฺเถหิ คจฺฉนฺโต ติฏฺฐนฺโต จ, เอวํภูโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ โส หิ เอวํ ปุรโต โกปีนปฏิจฺฉาทนา โหตีติ ตถา อกาสิฯ เถรสฺส ทสฺสยีตุมนฺติ เถรสฺส อตฺตานํ อุทฺทิสยิ ทสฺเสสิฯ
๔๑๒. อมนสิกตฺวาติ ‘‘อยํ นาม เอโส’’ติ เอวํ มนสิ อกริตฺวา อนาวชฺเชตฺวาฯ โส จาติ โส เปโตฯ ภาตา เปตคโต อหนฺติ ‘‘อหํ อตีตตฺตภาเว ภาตา, อิทานิ เปตภูโต อิธาคโต’’ติ วตฺวา วิญฺญาปยิ เถรนฺติ โยชนาฯ
๔๑๓-๕. ยถา ปน วิญฺญาปยิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตา ปิตา จา’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ มาตา ปิตา จ เตติ ตว มาตา จ ปิตา จฯ อนุกมฺปสฺสูติ อนุคฺคณฺห อนุทยํ อนฺวาทิสาหีติ อาทิสฯ โนติ อมฺหากํฯ ตว ทินฺเนนาติ ตยา ทินฺเนนฯ
ตํ
๔๑๖.
‘‘เถโร จริตฺวา ปิณฺฑาย, ภิกฺขู อญฺเญ จ ทฺวาทส;
เอกชฺฌํ สนฺนิปติํสุ, ภตฺตวิสฺสคฺคการณาฯ
๔๑๗.
‘‘เถโร สพฺเพว เต อาห, ยถาลทฺธํ ททาถ เม;
สงฺฆภตฺตํ กริสฺสามิ, อนุกมฺปาย ญาตินํฯ
๔๑๘.
‘‘นิยฺยาทยิํสุ
ทตฺวา อนฺวาทิสิ เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม ญาตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ ญาตโย’ฯ
๔๑๙.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ, โภชนํ อุทปชฺชถ;
สุจิํ ปณีตํ สมฺปนฺนํ, อเนกรสพฺยญฺชนํฯ
๔๒๐.
‘‘ตโต อุทฺทสฺสยี ภาตา, วณฺณวา พลวา สุขี;
ปหูตํ โภชนํ ภนฺเต, ปสฺส นคฺคามฺหเส มยํ;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา วตฺถํ ลภามเสฯ
๔๒๑.
‘‘เถโร สงฺการกูฏมฺหา, อุจฺจินิตฺวาน นนฺตเก;
ปิโลติกํ ปฏํ กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทาฯ
๔๒๒.
‘‘ทตฺวา อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม ญาตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ ญาตโย’ฯ
๔๒๓.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ, วตฺถานิ อุทปชฺชิสุํ;
ตโต สุวตฺถวสโน, เถรสฺส ทสฺสยีตุมํฯ
๔๒๔.
‘‘ยาวตา
ตโต พหุตรา ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ โนฯ
๔๒๕.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลียานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จ;
วิปุลา จ มหคฺฆา จ, เตปากาเสวลมฺพเรฯ
๔๒๖.
‘‘เต
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา เคหํ ลภามเสฯ
๔๒๗.
‘‘เถโร
ทตฺวา จ อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม ญาตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ ญาตโย’ฯ
๔๒๘.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ, ฆรานิ อุทปชฺชิสุํ;
กูฏาคารนิเวสนา, วิภตฺตา ภาคโส มิตาฯ
๔๒๙.
‘‘น มนุสฺเสสุ อีทิสา, ยาทิสา โน ฆรา อิธ;
อปิ ทิพฺเพสุ ยาทิสา, ตาทิสา โน ฆรา อิธฯ
๔๓๐.
‘‘ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา ปานียํ ลภามเสฯ
๔๓๑.
‘‘เถโร กรณํ ปูเรตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
ทตฺวา อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม ญาตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ ญาตโย’ฯ
๔๓๒.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ, ปานียํ อุทปชฺชถ;
คมฺภีรา จตุรสฺสา จ, โปกฺขรญฺโญ สุนิมฺมิตาฯ
๔๓๓.
‘‘สีโตทิกา
ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา, วาริกิญฺชกฺขปูริตาฯ
๔๓๔.
‘‘ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, เถรสฺส ปฏิทสฺสยุํ;
ปหูตํ ปานียํ ภนฺเต, ปาทา ทุกฺขา ผลนฺติ โนฯ
๔๓๕.
‘‘อาหิณฺฑมานา ขญฺชาม, สกฺขเร กุสกณฺฏเก;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา ยานํ ลภามเสฯ
๔๓๖.
‘‘เถโร สิปาฏิกํ ลทฺธา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
ทตฺวา อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม ญาตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ ญาตโย’ฯ
๔๓๗.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ
อนุกมฺปิตมฺห ภทนฺเต, ภตฺเตนจฺฉาทเนน จฯ
๔๓๘.
‘‘ฆเรน
มุนิํ การุณิกํ โลเก, ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา’’ติฯ – คาถาโย อาหํสุ;
๔๑๖-๗. ตตฺถ เถโร จริตฺวา ปิณฺฑายาติ เถโร ปิณฺฑาปาตจาริกาย จริตฺวาฯ ภิกฺขู อญฺเญ จ ทฺวาทสาติ เถเรน สห วสนฺตา อญฺเญ จ ทฺวาทส ภิกฺขู เอกชฺฌํ เอกโต สนฺนิปติํสุฯ กสฺมาติ เจ? ภตฺตวิสฺสคฺคการณาติ ภตฺตกิจฺจการณา ภุญฺชนนิมิตฺตํฯ เตติ เต ภิกฺขูฯ ยถาลทฺธนฺติ ยํ ยํ ลทฺธํฯ ททาถาติ เทถฯ
๔๑๘. นิยฺยาทยิํสูติ อทํสุฯ สงฺฆํ นิมนฺตยีติ เต เอว ทฺวาทส ภิกฺขู สงฺฆุทฺเทสวเสน ตํ ภตฺตํ ทาตุํ นิมนฺเตสิฯ อนฺวาทิสีติ อาทิสิฯ ตตฺถ เยสํ อนฺวาทิสิ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน, อิทํ เม ญาตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ ญาตโย’’ติ วุตฺตํฯ
๔๑๙. สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐติ อุทฺทิฏฺฐสมนนฺตรเมวฯ โภชนํ อุทปชฺชถาติ เตสํ เปตานํ โภชนํ ‘‘สุจิ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อเนกรสพฺยญฺชนนฺติ นานารเสหิ พฺยญฺชเนหิ ยุตฺตํ, อถ วา อเนกรสํ อเนกพฺยญฺชนญฺจฯ ตโตติ โภชนลาภโต ปจฺฉาฯ
๔๒๐. อุทฺทสฺสยี ภาตาติ ภาติกภูโต เปโต เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ วณฺณวา พลวา สุขีติ เตน โภชนลาเภน ตาวเทว รูปสมฺปนฺโน พลสมฺปนฺโน สุขิโตว หุตฺวาฯ ปหูตํ โภชนํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, ตว ทานานุภาเวน ปหูตํ อนปฺปกํ โภชนํ อมฺเหหิ ลทฺธํฯ ปสฺส นคฺคามฺหเสติ โอโลเกหิ, นคฺคิกา ปน อมฺห, ตสฺมา ตถา, ภนฺเต, ปรกฺกม ปโยคํ กโรหิฯ ยถา วตฺถํ ลภามเสติ เยน ปกาเรน ยาทิเสน ปโยเคน
๔๒๑. สงฺการกูฏมฺหาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺการฏฺฐานโตฯ อุจฺจินิตฺวานาติ คเวสนวเสน คเหตฺวาฯ นนฺตเกติ ฉินฺนปริยนฺเต ฉฑฺฑิตทุสฺสขณฺเฑ ‘‘ปิโลติกํ ปฏํ กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา’’ติฯ ตตฺถ สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทาติ จตูหิปิ ทิสาหิ อาคตภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิฯ สมฺปทานตฺเถ หิ อิทํ ภุมฺมวจนํฯ
๔๒๓-๔. สุวตฺถวสโนติ สุนฺทรวตฺถวสโนฯ เถรสฺส ทสฺสยีตุมนฺติ เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺสยิ ทสฺเสสิ, ปากโฏ อโหสิฯ ปฏิจฺฉาทยติ เอตฺถาติ ปฏิจฺฉทาฯ
๔๒๘-๙. กูฏาคารนิเวสนาติ กูฏาคารภูตา ตทญฺญนิเวสนสงฺขาตา จ ฆราฯ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน เหตํ วุตฺตํฯ วิภตฺตาติ สมจตุรสฺสอายตวฏฺฏสณฺฐานาทิวเสน วิภตฺตาฯ ภาคโส มิตาติ ภาเคน ปริจฺฉินฺนาฯ โนติ อมฺหากํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ เปตโลเกฯ อปิ ทิพฺเพสูติ อปีติ นิปาตมตฺตํ, เทวโลเกสูติ อตฺโถฯ
๔๓๑. กรณนฺติ ธมกรณํฯ ปูเรตฺวาติ อุทกสฺส ปูเรตฺวาฯ วาริกิญฺชกฺขปูริตาติ ตตฺถ ตตฺถ วาริมตฺถเก ปทุมุปฺปลาทีนํ เกสรภาเรหิ สญฺฉาทิตวเสน ปูริตาฯ ผลนฺตีติ ปุปฺผนฺติ, ปณฺหิกปริยนฺตาทีสุ วิทาเลนฺตีติ อตฺโถฯ
๔๓๕-๖. อาหิณฺฑมานาติ วิจรมานาฯ ขญฺชามาติ ขญฺชนวเสน สกฺขเร กุสกณฺฏเกติ ยานนฺติ รถวยฺหาทิกํ ยํกิญฺจิ ยานํฯ สิปาฏิกนฺติ เอกปฏลอุปาหนํฯ
๔๓๗-๘. รเถน มาคมุนฺติ มกาโร ปทสนฺธิกโร, รเถน อาคมํสุฯ อุภยนฺติ อุภเยน ทาเนน, ยานทาเนน เจว ภตฺตาทิจตุปจฺจยทาเนน จฯ ปานียทาเนน เหตฺถ เภสชฺชทานมฺปิ สงฺคหิตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ
เถโร
สาณวาสิตฺเถรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. รถการเปติวตฺถุวณฺณนา
เวฬุริยถมฺภํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อญฺญตรํ เปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล อญฺญตรา อิตฺถี สีลาจารสมฺปนฺนา กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน สาสเน อภิปฺปสนฺนา สุวิภตฺตวิจิตฺรภิตฺติถมฺภโสปานภูมิตลํ อติวิย ทสฺสนียํ เอกํ อาวาสํ กตฺวา ตตฺถ ภิกฺขู นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิฯ สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา อญฺญสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสน หิมวติ ปพฺพตราเช รถการทหํ นิสฺสาย วิมานเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา สงฺฆสฺส อาวาสทานปุญฺญานุภาเวน สพฺพรตนมยํ อุฬารํ อติวิย สมนฺตโต ปาสาทิกํ มโนหรํ รมณียํ โปกฺขรณิยํ
สา ตตฺถ ปุริเสหิ วินาว ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตี วิหรติฯ ตสฺสา ตตฺถ ทีฆรตฺตํ นิปฺปุริสาย วสนฺติยา อนภิรติ อุปฺปนฺนาฯ สา อุกฺกณฺฐิตา หุตฺวา ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพานิ อมฺพปกฺกานิ นทิยํ ปกฺขิปติฯ สพฺพํ กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุสฺมิํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน พาราณสิวาสี เอโก มาณโว คงฺคาย เตสุ เอกํ อมฺพผลํ ทิสฺวา
๔๓๙.
‘‘เวฬุริยถมฺภํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, วิมานมารุยฺห อเนกจิตฺตํ;
ตตฺถจฺฉสิ เทวิ มหานุภาเว, ปถทฺธนิ ปนฺนรเสว จนฺโทฯ
๔๔๐.
‘‘วณฺโณ จ เต กนกสฺส สนฺนิโภ, อุตฺตตฺตรูโป ภุส ทสฺสเนยฺโย;
ปลฺลงฺกเสฏฺเฐ อตุเล นิสินฺนา, เอกา ตุวํ นตฺถิ จ ตุยฺห สามิโกฯ
๔๔๑.
‘‘อิมา จ เต โปกฺขรณี สมนฺตา, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา;
สุวณฺณจุณฺเณหิ สมนฺตโมตฺถตา, น ตตฺถ ปงฺโก ปณโก จ วิชฺชติฯ
๔๔๒.
‘‘หํสา จิเม ทสฺสนียา มโนรมา, อุทกสฺมิมนุปริยนฺติ
สมยฺย วคฺคูปนทนฺติ สพฺเพ, พินฺทุสฺสรา ทุนฺทุภีนํว โฆโสฯ
๔๔๓.
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, นาวาย จ ตฺวํ อวลมฺพ ติฏฺฐสิ;
อาฬารปมฺเห หสิเต ปิยํวเท, สพฺพงฺคกลฺยาณิ ภุสํ วิโรจสิฯ
๔๔๔.
‘‘อิทํ วิมานํ วิรชํ สเม ฐิตํ, อุยฺยานวนฺตํ รตินนฺทิวฑฺฒนํ;
อิจฺฉามหํ นาริ อโนมทสฺสเน, ตยา สห นนฺทเน อิธ โมทิตุ’’นฺติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ
๔๓๙. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิมาเนฯ อจฺฉสีติ อิจฺฉิติจฺฉิตกาเล นิสีทสิฯ เทวีติ ตํ อาลปติฯ มหานุภาเวติ มหตา ทิพฺพานุภาเวน สมนฺนาคเตฯ ปถทฺธนีติ อตฺตโน ปถภูเต อทฺธนิ, คคนตลมคฺเคติ อตฺโถฯ ปนฺนรเสว จนฺโทติ ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณมณฺฑโล จนฺโท วิย วิชฺโชตมานาติ อตฺโถฯ
๔๔๐. วณฺโณ จ เต กนกสฺส สนฺนิโภติ ตว วณฺโณ จ อุตฺตตฺตสิงฺคีสุวณฺเณน สทิโส อติวิย มโนหโรฯ เตนาห ‘‘อุตฺตตฺตรูโป ภุส ทสฺสเนยฺโย’’ติฯ อตุเลติ มหารเหฯ อตุเลติ วา เทวตาย อาลปนํ, อสทิสรูเปติ อตฺโถฯ นตฺถิ จ ตุยฺห สามิโกติ ตุยฺหํ สามิโก จ นตฺถิฯ
๔๔๑. ปหูตมลฺยาติ กมลกุวลยาทิพหุวิธกุสุมวติโย สุวณฺณจุณฺเณหีติ สุวณฺณวาลุกาหิฯ สมนฺตโมตฺถตาติ สมนฺตโต โอกิณฺณาฯ ตตฺถาติ ตาสุ โปกฺขรณีสุฯ ปงฺโก ปณโก จาติ กทฺทโม วา อุทกปิจฺฉิลฺโล วา น วิชฺชติฯ
๔๔๒. หํสา จิเม ทสฺสนียา มโนรมาติ อิเม หํสา จ ทสฺสนสุขา มโนรมา จฯ อนุปริยนฺตีติ อนุวิจรนฺติฯ สพฺพทาติ สพฺเพสุ อุตูสุฯ สมยฺยาติ สงฺคมฺมฯ วคฺคูติ มธุรํฯ อุปนทนฺตีติ วิกูชนฺติฯ พินฺทุสฺสราติ อวิสฏสฺสรา สมฺปิณฺฑิตสฺสราฯ ทุนฺทุภีนํว โฆโสติ วคฺคุพินฺทุสฺสรภาเวน ทุนฺทุภีนํ วิย ตว โปกฺขรณิยํ หํสานํ โฆโสติ อตฺโถฯ
๔๔๓. ททฺทลฺลมานาติ อติวิย อภิชลนฺตีฯ ยสสาติ เทวิทฺธิยาฯ นาวายาติ โทณิยํฯ โปกฺขรณิยญฺหิ ปทุมินิยํ สุวณฺณนาวาย มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺติํ เปติํ ทิสฺวา เอวมาหฯ อวลมฺพาติ อวลมฺพิตฺวา อปสฺเสนํ อปสฺสายฯ ติฏฺฐสีติ อิทํ ฐานสทฺทสฺส คตินิวตฺติ อตฺถตฺตา คติยา ปฏิกฺเขปวจนํฯ ‘‘นิสชฺชสี’’ติ วา ปาโฐ, นิสีทสิจฺเจวสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อาฬารปมฺเหติ เวลฺลิตทีฆนีลปขุเมฯ หสิเตติ หสิตมหาหสิตมุเขฯ ปิยํวเทติ ปิยภาณินีฯ สพฺพงฺคกลฺยาณีติ สพฺเพหิ องฺเคหิ สุนฺทเร, โสภนสพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ อตฺโถฯ วิโรจสีติ วิราเชสิฯ
๔๔๔. วิรชนฺติ สเม ฐิตนฺติ สเม ภูมิภาเค ฐิตํ, จตุรสฺสโสภิตตาย วา สมภาเค ฐิตํ, สมนฺตภทฺทกนฺติ อตฺโถฯ อุยฺยานวนฺตนฺติ นนฺทนวนสหิตํฯ รตินนฺทิวฑฺฒนนฺติ รติญฺจ นารีติ ตสฺสา อาลปนํฯ อโนมทสฺสเนติ ปริปุณฺณองฺคปจฺจงฺคตาย อนินฺทิตทสฺสเนฯ นนฺทเนติ นนฺทนกเรฯ อิธาติ นนฺทนวเน, วิมาเน วาฯ โมทิตุนฺติ อภิรมิตุํ อิจฺฉามีติ โยชนาฯ
เอวํ
๔๔๕.
‘‘กโรหิ กมฺมํ อิธ เวทนียํ, จิตฺตญฺจ เต อิธ นิหิตํ ภวตุ;
กตฺวาน กมฺมํ อิธ เวทนียํ, เอวํ มมํ ลจฺฉสิ กามกามินิ’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ กโรหิ กมฺมํ อิธ เวทนียนฺติ อิธ อิมสฺมิํ ทิพฺพฏฺฐาเน วิปจฺจนกํ วิปากทายกํ กุสลกมฺมํ กโรหิ ปสเวยฺยาสิฯ อิธ นิหิตนฺติ อิธูปนีตํ, ‘‘อิธ นินฺน’’นฺติ วา ปาโฐ, อิมสฺมิํ ฐาเน นินฺนํ โปณํ ปพฺภารํ ตว จิตฺตํ ภวตุ โหตุฯ มมนฺติ มํฯ ลจฺฉสีติ ลภิสฺสสิฯ
โส มาณโว ตสฺสา วิมานเปติยา วจนํ สุตฺวา ตโต มนุสฺสปถํ คโต ตตฺถ จิตฺตํ ปณิธาย ตชฺชํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติ ตสฺสา เปติยา สหพฺยตํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺตา สงฺคีติการา –
๔๔๖.
‘‘สาธูติ โส ตสฺสา ปฏิสฺสุณิตฺวา,
อกาสิ กมฺมํ ตหิํ เวทนียํ;
กตฺวาน กมฺมํ ตหิํ เวทนียํ,
อุปปชฺชิ โส มาณโว ตสฺสา สหพฺยต’’นฺติฯ –
โอสานคาถมาหํสุฯ ตตฺถ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉเน นิปาโตฯ ตสฺสาติ ตสฺสา วิมานเปติยาฯ ปฏิสฺสุณิตฺวาติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาฯ ตหิํ เวทนียนฺติ สหพฺยตนฺติ สหภาวํฯ โส มาณโว ตสฺสา สหพฺยตํ อุปปชฺชีติ โยชนาฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ
เอวํ เตสุ ตตฺถ จิรกาลํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺเตสุ ปุริโส กมฺมสฺส ปริกฺขเยน กาลมกาสิ, อิตฺถี ปน อตฺตโน ปุญฺญกมฺมสฺส เขตฺตงฺคตภาเวน เอกํ พุทฺธนฺตรํ ตตฺถ ปริปุณฺณํ กตฺวา วสิฯ อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน เชตวเน วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอกทิวสํ ปพฺพตจาริกํ จรมาโน ตํ วิมานญฺจ วิมานเปติญฺจ ทิสฺวา ‘‘เวฬุริยถมฺภํ รุจิรํ ปภสฺสร’’นฺติอาทิกาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ สา จสฺส
รถการเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ภุสเปตวตฺถุวณฺณนา
ภุสานิ เอโก สาลิํ ปุนาปโรติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต จตฺตาโร เปเต อารพฺภ วุตฺตํฯ สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ คามเก เอโก กูฏวาณิโช กูฏมานาทีหิ ชีวิกํ กปฺเปสิฯ โส สาลิปลาเป คเหตฺวา ตมฺพมตฺติกาย ปริภาเวตฺวา ครุตเร กตฺวา รตฺตสาลิหิ สทฺธิํ มิสฺเสตฺวา วิกฺกิณิฯ ตสฺส ปุตฺโต ‘‘ฆรํ อาคตานํ มม มิตฺตสุหชฺชานํ สมฺมานํ น กโรตี’’ติ กุปิโต ยุคจมฺมํ คเหตฺวา มาตุสีเส ปหารมทาสิฯ ตสฺส สุณิสา
เต
เอวํ เตสุ จตูสุ ชเนสุ เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺเตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลาโน ปพฺพตจาริกํ จรนฺโต เอกทิวสํ ตํ ฐานํ คโตฯ เต เปเต ทิสฺวา –
๔๔๗.
‘‘ภุสานิ
ตุวญฺจ คูถํ อสุจิํ อกนฺตํ, ปริภุญฺชสิ กิสฺส อยํ วิปาโก’’ติฯ –
อิมาย คาถาย เตหิ กตกมฺมํ ปุจฺฉิฯ ตตฺถ ภุสานีติ ปลาปานิฯ เอโกติ เอกโกฯ สาลินฺติ สาลิโนฯ สามิอตฺเถ เหตํ อุปโยควจนํ, สาลิโน ปลาปานิ ปุนาปโรติ ปุน อปโรฯ โย หิ โส มาตุสีสํ ปหริ, โส อโยมุคฺคเรหิ อตฺตโน สีสํ ปหริตฺวา สีสเภทํ ปาปุณาติ, ตํ สนฺธาย วทติฯ สกมํสโลหิตนฺติ อตฺตโน ปิฏฺฐิมํสํ โลหิตญฺจ ปริภุญฺชตีติ โยชนาฯ อกนฺตนฺติ อมนาปํ เชคุจฺฉํฯ กิสฺส อยํ วิปาโกติ กตมสฺส ปาปกมฺมสฺส อิทํ ผลํ, ยํ อิทานิ ตุมฺเหหิ ปจฺจนุภวียตีติ อตฺโถฯ
เอวํ เถเรน เตหิ กตกมฺเม ปุจฺฉิเต กูฏวาณิชสฺส ภริยา สพฺเพหิ เตหิ กตกมฺมํ อาจิกฺขนฺตี –
๔๔๘.
‘‘อยํ
อยํ มํสานิ ขาทิตฺวา, มุสาวาเทน วญฺเจติฯ
๔๔๙.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อคารินี สพฺพกุลสฺส อิสฺสรา;
สนฺเตสุ ปริคุหามิ, มา จ กิญฺจิ อิโต อทํฯ
๔๕๐.
‘‘มุสาวาเทน ฉาเทมิ, นตฺถิ เอตํ มม เคเห;
สเจ สนฺตํ นิคุหามิ, คูโถ เม โหตุ โภชนํฯ
๔๕๑.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน, มุสาวาทสฺส จูภยํ;
สุคนฺธํ สาลิโน ภตฺตํ, คูถํ เม ปริวตฺตติฯ
๔๕๒.
‘‘อวญฺฌานิ จ กมฺมานิ, น หิ กมฺมํ วินสฺสติ;
ทุคฺคนฺธํ กิมินํ มีฬฺหํ, ภุญฺชามิ จ ปิวามิ จา’’ติฯ – คาถา อภาสิ;
๔๔๘. ตตฺถ อยนฺติ ปุตฺตํ ทสฺเสนฺติ วทติฯ หิํสตีติ ถาเมน ปริพาเธติ, มุคฺคเรน ปหรตีติ อตฺโถฯ กูฏวาณิโชติ ขลวาณิโช, วญฺจนาย วณิชฺชการโกติ อตฺโถ มํสานิ ขาทิตฺวาติ ปเรหิ สาธารณมํสํ ขาทิตฺวา ‘‘น ขาทามี’’ติ มุสาวาเทน เต วญฺเจติฯ
๔๔๙-๕๐. อคารินีติ เคหสามินีฯ สนฺเตสูติ วิชฺชมาเนสฺเวว ปเรหิ ยาจิตอุปกรเณสุฯ ปริคุหามีติ ปฏิจฺฉาเทสิํฯ กาลวิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํฯ มา จ กิญฺจิ อิโต อทนฺติ อิโต มม สนฺตกโต กิญฺจิมตฺตมฺปิ อตฺถิกสฺส ปรสฺส น อทาสิํฯ ฉาเทมิติ ‘‘นตฺถิ เอตํ มม เคเห’’ติ มุสาวาเทน ฉาเทสิํฯ
๔๕๑-๒. คูถํ เม ปริวตฺตตีติ สุคนฺธํ สาลิภตฺตํ มยฺหํ กมฺมวเสน คูถภาเวน ปริวตฺตติ ปริณมติฯ อวญฺฌานีติ อโมฆานิ อนิปฺผลานิฯ น หิ กมฺมํ วินสฺสตีติ ยถูปจิตํ กมฺมํ ผลํ อทตฺวา น หิ วินสฺสติฯ กิมินนฺติ มีฬฺหนฺติ คูถํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ
เอวํ เถโร ตสฺสา เปติยา วจนํ สุตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ
ภุสเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา
อจฺเฉรรูปํ สุคตสฺส ญาณนฺติ อิทํ กุมารเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร พหู อุปาสกา ธมฺมคณา หุตฺวา นคเร มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตํ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ อลงฺกริตฺวา กาลสฺเสว สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ นิมนฺเตตฺวา มหารหวรปจฺจตฺถรณตฺถเตสุ อาสเนสุ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา
อถ
‘‘พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ปูชํ อกาสิ ชนตา อุฬารํ;
ตตฺรสฺส จิตฺตสฺสหุ อญฺญถตฺตํ, วาจํ อภาสิ ผรุสํ อสพฺภ’’นฺติฯ –
อาทินา นเยน ทารเกน กตกมฺมํ อายติํ ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺติญฺจ ปกาเสตฺวา สนฺนิปติตาย ปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ กเถตฺวา อุปริ สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ อกาสิฯ สจฺจปริโยสาเน จตุราสีติยา
โส อปเรน สมเยน ตสฺมิํ กุฏุมฺพิเก กาลกเต เตน นิยฺยาทิตํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปนฺโต ตสฺมิํ นคเรเยว มหาวิภโว คหปติ หุตฺวา ทานาทินิรโต อโหสิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห นูน สตฺถา สตฺเตสุ อนุกมฺปโก, โสปิ นาม ทารโก ตทา อนาโถ ฐิโต เอตรหิ มหติํ สมฺปตฺติํ ปจฺจนุภวติ, อุฬารานิ จ ปุญฺญานิ กโรตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตสฺส เอตฺตกาว สมฺปตฺติ, อถ โข อายุปริโยสาเน ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, มหติํ ทิพฺพสมฺปตฺติญฺจ
๔๕๓.
‘‘อจฺเฉรรูปํ สุคตสฺส ญาณํ, สตฺถา ยถา ปุคฺคลํ พฺยากาสิ;
อุสฺสนฺนปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเก, ปริตฺตปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเกฯ
๔๕๔.
‘‘อยํ กุมาโร สีวถิกาย ฉฑฺฑิโต, องฺคุฏฺฐสฺเนเหน ยาเปติ รตฺติํ;
น ยกฺขภูตา น สรีสปา วา, วิเหฐเยยฺยุํ กตปุญฺญํ กุมารํฯ
๔๕๕.
‘‘สุนขาปิมสฺส ปลิหิํสุ ปาเท, ธงฺกา สิงฺคาลา ปริวตฺตยนฺติ;
คพฺภาสยํ
๔๕๖.
‘‘นยิมสฺส รกฺขํ วิทหิํสุ เกจิ, น โอสธํ สาสปธูปนํ วา;
นกฺขตฺตโยคมฺปิ น อคฺคเหสุํ, น สพฺพธญฺญานิปิ อากิริํสุฯ
๔๕๗.
‘‘เอตาทิสํ อุตฺตมกิจฺฉปตฺตํ, รตฺตาภตํ สีวถิกาย ฉฑฺฑิตํ;
โนนีตปิณฺฑํว ปเวธมานํ, สสํสยํ ชีวิตสาวเสสํฯ
๔๕๘.
‘‘ตมทฺทสา เทวมนุสฺสปูชิโต, ทิสฺวา จ ตํ พฺยากริ ภูริปญฺโญ;
‘อยํ กุมาโร นครสฺสิมสฺส, อคฺคกุลิโก ภวิสฺสติ โภคโต จ’ฯ
๔๕๙.
‘‘กิสฺส
เอตาทิสํ พฺยสนํ ปาปุณิตฺวา, ตํ ตาทิสํ ปจฺจนุโภสฺสติทฺธิ’’นฺติฯ –
ฉ คาถา อโวจุํฯ
๔๕๓. ตตฺถ อจฺเฉรรูปนฺติ อจฺฉริยสภาวํฯ สุคตสฺส ญาณนฺติ อญฺเญหิ อสาธารณํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ‘‘สตฺถา ยถา ปุคฺคลํ พฺยากาสี’’ติฯ เตน สตฺถุ เทสนาย เอว ญาณสฺส อจฺฉริยภาโว วิญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ
อิทานิ พฺยากรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุสฺสนฺนปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเก, ปริตฺตปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเก’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – อุสฺสนฺนกุสลธมฺมาปิ อิเธกจฺเจ ปุคฺคลา ลทฺธปจฺจยสฺส
๔๕๔. สีวถิกายาติ สุสาเนฯ องฺคุฏฺฐสฺเนเหนาติ องฺคุฏฺฐโต ปวตฺตสฺเนเหน, เทวตาย องฺคุฏฺฐโต ปคฺฆริตขีเรนาติ อตฺโถฯ น ยกฺขภูตา น สรีสปา วาติ ปิสาจภูตา วา ยกฺขภูตา วา สรีสปา วา เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺตา วา น วิเหฐเยยฺยุํ น พาเธยฺยุํฯ
๔๕๕. ปลิหิํสุ ปาเทติ อตฺตโน ชิวฺหาย ปาเท ลิหิสุํฯ ธงฺกาติ กากาฯ ปริวตฺตยนฺตีติ ‘‘มา นํ กุมารํ เกจิ วิเหเฐยฺยุ’’นฺติ รกฺขนฺตา นิโรคภาวชานนตฺถํ อปราปรํ ปริวตฺตนฺติฯ คพฺภาสยนฺติ คพฺภมลํฯ ปกฺขิคณาติ คิชฺฌกุลลาทโย สกุณคณาฯ หรนฺตีติ อปเนนฺติฯ อกฺขิมลนฺติ อกฺขิคูถํฯ
๔๕๖. เกจีติ โอสธนฺติ ตทา อายติญฺจ อาโรคฺยาวหํ อคทํฯ สาสปธูปนํ วาติ ยํ ชาตสฺส ทารกสฺส รกฺขณตฺถํ สาสเปน ธูปนํ กโรนฺติ, ตมฺปิ ตสฺส กโรนฺตา นาเหสุนฺติ ทีเปนฺติฯ นกฺขตฺตโยคมฺปิ น อคฺคเหสุนฺติ นกฺขตฺตยุตฺตมฺปิ น คณฺหิํสุฯ ‘‘อสุกมฺหิ นกฺขตฺเต ติถิมฺหิ มุหุตฺเต อยํ ชาโต’’ติ เอวํ ชาตกมฺมมฺปิสฺส น เกจิ อกํสูติ อตฺโถฯ น สพฺพธญฺญานิปิ อากิริํสูติ มงฺคลํ กโรนฺตา อคทวเสน ยํ สาสปเตลมิสฺสิตํ สาลิอาทิธญฺญํ อากิรนฺติ, ตมฺปิสฺส นากํสูติ อตฺโถฯ
๔๕๗. เอตาทิสนฺติ เอวรูปํ อุตฺตมกิจฺฉปตฺตนฺติ ปรมกิจฺฉํ อาปนฺนํ อติวิย ทุกฺขปฺปตฺตํฯ รตฺตาภตนฺติ รตฺติยํ อาภตํฯ โนนีตปิณฺฑํ วิยาติ นวนีตปิณฺฑสทิสํ, มํสเปสิมตฺตตา เอวํ วุตฺตํฯ ปเวธมานนฺติ ทุพฺพลภาเวน ปกมฺปมานํฯ สสํสยนฺติ ‘‘ชีวติ นุ โข น นุ โข ชีวตี’’ติ สํสยิตตาย สํสยวนฺตํฯ ชีวิตสาวเสสนฺติ ชีวิตฏฺฐิติยา เหตุภูตานํ
๔๕๘. อคฺคกุลิโก ภวิสฺสติ โภคโต จาติ โภคนิมิตฺตํ โภคสฺส วเสน อคฺคกุลิโก เสฏฺฐกุลิโก ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ
๔๕๙. ‘‘กิสฺส วต’’นฺติ อยํ คาถา สตฺถุ สนฺติเก ฐิเตหิ อุปาสเกหิ เตน กตกมฺมสฺส ปุจฺฉาวเสน วุตฺตาฯ สา จ โข สิวถิกาย สนฺนิปติเตหีติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ กิสฺสาติ กิํ อสฺสฯ วตนฺติ วตสมาทานํฯ ปุน กิสฺสาติ กีทิสสฺส สุจิณฺณสฺส วตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส จาติ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา โยชนาฯ เอตาทิสนฺติ คณิกาย กุจฺฉิยา นิพฺพตฺตนํ, สุสาเน ฉฑฺฑนนฺติ เอวรูปํฯ พฺยสนนฺติ อนตฺถํฯ ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ‘‘องฺคุฏฺฐสฺเนเหน ยาเปติ รตฺติ’’นฺติอาทินา, ‘‘อยํ กุมาโร นครสฺสิมสฺส อคฺคกุลิโก ภวิสฺสตี’’ติอาทินา จ วุตฺตปฺปการนฺติ อตฺโถฯ อิทฺธินฺติ เทวิทฺธิํ, ทิพฺพสมฺปตฺตินฺติ วุตฺตํ โหติฯ
อิทานิ เตหิ อุปาสเกหิ ปุฏฺโฐ ภควา ยถา ตทา พฺยากาสิ, ตํ ทสฺเสนฺตา สงฺคีติการา –
๔๖๐.
‘‘พุทฺธปมุขสฺส
ตตฺรสฺส จิตฺตสฺสหุ อญฺญถตฺตํ, วาจํ อภาสิ ผรุสํ อสพฺภํฯ
๔๖๑.
‘‘โส ตํ วิตกฺกํ ปวิโนทยิตฺวา, ปีติํ ปสาทํ ปฏิลทฺธา ปจฺฉา;
ตถาคตํ
๔๖๒.
‘‘ตสฺส วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เอตาทิสํ พฺยสนํ ปาปุณิตฺวา, ตํ ตาทิสํ ปจฺจนุโภสฺสติทฺธิํฯ
๔๖๓.
‘‘ฐตฺวาน โส วสฺสสตํ อิเธว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺสา’’ติฯ –
จตสฺโส คาถา อโวจุํฯ
๔๖๐. ตตฺถ ชนตาติ ชนสมูโห, อุปาสกคโณติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺราติ ตสฺสํ ปูชายํฯ อสฺสาติ ตสฺส ทารกสฺสฯ จิตฺตสฺสหุ อญฺญถตฺตนฺติ ปุริมภวสฺมิํ จิตฺตสฺส อญฺญถาภาโว อนาทโร อคารโว อปจฺจโย อโหสิฯ อสพฺภนฺติ สาธุสภาย สาเวตุํ อยุตฺตํ ผรุสํ วาจํ อภาสิฯ
๔๖๑. โสติ โส อยํฯ ตํ วิตกฺกนฺติ ตํ ปาปกํ วิตกฺกํฯ ปวิโนทยิตฺวาติ มาตรา กตาย สญฺญตฺติยา วูปสเมตฺวาฯ ปีติํ ปสาทํ ปฏิลทฺธาติ ปีติํ ปสาทญฺจ ปฏิลภิตฺวา อุปฺปาเทตฺวาฯ ยาคุยา อุปฏฺฐาสีติ ยาคุทาเนน อุปฏฺฐหิฯ สตฺตรตฺตนฺติ สตฺตทิวสํฯ
๔๖๒. ตสฺส วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยนฺติ ตํ มยา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการํ อตฺตโน จิตฺตสฺส ปสาทนํ ทานญฺจ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วตํ ตํ พฺรหฺมจริยญฺจ, อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถีติ อตฺโถฯ
๔๖๓. ฐตฺวานาติ ยาว อายุปริโยสานา อิเธว มนุสฺสโลเก ฐตฺวาฯ อภิสมฺปรายนฺติ ปุนพฺภเวฯ สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺสาติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส
กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. เสริณีเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เสริณีเปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ กุรุรฏฺเฐ กิร หตฺถินิปุเร เสริณี นาม เอกา รูปูปชีวินี อโหสิฯ ตตฺถ จ อุโปสถกรณตฺถาย ตโต ตโต ภิกฺขู สนฺนิปติํสุฯ ปุน มหาภิกฺขุสนฺนิปาโต อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ติลตณฺฑุลาทิํ สปฺปินวนีตมธุอาทิญฺจ พหุํ ทานูปกรณํ สชฺเชตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสุํฯ เตน จ สมเยน สา คณิกา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตา เตหิ มนุสฺเสหิ ‘‘เอหิ ตาว อิทํ ทานํ อนุโมทาหี’’ติ อุสฺสาหิตาปิ ‘‘กิํ เตน มุณฺฑกานํ สมณานํ ทินฺเนนา’’ติ อปฺปสาทเมว เนสํ สมฺปเวเทสิ, กุโต อปฺปมตฺตกสฺส ปริจฺจาโคฯ
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา อญฺญตรสฺส ปจฺจนฺตนครสฺส ปริขาปิฏฺเฐ เปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถ หตฺถินิปุรวาสี อญฺญตโร อุปาสโก วณิชฺชาย ตํ นครํ คนฺตฺวา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย
๔๖๔.
‘‘นคฺคา
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺฐสี’’ติฯ –
คาถาย ปุจฺฉิฯ สาปิสฺส –
๔๖๕.
‘‘อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติฯ –
คาถาย อตฺตานํ ปกาเสสิฯ ปุน เตน –
๔๖๖.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติฯ –
คาถาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิตา –
๔๖๗.
‘‘อนาวเฏสุ
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโนฯ
๔๖๘.
‘‘นทิํ อุเปมิ ตสิตา, ริตฺตกา ปริวตฺตติ;
ฉายํ อุเปมิ อุณฺเหสุ, อาตโป ปริวตฺตติฯ
๔๖๙.
‘‘อคฺคิวณฺโณ จ เม วาโต, ฑหนฺโต อุปวายติ;
เอตญฺจ ภนฺเต อรหามิ, อญฺญญฺจ ปาปกํ ตโตฯ
๔๗๐.
‘‘คนฺตฺวาน
‘ธีตา จ เต มยา ทิฏฺฐา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’ฯ
๔๗๑.
‘‘อตฺถิ เม เอตฺถ นิกฺขิตฺตํ, อนกฺขาตญฺจ ตํ มยา;
จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ปลฺลงฺกสฺส จ เหฏฺฐโตฯ
๔๗๒.
‘‘ตโต เม ทานํ ททตุ, ตสฺสา จ โหตุ ชีวิกา;
ทานํ ทตฺวา จ เม มาตา, ทกฺขิณํ อนุทิจฺฉตุ;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’’ติฯ –
อิมาหิ
๔๖๗. ตตฺถ อนาวเฏสุ ติตฺเถสูติ เกนจิ อนิวาริเตสุ นทีตฬากาทีนํ ติตฺถปเทเสสุ, ยตฺถ มนุสฺสา นฺหายนฺติ, อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ, ตาทิเสสุ ฐาเนสุฯ วิจินิํ อฑฺฒมาสกนฺติ ‘‘มนุสฺเสหิ ฐเปตฺวา วิสฺสริตํ อปินาเมตฺถ กิญฺจิ ลเภยฺย’’นฺติ โลภาภิภูตา อฑฺฒมาสกมตฺตมฺปิ วิจินิํ คเวสิํฯ อถ วา อนาวเฏสุ ติตฺเถสูติ อุปสงฺกมเนน เกนจิ อนิวาริเตสุ สตฺตานํ ปโยคาสยสุทฺธิยา การณภาเวน ติตฺถภูเตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ วิชฺชมาเนสุฯ วิจินิํ อฑฺฒมาสกนฺติ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตา กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺตี อฑฺฒมาสกมฺปิ วิเสเสน จินิํ, น สญฺจินิํ ปุญฺญํฯ เตนาห ‘‘สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน’’ติฯ
๔๖๘. ตสิตาติ ปิปาสิตาฯ ริตฺตกาติ กากเปยฺยา สนฺทมานาปิ นที มม ปาปกมฺเมน อุทเกน ริตฺตา ตุจฺฉา วาลิกมตฺตา อุณฺเหสูติ อุณฺหสมเยสุฯ อาตโป ปริวตฺตตีติ ฉายาฏฺฐานํ มยิ อุปคตาย อาตโป สมฺปชฺชติฯ
๔๖๙-๗๐. อคฺคิวณฺโณติ สมฺผสฺเสน อคฺคิสทิโสฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฑหนฺโต อุปวายตี’’ติฯ เอตญฺจ, ภนฺเต, อรหามีติ, ภนฺเตติ ตํ อุปาสกํ ครุกาเรน วทติฯ ภนฺเต, เอตญฺจ ยถาวุตฺตํ ปิปาสาทิทุกฺขํ, อญฺญญฺจ ตโต ปาปกํ ทารุณํ ทุกฺขํ อนุภวิตุํ อรหามิ ตชฺชสฺส วชฺเชสีติ วเทยฺยาสิฯ
๔๗๑-๗๒. เอตฺถ นิกฺขิตฺตํ, อนกฺขาตนฺติ ‘‘เอตฺตกํ เอตฺถ นิกฺขิตฺต’’นฺติ อนาจิกฺขิตํฯ อิทานิ ตสฺส ปริมาณํ ฐปิตฏฺฐานญฺจ ทสฺเสนฺตี ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ปลฺลงฺกสฺส จ เหฏฺฐโต’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปลฺลงฺกสฺสาติ ปุพฺเพ อตฺตโน สยนปลฺลงฺกสฺสฯ ตโตติ นิหิตธนโต เอกเทสํ คเหตฺวา มมํ อุทฺทิสฺส ทานํ เทตุฯ ตสฺสาติ มยฺหํ มาตุยาฯ
เอวํ
๔๗๓.
สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, คนฺตฺวาน หตฺถินิํ ปุรํ;
อโวจ ตสฺสา มาตรํ –
‘‘ธีตา จ เต มยา ทิฏฺฐา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตาฯ
๔๗๔.
‘‘สา มํ ตตฺถ สมาทเปสิ, วชฺเชสิ มยฺห มาตรํ;
‘ธีตา จ เต มยา ทิฏฺฐา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตาฯ
๔๗๕.
‘‘‘อตฺถิ จ เม เอตฺถ นิกฺขิตฺตํ, อนกฺขาตญฺจ ตํ มยา;
จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ปลฺลงฺกสฺส จ เหฏฺฐโตฯ
๔๗๖.
‘‘‘ตโต
ทานํ ทตฺวา จ เม มาตา, ทกฺขิณํ อนุทิจฺฉตุ;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’ฯ
๔๗๗.
‘‘ตโต หิ สา ทานมทา, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสี;
เปตี จ สุขิตา อาสิ, ตสฺสา จาสิ สุชีวิกา’’ติฯ –
สงฺคีติการา
ตํ สุตฺวา ตสฺสา มาตา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ตสฺสา อาทิสิฯ เตน สา ปฏิลทฺธูปกรณสมฺปตฺติยํ ฐิตา มาตุ อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ การณํ อาจิกฺขิ, มาตา ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ
เสริณีเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. มิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา
นรนาริปุรกฺขโต ยุวาติ อิทํ ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต มิคลุทฺทกเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ ราชคเห กิร อญฺญตโร ลุทฺทโก รตฺตินฺทิวํ มิเค วธิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตสฺเสโก อุปาสโก มิตฺโต อโหสิ, โส ตํ สพฺพกาลํ ปาปโต นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เอหิ, สมฺม, รตฺติยํ ปาณาติปาตา วิรมาหี’’ติ รตฺติยํ ปุญฺเญ สมาทเปสิฯ โส รตฺติยํ วิรมิตฺวา ทิวา เอว ปาณาติปาตํ กโรติฯ
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ราชคหสมีเป เวมานิกเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ทิวสภาคํ มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา รตฺติยํ ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูโต ปริจาเรสิฯ ตํ ทิสฺวา อายสฺมา นารโท –
๔๗๘.
‘‘นรนาริปุรกฺขโต
ทิวสํ อนุโภสิ การณํ, กิมกาสิ ปุริมาย ชาติยา’’ติฯ –
อิมาย คาถาย ปฏิปุจฺฉิฯ ตตฺถ นรนาริปุรกฺขโตติ ปริจารกภูเตหิ เทวปุตฺเตหิ เทวธีตาหิ จ ปุรกฺขโต ปยิรุปาสิโตฯ ยุวาติ ตรุโณฯ รชนีเยหีติ กมนีเยหิ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตหิฯ กามคุเณหีติ กามโกฏฺฐาเสหิฯ โสภสีติ สมงฺคิภาเวน วิโรจสิ รตฺติยนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ทิวสํ อนุโภสิ การณ’’นฺติ, ทิวสภาเค ปน นานปฺปการํ การณํ ฆาตนํ ปจฺจนุภวสิฯ รชนีติ วา รตฺตีสุฯ เยหีติ นิปาตมตฺตํฯ กิมกาสิ ปุริมาย ชาติยาติ เอวํ สุขทุกฺขสํวตฺตนิยํ กิํ นาม กมฺมํ อิโต ปุริมาย ชาติยา ตฺวํ อกตฺถ, ตํ กเถหีติ อตฺโถ
ตํ สุตฺวา เปโต เถรสฺส อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขนฺโต –
๔๗๙.
‘‘อหํ ราชคเห รมฺเม, รมณีเย คิริพฺพเช;
มิคลุทฺโท ปุเร อาสิํ, โลหิตปาณิ ทารุโณฯ
๔๘๐.
‘‘อวิโรธกเรสุ
วิจริํ อติทารุโณ สทา, ปรหิํสาย รโต อสญฺญโตฯ
๔๘๑.
‘‘ตสฺส เม สหาโย สุหทโย, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
โสปิ มํ อนุกมฺปนฺโต, นิวาเรสิ ปุนปฺปุนํฯ
๔๘๒.
‘‘‘มากาสิ ปาปกํ กมฺมํ, มา ตาต ทุคฺคติํ อคา;
สเจ อิจฺฉสิ เปจฺจ สุขํ, วิรม ปาณวธา อสํยมาฯ
๔๘๓.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, สุขกามสฺส หิตานุกมฺปิโน;
นากาสิํ สกลานุสาสนิํ, จิรปาปาภิรโต อพุทฺธิมาฯ
๔๘๔.
‘‘โส มํ ปุน ภูริสุเมธโส, อนุกมฺปาย สํยเม นิเวสยิ;
สเจ ทิวา หนสิ ปาณิโน, อถ เต รตฺติํ ภวตุ สํยโมฯ
๔๘๕.
‘‘สฺวาหํ
รตฺตาหํ ปริจาเรมิ, ทิวา ขชฺชามิ ทุคฺคโตฯ
๔๘๖.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส กุสลสฺส, อนุโภมิ รตฺติํ อมานุสิํ;
ทิวา ปฏิหตาว กุกฺกุรา, อุปธาวนฺติ สมนฺตา ขาทิตุํฯ
๔๘๗.
‘‘เย
มญฺญามิ เต อมตเมว เกวลํ, อธิคจฺฉนฺติ ปทํ อสงฺขต’’นฺติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ
๔๗๙-๘๐. ตตฺถ ลุทฺโทติ ทารุโณฯ โลหิตปาณีติ อภิณฺหํ ปาณฆาเตน โลหิตมกฺขิตปาณีฯ ทารุโณติ ขโร, สตฺตานํ หิํสนโกติ อตฺโถฯ อวิโรธกเรสูติ เกนจิ วิโรธํ อกโรนฺเตสุ มิคสกุณาทีสุฯ
๔๘๒-๘๓. อสํยมาติ อสํวรา ทุสฺสีลฺยาฯ สกลานุสาสนินฺติ สพฺพํ อนุสาสนิํ, สพฺพกาลํ ปาณาติปาตโต ปฏิวิรตินฺติ อตฺโถฯ จิรปาปาภิรโตติ จิรกาลํ ปาเป อภิรโตฯ
๔๘๔. สํยเมติ สุจริเตฯ นิเวสยีหิ นิเวเสสิฯ สเจ ทิวา หนสิ ปาณิโน, อถ เต รตฺติํ ภวตุ สํยโมติ นิเวสิตาการทสฺสนํฯ โส กิร สลฺลปาสสชฺชนาทินา รตฺติยมฺปิ ปาณวธํ อนุยุตฺโต อโหสิฯ
๔๘๕. ทิวา ขชฺชามิ ทุคฺคโตติ อิทานิ ทุคฺคติํ คโต มหาทุกฺขปฺปตฺโต ทิวสภาเค ขาทิยามิฯ ตสฺส กิร ทิวา สุนเขหิ มิคานํ ขาทาปิตตฺตา กมฺมสริกฺขกํ ผลํ โหติ, ทิวสภาเค มหนฺตา สุนขา อุปธาวิตฺวา อฏฺฐิสงฺฆาตมตฺตาวเสสํ สรีรํ กโรนฺติฯ รตฺติยา ปน อุปคตาย ตํ ปากติกเมว โหติ, ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวติฯ เตน วุตฺตํ –
๔๘๖.
‘‘ตสฺส
ทิวา ปฏิหตาว กุกฺกุรา, อุปธาวนฺติ สมนฺตา ขาทิตุ’’นฺติฯ
ตตฺถ ปฏิหตาติ ปฏิหตจิตฺตา พทฺธาฆาตา วิย หุตฺวาฯ สมนฺตา ขาทิตุนฺติ มม สรีรํ สมนฺตโต ขาทิตุํ อุปธาวนฺติฯ อิทญฺจ เนสํ อติวิย อตฺตโน ภยาวหํ อุปคมนกาลํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เต ปน อุปธาวิตฺวา อฏฺฐิมตฺตาวเสสํ สรีรํ กตฺวา คจฺฉนฺติฯ
๔๘๗. เย จ เต สตตานุโยคิโนติ โอสานคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อหมฺปิ นาม รตฺติยํ เย ปน เต ปุริสา สุคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน อธิสีลาทิเก ธุวํ ปยุตฺตา ทฬฺหํ ปยุตฺตา สตตํ สพฺพกาลํ อนุโยควนฺตา, เต ปุญฺญวนฺโต เกวลํ โลกิยสุเขน อสมฺมิสฺสํ ‘‘อสงฺขตํ ปท’’นฺติ ลทฺธนามํ อมตเมว อธิคจฺฉนฺติ มญฺเญ, นตฺถิ เตสํ ตทธิคเม โกจิ วิพนฺโธติฯ
เอวํ เตน เปเตน วุตฺเต เถโร ตํ ปวตฺติํ สตฺถุ อาโรเจสิฯ สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สพฺพมฺปิ วุตฺตนยเมวฯ
มิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ทุติยมิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา
กูฏาคาเร จ ปาสาเทติ อิทํ ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต อปรํ มิคลุทฺทกเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ ราชคเห กิร อญฺญตโร มาควิโก มาณโว วิภวสมฺปนฺโนปิ สมาโน โภคสุขํ ปหาย รตฺตินฺทิวํ มิเค หนนฺโต วิจรติฯ ตสฺส สหายภูโต เอโก อุปาสโก อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ – ‘‘สาธุ, สมฺม, ปาณาติปาตโต วิรมาหิ, มา เต อโหสิ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ โอวาทํ อทาสิฯ โส
อเถกทิวสํ โส เถโร ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา โส มาควิโก สญฺชาตพหุมาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ เถโร ปญฺญตฺเต อาสเน, โสปิ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา นิสีทิฯ ตสฺส เถโร ปาณาติปาเต อาทีนวํ, ตโต วิรติยา อานิสํสญฺจ ปกาเสสิฯ โส ตํ สุตฺวาปิ ตโต วิรมิตุํ น อิจฺฉิฯ อถ นํ เถโร อาห – ‘‘สเจ, ตฺวํ อาวุโส, สพฺเพน สพฺพํ วิรมิตุํ น สกฺโกสิ, รตฺติมฺปิ ตาว วิรมสฺสู’’ติ, โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต, วิรมามิ รตฺติ’’นฺติ ตโต วิรมิฯ เสสํ อนนฺตรวตฺถุสทิสํฯ คาถาสุ ปน –
๔๘๘.
‘‘กูฏาคาเร
ปญฺจงฺคิเกน ตุริเยน, รมสิ สุปฺปวาทิเตฯ
๔๘๙.
‘‘ตโต
อปวิทฺโธ สุสานสฺมิํ, พหุทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
๔๙๐.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติฯ –
ตีหิ คาถาหิ นารทตฺเถโร นํ ปฏิปุจฺฉิฯ อถสฺส เปโต –
๔๙๑.
‘‘อหํ ราชคเห รมฺเม, รมณีเย คิริพฺพเช;
มิคลุทฺโท ปุเร อาสิํ, ลุทฺโท จาสิมสญฺญโตฯ
๔๙๒.
‘‘ตสฺส เม สหาโย สุหทโย, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
ตสฺส
โสปิ มํ อนุกมฺปนฺโต, นิวาเรสิ ปุนปฺปุนํฯ
๔๙๓.
‘‘‘มากาสิ ปาปกํ กมฺมํ, มา ตาต ทุคฺคติํ อคา;
สเจ อิจฺฉสิ เปจฺจ สุขํ, วิรม ปาณวธา อสํยมา’ฯ
๔๙๔.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, สุขกามสฺส หิตานุกมฺปิโน;
นากาสิํ สกลานุสาสนิํ, จิรปาปาภิรโต อพุทฺธิมาฯ
๔๙๕.
‘‘โส มํ ปุน ภูริสุเมธโส, อนุกมฺปาย สํยเม นิเวสยิ;
‘สเจ ทิวา หนสิ ปาณิโน, อถ เต รตฺติํ ภวตุ สํยโม’ฯ
๔๙๖.
‘‘สฺวาหํ ทิวา หนิตฺวา ปาณิโน, วิรโต รตฺติมโหสิ สญฺญโต;
รตฺตาหํ ปริจาเรมิ, ทิวา ขชฺชามิ ทุคฺคโตฯ
๔๙๗.
‘‘ตสฺส
ทิวา ปฏิหตาว กุกฺกุรา, อุปธาวนฺติ สมนฺตา ขาทิตุํฯ
๔๙๘.
‘‘เย
มญฺญามิ เต อมตเมว เกวลํ, อธิคจฺฉนฺติ ปทํ อสงฺขต’’นฺติฯ –
ตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ ตาสํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนโยวฯ
ทุติยมิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. กูฏวินิจฺฉยิกเปตวตฺถุวณฺณนา
มาลี กิริฏี กายูรีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต กูฏวินิจฺฉยิกเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ ตทา พิมฺพิสาโร ราชา มาสสฺส ฉสุ ทิวเสสุ อุโปสถํ อุปวสติ, ตํ อนุวตฺตนฺตา พหู มนุสฺสา อุโปสถํ อุปวสนฺติฯ ราชา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตาคเต มนุสฺเส ปุจฺฉติ – ‘‘กิํ ตุมฺเหหิ อุโปสโถ อุปวุตฺโถ, อุทาหุ น อุปวุตฺโถ’’ติ? ตตฺเรโก อธิกรเณ นิยุตฺตกปุริโส ปิสุณวาโจ เนกติโก ลญฺชคาหโก ‘‘น อุปวุตฺโถมฺหี’’ติ วตฺตุํ อสหนฺโต ‘‘อุปวุตฺโถมฺหิ, เทวา’’ติ อาหฯ อถ นํ ราชสมีปโต นิกฺขนฺตํ สหาโย อาห – ‘‘กิํ, สมฺม, อชฺช ตยา อุปวุตฺโถ’’ติ? ‘‘ภเยนาหํ, สมฺม, รญฺโญ สมฺมุขา เอวํ อโวจํ, นาหํ อุโปสถิโก’’ติฯ
อถ นํ สหาโย อาห – ‘‘ยทิ เอวํ อุปฑฺฒุโปสโถปิ ตาว เต อชฺช โหตุ, อุโปสถงฺคานิ สมาทิยาหี’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา อภุตฺวาว มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺฐาย รตฺติยํ วาสูปคโต ริตฺตาสยสมฺภูเตน
๔๙๙.
‘‘มาลี กิริฏี กายูรี, คตฺตา เต จนฺทนุสฺสทา;
ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, สูริยวณฺโณว โสภสิฯ
๕๐๐.
‘‘อมานุสา
ทส กญฺญาสหสฺสานิ, ยา เตมา ปริจาริกา;
ตา กมฺพุกายูรธรา, กญฺจนาเวฬภูสิตาฯ
๕๐๑.
‘‘มหานุภาโวสิ ตุวํ, โลมหํสนรูปวา;
ปิฏฺฐิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิฯ
๕๐๒.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, ปิฏฺฐิมํสานิ อตฺตโน;
สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสีติฯ
๕๐๓.
‘‘อตฺตโนหํ อนตฺถาย, ชีวโลเก อจาริสํ;
เปสุญฺญมุสาวาเทน, นิกติวญฺจนาย จฯ
๕๐๔.
‘‘ตตฺถาหํ ปริสํ คนฺตฺวา, สจฺจกาเล อุปฏฺฐิเต;
อตฺถํ ธมฺมํ นิรากตฺวา, อธมฺมมนุวตฺติสํฯ
๕๐๕.
‘‘เอวํ โส ขาทตตฺตานํ, โย โหติ ปิฏฺฐิมํสิโก;
ยถาหํ อชฺช ขาทามิ, ปิฏฺฐิมํสานิ อตฺตโนฯ
๕๐๖.
‘‘ตยิทํ
มา เปสุณํ มา จ มุสา อภาณิ, มา โขสิ ปิฏฺฐิมํสิโก ตุว’’นฺติฯ –
เถโร
๔๙๙. ตตฺถ มาลีติ มาลธารี, ทิพฺพปุปฺเผหิ ปฏิมณฺฑิโตติ อธิปฺปาโยฯ กิริฏีติ เวฐิตสีโสฯ กายูรีติ เกยูรวา, พาหาลงฺการปฏิมณฺฑิโตติ อตฺโถฯ คตฺตาติ สรีราวยวาฯ จนฺทนุสฺสทาติ จนฺทนสารานุลิตฺตาฯ สูริยวณฺโณว โสภสีติ พาลสูริยสทิสวณฺโณ เอว หุตฺวา วิโรจสิฯ ‘‘อรณวณฺณี ปภาสสี’’ติปิ ปาฬิ, อรณนฺติ อรณิเยหิ เทเวหิ สทิสวณฺโณ อริยาวกาโสติ
๕๐๐. ปาริสชฺชาติ ปริสปริยาปนฺนา, อุปฏฺฐากาติ อตฺโถฯ ตุวนฺติ ตฺวํฯ โลมหํสนรูปวาติ ปสฺสนฺตานํ โลมหํสชนนรูปยุตฺโตฯ มหานุภาวตาสมงฺคิตาย เหตํ วุตฺตํฯ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ
๕๐๓. อจาริสนฺติ อจริํ ปฏิปชฺชิํฯ เปสุญฺญมุสาวาเทนาติ เปสุญฺเญน เจว มุสาวาเทน จฯ นิกติวญฺจนาย จาติ นิกติยา วญฺจนาย จ ปติรูปทสฺสเนน ปเรสํ วิกาเรน วญฺจนาย จฯ
๕๐๔. สจฺจกาเลติ สจฺจํ วตฺตุํ ยุตฺตกาเลฯ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทํ หิตํฯ ธมฺมนฺติ การณํ ญายํฯ นิรากตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา ปหายฯ โสติ โย เปสุญฺญาทิํ อาจรติ, โส สตฺโตฯ เสสํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
กูฏวินิจฺฉยิกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุวณฺณนา
อนฺตลิกฺขสฺมิํ ติฏฺฐนฺโตติ อิทํ ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุฯ ภควติ กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาเค จ กเต ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตนา ลทฺธธาตุภาคํ คเหตฺวา สตฺต วสฺสานิ สตฺต จ มาเส สตฺต จ ทิวเส พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺโต อุฬารปูชํ ปวตฺเตสิฯ ตตฺถ อสงฺเขยฺยา อปฺปเมยฺยา มนุสฺสา จิตฺตานิ ปสาเทตฺวา
อเถกทิวสํ
๕๐๗.
‘‘อนฺตลิกฺขสฺมิํ ติฏฺฐนฺโต, ทุคฺคนฺโธ ปูติ วายสิ;
มุขญฺจ เต กิมโย ปูติคนฺธํ, ขาทนฺติ กิํ กมฺมมกาสิ ปุพฺเพฯ
๕๐๘.
‘‘ตโต สตฺถํ คเหตฺวาน, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนํ;
ขาเรน ปริปฺโผสิตฺวา, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนํฯ
๕๐๙.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติฯ
๕๑๐.
‘‘อหํ
อิสฺสโร ธนธญฺญสฺส, สุปหูตสฺส มาริสฯ
๕๑๑.
‘‘ตสฺสายํ เม ภริยา จ, ธีตา จ สุณิสา จ เม;
ตา มาลํ อุปฺปลญฺจาปิ, ปจฺจคฺฆญฺจ วิเลปนํ;
ถูปํ หรนฺติโย วาเรสิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยาฯ
๕๑๒.
‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ
ถูปปูชํ วิวณฺเณตฺวา, ปจฺจาม นิรเย ภุสํฯ
๕๑๓.
‘‘เย จ โข ถูปปูชาย, วตฺตนฺเต อรหโต มเห;
อาทีนวํ ปกาเสนฺติ, วิเวจเยถ เน ตโตฯ
๕๑๔.
‘‘อิมา จ ปสฺส อยนฺติโย, มาลธารี อลงฺกตา;
มาลาวิปากํนุโภนฺติโย, สมิทฺธา จ ตา ยสสฺสินิโยฯ
๕๑๕.
‘‘ตญฺจ
นโม กโรนฺติ สปฺปญฺญา, วนฺทนฺติ ตํ มหามุนิํฯ
๕๑๖.
‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;
ถูปปูชํ กริสฺสามิ, อปฺปมตฺโต ปุนปฺปุน’’นฺติฯ
๕๐๗-๘. ตตฺถ ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺฐคนฺโธ, กุณปคนฺธคนฺธีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปูติ วายสี’’ติฯ ตโตติ ทุคฺคนฺธวายนโต กิมีหิ ขายิตพฺพโต จ อุปริฯ สตฺตํ คเหตฺวาน, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนนฺติ กมฺมสญฺโจทิตา สตฺตา นิสิตธารํ สตฺถํ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ วณมุขํ อวกนฺตนฺติฯ ขาเรน ปริปฺโผสิตฺวา, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนนฺติ อวกนฺติตฏฺฐาเน ขาโรทเกน อาสิญฺจิตฺวา ปุนปฺปุนมฺปิ อวกนฺตนฺติฯ
๕๑๐. อิสฺสโร ธนธญฺญสฺส, สุปหูตสฺสาติ อติวิย ปหูตสฺส
๕๑๑. ตสฺสายํ เม ภริยา จ, ธีตา จ สุณิสา จาติ ตสฺส มยฺหํ อยํ ปุริมตฺตภาเว ภริยา, อยํ ธีตา, อยํ สุณิสาฯ ตา เทวภูตา อากาเส ฐิตาติ ทสฺเสนฺโต วทติฯ ปจฺจคฺฆนฺติ อภินวํฯ ถูปํ หรนฺติโย วาเรสินฺติ ถูปํ ปูเชตุํ อุปเนนฺติโย ธาตุํ วิวณฺเณนฺโต ปฏิกฺขิปิํฯ ตํ ปาปํ ปกตํ มยาติ ตํ ธาตุวิวณฺณนปาปํ กตํ สมาจริตํ มยาติ วิปฺปฏิสารปฺปตฺโต วทติฯ
๕๑๒. ฉฬาสีติสหสฺสานีติ มยนฺติ เต เปเต อตฺตนา สทฺธิํ สงฺคเหตฺวา วทติฯ ปจฺจตฺตเวทนาติ วิสุํ วิสุํ อนุภุยฺยมานทุกฺขเวทนาฯ นิรเยติ พลทุกฺขตาย เปตฺติวิสยํ นิรยสทิสํ กตฺวา อาหฯ
๕๑๓. เย จ โข ถูปปูชาย, วตฺตนฺเต อรหโต มเหติ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ถูปํ อุทฺทิสฺส ปูชามเห ปวตฺตมาเน อหํ วิย เย ถูปปูชาย อาทีนวํ โทสํ ปกาเสนฺติฯ เต ปุคฺคเล ตโต ปุญฺญโต วิเวจเยถ วิเวจาปเยถ, ปริพาหิเร ชนเยถาติ อญฺญาปเทเสน อตฺตโน มหาชานิยตํ วิภาเวติฯ
๕๑๔. อายนฺติโยติ มาลาวิปากนฺติ ถูเป กตมาลาปูชาย วิปากํ ผลํฯ สมิทฺธาติ ทิพฺพสมฺปตฺติยา สมิทฺธาฯ ตา ยสสฺสินิโยติ ตา ปริวารวนฺติโยฯ
๕๑๕. ตญฺจ ทิสฺวานาติ ตสฺส อติปริตฺตสฺส ปูชาปุญฺญสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตํ โลมหํสนํ อติอุฬารํ วิปากวิเสสํ ทิสฺวาฯ นโม กโรนฺติ สปฺปญฺญา, วนฺทนฺติ ตํ มหามุนินฺติ, ภนฺเต กสฺสป, อิมา อิตฺถิโย ตํ อุตฺตมปุญฺญกฺเขตฺตภูตํ วนฺทนฺติ อภิวาเทนฺติ, นโม กโรนฺติ นมกฺการญฺจ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ
๕๑๖. อถ ‘‘โสหํ นูนา’’ติ คาถมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
เอวํ เปเตน วุตฺโต มหากสฺสโป ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ
ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย เปตวตฺถุสฺมิํ
ทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
ตติยสฺส จูฬวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ