๔. มหาวคฺโค
๑. อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา
เวสาลี นาม นครตฺถิ วชฺชีนนฺติ อิทํ อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เชตวเน วิหรนฺเต อมฺพสกฺกโร นาม ลิจฺฉวิราชา มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นตฺถิกวาโท เวสาลิยํ รชฺชํ กาเรสิฯ เตน จ สมเยน เวสาลินคเร อญฺญตรสฺส วาณิชสฺส อาปณสมีเป จิกฺขลฺลํ โหติ, ตตฺถ พหู ชนา อุปฺปติตฺวา อติกฺกมนฺตา กิลมนฺติ, เกจิ กทฺทเมน ลิมฺปนฺติฯ ตํ ทิสฺวา โส วาณิโช ‘‘มา อิเม มนุสฺสา กลลํ อกฺกมิํสู’’ติ อปคตทุคฺคนฺธํ สงฺขวณฺณปฏิภาคํ โคสีสฏฺฐิํ อาหราเปตฺวา นิกฺขิปาเปสิฯ ปกติยา จ สีลวา อโหสิ อกฺโกธโน สณฺหวาโจ, ปเรสญฺจ ยถาภูตํ คุณํ กิตฺเตติฯ
โส เอกสฺมิํ ทิวเส อตฺตโน สหายสฺส นฺหายนฺตสฺส ปมาเทน อโนโลเกนฺตสฺส นิวาสนวตฺถํ กีฬาธิปฺปาเยน อปนิธาย ตํ ทุกฺขาเปตฺวา อทาสิฯ ภาคิเนยฺโย ปนสฺส โจริกาย ปรเคหโต ภณฺฑํ อาหริตฺวา ตสฺเสว อาปเณ นิกฺขิปิฯ ภณฺฑสามิกา วีมํสนฺตา ภณฺเฑน สทฺธิํ ตสฺส ภาคิเนยฺยํ ตญฺจ รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทถ, ภาคิเนยฺยํ ปนสฺส สูเล อาโรเปถา’’ติ อาณาเปสิฯ ราชปุริสา ตถา อกํสุฯ โส กาลํ กตฺวา ภุมฺมเทเวสุ อุปฺปชฺชิฯ โส โคสีเสน เสตุโน กตตฺตา เสตวณฺณํ
เตน จ สมเยน อมฺพสกฺกโร ราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อญฺญตรสฺมิํ เคเห วาตปานํ วิวริตฺวา ราชวิภูติํ ปสฺสนฺติํ
สา จ โปกฺขรณี เวสาลิยา ติโยชนมตฺถเก โหติ, ตถาปิ โส ปุริโส มรณภยตชฺชิโต วาตเวเคน ปุพฺพณฺเหเยว ตํ โปกฺขรณิํ สมฺปาปุณิฯ ‘‘สา จ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ปเคว สุตตฺตา ภเยน โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ โกจิ ปริสฺสโย’’ติ สมนฺตโต
โส ตตฺถ อรุณวณฺณมตฺติกํ รตฺตุปฺปลานิ จ คเหตฺวา อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย นครทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ ตํ ทิสฺวา ทฺวารปาโล ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว ทฺวารํ ถเกสิฯ โส ถกิเต ทฺวาเร ปเวสนํ อลภนฺโต ทฺวารสมีเป สูเล อาโรปิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘เอเต มยิ อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย อาคเต วิรวนฺเต เอวํ ทฺวารํ ถเกสุํฯ ‘อหํ กาเลเยว อาคโต, มม ทาโส นตฺถี’ติ ตยาปิ ญาตํ โหตู’’ติ ‘‘เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถี’’ติอาทินา ปญฺจหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิฯ อิทานิ อาทิโต ปน ‘‘เวสาลิ นาม นครตฺถิ วชฺชีน’’นฺติ คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตา –
๕๑๗.
‘‘เวสาลี
ทิสฺวาน เปตํ นครสฺส พาหิรํ, ตตฺเถว ปุจฺฉิตฺถ ตํ การณตฺถิโกฯ
๕๑๘.
‘‘เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถิ, อภิกฺกโม นตฺถิ ปฏิกฺกโม จ;
อสิตปีตขายิตวตฺถโภคา, ปริจารณา สาปิ อิมสฺส นตฺถิฯ
๕๑๙.
‘‘เย ญาตกา ทิฏฺฐสุตา สุหชฺชา, อนุกมฺปกา ยสฺส อเหสุํ ปุพฺเพ;
ทฏฺฐุมฺปิ เต ทานิ น ตํ ลภนฺติ, วิราชิตโต หิ ชเนน เตนฯ
๕๒๐.
‘‘น
อตฺถญฺจ ทิสฺวา ปริวารยนฺติ, พหู มิตฺตา อุคฺคตตฺตสฺส โหนฺติฯ
๕๒๑.
‘‘นิหีนตฺโต สพฺพโภเคหิ กิจฺโฉ, สมฺมกฺขิโต สมฺปริภินฺนคตฺโต;
อุสฺสาวพินฺทูว ปลิมฺปมานา, อชฺช สุเว ชีวิตสฺสูปโรโธฯ
๕๒๒.
‘‘เอตาทิสํ อุตฺตมกิจฺฉปฺปตฺตํ,
อุตฺตาสิตํ ปุจิมนฺทสฺส สูเล;
อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน วเทสิ ยกฺข,
‘ชีว โภ ชีวิตเมว เสยฺโย’’’ติฯ
๕๑๗. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ เวสาลิยํฯ นครสฺส พาหิรนฺติ นครสฺส พหิ ภวํ, เวสาลินครสฺส พหิ เอว ตตฺเถวาติ ยตฺถ ตํ ปสฺสิ, ตตฺเถว ฐาเนฯ ตนฺติ การณตฺถิโกติ ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ วุตฺตอตฺถสฺส การเณน อตฺถิโก หุตฺวาฯ
๕๑๘. เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถีติ ปิฏฺฐิปสารณลกฺขณา เสยฺยา, ปลฺลงฺกาภุชนลกฺขณา นิสชฺชา จ อิมสฺส สูเล อาโรปิตปุคฺคลสฺส นตฺถิฯ อภิกฺกโม นตฺถิ ปฏิกฺกโม จาติ อภิกฺกมาทิลกฺขณํ อปฺปมตฺตกมฺปิ คมนํ อิมสฺส นตฺถิฯ ปริจาริกา สาปีติ ยา อสิตปีตขายิตวตฺถปริโภคาทิลกฺขณา อินฺทฺริยานํ ปริจารณา, สาปิ อิมสฺส นตฺถิฯ ‘‘ปริหรณา สาปี’’ติ วา ปาโฐ, อสิตาทิปริโภควเสน อินฺทฺริยานํ ปริหรณา, สาปิ อิมสฺส นตฺถิ วิคตชีวิตตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริจารณา สาปี’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ
๕๑๙. ทิฏฺฐสุตา สุหชฺชา, อนุกมฺปกา ยสฺส อเหสุํ ปุพฺเพติ สนฺทิฏฺฐสหายา เจว อทิฏฺฐสหายา จ ยสฺส มิตฺตา อนุทฺทยาวนฺโต เย ทฏฺฐุมฺปีติ ปสฺสิตุมฺปิ น ลภนฺติ, กุโต สห วสิตุนฺติ อตฺโถฯ วิราชิตตฺโตติ ปริจฺจตฺตสภาโวฯ ชเนน เตนาติ เตน ญาติอาทิชเนนฯ
๕๒๐. น โอคฺคตตฺตสฺส ภวนฺติ มิตฺตาติ อปคตวิญฺญาณสฺส มตสฺส มิตฺตา นาม น โหนฺติ ตสฺส มิตฺเตหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อติกฺกนฺตตฺตาฯ ชหนฺติ มิตฺตา วิกลํ วิทิตฺวาติ มโต ตาว ติฏฺฐตุ, ชีวนฺตมฺปิ โภควิกลํ ปุริสํ วิทิตฺวา ‘‘น อิโต กิญฺจิ คยฺหูปค’’นฺติ มิตฺตา ปชหนฺติฯ อตฺถญฺจ ทิสฺวา ปริวารยนฺตีติ ตสฺส ปน สนฺตกํ อตฺถํ ธนํ ทิสฺวา ปิยวาทิโน มุขุลฺโลกิกา หุตฺวา ตํ ปริวาเรนฺติฯ พหู มิตฺตา อุคฺคตตฺตสฺส โหนฺตีติ วิภวสมฺปตฺติยา
๕๒๑. นิหีนตฺโต สพฺพโภเคหีติ สพฺเพหิ อุปโภคปริโภควตฺถูหิ ปริหีนตฺโตฯ กิจฺโฉติ ทุกฺขิโตฯ สมฺมกฺขิโตติ รุหิเรหิ สมฺมกฺขิตสรีโรฯ สมฺปริภินฺนคตฺโตติ สูเลน อพฺภนฺตเร วิทาลิตคตฺโตฯ อุสฺสาวพินฺทูว ปลิมฺปมาโนติ ติณคฺเค ลิมฺปมานอุสฺสาวพินฺทุสทิโสฯ อชฺช สุเวติ อชฺช วา สุเว วา อิมสฺส นาม ปุริสสฺส ชีวิตสฺส อุปโรโธ นิโรโธ, ตโต อุทฺธํ นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถฯ
๕๒๒. อุตฺตาสิตนฺติ อาวุตํ อาโรปิตํฯ ปุจิมนฺทสฺส สูเลติ นิมฺพรุกฺขสฺส ทณฺเฑน กตสูเล เกน วณฺเณนาติ เกน การเณนฯ ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโยติ, โภ ปุริส, ชีวฯ กสฺมา? สูลํ อาโรปิตสฺสาปิ หิ เต อิธ ชีวิตเมว อิโต จุตสฺส ชีวิตโต สตภาเคน สหสฺสภาเคน เสยฺโย สุนฺทรตโรติฯ
เอวํ เตน รญฺญา ปุจฺฉิโต โส เปโต อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต –
๕๒๓.
‘‘สาโลหิโต เอส อโหสิ มยฺหํ, อหํ สรามิ ปุริมาย ชาติยา;
ทิสฺวา จ เม การุญฺญมโหสิ ราช, มา ปาปธมฺโม นิรยํ ปตายํฯ
๕๒๔.
‘‘อิโต
อุปปชฺชติ ทุกฺกฏกมฺมการี, มหาภิตาปํ กฏุกํ ภยานกํฯ
๕๒๕.
‘‘อเนกภาเคน คุเณน เสยฺโย, อยเมว สูโล นิรเยน เตน;
เอกนฺตทุกฺขํ กฏุกํ ภยานกํ, เอกนฺตติพฺพํ นิรยํ ปตายํฯ
๕๒๖.
‘‘อิทญฺจ
ตสฺมา อหํ สนฺติเก น ภณามิ, มา เมกโต ชีวิตสฺสูปโรโธ’’ติฯ –
จตสฺโส คาถา อภาสิฯ
๕๒๓. ตตฺถ สาโลหิโต สมานโลหิโต โยนิสมฺพนฺเธน สมฺพนฺโธ, ญาตโกติ อตฺโถฯ ปุริมาย ชาติยาติ ปุริมตฺตภาเวฯ มา ปาปธมฺโม นิรยํ ปตายนฺติ อยํ ปาปธมฺโม ปุริโส นิรยํ มา ปติ, มา นิรยํ อุปปชฺชีติ อิมํ ทิสฺวา เม การุญฺญํ อโหสีติ โยชนาฯ
๕๒๔. สตฺตุสฺสทนฺติ ปาปการีหิ สตฺเตหิ อุสฺสนฺนํ, อถ วา ปญฺจวิธพนฺธนํ, มุเข ตตฺตโลหเสจนํ, องฺคารปพฺพตาโรปนํ, โลหกุมฺภิปกฺเขปนํ, อสิปตฺตวนปฺปเวสนํ, เวตฺตรณิยํ สโมตรณํ, มหานิรเย ปกฺเขโปติฯ อิเมหิ สตฺตหิ ปญฺจวิธพนฺธนาทีหิ ทารุณการเณหิ อุสฺสนฺนํ, อุปรูปริ นิจิตนฺติ อตฺโถฯ มหาภิตาปนฺติ มหาทุกฺขํ, มหาอคฺคิสนฺตาปํ วาฯ กฏุกนฺติ อนิฏฺฐํฯ ภยานกนฺติ ภยชนกํฯ
๕๒๕. อเนกภาเคน คุเณนาติ อเนกโกฏฺฐาเสน อานิสํเสนฯ อยเมว สูโล นิรเยน เตนาติ ตโต อิมสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตโต นิรยโต อยเมว สูโล เสยฺโยติฯ นิสฺสกฺเก หิ เอกนฺต ติพฺพนฺติ เอกนฺเตเนว ติขิณทุกฺขํ, นิยตมหาทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ
๕๒๖. อิทญฺจ สุตฺวา วจนํ มเมโสติ ‘‘อิโต จุโต’’ติอาทินา วุตฺตํ มม วจนํ สุตฺวา เอโส ปุริโส ทุกฺขูปนีโต มม วจเนน นิรยทุกฺขํ อุปนีโต วิย หุตฺวาฯ วิชเหยฺย ปาณนฺติ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจเชยฺยฯ ตสฺมาติ เตน การเณนฯ มา เมกโตติ ‘‘มยา เอกโต อิมสฺส ปุริสสฺส ชีวิตสฺส อุปโรโธ มา โหตู’’ติ อิมสฺส สนฺติเก อิทํ วจนํ อหํ น ภณามิ, อถ โข
เอวํ เปเตน อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเต ปุน ราชา เปตสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉิตุํ โอกาสํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
๕๒๗.
‘‘อญฺญาโต เอโส ปุริสสฺส อตฺโถ, อญฺญมฺปิ อิจฺฉามเส ปุจฺฉิตุํ ตุวํ;
โอกาสกมฺมํ สเจ โน กโรสิ, ปุจฺฉาม ตํ โน น จ กุชฺฌิตพฺพ’’นฺติฯ
๕๒๘.
‘‘อทฺธา ปฏิญฺญา เม ตทา อหุ, นาจิกฺขณา อปฺปสนฺนสฺส โหติ;
อกามา สทฺเธยฺยวโจติ กตฺวา, ปุจฺฉสฺสุ มํ กามํ ยถา วิสยฺห’’นฺติฯ –
อิมา รญฺโญ เปตสฺส จ วจนปฏิวจนคาถาฯ
๕๒๗. ตตฺถ อญฺญาโตติ อวคโตฯ อิจฺฉามเสติ อิจฺฉามฯ โนติ อมฺหากํฯ น จ กุชฺฌิตพฺพนฺติ ‘‘อิเม มนุสฺสา ยํกิญฺจิ ปุจฺฉนฺตี’’ติ โกโธ น กาตพฺโพฯ
๕๒๘. อทฺธาติ เอกํเสนฯ ปฏิญฺญา เมติ ญาณวเสน มยฺหํ ‘‘ปุจฺฉสฺสู’’ติ ปฏิญฺญา, โอกาสทานนฺติ อตฺโถฯ ตทา อหูติ ตสฺมิํ กาเล นาจิกฺขณา อปฺปสนฺนสฺส โหตีติ อกถนา อปฺปสนฺนสฺส โหติฯ ปสนฺโน เอว หิ ปสนฺนสฺส กิญฺจิ กเถติฯ ตฺวํ ปน ตทา มยิ อปฺปสนฺโน, อหญฺจ ตยิ, เตน ปฏิชานิตฺวา กเถตุกาโม นาโหสิฯ อิทานิ ปนาหํ ตุยฺหํ อกามา สทฺเธยฺยวโจ อกาโม เอว สทฺธาตพฺพวจโน อิติ กตฺวา อิมินา การเณน ปุจฺฉสฺสุ มํ กามํ ยถา วิสยฺหนฺติ ตฺวํ ยถา อิจฺฉสิ, ตมตฺถํ มํ ปุจฺฉสฺสุฯ อหํ ปน ยถา วิสยฺหํ ยถา มยฺหํ สหิตุํ สกฺกา, ตถา อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ
เอวํ เปเตน ปุจฺฉนาย โอกาเส กเต ราชา –
๕๒๙.
‘‘ยํ กิญฺจหํ จกฺขุนา ปสฺสิสามิ,
สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺยํ;
ทิสฺวาว ตํ โนปิ เจ สทฺทเหยฺยํ,
กเรยฺยาสิ เม ยกฺข นิยสฺสกมฺม’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อหํ ยํ กิญฺจิเทว จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามิ, ตํ สพฺพมฺปิ ตเถว อหํ อภิสทฺทเหยฺยํ, ตํ ปน ทิสฺวาว ตํ วจนํ โนปิ เจ สทฺทเหยฺยํฯ ยกฺข, มยฺหํ นิยสฺสกมฺมํ นิคฺคหกมฺมํ กเรยฺยาสีติฯ อถ วา ยํ กิญฺจหํ จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามีติ อหํ ยํ กิญฺจิเทว จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามิ อจกฺขุโคจรสฺส อทสฺสนโตฯ สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺยนฺติ สพฺพมฺปิ เต อหํ ทิฏฺฐํ สุตํ อญฺญํ วา อภิสทฺทเหยฺยํฯ ตาทิโส หิ มยฺหํ ตยิ อภิปฺปสาโทติ อธิปฺปาโยฯ ปจฺฉิมปทสฺส ปน ยถาวุตฺโตว อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา เปโต –
๕๓๐.
‘‘สจฺจปฺปฏิญฺญา ตว เมสา โหตุ, สุตฺวาน ธมฺมํ ลภ สุปฺปสาทํ;
อญฺญตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต, ยํ เต สุตํ อสุตญฺจาปิ ธมฺมํ;
สพฺพมฺปิ อกฺขิสฺสํ ยถา ปชาน’’นฺติฯ – คาถมาห
๕๓๑.
‘‘เสเตน
ยานํ อิทํ อพฺภุตํ ทสฺสเนยฺยํ, กิสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติฯ
๕๓๒.
‘‘เวสาลิยา นครสฺส มชฺเฌ, จิกฺขลฺลมคฺเค นรกํ อโหสิ;
โคสีสเมกาหํ ปสนฺนจิตฺโต, เสตํ คเหตฺวา นรกสฺมิํ นิกฺขิปิํฯ
๕๓๓.
‘‘เอตสฺมิํ
ยานํ อิทํ อพฺภุตํ ทสฺสเนยฺยํ, ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติฯ
๕๓๔.
‘‘วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสติ, คนฺโธ จ เต สพฺพทิสา ปวายติ;
ยกฺขิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, นคฺโค จาสิ กิสฺส อยํ วิปาโกติฯ
๕๓๕.
‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สณฺหาหิ วาจาหิ ชนํ อุเปมิ;
ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ทิพฺโพ เม วณฺโณ สตตํ ปภาสติฯ
๕๓๖.
‘‘ยสญฺจ กิตฺติญฺจ ธมฺเม ฐิตานํ, ทิสฺวาน มนฺเตมิ ปสนฺนจิตฺโต;
ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ทิพฺโพ เม คนฺโธ สตตํ ปวายติฯ
๕๓๗.
‘‘สหายานํ
ขิฑฺฑตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต, เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตีติฯ
๕๓๘.
‘‘โย
อกีฬมาโน ปน โย กโรติ, กิํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากมาหูติฯ
๕๓๙.
‘‘เย ทุฏฺฐสงฺกปฺปมนา มนุสฺสา, กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺฐา;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, อสํสยํ เต นิรยํ อุเปนฺติฯ
๕๔๐.
‘‘อปเร ปน สุคติมาสมานา, ทาเน รตา สงฺคหิตตฺตภาวา;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, อสํสยํ เต สุคติํ อุเปนฺตี’’ติฯ –
เตสํ อุภินฺนํ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติฯ
๕๓๐. ตตฺถ สจฺจปฺปฏิญฺญา ตว เมสา โหตูติ ‘‘สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺย’’นฺติ ตว เอสา ปฏิญฺญา มยฺหํ สจฺจํ โหตุฯ สุตฺวาน ธมฺมํ ลภ สุปฺปสาทนฺติ มยา วุจฺจมานํ ธมฺมํ สุตฺวา สุนฺทรํ ปสาทํ ลภสฺสุฯ อญฺญตฺถิโกติ อาชานนตฺถิโกฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา อญฺโญปิ
๕๓๑. กิสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติ กิสฺเสตํ กิสฺส นาม เอตํ, กิสฺส กมฺมสฺส อยํ วิปาโกฯ เอตนฺติ วา นิปาตมตฺตํ, กิสฺส กมฺมสฺสาติ โยชนาฯ ‘‘กิสฺส เต’’ติ จ เกจิ ปฐนฺติฯ
๕๓๒-๓๓. จิกฺขลฺลมคฺเคติ นรกนฺติ อาวาฏํฯ เอกาหนฺติ เอกํ อหํฯ นรกสฺมิํ นิกฺขิปินฺติ ยถา กทฺทโม น อกฺกมียติ, เอวํ ตสฺมิํ จิกฺขลฺลาวาเฏ ฐเปสิํฯ ตสฺสาติ ตสฺส โคสีเสน เสตุกรณสฺสฯ
๕๓๖-๗. ธมฺเม ฐิตานนฺติ ธมฺมจารีนํ สมจารีนํฯ มนฺเตมีติ กเถมิ กิตฺตยามิฯ ขิฑฺฑตฺถิโกติ โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโตติ ทุสฺสสามิเก น ทูสิตจิตฺโต, น อวหรณาธิปฺปาโย นาปิ วินาสาธิปฺปาโยติ อตฺโถฯ
๕๓๘. อกีฬมาโนติ อขิฑฺฑาธิปฺปาโย, โลภาทีหิ ทูสิตจิตฺโตฯ กิํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากมาหูติ ตสฺส ตถา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส กีว กฏุกํ ทุกฺขวิปากํ ปณฺฑิตา อาหุฯ
๕๓๙-๔๐. ทุฏฺฐสงฺกปฺปมนาติ กามสงฺกปฺปาทิวเสน ทูสิตมโนวิตกฺกา, เอเตน มโนทุจฺจริตมาหฯ กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺฐาติ ปาณาติปาตาทิวเสน กายวาจาหิ มลินาฯ อาสมานาติ อาสีสมานา ปตฺถยมานาฯ
เอวํ เปเตน สงฺเขเปเนว กมฺมผเลสุ วิภชิตฺวา ทสฺสิเตสุ ตํ อสทฺทหนฺโต ราชา –
๕๔๑.
‘‘ตํ กินฺติ ชาเนยฺยมหํ อเวจฺจ, กลฺยาณปาปสฺส อยํ วิปาโก;
กิํ วาหํ ทิสฺวา อภิสทฺทเหยฺยํ, โก วาปิ มํ สทฺทหาเปยฺย เอต’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ ตํ กินฺติ ชาเนยฺยมหํ อเวจฺจาติ โยยํ ตยา ‘‘เย ทุฏฺฐสงฺกปฺปมนา มนุสฺสา, กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺฐา’’ติอาทินาฯ ‘‘อปเร ปน สุคติมาสมานา’’ติอาทินา จ กลฺยาณสฺส ปาปสฺส จ กมฺมสฺส วิปาโก วิภชิตฺวา วุตฺโต, ตํ กินฺติ เกน การเณน อหํ อเวจฺจ กิํ วาหํ ทิสฺวา อภิสทฺทเหยฺยนฺติ กีทิสํ วา ปนาหํ ปจฺจกฺขภูตํ นิทสฺสนํ ทิสฺวา ปฏิสทฺทเหยฺยํฯ โก วาปิ มํ สทฺทหาเปยฺย เอตนฺติ โก วา วิญฺญู ปุริโส ปณฺฑิโต เอตมตฺถํ มํ สทฺทหาเปยฺย, ตํ กเถหีติ
ตํ สุตฺวา เปโต การเณน ตมตฺถํ ตสฺส ปกาเสนฺโต –
๕๔๒.
‘‘ทิสฺวา จ สุตฺวา อภิสทฺทหสฺสุ, กลฺยาณปาปสฺส อยํ วิปาโก;
กลฺยาณปาเป อุภเย อสนฺเต, สิยา นุ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วาฯ
๕๔๓.
‘‘โน เจตฺถ กมฺมานิ กเรยฺยุํ มจฺจา, กลฺยาณปาปานิ มนุสฺสโลเก;
นาเหสุํ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา, หีนา ปณีตา จ มนุสฺสโลเกฯ
๕๔๔.
‘‘ยสฺมา จ กมฺมานิ กโรนฺติ มจฺจา, กลฺยาณปาปานิ มนุสฺสโลเก;
ตสฺมา หิ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา, หีนา ปณีตา จ มนุสฺสโลเกฯ
๕๔๕.
‘‘ทฺวยชฺช กมฺมานํ วิปากมาหุ, สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ เวทนียํ;
ตา เทวตาโย ปริจารยนฺติ, ปจฺเจนฺติ พาลา ทฺวยตํ อปสฺสิโน’’ติฯ –
คาถา อภาสิฯ
๕๔๒. ตตฺถ ทิสฺวา จาติ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวาปิฯ สุตฺวาติ ธมฺมํ สุตฺวา ตทนุสาเรน นยํ เนนฺโต อนุมินนฺโตฯ กลฺยาณปาปสฺสาติ กุสลสฺส อกุสลสฺส จ กมฺมสฺส อยํ สุโข อยํ ทุกฺโข จ วิปาโกติ อภิสทฺทหสฺสุฯ อุภเย อสนฺเตติ กลฺยาเณ ปาเป จาติ ทุวิเธ กมฺเม อวิชฺชมาเนฯ สิยา นุ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วาติ ‘‘อิเม สตฺตา
๕๔๓-๔. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘โน เจตฺถ กมฺมานี’’ติ จ ‘‘ยสฺมา จ กมฺมานี’’ติ จ คาถาทฺวเยน พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวติฯ ตตฺถ หีนา ปณีตาติ กุลรูปาโรคฺยปริวาราทีหิ
๕๔๕. ทฺวยชฺช กมฺมานํ วิปากมาหูติ ทฺวยํ ทุวิธํ อชฺช อิทานิ กมฺมานํ สุจริตทุจฺจริตานํ วิปากํ วทนฺติ กเถนฺติฯ กิํ ตนฺติ อาห ‘‘สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ เวทนีย’’นฺติ, อิฏฺฐสฺส จ อนิฏฺฐสฺส จ อนุภวนโยคฺคํฯ ตา เทวตาโย ปริจารยนฺตีติ เย อุกฺกํสวเสน สุขเวทนียํ วิปากํ ปฏิลภนฺติ, เต เทวโลเก ตา เทวตา หุตฺวา ทิพฺพสุขสมปฺปิตา อินฺทฺริยานิ ปริจาเรนฺติฯ ปจฺเจนฺติ พาลา ทฺวยตํ อปสฺสิโนติ เย พาลา กมฺมญฺจ กมฺมผลญฺจาติ ทฺวยํ อปสฺสนฺตา อสทฺทหนฺตา, เต ปาปปฺปสุตา ทุกฺขเวทนียํ วิปากํ อนุภวนฺตา นิรยาทีสุ กมฺมุนา ปจฺเจนฺติ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ
เอวํ กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต ปน ตฺวํ กสฺมา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวสีติ อนุโยคํ สนฺธาย –
๕๔๖.
‘‘น มตฺถิ กมฺมานิ สยํกตานิ, ทตฺวาปิ เม นตฺถิ โย อาทิเสยฺย;
อจฺฉาทนํ สยนมถนฺนปานํ, เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตี’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ น มตฺถิ กมฺมานิ สยํกตานีติ ยสฺมา สยํ อตฺตนา ปุพฺเพ กตานิ ปุญฺญกมฺมานิ มม นตฺถิ น วิชฺชนฺติ, เยหิ อิทานิ อจฺฉาทนาทีนิ ลเภยฺยํฯ ทตฺวาปิ เม นตฺถิ โย อาทิเสยฺยาติ โย สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อสุกสฺส เปตสฺส โหตู’’ติ เม อาทิเสยฺย อุทฺทิเสยฺย, โส นตฺถิฯ เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตีติ เตน ทุวิเธนาปิ การเณน อิทานิ นคฺโค
ตํ
๕๔๗.
‘‘สิยา นุ โข การณํ กิญฺจิ ยกฺข, อจฺฉาทนํ เยน ตุวํ ลเภถ;
อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทตฺถิ เหตุ, สทฺธายิกํ เหตุวโจ สุโณมา’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ เยนาติ เยน การเณน ตฺวํ อจฺฉาทนํ ลเภถ ลเภยฺยาสิ, กิญฺจิ ตํ การณํ สิยา นุ โข ภเวยฺย นุ โขติ อตฺโถฯ ยทตฺถีติ ยทิ อตฺถิฯ
อถสฺส
๕๔๘.
‘‘กปฺปิตโก นาม อิธตฺถิ ภิกฺขุ, ฌายี สุสีโล อรหา วิมุตฺโต;
คุตฺตินฺทฺริโย สํวุตปาติโมกฺโข, สีติภูโต อุตฺตมทิฏฺฐิปตฺโตฯ
๕๔๙.
‘‘สขิโล วทญฺญู สุวโจ สุมุโข, สฺวาคโม สุปฺปฏิมุตฺตโก จ;
ปุญฺญสฺส เขตฺตํ อรณวิหารี, เทวมนุสฺสานญฺจ ทกฺขิเณยฺโยฯ
๕๕๐.
‘‘สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, มุตฺโต วิสลฺโล อมโม อวงฺโก;
นิรูปธี สพฺพปปญฺจขีโณ, ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต ชุติมาฯ
๕๕๑.
‘‘อปฺปญฺญาโต ทิสฺวาปิ น จ สุชาโน, มุนีติ นํ วชฺชิสุ โวหรนฺติ;
ชานนฺติ ตํ ยกฺขภูตา อเนชํ, กลฺยาณธมฺมํ วิจรนฺตํ โลเกฯ
๕๕๒.
‘‘ตสฺส
ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, มมญฺจ ปสฺเสถ สนฺนทฺธทุสฺส’’นฺติฯ –
คาถา อภาสิฯ
๕๔๘. ตตฺถ กปฺปิตโต นามาติ ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตเร อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปชฺฌายํ สนฺธาย วทติฯ อิธาติ อิมิสฺสา เวสาลิยา สมีเปฯ ฌายีติ อคฺคผลฌาเนน ฌายีฯ สีติภูโตติ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน สีติภาวปฺปตฺโตฯ อุตฺตมทิฏฺฐิปตฺโตติ อุตฺตมํ อคฺคผลํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปตฺโตฯ
๕๔๙. สขิโลติ มุทุฯ สุวโจติ สุพฺพโจฯ สฺวาคโมติ สุฏฺฐุ อาคตาคโมฯ สุปฺปฏิมุตฺตโกติ สุฏฺฐุ ปฏิมุตฺตกวาโจ, มุตฺตภาณีติ อตฺโถฯ อรณวิหารีติ เมตฺตาวิหารีฯ
๕๕๐. สนฺโตติ อุปสนฺตกิเลโสฯ วิธูโมติ วิคตมิจฺฉาวิตกฺกธูโมฯ อนีโฆติ นิทฺทุกฺโขฯ นิราโสติ นิตฺตณฺโหฯ มุตฺโตติ สพฺพภเวหิ วิมุตฺโตฯ วิสลฺโลติ วีตราคาทิสลฺโลฯ อมโมติ อวงฺโกติ กายวงฺกาทิวงฺกวิรหิโตฯ นิรูปธีติ กิเลสาภิสงฺขาราทิอุปธิปฺปหายีฯ สพฺพปปญฺจขีโณติ ปริกฺขีณตณฺหาทิปปญฺโจฯ ชุติมาติ อนุตฺตราย ญาณชุติยา ชุติมาฯ อปฺปญฺญาโตติ ปรมปฺปิจฺฉตาย ปฏิจฺฉนฺนคุณตาย จ น ปากโฏฯ
๕๕๑. ทิสฺวาปิ น จ สุชาโนติ คมฺภีรภาเวน ทิสฺวาปิ ‘‘เอวํสีโล, เอวํธมฺโม, เอวํปญฺโญ’’ติ น สุวิญฺเญยฺโยฯ ชานนฺติ ตํ ยกฺขภูตา อเนชนฺติ ยกฺขภูตา จ อเนชํ นิตฺตณฺหํ ‘‘อรหา’’ติ ตํ ชานนฺติฯ กลฺยาณธมฺมนฺติ สุนฺทรสีลาทิคุณํฯ
๕๕๒. ตสฺสาติ ตสฺส กปฺปิตกมหาเถรสฺสฯ เอกยุคนฺติ เอกํ วตฺถยุคํฯ ทุเว วาติ ทฺเว วา วตฺถยุคานิฯ มมุทฺทิสิตฺวานาติ มมํ อุทฺทิสิตฺวาฯ ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสูติ ตานิ วตฺถยุคานิ เตน ปฏิคฺคหิตานิ จ อสฺสุ สนฺนทฺธทุสฺสนฺติ ทุสฺเสน กตสนฺนาหํ, ลทฺธวตฺถํ นิวตฺถปารุตทุสฺสนฺติ อตฺโถฯ
ตโต ราชา –
๕๕๓.
‘‘กสฺมิํ ปเทเส สมณํ วสนฺตํ, คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ มยํ อิทานิ;
โย มชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตญฺจ, ทิฏฺฐีวิสูกานิ วิโนทเยยฺยา’’ติฯ –
เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิฯ ตตฺถ กสฺมิํ ปเทเสติ กตรสฺมิํ ปเทเสฯ โย มชฺชาติ โย อชฺช, ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ
ตโต เปโต –
๕๕๔.
‘‘เอโส นิสินฺโน กปินจฺจนายํ, ปริวาริโต เทวตาหิ พหูหิ;
ธมฺมิํ กถํ ภาสติ สจฺจนาโม, สกสฺมิมาเจรเก อปฺปมตฺโต’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ กปินจฺจนายนฺติ กปีนํ วานรานํ นจฺจเนน ‘‘กปินจฺจนา’’ติ ลทฺธโวหาเร ปเทเสฯ สจฺจนาโมติ ฌายี สุสีโล อรหา วิมุตฺโตติอาทีหิ คุณนาเมหิ ยาถาวนาโม อวิปรีตนาโม
เอวํ เปเตน วุตฺเต ราชา ตาวเทว เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม –
๕๕๕.
‘‘ตถาหํ กสฺสามิ คนฺตฺวา อิทานิ, อจฺฉาทยิสฺสํ สมณํ ยุเคน;
ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, ตุวญฺจ ปสฺเสมุ สนฺนทฺธทุสฺส’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ กสฺสามีติ กริสฺสามิฯ
อถ เปโต ‘‘เทวตานํ เถโร ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมา นายํ อุปสงฺกมนกาโล’’ติ ทสฺเสนฺโต –
๕๕๖.
‘‘มา
ตโต จ กาเล อุปสงฺกมิตฺวา, ตตฺเถว ปสฺสาหิ รโห นิสินฺน’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ สาธูติ อายาจเน นิปาโตฯ โว ลิจฺฉวิ เนส ธมฺโมติ, ลิจฺฉวิราช, ตุมฺหากํ ราชูนํ เอส ธมฺโม น โหติ, ยํ อกาเล อุปสงฺกมนํฯ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว ฐาเนฯ
เอวํ เปเตน วุตฺเต ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน นิเวสนเมว คนฺตฺวา ปุน ยุตฺตปตฺตกาเล อฏฺฐ วตฺถุยุคานิ คาหาเปตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อิมานิ, ภนฺเต, อฏฺฐ วตฺถยุคานิ ปฏิคฺคณฺหา’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เถโร กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ‘‘มหาราช, ปุพฺเพ ตฺวํ อทานสีโล สมณพฺราหฺมณานํ วิเหฐนชาติโกว กถํ ปณีตานิ วตฺถานิ ทาตุกาโม ชาโต’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต เปเตน สมาคมํ, เตน จ อตฺตนา จ กถิตํ สพฺพํ เถรสฺส อาโรเจตฺวา วตฺถานิ ทตฺวา เปตสฺส อุทฺทิสิฯ เตน เปโต ทิพฺพวตฺถธโร อลงฺกตปฏิยตฺโต อสฺสารุฬฺโห เถรสฺส จ รญฺโญ จ ปุรโต ปาตุภวิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา อตฺตมโน ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘ปจฺจกฺขโต วต มยา กมฺมผลํ ทิฏฺฐํ, น ทานาหํ ปาปํ กริสฺสามิ, ปุญฺญเมว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เตน เปเตน สกฺขิํ อกาสิฯ โส จ เปโต ‘‘สเจ, ตฺวํ ลิจฺฉวิราช, อิโต ปฏฺฐาย อธมฺมํ ปหาย ธมฺมํ จรสิ, เอวาหํ ตว สกฺขิํ กริสฺสามิ, สนฺติกญฺจ เต อาคมิสฺสามิ, สูลาวุตญฺจ ปุริสํ สีฆํ สูลโต โมเจหิ, เอวํ โส ชีวิตํ ลภิตฺวา ธมฺมํ จรนฺโต ทุกฺขโต มุจฺจิสฺสติ, เถรญฺจ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต
อถ ราชา เถรํ วนฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา สีฆํ สีฆํ ลิจฺฉวิปริสํ สนฺนิปาเตตฺวา เต อนุชานาเปตฺวา ตํ ปุริสํ สูลโต โมเจตฺวา ‘‘อิมํ อโรคํ กโรถา’’ติ ติกิจฺฉเก อาณาเปสิฯ เถรญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘สิยา นุ โข, ภนฺเต, นิรยคามิกมฺมํ กตฺวา ฐิตสฺส นิรยโต มุตฺตี’’ติฯ สิยา, มหาราช, สเจ อุฬารํ ปุญฺญํ กโรติ, มุจฺจตีติ
๕๕๗.
‘‘ตถาติ วตฺวา อคมาสิ ตตฺถ, ปริวาริโต ทาสคเณน ลิจฺฉวิ;
โส ตํ นครํ อุปสงฺกมิตฺวา, วาสูปคจฺฉิตฺถ สเก นิเวสเนฯ
๕๕๘.
‘‘ตโต จ กาเล คิหิกิจฺจานิ กตฺวา,
นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ ขณํ ลภิตฺวา;
วิเจยฺย เปฬาโต จ ยุคานิ อฏฺฐ,
คาหาปยี ทาสคเณน ลิจฺฉวิฯ
๕๕๙.
‘‘โส ตํ ปเทสํ อุปสงฺกมิตฺวา, ตํ อทฺทส สมณํ สนฺตจิตฺตํ;
ปฏิกฺกนฺตํ โคจรโต นิวตฺตํ, สีติภูตํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํฯ
๕๖๐.
‘‘ตเมนมโวจ อุปสงฺกมิตฺวา, อปฺปาพาธํ ผาสุวิหารญฺจ ปุจฺฉิ;
เวสาลิยํ ลิจฺฉวิหํ ภทนฺเต, ชานนฺติ มํ ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโรฯ
๕๖๑.
‘‘อิมานิ
เตเนว อตฺเถน อิธาคโตสฺมิ, ยถา อหํ อตฺตมโน ภเวยฺยนฺติฯ
๕๖๒.
‘‘ทูรโตว สมณา พฺราหฺมณา จ, นิเวสนํ เต ปริวชฺชยนฺติ;
ปตฺตานิ ภิชฺชนฺติ จ เต นิเวสเน, สงฺฆาฏิโย จาปิ วิทาลยนฺติฯ
๕๖๓.
‘‘อถาปเร
เอตาทิสํ ปพฺพชิตา วิเหสํ, ตยา กตํ สมณา ปาปุณนฺติฯ
๕๖๔.
‘‘ติเณน เตลมฺปิ น ตฺวํ อทาสิ, มูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ น ปาวทาสิ;
อนฺธสฺส ทณฺฑํ สยมาทิยาสิ, เอตาทิโส กทริโย อสํวุโต ตุวํ;
อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน กิเมว ทิสฺวา, อมฺเหหิ สห สํวิภาคํ กโรสีติฯ
๕๖๕.
‘‘ปจฺเจมิ ภนฺเต ยํ ตฺวํ วเทสิ, วิเหสยิํ สมเณ พฺราหฺมเณ จ;
ขิฑฺฑตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต, เอตมฺปิ เม ทุกฺกฏเมว ภนฺเตฯ
๕๖๖.
ขิฑฺฑาย ยกฺโข ปสวิตฺวา ปาปํ, เวเทติ ทุกฺขํ อสมตฺตโภคี;
ทหโร
๕๖๗.
‘‘ตํ ทิสฺวา สํเวคมลตฺถํ ภนฺเต, ตปฺปจฺจยา วาปิ ททามิ ทานํ;
ปฏิคฺคณฺห ภนฺเต วตฺถยุคานิ อฏฺฐ, ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติฯ
๕๖๘.
‘‘อทฺธา หิ ทานํ พหุธา ปสตฺถํ, ททโต จ เต อกฺขยธมฺมมตฺถุ;
ปฏิคณฺหามิ เต วตฺถยุคานิ อฏฺฐ, ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติฯ
๕๖๙.
‘‘ตโต
ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, ยกฺขญฺจ ปสฺเสถ สนฺนทฺธทุสฺสํฯ
๕๗๐.
‘‘ตมทฺทสา จนฺทนสารลิตฺตํ, อาชญฺญมารูฬฺหมุฬารวณฺณํ;
อลงฺกตํ สาธุนิวตฺถทุสฺสํ, ปริวาริตํ ยกฺขมหิทฺธิปตฺตํฯ
๕๗๑.
‘‘โส ตํ ทิสฺวา อตฺตมโน อุทคฺโค, ปหฏฺฐจิตฺโต จ สุภคฺครูโป;
กมฺมญฺจ ทิสฺวาน มหาวิปากํ, สนฺทิฏฺฐิกํ จกฺขุนา สจฺฉิกตฺวาฯ
๕๗๒.
‘‘ตเมนมโวจ
น จาปิ เม กิญฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, ตุวญฺจ เม ยกฺข พหูปกาโรติฯ
๕๗๓.
‘‘ตุวญฺจ เม ลิจฺฉวิ เอกเทสํ, อทาสิ ทานานิ อโมฆเมตํ;
สฺวาหํ
๕๗๔.
‘‘คตี จ พนฺธู จ ปรายณญฺจ, มิตฺโต มมาสิ อถ เทวตา เม;
ยาจามิ ตํ ปญฺชลิโก ภวิตฺวา, อิจฺฉามิ ตํ ยกฺข ปุนปิ ทฏฺฐุนฺติฯ
๕๗๕.
‘‘สเจ ตุวํ อสฺสทฺโธ ภวิสฺสสิ, กทริยรูโป วิปฺปฏิปนฺนจิตฺโต;
ตฺวํ เนว มํ ลจฺฉสิ ทสฺสนาย, ทิสฺวา จ ตํ โนปิ จ อาลปิสฺสํฯ
๕๗๖.
‘‘สเจ
โอปานภูโต สมณพฺราหฺมณานํ, เอวํ มมํ ลจฺฉสิ ทสฺสนายฯ
๕๗๗.
‘‘ทิสฺวา จ ตํ อาลปิสฺสํ ภทนฺเต, อิมญฺจ สูลโต ลหุํ ปมุญฺจ;
ยโตนิทานํ อกริมฺห สกฺขิํ, มญฺญามิ สูลาวุตกสฺส การณาฯ
๕๗๘.
‘‘เต อญฺญมญฺญํ อกริมฺห สกฺขิํ, อยญฺจ สูลโต ลหุํ ปมุตฺโต;
สกฺกจฺจ ธมฺมานิ สมาจรนฺโต, มุจฺเจยฺย โส นิรยา จ ตมฺหา;
กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียํฯ
๕๗๙.
‘‘กปฺปิตกญฺจ
สยํ มุเขนูปนิสชฺช ปุจฺฉ, โส เต อกฺขิสฺสติ เอตมตฺถํฯ
๕๘๐.
‘‘ตเมว ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา, ปุจฺฉสฺสุ อญฺญตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต;
โส เต สุตํ อสุตญฺจาปิ ธมฺมํ, สพฺพมฺปิ อกฺขิสฺสติ ยถา ปชานนฺติฯ
๕๘๑.
‘‘โส
ปกฺกามิ โส ลิจฺฉวินํ สกาสํ, อถ พฺรวิ ปริสํ สนฺนิสินฺนํฯ
๕๘๒.
‘‘‘สุณนฺตุ
สูลาวุโต ปุริโส ลุทฺทกมฺโม, ปณิหิตทณฺโฑ อนุสตฺตรูโปฯ
๕๘๓.
‘‘‘เอตฺตาวตา วีสติรตฺติมตฺตา, ยโต อาวุโต เนว ชีวติ น มโต;
ตาหํ โมจยิสฺสามิ ทานิ, ยถามติํ อนุชานาตุ สงฺโฆ’ติฯ
๕๘๔.
‘‘‘เอตญฺจ อญฺญญฺจ ลหุํ ปมุญฺจ, โก ตํ วเทถ ตถา กโรนฺตํ;
ยถา ปชานาสิ ตถา กโรหิ, ยถามติํ อนุชานาติ สงฺโฆ’ติฯ
๕๘๕.
‘‘โส
มา ภายิ สมฺมาติ จ ตํ อโวจ, ติกิจฺฉกานญฺจ อุปฏฺฐเปสิฯ
๕๘๖.
‘‘กปฺปิตกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา, เตเนว สห สํวิภชิตฺวา กาเล;
สยํ มุเขนูปนิสชฺช ลิจฺฉวิ, ตเถว ปุจฺฉิตฺถ นํ การณตฺถิโกฯ
๕๘๗.
‘‘สูลาวุโต ปุริโส ลุทฺทกมฺโม, ปณีตทณฺโฑ อนุสตฺตรูโป;
เอตฺตาวตา วีสติรตฺติมตฺตา, ยโต อาวุโต เนว ชีวติ น มโตฯ
๕๘๘.
‘‘โส โมจิโต คนฺตฺวา มยา อิทานิ, เอตสฺส ยกฺขสฺส วโจ หิ ภนฺเต;
สิยา นุ โข การณํ กิญฺจิเทว, เยน โส นิรยํ โน วเชยฺยฯ
๕๘๙.
‘‘อาจิกฺข
น เตสํ กมฺมานํ วินาสมตฺถิ, อเวทยิตฺวา อิธ พฺยนฺติภาโวติฯ
๕๙๐.
‘‘สเจ ส ธมฺมานิ สมาจเรยฺย, สกฺกจฺจ รตฺตินฺทิวมปฺปมตฺโต;
มุจฺเจยฺย โส นิรยา จ ตมฺหา, กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียนฺติฯ
๕๙๑.
‘‘อญฺญาโต
อนุสาส มํ โอวท ภูริปญฺญ, ยถา อหํ โน นิรยํ วเชยฺยนฺติฯ
๕๙๒.
‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปหิ, ธมฺมญฺจ
ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปญฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยสฺสุฯ
๕๙๓.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;
อมชฺชโป มา จ มุสา อภาณี, สเกน ทาเรน จ โหติ ตุฏฺโฐ;
อิมญฺจ อริยํ อฏฺฐงฺควเรนุเปตํ, สมาทิยาหิ กุสลํ สุขุทฺรยํฯ
๕๙๔.
‘‘จีวรํ
อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ททาหิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ
๕๙๕.
‘‘ภิกฺขูปิ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;
ตปฺเปหิ อนฺนปาเนน, สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ
๕๙๖.
‘‘เอวญฺจ
มุญฺจ ตุวํ นิรยา จ ตมฺหา, กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียนฺติฯ
๕๙๗.
‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปมิ, ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ ปสนฺนจิตฺโต;
ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปญฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยามิฯ
๕๙๘.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;
อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโฐ;
อิมญฺจ อริยํ อฏฺฐงฺควเรนุเปตํ, สมาทิยามิ กุสลํ สุขุทฺรยํฯ
๕๙๙.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จฯ
๖๐๐.
‘‘ภิกฺขู
ททามิ น วิกมฺปามิ, พุทฺธานํ สาสเน รโตติฯ
๖๐๑.
‘‘เอตาทิโส ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโร, เวสาลิยํ อญฺญตโร อุปาสโก;
สทฺโธ มุทู การกโร จ ภิกฺขุ, สงฺฆญฺจ สกฺกจฺจ ตทา อุปฏฺฐหิฯ
๖๐๒.
‘‘สูลาวุโต จ อโรโค หุตฺวา, เสรี สุขี ปพฺพชฺชํ อุปาคมิ;
ภิกฺขุญฺจ อาคมฺม กปฺปิตกุตฺตมํ, อุโภปิ สามญฺญผลานิ อชฺฌคุํฯ
๖๐๓.
‘‘เอตาทิสา
สูลาวุโต อคฺคผลํ อผสฺสยิ, ผลํ กนิฏฺฐํ ปน อมฺพสกฺกโร’’ติฯ –
คาถาโย อโวจุํฯ
๕๕๗-๕๖๐. ตตฺถ วาสูปคจฺฉิตฺถาติ วาสํ อุปคจฺฉิฯ คิหิกิจฺจานีติ เคหํ อาวสนฺเตน กาตพฺพกุฏุมฺพกิจฺจานิฯ วิเจยฺยาติ สุนฺทรวตฺถคหณตฺถํ วิจินิตฺวาฯ ปฏิกฺกนฺตนฺติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺตํฯ เตนาห ‘‘โคจรโต นิวตฺต’’นฺติฯ อโวจาติ ‘‘เวสาลิยํ ลิจฺฉวิหํ, ภทนฺเต’’ติอาทิกํ อโวจฯ
๕๖๒-๓. วิทาลยนฺตีติ วิผาลยนฺติฯ ปาทกุฐาริกาหีติ ปาทสงฺขาตาหิ กุฐารีหิฯ ปาตยนฺตีติ ปริปาตยนฺติฯ
๕๖๔. ติเณนาติ มูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ น ปาวทาสีติ มคฺคมูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ ตฺวํ น กถยสิ ‘‘เอวายํ ปุริสา อิโต จิโต จ ปริพฺภมตู’’ติฯ เกฬีสีโล หิ อยํ ราชาฯ สยมาทิยาสีติ อนฺธสฺส หตฺถโต ยฏฺฐิํ สยเมว อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหสิฯ สํวิภาคํ กโรสีติ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพวตฺถุโต เอกจฺจานิ ทตฺวา สํวิภชสิฯ
๕๖๕. ปจฺเจมิ, ภนฺเต, ยํ ตฺวํ วเทสีติ ‘‘ภนฺเต, ตฺวํ ปตฺตานิ ภิชฺชนฺตี’’ติอาทินา ยํ วเทสิ, ตํ ปฏิชานามิ, สพฺพเมเวตํ มยา กตํ การาปิตญฺจาติ ทสฺเสติฯ เอตมฺปีติ เอตํ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน
๕๖๖-๗. ขิฑฺฑาติ ขิฑฺฑายฯ ปสวิตฺวาติ อุปจินิตฺวาฯ เวเทตีติ อนุภวติฯ อสมตฺตโภคีติ อปริปุณฺณโภโคฯ ตเมว อปริปุณฺณโภคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทหโร ยุวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นคฺคนิยสฺสาติ นคฺคภาวสฺสฯ กิํ สุ ตโต ทุกฺขตรสฺส โหตีติ กิํ สุ นาม ตโต นคฺคภาวโต ทุกฺขตรํ อสฺส เปตสฺส โหติฯ ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติ อิมา มยา ทิยฺยมานวตฺถทกฺขิณาโย เปตสฺส อุปกปฺปนฺตุฯ
๕๖๘-๗๒. พหุธา ปสตฺถนฺติ พหูหิ ปกาเรหิ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํฯ อกฺขยธมฺมมตฺถูติ อปริกฺขยธมฺมํ โหตุฯ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ จนฺทนสารลิตฺตนฺติ สารภูตจนฺทนลิตฺตํฯ อุฬารวณฺณนฺติ เสฏฺฐรูปํฯ ปริวาริตนฺติ อนุกุลวุตฺตินา ปริชเนน ปริวาริตํฯ ยกฺขมหิทฺธิปตฺตนฺติ มหติํ ยกฺขิทฺธิํ, เทวิทฺธิํ ปตฺวา ฐิตํฯ ตเมนมโวจาติ ตเมนํ อโวจฯ
๕๗๓. เอกเทสํ อทาสีติ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเทสภูตํ วตฺถทานํ สนฺธาย วทติฯ สกฺขินฺติ สกฺขิภาวํฯ
๕๗๔. มมาสีติ เทวตา เมติ มยฺหํ เทวตา อาสีติ โยชนาฯ
๕๗๕-๗. วิปฺปฏิปนฺนจิตฺโตติ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปฏิปนฺนมานโส, ธมฺมิยํ ปฏิปทํ ปหาย อธมฺมิยํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ ยโตนิทานนฺติ ยนฺนิมิตฺตํ ยสฺส สนฺติกํ อาคมนเหตุฯ
๕๗๙. สํวิภชิตฺวาติ ทานสํวิภาคํ กตฺวาฯ สยํ มุเขนูปนิสชฺช ปุจฺฉาติ อญฺเญ ปุริเส อเปเสตฺวา อุปินิสีทิตฺวา สมฺมุเขเนว ปุจฺฉฯ
๕๘๑-๓. สนฺนิสินฺนนฺติ สนฺนิปติตวเสน นิสินฺนํฯ ลภิสฺสามิ อตฺถนฺติ มยา อิจฺฉิตมฺปิ อตฺถํ ลภิสฺสามิฯ ปณิหิตทณฺโฑติ ฐปิตสรีรทณฺโฑฯ อนุสตฺตรูโปติ ราชินิ อนุสตฺตสภาโวฯ วีสติรตฺติมตฺตาติ วีสติมตฺตา รตฺติโย อติวตฺตาติ อตฺโถฯ ตาหนฺติ ตํ อหํฯ ยถามตินฺติ มยฺหํ ยถารุจิฯ
๕๘๔. เอตญฺจ อญฺญญฺจาติ เอตํ สูเล อาวุตํ ปุริสํ อญฺญญฺจ ยสฺส ราชาณา ปณิหิตา, ตญฺจฯ ลหุํ ปมุญฺจาติ สีฆํ โมเจหิฯ โก ตํ วเทถ ตถา กโรนฺตนฺติ ตถา ธมฺมิยกมฺมํ กโรนฺตํ ตํ อิมสฺมิํ วชฺชิรฏฺเฐ โก นาม ‘‘น ปโมเจหี’’ติ วเทยฺย, เอวํ วตฺตุํ โกจิปิ น ลภตีติ อตฺโถฯ
๕๘๕. ติกิจฺฉกานญฺจาติ
๕๘๘. ยกฺขสฺส วโจติ เปตสฺส วจนํ, ตสฺส, ภนฺเต, เปตสฺส วจเนน เอวมกาสินฺติ ทสฺเสติฯ
๕๙๐. ธมฺมานีติ ปุพฺเพ กตํ ปาปกมฺมํ อภิภวิตุํ สมตฺเถ ปุญฺญธมฺเมฯ กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียนฺติ ยํ ตสฺมิํ ปาปกมฺเม อุปปชฺชเวทนียํ, ตํ อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ ยํ ปน อปรปริยายเวทนียํ, ตํ อญฺญตฺร อปรปริยาเย เวทยิตพฺพผลํ โหติ สติ สํสารปฺปวตฺติยนฺติ อตฺโถฯ
๕๙๓. อิมญฺจาติ อริยํ อฏฺฐงฺควเรนุเปตนฺติ ปริสุทฺธฏฺเฐน อริยํ, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อุเปตํ ยุตฺตํ อุตฺตมํ อุโปสถสีลํฯ กุสลนฺติ อนวชฺชํฯ สุขุทฺรยนฺติ สุขวิปากํฯ
๕๙๕. สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ สกิเทว ปุญฺญํ กตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ อปริตุฏฺโฐ หุตฺวา อปราปรํ สุจริตํ ปูเรนฺตสฺส สพฺพกาลํ ปุญฺญํ อภิวฑฺฒติ, อปราปรํ วา สุจริตํ ปูเรนฺตสฺส ปุญฺญสงฺขาตํ ปุญฺญผลํ อุปรูปริ วฑฺฒติ ปริปูเรตีติ อตฺโถฯ
๕๙๗. เอวํ เถเรน วุตฺเต ราชา อปายทุกฺขโต อุตฺรสฺตจิตฺโต รตนตฺตเย ปุญฺญธมฺเม จ อภิวฑฺฒมานปสาโท ตโต ปฏฺฐาย สรณานิ สีลานิ จ สมาทิยนฺโต ‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปมี’’ติอาทิมาหฯ
๖๐๑. ตตฺถ เอตาทิโสติ เอทิโส ยถาวุตฺตรูโปฯ เวสาลิยํ อญฺญตโร อุปาสโกติ เวสาลิยํ อเนกสหสฺเสสุ อุปาสเกสุ อญฺญตโร อุปาสโก หุตฺวาฯ สทฺโธติอาทิ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน การกโรติ อุปการการีฯ
๖๐๒. อุโภปีติ สามญฺญผลานิ อชฺฌคุนฺติ ยถารหํ สามญฺญผลานิ อธิคจฺฉิํสุฯ ตยิทํ ยถารหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สูลาวุโต อคฺคผลํ อผสฺสยิ, ผลํ กนิฏฺฐํ ปน อมฺพสกฺกโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ผลํ กนิฏฺฐนฺติ โสตาปตฺติผลํ สนฺธายาหฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
เอวํ รญฺญา เปเตน อตฺตนา จ วุตฺตมตฺถํ อายสฺมา กปฺปิตโก สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ คโต ภควโต อาโรเจสิ
อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. เสรีสกเปตวตฺถุวณฺณนา
๖๐๔-๕๗. สุโณถ ยกฺขสฺส วาณิชานญฺจาติ อิทํ เสรีสกเปตวตฺถุฯ ตํ ยสฺมา เสรีสกวิมานวตฺถุนา นิพฺพิเสสํ, ตสฺมา ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ คาถาสุ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. ๑๒๒๗ เสรีสกวิมานวณฺณนา) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพนฺติฯ
เสรีสกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. นนฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา
ราชา ปิงฺคลโก นามาติ อิทํ นนฺทกเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สตฺถุ ปรินิพฺพานโต วสฺสสตทฺวยสฺส อจฺจเยน สุรฏฺฐวิสเย ปิงฺคโล นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส เสนาปติ นนฺทโก นาม มิจฺฉาทิฏฺฐี วิปรีตทสฺสโน ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา มิจฺฉาคาหํ ปคฺคยฺห วิจริฯ ตสฺส ธีตา อุตฺตรา นาม อุปาสิกา ปติรูเป กุเล ทินฺนา อโหสิฯ นนฺทโก ปน กาลํ กตฺวา วิญฺฌาฏวิยํ มหติ นิคฺโรธรุกฺเข เวมานิกเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ กาลกเต อุตฺตรา สุจิสีตลคนฺโธทกปูริตํ
อถ โส เปโต อตฺตโน วสนฏฺฐานาภิมุขํ ตํ มคฺคํ นิมฺมินิฯ ราชา ฐิตมชฺฌนฺหิเก สมเย เตน มคฺเคน คจฺฉติฯ ตสฺส คฉนฺตสฺส ปุรโต มคฺโค ทิสฺสติ, ปิฏฺฐิโต ปนสฺส อนฺตรธายติฯ สพฺพปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ปุริโส มคฺคํ อนฺตรหิตํ ทิสฺวา ภีโต วิสฺสรํ วิรวนฺโต ธาวิตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ, ตํ สุตฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺคมานโส หตฺถิกฺขนฺเธ ฐตฺวา จตสฺโส ทิสา โอโลเกนฺโต เปตสฺส วสนนิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา ตทภิมุโข อคมาสิ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายฯ อถานุกฺกเมน รญฺเญ ตํ ฐานํ ปตฺเต เปโต สพฺพาภรณวิภูสิโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปูเว จ ปานียญฺจ ทาเปสิฯ ราชา สปริชโน นฺหตฺวา ปูเว ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธมคฺคกิลมโถ ‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ’’ติอาทินา เปตํ ปุจฺฉิฯ เปโต อาทิโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนโต วิโมเจตฺวา สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –
๖๕๘.
‘‘ราชา ปิงฺคลโก นาม, สุรฏฺฐานํ อธิปติ อหุ;
โมริยานํ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา, สุรฏฺฐํ ปุนราคมาฯ
๖๕๙.
‘‘อุณฺเห มชฺฌนฺหิเก กาเล, ราชา ปงฺกํ อุปาคมิ;
อทฺทส มคฺคํ รมณียํ, เปตานํ ตํ วณฺณุปถํฯ
๖๖๐. สารถิํ
‘‘‘อยํ มคฺโค รมณีโย, เขโม โสวตฺถิโก สิโว;
อิมินา สารถิ ยาม, สุรฏฺฐานํ สนฺติเก อิโต’ฯ
๖๖๑.
‘‘เตน
อุพฺพิคฺครูโป ปุริโส, โสรฏฺฐํ เอตทพฺรวิฯ
๖๖๒.
‘‘‘กุมฺมคฺคํ
ปุรโต ทิสฺสติ มคฺโค, ปจฺฉโต จ น ทิสฺสติฯ
๖๖๓.
‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ยมปุริสาน สนฺติเก;
อมานุโส วายติ คนฺโธ, โฆโส สุยฺยติ ทารุโณ’ฯ
๖๖๔.
‘‘สํวิคฺโค ราชา โสรฏฺโฐ, สารถิํ เอตทพฺรวิ;
‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ภิํสนํ โลมหํสนํ;
ปุรโต ทิสฺสติ มคฺโค, ปจฺฉโต จ น ทิสฺสติฯ
๖๖๕.
‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ยมปุริสาน สนฺติเก;
อมานุโส วายติ คนฺโธ, โฆโส สุยฺยติ ทารุโณ’ฯ
๖๖๖.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธํ สมารุยฺห, โอโลเกนฺโต จตุทฺทิสา;
อทฺทส นิคฺโรธํ รมณียํ, ปาทปํ ฉายาสมฺปนฺนํ;
นีลพฺภวณฺณสทิสํ, เมฆวณฺณสิรีนิภํฯ
๖๖๗.
‘‘สารถิํ อามนฺตยี ราชา, ‘กิํ เอโส ทิสฺสติ พฺรหา;
นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภ’ฯ
๖๖๘.
‘‘นิคฺโรโธ โส มหาราช, ปาทโป ฉายาสมฺปนฺโน;
นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภฯ
๖๖๙.
‘‘เตน ปายาสิ โสรฏฺโฐ, เยน โส ทิสฺสเต พฺรหา;
นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภฯ
๖๗๐.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต
นิสีทิ รุกฺขมูลสฺมิํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
ปูรํ ปานียสรกํ, ปูเว วิตฺเต จ อทฺทสฯ
๖๗๑.
‘‘ปุริโส จ เทววณฺณี, สพฺพาภรณภูสิโต;
อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ, โสรฏฺฐํ เอตทพฺรวิฯ
๖๗๒.
‘‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
ปิวตุ เทโว ปานียํ, ปูเว ขาท อรินฺทม’ฯ
๖๗๓.
‘‘ปิวิตฺวา ราชา ปานียํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
ปูเว ขาทิตฺวา ปิตฺวา จ, โสรฏฺโฐ เอตทพฺรวิฯ
๖๗๔.
‘‘เทวตา
อชานนฺตา ตํ ปุจฺฉาม, กถํ ชาเนมุ ตํ มยนฺติฯ
๖๗๕.
‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
เปโต อหํ มหาราช, สุรฏฺฐา อิธ มาคโตติฯ
๖๗๖.
‘‘กิํสีโล กิํสมาจาโร, สุรฏฺฐสฺมิํ ปุเร ตุวํ;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, อานุภาโว อยํ ตวาติฯ
๖๗๗.
‘‘ตํ สุโณหิ มหาราช, อรินฺทม รฏฺฐวฑฺฒน;
อมจฺจา ปาริสชฺชา จ, พฺราหฺมโณ จ ปุโรหิโตฯ
๖๗๘.
‘‘สุรฏฺฐสฺมิํ อหํ เทว, ปุริโส ปาปเจตโส;
มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ ทุสฺสีโล, กทริโย ปริภาสโกฯ
๖๗๙.
‘‘ททนฺตานํ
อญฺเญสํ ททมานานํ, อนฺตรายกโร อหํฯ
๖๘๐.
‘‘วิปาโก นตฺถิ ทานสฺส, สํยมสฺส กุโต ผลํ;
นตฺถิ อาจริโย นาม, อทนฺตํ โก ทเมสฺสติฯ
๖๘๑.
‘‘สมตุลฺยานิ
นตฺถิ พลํ วีริยํ วา, กุโต อุฏฺฐานโปริสํฯ
๖๘๒.
‘‘นตฺถิ ทานผลํ นาม, น วิโสเธติ เวรินํ;
ลทฺเธยฺยํ ลภเต มจฺโจ, นิยติปริณามชํฯ
๖๘๓.
‘‘นตฺถิ มาตา ปิตา ภาตา, โลโก นตฺถิ อิโต ปรํ;
นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ หุตํ, สุนิหิตํ น วิชฺชติฯ
๖๘๔.
‘‘โยปิ หเนยฺย ปุริสํ, ปรสฺส ฉินฺทเต สิรํ;
น โกจิ กญฺจิ หนติ, สตฺตนฺนํ วิวรมนฺตเรฯ
๖๘๕.
‘‘อจฺเฉชฺชาเภชฺโช หิ ชีโว, อฏฺฐํโส คุฬปริมณฺฑโล;
โยชนานํ สตํ ปญฺจ, โก ชีวํ เฉตฺตุมรหติฯ
๖๘๖.
‘‘ยถา
เอวเมว จ โส ชีโว, นิพฺเพเฐนฺโต ปลายติฯ
๖๘๗.
‘‘ยถา คามโต นิกฺขมฺม, อญฺญํ คามํ ปวิสติ;
เอวเมว จ โส ชีโว, อญฺญํ โพนฺทิํ ปวิสติฯ
๖๘๘.
‘‘ยถา เคหโต นิกฺขมฺม, อญฺญํ เคหํ ปวิสติ;
เอวเมว จ โส ชีโว, อญฺญํ โพนฺทิํ ปวิสติฯ
๖๘๙.
‘‘จุลฺลาสีติ
เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา, สํสารํ เขปยิตฺวาน;
ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสเรฯ
๖๙๐.
‘‘มิตานิ สุขทุกฺขานิ, โทเณหิ ปิฏเกหิ จ;
ชิโน สพฺพํ ปชานาติ, สมฺมูฬฺหา อิตรา ปชาฯ
๖๙๑.
‘‘เอวํทิฏฺฐิ ปุเร อาสิํ, สมฺมูฬฺโห โมหปารุโต;
มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ ทุสฺสีโล, กทริโย ปริภาสโกฯ
๖๙๒.
‘‘โอรํ
เอกนฺตกฏุกํ โฆรํ, นิรยํ ปปติสฺสหํฯ
๖๙๓.
‘‘จตุกฺกณฺณํ จตุทฺวารํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํฯ
๖๙๔.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทาฯ
๖๙๕.
‘‘วสฺสานิ สตสหสฺสานิ, โฆโส สุยฺยติ ตาวเท;
ลกฺโข เอโส มหาราช, สตภาควสฺสโกฏิโยฯ
๖๙๖.
‘‘โกฏิสตสหสฺสานิ, นิรเย ปจฺจเร ชนา;
มิจฺฉาทิฏฺฐี จ ทุสฺสีลา, เย จ อริยูปวาทิโนฯ
๖๙๗.
‘‘ตตฺถาหํ ทีฆมทฺธานํ, ทุกฺขํ เวทิสฺส เวทนํ;
ผลํ ปาปสฺส กมฺมสฺส, ตสฺมา โสจามหํ ภุสํฯ
๖๙๘.
‘‘ตํ
ธีตา มยฺหํ มหาราช, อุตฺตรา ภทฺทมตฺถุ เตฯ
๖๙๙.
‘‘กโรติ ภทฺทกํ กมฺมํ, สีเลสุโปสเถ รตา;
สญฺญตา สํวิภาคี จ, วทญฺญู วีตมจฺฉราฯ
๗๐๐.
‘‘อขณฺฑการี สิกฺขาย, สุณฺหา ปรกุเลสุ จ;
อุปาสิกา สกฺยมุนิโน, สมฺพุทฺธสฺส สิรีมโตฯ
๗๐๑.
‘‘ภิกฺขุ จ สีลสมฺปนฺโน, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ;
โอกฺขิตฺตจกฺขุ สติมา, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโตฯ
๗๐๒.
‘‘สปทานํ จรมาโน, อคมา ตํ นิเวสนํ;
ตมทฺทส มหาราช, อุตฺตรา ภทฺทมตฺถุ เตฯ
๗๐๓.
‘‘ปูรํ ปานียสรกํ, ปูเว วิตฺเต จ สา อทา;
ปิตา เม กาลกโต ภนฺเต, ตสฺเสตํ อุปกปฺปตุฯ
๗๐๔.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ
ภุญฺชามิ กามกามีหํ, ราชา เวสฺสวโณ ยถาฯ
๗๐๕.
‘‘ตํ สุโณหิ มหาราช, อรินฺทม รฏฺฐวฑฺฒน;
สเทวกสฺส โลกสฺส, พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจติ;
ตํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉ, สปุตฺตทาโร อรินฺทมฯ
๗๐๖.
‘‘อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน, ผุสนฺติ อมตํ ปทํ;
ตํ ธมฺมํ สรณํ คจฺฉ, สปุตฺตทาโร อรินฺทมฯ
๗๐๗.
‘‘จตฺตาโร
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปญฺญาสีลสมาหิโต;
ตํ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉ, สปุตฺตทาโร อรินฺทมฯ
๗๐๘.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;
อมชฺชโป
๗๐๙.
‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกาโมสิ เทวเต;
กโรมิ ตุยฺหํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมฯ
๗๑๐.
‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมญฺจาปิ อนุตฺตรํ;
สงฺฆญฺจ นรเทวสฺส, คจฺฉามิ สรณํ อหํฯ
๗๑๑.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;
อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโฐฯ
๗๑๒.
‘‘โอผุณามิ มหาวาเต, นทิยา สีฆคามิยา;
วมามิ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ, พุทฺธานํ สาสเน รโตฯ
๗๑๓.
‘‘อิทํ
นโม ภควโต กตฺวา, ปาโมกฺโข รถมารุหี’’ติฯ – คาถาโย อโวจุํ;
๖๕๘-๙. ตตฺถ ราชา ปิงฺคลโก นาม, สุรฏฺฐานํ อธิปติ อหูติ ปิงฺคลจกฺขุตาย ‘‘ปิงฺคโล’’ติ ปากฏนาโม สุรฏฺฐเทสสฺส อิสฺสโร ราชา อโหสิฯ โมริยานนฺติ โมริยราชูนํ, ธมฺมาโสกํ สนฺธาย วทติฯ สุรฏฺฐํ ปุนราคมาติ สุรฏฺฐสฺส วิสยํ อุทฺทิสฺส สุรฏฺฐคามิมคฺคํ ปจฺจาคญฺฉิฯ ปงฺกนฺติ มุทุภูมิํฯ วณฺณุปถนฺติ เปเตน นิมฺมิตํ มรูภูมิมคฺคํฯ
๖๖๐. เขโมติ นิพฺภโยฯ โสวตฺถิโกติ โสตฺถิภาวาวโหฯ สิโวติ อนุปทฺทโวฯ สุรฏฺฐานํ สนฺติเก อิโตติ อิมินา มคฺเคน คจฺฉนฺตา มยํ สุรฏฺฐวิสยสฺส สมีเปเยวฯ
๖๖๑-๒. โสรฏฺโฐติ อุพฺพิคฺครูโปติ อุตฺรสฺตสภาโวฯ ภิํสนนฺติ ภยชนนํ โลมหํสนนฺติ ภิํสนกภาเวน โลมานํ หํสาปนํฯ
๖๖๓. ยมปุริสาน สนฺติเกติ เปตานํ สมีเป วตฺตามฯ อมานุโส วายติ คนฺโธติ เปตานํ สรีรคนฺโธ วายติฯ โฆโส สุยฺยติ ทารุโณติ ปจฺเจกนิรเยสุ การณํ การิยมานานํ สตฺตานํ โฆรตโร สทฺโท สุยฺยติฯ
๖๖๖. ปาทปนฺติ ปาทสทิเสหิ มูลาวยเวหิ อุทกสฺส ปิวนโต ‘‘ปาทโป’’ติ ลทฺธนามํ ตรุํฯ ฉายาสมฺปนฺนนฺติ สมฺปนฺนจฺฉายํฯ นีลพฺภวณฺณสทิสนฺติ วณฺเณน นีลเมฆสทิสํฯ เมฆวณฺณสิรีนิภนฺติ เมฆวณฺณสณฺฐานํ หุตฺวา ขายมานํฯ
๖๗๐. ปูรํ ปานียสรกนฺติ ปานีเยน ปุณฺณํ ปานียภาชนํฯ ปูเวติ ขชฺชเกฯ วิตฺเตติ วิตฺติชนเน มธุเร มนุญฺเญ ตหิํ ตหิํ สราเว ปูเรตฺวา ฐปิตปูเว อทฺทสฯ
๖๗๒. อโถ เต อทุราคตนฺติ เอตฺถ อโถติ นิปาตมตฺตํ, อวธารณตฺเถ วา, มหาราช, เต อาคตํ ทุราคตํ น โหติ, อถ โข สฺวาคตเมวาติ มยํ สมฺปฏิจฺฉามาติ อตฺโถฯ อรินฺทมาติ อรีนํ ทมนสีลฯ
๖๗๗. อมจฺจา ปาริสชฺชาติ อมจฺจา ปาริสชฺชา จ วจนํ สุณนฺตุ, พฺราหฺมโณ จ ตุยฺหํ ปุโรหิโต ตํ สุณาตูติ โยชนาฯ
๖๗๘. สุรฏฺฐสฺมิํ อหนฺติ สุรฏฺฐเทเส อหํฯ เทวาติ ราชานํ อาลปติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกทิฏฺฐิยา วิปรีตทสฺสโนฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ กทริโยติ ถทฺธมจฺฉรีฯ ปริภาสโกติ สมณพฺราหฺมณานํ อกฺโกสโกฯ
๖๗๙. วารยิสฺสนฺติ วาเรสิํฯ อนฺตรายกโร อหนฺติ ทานํ ททนฺตานํ อุปการํ กโรนฺตานํ อนฺตรายกโร หุตฺวา อญฺเญสญฺจ ปเรสํ ทานํ ททมานานํ ทานมยปุญฺญโต อหํ พหุชนํ วารยิสฺสํ วาเรสินฺติ โยชนาฯ
๖๘๐. วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติอาทิ วาริตาการทสฺสนํฯ ตตฺถ วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติ ทานํ ททโต ตสฺส วิปาโก สํยมสฺส กุโต ผลนฺติ สีลสฺส ปน กุโต นาม ผลํ, สพฺเพน สพฺพํ ตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ นตฺถิ อาจริโย นามาติ อาจารสมาจารสิกฺขาปโก อาจริโย นาม โกจิ นตฺถิฯ สภาวโต เอว หิ สตฺตา ทนฺตา วา อทนฺตา วา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อทนฺตํ โก ทเมสฺสตี’’ติฯ
๖๘๑. สมตุลฺยานิ ภูตานีติ อิเม สตฺตา สพฺเพปิ อญฺญมญฺญํ สมสมา, ตสฺมา เชฏฺโฐ เอว นตฺถิ, กุโต เชฏฺฐาปจายิโก, เชฏฺฐาปจายนปุญฺญํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺฐิตา สตฺตา วีริยํ กตฺวา มนุสฺสโสภคฺยตํ อาทิํ กตฺวา ยาวอรหตฺตํ สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํ วีริยพลํ ปฏิกฺขิปติฯ วีริยํ วา นตฺถิ กุโต อุฏฺฐานโปริสนฺติ อิทํ โน ปุริสวีริเยน ปุริสกาเรน ปวตฺตนฺติ เอวํ ปวตฺตวาทปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ
๖๘๒. นตฺถิ ทานผลํ นามาติ ทานสฺส ผลํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, เทยฺยธมฺมปริจฺจาโค ภสฺมนิหิตํ วิย นิปฺผโล เอวาติ อตฺโถฯ น วิโสเธติ เวรินนฺติ เอตฺถ เวรินนฺติ เวรวนฺตํ เวรานํ วเสน ปาณาติปาตาทีนํ วเสน จ กตปาปํ ปุคฺคลํ ทานสีลาทิวตโต น วิโสเธติ, กทาจิปิ สุทฺธํ น กโรติฯ ปุพฺเพ ‘‘วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสา’’ติอาทิ ทานาทิโต อตฺตโน ปเรสํ นิวาริตาการทสฺสนํ, ‘‘นตฺถิ ทานผลํ นามา’’ติอาทิ ปน อตฺถโน มิจฺฉาภินิเวสทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ลทฺเธยฺยนฺติ ลทฺธพฺพํฯ กถํ ปน ลทฺธพฺพนฺติ อาห ‘‘นิยติปริณามช’’นฺติฯ อยํ สตฺโต สุขํ วา ทุกฺขํ วา ลภนฺโต นิยติวิปริณามวเสเนว ลภติ, น กมฺมสฺส กตตฺตา, น อิสฺสราทินา จาติ อธิปฺปาโยฯ
๖๘๓. นตฺถิ มาตา ปิตา ภาตาติ มาตาทีสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาวํ สนฺธาย วทติฯ โลโก นตฺถิ อิโต ปรนฺติ อิโต อิธโลกโต ปรโลโก นาม โกจิ นตฺถิ, ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตา อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ทินฺนนฺติ มหาทานํฯ หุตนฺติ ปเหนกสกฺกาโร, ตทุภยมฺปิ ผลาภาวํ สนฺธาย ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ สุนิหิตนฺติ สุฏฺฐุ นิหิตํฯ น วิชฺชตีติ ยํ สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ นาม ‘‘อนุคามิกนิธี’’ติ วทนฺติ, ตํ น วิชฺชติฯ เตสํ ตํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ
๖๘๔. น โกจิ กญฺจิ หนตีติ โย ปุริโส ปรํ ปุริสํ หเนยฺย, ปรสฺส ปุริสสฺส สีสํ ‘‘สตฺตนฺนํ วิวรมนฺตเร’’ติฯ ปถวีอาทีนํ สตฺตนฺนํ กายานํ วิวรภูเต อนฺตเร ฉิทฺเท สตฺถํ ปวิสติ, เตน สตฺตา อสิอาทีหิ ปหตา วิย โหนฺติ, ชีโว วิย ปน เสสกายาปิ นิจฺจสภาวตฺตา น ฉิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ
๖๘๕. อจฺเฉชฺชาเภชฺโช หิ ชีโวติ อยํ สตฺตานํ ชีโว สตฺถาทีหิ น ฉินฺทิตพฺโพ น ภินฺทิตพฺโพ นิจฺจสภาวตฺตาฯ อฏฺฐํโส คุฬปริมณฺฑโลติ โส ปน ชีโว กทาจิ อฏฺฐํโส โหติ กทาจิ คุฬปริมณฺฑโล โยชนานํ สตํ ปญฺจาติ เกวลีภาวํ ปตฺโต ปญฺจโยชนสตุพฺเพโธ โหติฯ โก ชีวํ เฉตฺตุมรหตีติ นิจฺจํ นิพฺพิการํ ชีวํ โก นาม สตฺถาทีหิ ฉินฺทิตุํ อรหติ, น โส เกนจิ วิโกปเนยฺโยติ วทติฯ
๖๘๖. สุตฺตคุเฬติ เวเฐตฺวา กตสุตฺตคุเฬฯ ขิตฺเตติ นิพฺเพฐนวเสน ขิตฺเตฯ นิพฺเพเฐนฺตํ ปลายตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ฐตฺวา นิพฺเพฐิยมานํ ขิตฺตํ สุตฺตคุฬํ เอวเมวนฺติ ยถา ตํ สุตฺตคุฬํ นิพฺเพฐิยมานํ คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ น คจฺฉติ, เอวเมว โส ชีโว ‘‘จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน สตสหสฺสานี’’ติ วุตฺตกาลเมว อตฺตภาวคุฬํ นิพฺเพเฐนฺโต ปลายติ ปวตฺตติ, ตโต อุทฺธํ น ปวตฺตติฯ
๖๘๗. เอวเมว จ โส ชีโวติ ยถา โกจิ ปุริโส อตฺตโน นิวาสคามโต นิกฺขมิตฺวา ตโต อญฺญํ คามํ ปวิสติ เกนจิเทว กรณีเยน, เอวเมว โส ชีโว อิโต สรีรโต นิกฺขมิตฺวา อญฺญํ อปรํ สรีรํ นิยตวเสน ปวิสตีติ อธิปฺปาโยฯ โพนฺทินฺติ กายํฯ
๖๘๙. จุลฺลาสีตีติ จตุราสีติฯ มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํฯ ตตฺถ ‘‘เอกมฺหา มหาสรา อโนตตฺตาทิโต วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอเกกํ อุทกพินฺทุํ นีหรนฺเต อิมินา อุปกฺกเมน สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก ชาเต เอโก มหากปฺโป นาม โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ สํสารสฺส ปริมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ เย พาลา เย จ ปณฺฑิตาติ เย อนฺธพาลา, เย จ สปฺปญฺญา, สพฺเพปิ เตฯ สํสารํ เขปยิตฺวานาติ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉทํ สํสารํ อปราปรุปฺปตฺติวเสน เขเปตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสเรติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริโยสานํ กริสฺสนฺติฯ ปณฺฑิตาปิ อนฺตรา สุชฺฌิตุํ น สกฺโกนฺติ, พาลาปิ ตโต อุทฺธํ นปฺปวตฺตนฺตีติ ตสฺส ลทฺธิฯ
๖๙๐. มิตานิ สุขทุกฺขานิ, โทเณหิ ปิฏเกหิ จาติ สตฺตานํ สุขทุกฺขานิ นาม โทเณหิ ปิฏเกหิ มานภาชเนหิ มิตานิ วิย ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเทเนว
๖๙๑. เอวํทิฏฺฐิ ปุเร อาสินฺติ ยถาวุตฺตนตฺถิกทิฏฺฐิโก ปุพฺเพว อหํ อโหสิํฯ สมฺมูฬฺโห โมหปารุโตติ ยถาวุตฺตาย ทิฏฺฐิยา เหตุภูเตน สมฺโมเหน สมฺมูฬฺโห, ตํสหชาเตน ปน โมเหน ปารุโต, ปฏิจฺฉาทิตกุสลพีโชติ อธิปฺปาโยฯ
๖๙๒. เอวํ ปุพฺเพ ยา อตฺตโน อุปฺปนฺนา ปาปทิฏฺฐิ, ตสฺสา วเสน กตํ ปาปกมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนา อายติํ อนุภวิตพฺพํ ตสฺส ผลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอรํ เม ฉหิ มาเสหี’’ติอาทิมาหฯ
๖๙๕-๗. ตตฺถ วสฺสานิ สตสหสฺสานีติ วสฺสานํ สตสหสฺสานิ, อติกฺกมิตฺวาติ วจนเสโสฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ, วสฺเสสุ สตสหสฺเสสุ วีติวตฺเตสูติ อตฺโถฯ โฆโส สุยฺยติ ตาวเทติ ยทา เอตฺตโก กาโล อติกฺกนฺโต โหติ, ตาวเทว ตสฺมิํ กาเล ‘‘อิธ ปจฺจนฺตานํ โว มาริสา วสฺสสตสหสฺสปริมาโณ กาโล อตีโต’’ติ เอวํ ตสฺมิํ นิรเย สทฺโท สุยฺยติฯ ลกฺโข เอโส, มหาราช, สตภาควสฺสโกฏิโยติ สตภาคา สตโกฏฺฐาสา วสฺสโกฏิโย, มหาราช, นิรเย ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ อายุโน เอโส ลกฺโข เอโส ปริจฺเฉโทติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทสทสกํ สตํ นาม, ทส สตานิ สหสฺสํ นาม, ทสทสสหสฺสานิ สตสหสฺสํ นาม, สตสตสหสฺสานิ โกฏิ นาม, ตาสํ โกฏีนํ วเสน สตสหสฺสวสฺสโกฏิโย สตภาคา วสฺสโกฏิโยฯ สา จ โข เนรยิกานํเยว วสฺสคณนาวเสน เวทิตพฺพา, น มนุสฺสานํ, เทวานํ วาฯ อีทิสานิ อเนกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ เนรยิกานํ อายุฯ เตนาห ‘‘โกฏิสตสหสฺสานิ, นิรเย ปจฺจเร ชนา’’ติฯ ยาทิเสน ปน ปาเปน สตฺตา เอวํ นิรเยสุ ปจฺจนฺติ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี จ ทุสฺสีลา, เย จ อริยูปวาทิโน’’ติ วุตฺตํฯ เวทิสฺสนฺติ อนุภวิสฺสํฯ
๖๙๘-๗๐๖. เอวํ อายติํ อตฺตนา อนุภวิตพฺพํ ปาปผลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เกน เต ‘‘ตํ สุโณหิ มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีเลสุโปสเถ รตาติ นิจฺจสีเลสุ จ อุโปสถสีเลสุ จ อภิรตาฯ อทาติ อทาสิฯ ตํ ธมฺมนฺติ ตํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อมตปทญฺจฯ
๗๐๙-๑๒. เอวํ เปเตน สรเณสุ สีเลสุ จ สมาทปิโต ราชา ปสนฺนมานโส เตน อตฺตโน กตํ อุปการํ ตาว กิตฺเตตฺวา สรณาทีสุ ปติฏฺฐหนฺโต ‘‘อตฺถกาโม’’ติอาทิกา ติสฺโส คาถา วตฺวา ปุพฺเพ อตฺตนา คหิตาย ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา ปฏินิสฺสฏฺฐภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘โอผุณามี’’ติ คาถมาหฯ
ตตฺถ โอผุณามิ มหาวาเตติ มหนฺเต วาเต วายนฺเต ภุสํ วิย ตํ ปาปกํ ทิฏฺฐิํ, ยกฺข, ตว ธมฺมเทสนาวาเต โอผุณามิ นิทฺธุนามิฯ นทิยา วา สีฆคามิยาติ สีฆโสตาย มหานทิยา วา ติณกฏฺฐปณฺณกสฏํ วิย ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ ปวาเหมีติ อธิปฺปาโยฯ วมามิ ปาปิกํ ทิฏฺฐินฺติ มม มโนมุขคตํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ อุจฺฉฑฺฑยามิฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘พุทฺธานํ สาสเน รโต’’ติฯ ยสฺมา เอกํเสน อมตาวเห พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สาสเน รโต อภิรโต, ตสฺมา ตํ ทิฏฺฐิสงฺขาตํ วิสํ วมามีติ โยชนาฯ
๗๑๓. ติ โอสานคาถา สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ ปาโมกฺโขติปาจีนทิสาภิมุโข หุตฺวาฯ รถมารุหีติ ราชา คมนสชฺชํ อตฺตโน ราชรถํ อภิรุหิ, อารุยฺห ยกฺขานุภาเวน ตํ ทิวสเมว อตฺตโน นครํ ปตฺวา ราชภวนํ ปาวิสิฯ โส อปเรน สมเยน อิมํ ปวตฺติํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู
นนฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. เรวตีเปตวตฺถุวณฺณนา
๗๑๔-๓๖. อุฏฺเฐหิ เรวเต, สุปาปธมฺเมติ อิทํ เรวตีเปตวตฺถุฯ ตํ ยสฺมา เรวตีวิมานวตฺถุนา นิพฺพิเสสํ, ตสฺมา ยเทตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ คาถาสุ จ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. ๘๖๐ เรวตีวิมานวณฺณนา) วุตฺตนเยเนว
เรวตีเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อุจฺฉุเปตวตฺถุวณฺณนา
อิทํ มม อุจฺฉุวนํ มหนฺตนฺติ อิทํ อุจฺฉุเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตโร ปุริโส อุจฺฉุกลาปํ ขนฺเธ กตฺวา เอกํ อุจฺฉุํ ขาทนฺโต คจฺฉติฯ อถ อญฺญตโร อุปาสโก สีลวา กลฺยาณธมฺโม พาลทารเกน สทฺธิํ ตสฺส ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คจฺฉติฯ ทารโก อุจฺฉุํ ปสฺสิตฺวา ‘‘เทหี’’ติ ปโรทติฯ อุปาสโก ทารกํ ปโรทนฺตํ ทิสฺวา ตํ ปุริสํ สงฺคณฺหนฺโต เตน สทฺธิํ สลฺลาปมกาสิฯ โส ปน ปุริโส เตน สทฺธิํ น กิญฺจิ อาลปิ, ทารกสฺส อุจฺฉุขณฺฑมฺปิ นาทาสิฯ อุปาสโก ตํ ทารกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยํ ทารโก อติวิย โรทติ, อิมสฺส เอกํ อุจฺฉุขณฺฑํ เทหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โส ปุริโส อสหนฺโต ปฏิหตจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา อนาทรวเสน เอกํ อุจฺฉุลฏฺฐิํ ปิฏฺฐิโต ขิปิฯ
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา จิรํ ปริภาวิตสฺส โลภสฺส วเสน เปเตสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส ผลํ นาม
อเถกทิวสํ
๗๓๗.
‘‘อิทํ มม อุจฺฉุวนํ มหนฺตํ, นิพฺพตฺตติ ปุญฺญผลํ อนปฺปกํ;
ตํ ทานิ เม น ปริโภคเมติ, อาจิกฺข ภนฺเต กิสฺส อยํ วิปาโกฯ
๗๓๘.
‘‘หญฺญามิ
สฺวาหํ ฉินฺนถาโม กปโณ ลาลปามิ, กิสฺส กมฺมสฺส อยํ วิปาโกฯ
๗๓๙.
‘‘วิฆาโต จาหํ ปริปตามิ ฉมายํ,
ปริวตฺตามิ วาริจโรว ฆมฺเม;
รุทโต จ เม อสฺสุกา นิคฺคลนฺติ,
อาจิกฺข ภนฺเต กิสฺส อยํ วิปาโกฯ
๗๔๐.
‘‘ฉาโต กิลนฺโต จ ปิปาสิโต จ, สนฺตสฺสิโต สาตสุขํ น วินฺเท;
ปุจฺฉามิ ตํ เอตมตฺถํ ภทนฺเต, กถํ นุ อุจฺฉุปริโภคํ ลเภยฺย’’นฺติฯ
๗๔๑.
‘‘ปุเร
อหญฺจ ตํ เอตมตฺถํ วทามิ, สุตฺวาน ตฺวํ เอตมตฺถํ วิชานฯ
๗๔๒.
‘‘อุจฺฉุํ ตุวํ ขาทมาโน ปยาโต, ปุริโส จ เต ปิฏฺฐิโต อนฺวคจฺฉิ;
โส จ ตํ ปจฺจาสนฺโต กเถสิ, ตสฺส ตุวํ น กิญฺจิ อาลปิตฺถฯ
๗๔๓.
‘‘โส
ตสฺส ตุวํ ปิฏฺฐิโต อุจฺฉุํ อทาสิ, ตสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกฯ
๗๔๔.
‘‘อิงฺฆ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปิฏฺฐิโต คณฺเหยฺยาสิ, คเหตฺวาน ตํ ขาทสฺสุ ยาวทตฺถํ;
เตเนว ตฺวํ อตฺตมโน ภวิสฺสสิ, หฏฺโฐ จุทคฺโค จ ปโมทิโต จาติฯ
๗๔๕.
‘‘คนฺตฺวาน โส ปิฏฺฐิโต อคฺคเหสิ, คเหตฺวาน ตํ ขาทิ ยาวทตฺถํ;
เตเนว โส อตฺตมโน อโหสิ, หฏฺโฐ จุทคฺโค จ ปโมทิโต จา’’ติฯ –
วจนปฏิวจนคาถา เปเตน เถเรน จ วุตฺตาฯ
๗๓๗-๘. ตตฺถ กิสฺสาติ กีทิสสฺส, กมฺมสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ หญฺญามีติ วิหญฺญามิ วิหญฺญามีติ วา วิพาธิยามิ, วิเสสโต ปีฬิยามีติ อตฺโถฯ ขชฺชามีติ ขาทิยามิ, อสิปตฺตสทิเสหิ นิสิเตหิ ขาทนฺเตหิ วิย อุจฺฉุปตฺเตหิ กนฺติยามีติ อตฺโถฯ วายมามีติ อุจฺฉุํ ขาทิตุํ วายามํ กโรมิฯ ปริสกฺกามีติ ปโยคํ กโรมิฯ ปริภุญฺชิตุนฺติ อุจฺฉุรสํ ปริภุญฺชิตุํ, อุจฺฉุํ ขาทิตุนฺติ อตฺโถฯ ฉินฺนถาโมติ ฉินฺนสโห อุปจฺฉินฺนถาโม, ปริกฺขีณพโลติ อตฺโถฯ กปโณติ ลาลปามีติ ทุกฺเขน อฏฺฏิโต อติวิย วิลปามิฯ
๗๓๙. วิฆาโตติ วิฆาตวา, วิหตพโล วาฯ ปริปตามิ ฉมายนฺติ ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ภูมิยํ ปปตามิฯ ปริวตฺตามีติ ปริพฺภมามิฯ วาริจโรวาติ มจฺโฉ วิยฯ ฆมฺเมติ ฆมฺมสนฺตตฺเต ถเลฯ
๗๔๐-๔. สนฺตสฺสิโตติ โอฏฺฐกณฺฐตาลูนํ โสสปฺปตฺติยา สุฏฺฐุ ตสิโตฯ สาตสุขนฺติ สาตภูตํ สุขํฯ น วินฺเทติ น ลภามิฯ ตนฺติ วิชานาติ วิชานาหิฯ ปยาโตติ คนฺตุํ อารทฺโธฯ อนฺวคจฺฉีติ อนุพนฺธิฯ ปจฺจาสนฺโตติ ปจฺจาสีสมาโนฯ ตสฺเสตํ กมฺมสฺสาติ เอตฺถ เอตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺส กมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ปิฏฺฐิโต คณฺเหยฺยาสีติ อตฺตโน ปิฏฺฐิปสฺเสเนว อุจฺฉุํ คณฺเหยฺยาสิฯ ปโมทิโตติ ปมุทิโตฯ
๗๔๕. คเหตฺวาน ตํ ขาทิ ยาวทตฺถนฺติ เถเรน อาณตฺตินิยาเมน อุจฺฉุํ คเหตฺวา ยถารุจิ ขาทิตฺวา มหนฺตํ อุจฺฉุกลาปํ คเหตฺวา เถรสฺส อุปเนสิ, เถโร ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต เตเนว ตํ อุจฺฉุกลาปํ คาหาเปตฺวา เวฬุวนํ คนฺตฺวา ภควโต อทาสิ, ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ, เปโต ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา คโต, ตโต ปฏฺฐาย ยถาสุขํ อุจฺฉุํ ปริภุญฺชิฯ
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ อุปฺปชฺชิฯ สา ปเนสา เปตสฺส ปวตฺติ มนุสฺสโลเก ปากฏา อโหสิฯ อถ มนุสฺสา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา เตสํ ตมตฺถํ วิตฺถารโต กเถตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา มนุสฺสา มจฺเฉรมลโต ปฏิวิรตา อเหสุนฺติฯ
อุจฺฉุเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา
สาวตฺถิ นาม นครนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว เปเต อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร โกสลรญฺโญ ทฺเว ปุตฺตา ปาสาทิกา ปฐมวเย ฐิตา โยพฺพนมทมตฺตา ปรทารกมฺมํ กตฺวา กาลํ กตฺวา ปริขาปิฏฺเฐ เปตา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ เต รตฺติยํ เภรเวน สทฺเทน ปริเทวิํสุฯ มนุสฺสา ตํ สุตฺวา ภีตตสิตา ‘‘เอวํ กเต อิทํ อวมงฺคลํ วูปสมฺมตี’’ติ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘อุปาสกา ตสฺส สทฺทสฺส สวเนน ตุมฺหากํ น โกจิ อนฺตราโย’’ติ วตฺวา ตสฺส การณํ อาจิกฺขิตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตุํ –
๗๔๖.
‘‘สาวตฺถิ
ตตฺถ อาสุํ ทฺเว กุมารา, ราชปุตฺตาติ เม สุตํฯ
๗๔๗.
‘‘สมฺมตฺตา รชนีเยสุ, กามสฺสาทาภินนฺทิโน;
ปจฺจุปฺปนฺนสุเข คิทฺธา, น เต ปสฺสิํสุนาคตํฯ
๗๔๘.
‘‘เต จุตา จ มนุสฺสตฺตา, ปรโลกํ อิโต คตา;
เตธ โฆเสนฺตฺยทิสฺสนฺตา, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโนฯ
๗๔๙.
‘‘พหูสุ วต สนฺเตสุ, เทยฺยธมฺเม อุปฏฺฐิเต;
นาสกฺขิมฺหา จ อตฺตานํ, ปริตฺตํ กาตุํ สุขาวหํฯ
๗๕๐.
‘‘กิํ ตโต ปาปกํ อสฺส, ยํ โน ราชกุลา จุตา;
อุปปนฺนา เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิตาฯ
๗๕๑.
‘‘สามิโน อิธ หุตฺวาน, โหนฺติ อสามิโน ตหิํ;
ภมนฺติ ขุปฺปิปาสาย, มนุสฺสา อุนฺนโตนตาฯ
๗๕๒.
‘‘เอตมาทีนวํ
ปหาย
กายสฺส เภทา สปฺปญฺโญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติ – คาถา อภาสิ;
๗๔๖. ตตฺถ อิติ เม สุตนฺติ น เกวลํ อตฺตโน ญาเณน ทิฏฺฐเมว, อถ โข โลเก ปากฏภาเวน เอวํ มยา สุตนฺติ อตฺโถฯ
๗๔๗. กามสฺสาทาภินนฺทิโนติ กามคุเณสุ อสฺสาทวเสน อภินนฺทนสีลาฯ ปจฺจุปฺปนฺนสุเข คิทฺธาติ วตฺตมานสุขมตฺเต คิทฺธา คถิตา หุตฺวาฯ น เต ปสฺสิํสุนาคตนฺติ ทุจฺจริตํ ปหาย สุจริตํ จริตฺวา อนาคตํ อายติํ เทวมนุสฺเสสุ ลทฺธพฺพํ สุขํ เต น จินฺเตสุํฯ
๗๔๘. เตธ โฆเสนฺตฺยทิสฺสนฺตาติ เต ปุพฺเพ ราชปุตฺตภูตา เปตา อิธ สาวตฺถิยา สมีเป อทิสฺสมานรูปา โฆเสนฺติ กนฺทนฺติฯ กิํ กนฺทนฺตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโน’’ติฯ
๗๔๙. อิทานิ ‘‘พหูสุ วต สนฺเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ตตฺถ พหูสุ วต สนฺเตสูติ อเนเกสุ ทกฺขิเณยฺเยสุ วิชฺชมาเนสุฯ เทยฺยธมฺเม อุปฏฺฐิเตติ อตฺตโน สนฺตเก ทาตพฺพเทยฺยธมฺเมปิ สมีเป ฐิเต, ลพฺภมาเนติ อตฺโถฯ ปริตฺตํ สุขาวหนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ อายติํ สุขาวหํ ปุญฺญํ กตฺวา อตฺตานํ โสตฺถิํ นิรุปทฺทวํ กาตุํ นาสกฺขิมฺหา วตาติ โยชนาฯ
๗๕๐. กิํ ตโต ปาปกํ อสฺสาติ ตโต ปาปกํ ลามกํ นาม กิํ อญฺญํ อสฺส สิยาฯ ยํ โน ราชกุลา จุตาติ เยน ปาปกมฺเมน มยํ ราชกุลโต จุตา อิธ เปตฺติวิสยํ อุปปนฺนา เปเตสุ นิพฺพตฺตา ขุปฺปิปาสสมปฺปิตา วิจรามาติ อตฺโถฯ
๗๕๑. สามิโน อิธ หุตฺวานาติ อิธ อิมสฺมิํ โลเก ยสฺมิํเยว ฐาเน ปุพฺเพ สามิโน หุตฺวา วิจรนฺติ, ตหิํ ตสฺมิํเยว ฐาเน โหนฺติ อสฺสามิโนฯ มนุสฺสา อุนฺนโตนตาติ มนุสฺสกาเล สามิโน
๗๕๒. เอตมาทีนวํ ญตฺวา, อิสฺสรมทสมฺภวนฺติ เอตํ อิสฺสริยมทวเสน สมฺภูตํ อปายูปปตฺติสงฺขาตํ อาทีนวํ โทสํ ญตฺวา ปหาย อิสฺสริยมทํ ปุญฺญปฺปสุโต หุตฺวาฯ ภเว สคฺคคโต นโรติ สคฺคํ เทวโลกํ คโตเยว ภเวยฺยฯ
อิติ สตฺถา เตสํ เปตานํ ปวตฺติํ กเถตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ กตํ ทานํ เตสํ เปตานํ อุทฺทิสาเปตฺวา สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ
กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ราชปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา
ปุพฺเพ กตานํ กมฺมานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราชปุตฺตเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺถ โย โส อตีเต กิตวสฺส นาม รญฺโญ ปุตฺโต อตีเต ปจฺเจกพุทฺเธ อปรชฺฌิตฺวา พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน เปเตสุ อุปฺปนฺโนฯ โส อิธ ‘‘ราชปุตฺตเปโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ ตสฺส วตฺถุ เหฏฺฐา สาณวาสิเปตวตฺถุมฺหิ วิตฺถารโต อาคตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ สตฺถา หิ ตทา เถเรน อตฺตโน ญาติเปตานํ ปวตฺติยา กถิตาย ‘‘น เกวลํ ตว ญาตกาเยว, อถ โข ตฺวมฺปิ อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เปโต หุตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต –
๗๕๓.
‘‘ปุพฺเพ กตานํ กมฺมานํ, วิปาโก มถเย มนํ;
รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, โผฏฺฐพฺเพ จ มโนรเมฯ
๗๕๔.
‘‘อิจฺจํ คีตํ รติํ ขิฑฺฑํ, อนุภุตฺวา อนปฺปกํ;
อุยฺยาเน ปริจริตฺวา, ปวิสนฺโต คิริพฺพชํฯ
๗๕๕.
‘‘อิสิํ
อปฺปิจฺฉํ หิริสมฺปนฺนํ, อุญฺเฉ ปตฺตคเต รตํฯ
๗๕๖.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, ลทฺธา ภนฺเตติ จาพฺรวิ;
ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวาน, อุจฺจํ ปคฺคยฺห ขตฺติโยฯ
๗๕๗.
‘‘ถณฺฑิเล ปตฺตํ ภินฺทิตฺวา, หสมาโน อปกฺกมิ;
รญฺโญ กิตวสฺสาหํ ปุตฺโต, กิํ มํ ภิกฺขุ กริสฺสสิฯ
๗๕๘.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส ผรุสสฺส, วิปาโก กฏุโก อหุ;
ยํ ราชปุตฺโต เวเทสิ, นิรยมฺหิ สมปฺปิโตฯ
๗๕๙.
‘‘ฉเฬว จตุราสีติ, วสฺสานิ นหุตานิ จ;
ภุสํ ทุกฺขํ นิคจฺฉิตฺโถ, นิรเย กตกิพฺพิโสฯ
๗๖๐.
‘‘อุตฺตาโนปิ
อุทฺธํปาโท ฐิโต เจว, จิรํ พาโล อปจฺจถฯ
๗๖๑.
‘‘พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ, ปูคานิ นหุตานิ จ;
ภุสํ ทุกฺขํ นิคจฺฉิตฺโถ, นิรเย กตกิพฺพิโสฯ
๗๖๒.
‘‘เอตาทิสํ โข กฏุกํ, อปฺปทุฏฺฐปฺปโทสินํ;
ปจฺจนฺติ ปาปกมฺมนฺตา, อิสิมาสชฺช สุพฺพตํฯ
๗๖๓.
‘‘โส ตตฺถ พหุวสฺสานิ, เวทยิตฺวา พหุํ ทุขํ;
ขุปฺปิปาสหโต นาม, เปโต อาสิ ตโต จุโตฯ
๗๖๔.
‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, อิสฺสรมทสมฺภวํ;
ปหาย อิสฺสรมทํ, นิวาตมนุวตฺตเยฯ
๗๖๕.
‘‘ทิฏฺเฐว
กายสฺส เภทา สปฺปญฺโญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติฯ –
อิทํ เปตวตฺถุํ กเถสิฯ
๗๕๓. ตตฺถ ปุพฺเพ กตานํ กมฺมานํ, วิปาโก มถเย มนนฺติ ปุริมาสุ ชาตีสุ กตานํ อกุสลกมฺมานํ ผลํ อุฬารํ หุตฺวา อุปฺปชฺชมานํ อนฺธพาลานํ จิตฺตํ มถเยยฺย อภิภเวยฺย, ปเรสํ อนตฺถกรณมุเขน อตฺตโน อตฺถํ อุปฺปาเทยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ
อิทานิ ‘‘รูเป สทฺเท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูเปติ รูปเหตุ, ยถิจฺฉิตสฺส มนาปิยสฺส รูปารมฺมณสฺส ปฏิลาภนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ สทฺเทติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
๗๕๔. เอวํ สาธารณโต วุตฺตมตฺถํ อสาธารณโต นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘นจฺจํ คีต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ รตินฺติ กามรติํฯ ขิฑฺฑนฺติ สหายกาทีหิ เกฬิํฯ คิริพฺพชนฺติ ราชคหํฯ
๗๕๕. อิสินฺติ สุเนตฺตนฺติ เอวํนามกํ ปจฺเจกพุทฺธํฯ อตฺตทนฺตนฺติ อุตฺตเมน ทมเถน ทมิตจิตฺตํฯ สมาหิตนฺติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาหิตํฯ อุญฺเฉ ปตฺตคเต รตนฺติ อุญฺเฉน ภิกฺขาจาเรน ลทฺเธ ปตฺตคเต ปตฺตปริยาปนฺเน อาหาเร รตํ สนฺตุฏฺฐํฯ
๗๕๖. ลทฺธา, ภนฺเตติ จาพฺรวีติ ‘‘อปิ, ภนฺเต, ภิกฺขา ลทฺธา’’ติ วิสฺสาสชนนตฺถํ กเถสิฯ อุจฺจํ ปคฺคยฺหาติ อุจฺจตรํ กตฺวา ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวาฯ
๗๕๗. ถณฺฑิเล ปตฺตํ ภินฺทิตฺวาติ ขรกฐิเน ภูมิปฺปเทเส ขิปนฺโต ปตฺตํ ภินฺทิตฺวาฯ อปกฺกมีติ โถกํ อปสกฺกิฯ อปสกฺกนฺโต จ ‘‘อการเณเนว อนฺธพาโล มหนฺตํ อนตฺถํ อตฺตโน อกาสี’’ติ กรุณายนวเสน โอโลเกนฺตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ราชปุตฺโต อาห ‘‘รญฺโญ กิตวสฺสาหํ ปุตฺโต, กิํ มํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติฯ
๗๕๘. ผรุสสฺสาติ กฏุโกติ อนิฏฺโฐฯ ยนฺติ ยํ วิปากํฯ สมปฺปิโตติ อลฺลีโนฯ
๗๕๙. ฉเฬว จตุราสีติ, วสฺสานิ นหุตานิ จาติ อุตฺตาโน นิปนฺโน จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ, นิกุชฺโช, วามปสฺเสน, ทกฺขิณปสฺเสน, อุทฺธํปาโท, โอลมฺพิโก, ยถาฐิโต จาติ เอวํ ฉ จตุราสีติสหสฺสานิ วสฺสานิ โหนฺติฯ เตนาห –
๗๖๐.
‘‘อุตฺตาโนปิ จ ปจฺจิตฺถ, นิกุชฺโช วามทกฺขิโณ;
อุทฺธํปาโท ฐิโต เจว, จิรํ พาโล อปจฺจถา’’ติฯ
ตานิ ‘‘นหุตานี’’ติฯ ภุสํ ทุกฺขํ นิคจฺฉิตฺโถติ อติวิย ทุกฺขํ ปาปุณิฯ
๗๖๑. ปูคานีติ วสฺสสมูเห, อิธ ปุริมคาถาย จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ
๗๖๒. เอตาทิสนฺติ เอวรูปํฯ กฏุกนฺติ อติทุกฺขํ, ภาวนปํสกนิทฺเทโสยํ ‘‘เอกมนฺตํ นิสีที’’ติอาทีสุ วิยฯ อปฺปทุฏฺฐปฺปโทสินํ อิสิํ สุพฺพตํ อาสชฺช อาสาเทตฺวา ปาปกมฺมนฺตา ปุคฺคลา เอวรูปํ กฏุกํ อติวิย ทุกฺขํ ปจฺจนฺตีติ โยชนาฯ
๗๖๓. โสติ ตตฺถาติ นิรเยฯ เวทยิตฺวาติ อนุภวิตฺวาฯ นามาติ พฺยตฺตปากฏภาเวนฯ ตโต จุโตติ นิรยโต จุโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
เอวํ ภควา ราชปุตฺตเปตกถาย ตตฺถ สนฺนิปติตํ มหาชนํ สํเวเชตฺวา อุปริ สจฺจานิ ปกาเสสิฯ สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ สมฺปาปุณิํสูติฯ
ราชปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. คูถขาทกเปตวตฺถุวณฺณนา
คูถกูปโต อุคฺคนฺตฺวาติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เอกํ คูถขาทกเปตํ อารมฺภ วุตฺตํฯ สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ คามเก เอโก กุฏุมฺพิโก อตฺตโน กุลูปกํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วิหารํ กาเรสิฯ ตตฺถ นานาชนปทโต ภิกฺขู อาคนฺตฺวา ปฏิวสิํสุฯ เต ทิสฺวา มนุสฺสา ปสนฺนจิตฺตา ปณีเตน ปจฺจเยน อุปฏฺฐหิํสุฯ กุลูปโก ภิกฺขุ ตํ อสหมาโน อิสฺสาปกโต หุตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ โทสํ วทนฺโต กุฏุมฺพิกํ อุชฺฌาเปสิฯ กุฏุมฺพิโก เต ภิกฺขู กุลูปกญฺจ ปริภวนฺโต ปริภาสิฯ อถ กุลูปโก กาลํ กตฺวา ตสฺมิํเยว วิหาเร วจฺจกุฏิยํ เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, กุฏุมฺพิโก ปน กาลํ กตฺวา ตสฺเสว อุปริ เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต –
๗๖๖.
‘‘คูถกูปโต อุคฺคนฺตฺวา, โก น ทีโน ปติฏฺฐสิ;
นิสฺสํสยํ ปาปกมฺมนฺโต, กิํ นุ สทฺทหเส ตุว’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตํ สุตฺวา เปโต –
๗๖๗.
‘‘อหํ ภทนฺเต เปโตมฺหิ, ทุคฺคโต ยมโลกิโก;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติฯ –
คาถาย
๗๖๘.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติฯ –
คาถาย เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉิฯ โส เปโต –
๗๖๙.
‘‘อหุ อาวาสิโก มยฺหํ, อิสฺสุกี กุลมจฺฉรี;
อชฺฌาสิโต มยฺหํ ฆเร, กทริโย ปริภาสโกฯ
๗๗๐.
‘‘ตสฺสาหํ
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติฯ –
ทฺวีหิ คาถาหิ อตฺตนา กตกมฺมํ กเถสิฯ
๗๖๙. ตตฺถ อหุ อาวาสิโก มยฺหนฺติ มยฺหํ อาวาเส มยา กตวิหาเร เอโก ภิกฺขุ อาวาสิโก นิพทฺธวสนโก อโหสิฯ อชฺฌาสิโต มยฺหํ ฆเรติ กุลูปกภาเวน มม เคเห ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺโฐฯ
๗๗๐. ตสฺสาติ ตสฺส กุลูปกภิกฺขุสฺสฯ ภิกฺขโวติ ภิกฺขูฯ ปริภาสิสนฺติ อกฺโกสิํฯ เปตโลกํ อิโต คโตติ อิมินา อากาเรน เปตโยนิํ อุปคโต เปตภูโตฯ
ตํ สุตฺวา เถโร อิตรสฺส คติํ ปุจฺฉนฺโต –
๗๗๑.
‘‘อมิตฺโต มิตฺตวณฺเณน, โย เต อาสิ กุลูปโก;
กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโญ, กิํ นุ เปจฺจ คติํ คโต’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ มิตฺตวณฺเณนาติ มิตฺตปฏิรูเปน มิตฺตปฏิรูปตายฯ
ปุน เปโต เถรสฺส ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต –
๗๗๒.
‘‘ตสฺเสวาหํ ปาปกมฺมสฺส, สีเส ติฏฺฐามิ มตฺถเก;
โส จ ปรวิสยํ ปตฺโต, มเมว ปริจารโกฯ
๗๗๓.
‘‘ยํ
อหญฺจ โข ยํ หทามิ, เอตํ โส อุปชีวตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห;
๗๗๒. ตตฺถ ตสฺเสวาติ ตสฺเสว มยฺหํ ปุพฺเพ กุลูปกภิกฺขุภูตสฺส เปตสฺสฯ ปาปกมฺมสฺสาติ ปาปสมาจารสฺสฯ สีเส ติฏฺฐามิ มตฺถเกติ สีเส ติฏฺฐามิ, ติฏฺฐนฺโต จ มตฺถเก เอว ปรวิสยํ ปตฺโตติ มนุสฺสโลกํ อุปาทาย ปรวิสยภูตํ เปตฺติวิสยํ ปตฺโตฯ มเมวาติ มยฺหํ เอว ปริจารโก อโหสีติ วจนเสโสฯ
๗๗๓. ยํ ภทนฺเต หทนฺตญฺเญติ ภทนฺเต, อยฺย มหาโมคฺคลาน, ตสฺสํ วจฺจกุฏิยํ ยํ อญฺเญ อุหทนฺติ วจฺจํ โอสฺสชนฺติฯ เอตํ เม โหติ โภชนนฺติ เอตํ วจฺจํ มยฺหํ ทิวเส ทิวเส โภชนํ โหติฯ ยํ หทามีติ ตํ ปน วจฺจํ ขาทิตฺวา ยมฺปหํ วจฺจํ กโรมิฯ เอตํ โส อุปชีวตีติ เอตํ มม วจฺจํ โส กุลูปกเปโต ทิวเส ทิวเส ขาทนวเสน อุปชีวติ, อตฺตภาวํ ยาเปตีติ อตฺโถฯ
เตสุ กุฏุมฺพิโก เปสเล ภิกฺขู ‘‘เอวํ อาหารปริโภคโต วรํ ตุมฺหากํ คูถขาทน’’นฺติ อกฺโกสิฯ กุลูปโก ปน กุฏุมฺพิกมฺปิ ตถาวจเน สมาทเปตฺวา สยํ ตถา อกฺโกสิ, เตนสฺส ตโตปิ ปฏิกุฏฺฐตรา ชีวิกา อโหสิฯ อายสฺมา
คูถขาทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. คูถขาทกเปติวตฺถุวณฺณนา
๗๗๔-๘๑. คูถกูปโต อุคฺคนฺตฺวาติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ คูถขาทกเปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ ตสฺสา วตฺถุ อนนฺตรวตฺถุสทิสํฯ ตตฺถ อุปาสเกน วิหาโร การิโตติ อุปาสกสฺส วเสน อาคตํ, อิธ ปน อุปาสิกายาติ อยเมว วิเสโสฯ เสสํ วตฺถุสฺมิํ คาถาสุ จ อปุพฺพํ นตฺถิฯ
คูถขาทกเปติวตฺถุวณฺณานา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. คณเปตวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาตฺถาติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต สมฺพหุเล เปเต อารพฺภ วุตฺตํฯ สาวตฺถิยํ กิร สมฺพหุลา มนุสฺสา คณภูตา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตา ทานาทิสุจริตวิมุขา หุตฺวา จิรํ ชีวิตฺวา กายสฺส เภทา นครสฺส สมีเป เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติํสุ
๗๘๒.
‘‘นคฺคา ทุพฺพณรูปาตฺถ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิกา กิสิกา, เก นุ ตุมฺเหตฺถ มาริสา’’ติฯ –
คาถาย ปุจฺฉิฯ ตตฺถ ทุพฺพณฺณรูปาตฺถาติ ทุพฺพณฺณสรีรา โหถฯ เก นุ ตุมฺเหตฺถาติ ตุมฺเห เก นุ นาม ภวถฯ มาริสาติ เต อตฺตโน สารุปฺปวเสน อาลปติฯ
ตํ สุตฺวา เปตา –
๗๘๓.
‘‘มยํ
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติฯ –
คาถาย อตฺตโน เปตภาวํ ปกาเสตฺวา ปุน เถเรน –
๗๘๔.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติฯ –
คาถาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิตา –
๗๘๕.
‘‘อนาวเฏสุ
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโนฯ
๗๘๖.
‘‘นทิํ อุเปม ตสิตา, ริตฺตกา ปริวตฺตติ;
ฉายํ อุเปม อุณฺเหสุ, อาตโป ปริวตฺตติฯ
๗๘๗.
‘‘อคฺคิวณฺโณ จ โน วาโต, ฑหนฺโต อุปวายติ;
เอตญฺจ ภนฺเต อรหาม, อญฺญญฺจ ปาปกํ ตโตฯ
๗๘๘.
‘‘อปิ
อลทฺธาว นิวตฺตาม, อโห โน อปฺปปุญฺญตาฯ
๗๘๙.
‘‘ฉาตา ปมุจฺฉิตา ภนฺตา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตา;
อุตฺตานา ปฏิกิราม, อวกุชฺชา ปตามเสฯ
๗๙๐.
‘‘เต จ ตตฺเถว ปติตา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตา;
อุรํ สีสญฺจ ฆฏฺเฏม, อโห โน อปฺปปุญฺญตาฯ
๗๙๑.
‘‘เอตญฺจ ภนฺเต อรหาม, อญฺญญฺจ ปาปกํ ตโต;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโนฯ
๗๙๒.
‘‘เต หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;
วทญฺญู สีลสมฺปนฺนา, กาหาม กุสลํ พหุ’’นฺติฯ –
อตฺตนา กตกมฺมํ กเถสุํฯ
๗๘๘. ตตฺถ อปิ โยชนานิ คจฺฉามาติ อเนกานิปิ โยชนานิ คจฺฉามฯ กถํ? ฉาตา อาหารเคธิโนติ อปฺปปุญฺญตาติ อปุญฺญตา อกตกลฺยาณตาฯ
๗๘๙. อุตฺตานา ปฏิกิรามาติ กทาจิ อุตฺตานา หุตฺวา วิกิริยมานงฺคปจฺจงฺคา วิย วตฺตามฯ อวกุชฺชา ปตามเสติ กทาจิ อวกุชฺชา หุตฺวา ปตามฯ
๗๙๐. เต จาติ เต มยํฯ อุรํ สีสญฺจ ฆฏฺเฏมาติ อวกุชฺชา หุตฺวา ปติตา อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา เวธนฺตา เวทนาปฺปตฺตา อตฺตโน อตฺตโน อุรํ สีสญฺจ ปฏิฆํสามฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
เถโร
คณเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. ปาฏลิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา
ทิฏฺฐา ตยา นิรยา ติรจฺฉานโยนีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ วิมานเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ สาวตฺถิวาสิโน กิร ปาฏลิปุตฺตวาสิโน จ พหู วาณิชา นาวาย สุวณฺณภูมิํ อคมิํสุฯ ตตฺเถโก อุปาสโก อาพาธิโก มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺโต กาลมกาสิฯ โส กตกุสโลปิ เทวโลกํ อนุปปชฺชิตฺวา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย สมุทฺทมชฺเฌ วิมานเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ยสฺสํ ปน โส ปฏิพทฺธจิตฺโต, สา อิตฺถี สุวณฺณภูมิคามินิํ นาวํ อภิรุยฺห คจฺฉติฯ อถ โข โส เปโต ตํ อิตฺถิํ คเหตุกาโม นาวาย คมนํ อุปรุนฺธิฯ อถ วาณิชา ‘‘เกน นุ โข การเณน อยํ นาวา น
สา
๗๙๓.
‘‘ทิฏฺฐา ตยา นิรยา ติรจฺฉานโยนิ, เปตา อสุรา อถวาปิ มานุสา เทวา;
สยมทฺทส กมฺมวิปากมตฺตโน, เนสฺสามิ ตํ ปาฏลิปุตฺตมกฺขตํ;
ตตฺถ คนฺตฺวา กุสลํ กโรหิ กมฺม’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐา ตยา นิรยาติ เอกจฺเจ ปจฺเจกนิรยาปิ ตยา ทิฏฺฐาฯ ติรจฺฉานโยนีติ มหานุภาวา นาคสุปณฺณาทิติรจฺฉานาปิ ทิฏฺฐา ตยาติ โยชนาฯ เปตาติ ขุปฺปิปาสาทิเภทา เปตาฯ อสุราติ กาลกญฺจิกาทิเภทา อสุราฯ เทวาติ เอกจฺเจ จาตุมหาราชิกา เทวาฯ โส กิร สยมทฺทส กมฺมวิปากมตฺตโนติ นิรยาทิเก วิเสสโต คนฺตฺวา ปสฺสนฺตี สยเมว อตฺตนา กตกมฺมานํ วิปากํ ปจฺจกฺขโต อทฺทส อทกฺขิฯ เนสฺสามิ ตํ ปาฏลิปุตฺตมกฺขตนฺติ อิทานาหํ ตํ อกฺขตํ เกนจิ อปริกฺขตํ มนุสฺสรูเปเนว ปาฏลิปุตฺตํ นยิสฺสามิฯ ตฺวํ ปน ตตฺถ คนฺตฺวา กุสลํ กโรหิ กมฺมํ, กมฺมวิปากสฺส ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐตฺตา ยุตฺตปยุตฺตา ปุญฺญนิรตา โหหีติ อตฺโถฯ
อถ
๗๙๔.
‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกาโมสิ เทวเต;
กโรมิ ตุยฺหํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมฯ
๗๙๕.
‘‘ทิฏฺฐา มยา นิรยา ติรจฺฉานโยนิ, เปตา อสุรา อถวาปิ มานุสา เทวา;
สยมทฺทสํ กมฺมวิปากมตฺตโน, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ –
คาถมาหฯ
อถ
ปาฏลิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. อมฺพวนเปตวตฺถุวณฺณนา
อยญฺจ เต โปกฺขรณี สุรมฺมาติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อมฺพเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ
วาณิชา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ตสฺส ธีตุยา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ สา ปิตุ มรเณน อาชีวิกาภเยน จ อติวิย สญฺชาตโทมนสฺสา พาฬฺหํ ปริเทวิฯ อถ นํ โส ปิตุ สหาโย กุฏุมฺพิโก ‘‘ยถา นาม กุลาลภาชนํ สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวเมว สตฺตานํ ชีวิตํ เภทนปริยนฺตํฯ มรณํ
อถ
อถ เต วาณิชา อปเรน สมเยน วณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ตเมว มคฺคํ ปฏิปนฺนา ปุพฺเพ วสิตฏฺฐาเน เอกรตฺติํ วาสํ กปฺเปสุํฯ เต ทิสฺวา โส วิมานเปโต อุยฺยานวิมานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ เต วาณิชา ตํ ทิสฺวา เตน ลทฺธสมฺปตฺติํ ปุจฺฉนฺตา –
๗๙๖.
‘‘อยญฺจ เต โปกฺขรณี สุรมฺมา, สมา สุติตฺถา จ มโหทกา จ;
สุปุปฺผิตา ภมรคณานุกิณฺณา, กถํ ตยา ลทฺธา อยํ มนุญฺญาฯ
๗๙๗.
‘‘อิทญฺจ
สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุกิณฺณํ, กถํ ตยา ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติฯ –
อิมา ทฺเว คาถา อโวจุํฯ
๗๙๖. ตตฺถ สุรมฺมาติ สุฏฺฐุ รมณียาฯ สมาติ สมตลาฯ สุติตฺถาติ รตนมยโสปานตาย สุนฺทรติตฺถาฯ มโหทกาติ พหุชลาฯ
๗๙๗. สพฺโพตุกนฺติ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขาทีหิ สพฺเพสุ อุตูสุ สุขาวหํฯ เตนาห ‘‘ธารยเต ผลานี’’ติฯ สุปุปฺผิตนฺติ นิจฺจํ สุปุปฺผิตํฯ
ตํ สุตฺวา เปโต โปกฺขรณิอาทีนํ ปฏิลาภการณํ อาจิกฺขนฺโต –
๗๙๘.
‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ ยาคุ, สีตจฺฉายา มโนรมา;
ธีตาย ทินฺนทาเนน, เตน เม อิธ ลพฺภตี’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ เตน เม อิธ ลพฺภตีติ ยํ ตํ ภควโต ภิกฺขูนญฺจ อมฺพปกฺกํ อุทกํ ยาคุญฺจ มมํ อุทฺทิสฺส เทนฺติยา มยฺหํ ธีตาย ทินฺนํ ทานํ, เตน เม ธีตาย ทินฺนทาเนน อิธ อิมสฺมิํ ทิพฺเพ อมฺพวเน สพฺโพตุกํ อมฺพปกฺกํ, อิมิสฺสา ทิพฺพาย มนุญฺญาย โปกฺขรณิยา ทิพฺพํ อุทกํ, ยาคุยา อตฺถรณสฺส จ ทาเนน อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทีสุ สีตจฺฉายา มโนรมา อิธ ลพฺภติ, สมิชฺฌตีติ อตฺโถฯ
เอวญฺจ
สา คจฺฉนฺเต กาเล เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ตํ อุปลาเลนฺตี –
๗๙๙.
‘‘สนฺทิฏฺฐิกํ กมฺมํ เอวํ ปสฺสถ, ทานสฺส ทมสฺส สํยมสฺส วิปากํ;
ทาสี อหํ อยฺยกุเลสุ หุตฺวา, สุณิสา โหมิ อคารสฺส อิสฺสรา’’ติฯ –
อิมํ คาถํ วทติฯ
อเถกทิวสํ สตฺถา ตสฺสา ญาณปริปากํ โอโลเกตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา สมฺมุเข ฐิโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา –
‘‘อสาตํ สาตรูเปน, ปิยรูเปน อปฺปิยํ;
ทุกฺขํ สุขสฺส รูเปน, ปมตฺตํ อติวตฺตตี’’ติฯ (อุทา. ๑๘; ชา. ๑.๑.๑๐๐) –
อิมํ คาถมาหฯ สา คาถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ สา ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส
อมฺพวนเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๓. อกฺขรุกฺขเปตวตฺถุวณฺณนา
ยํ ททาติ น ตํ โหตีติ อิทํ อกฺขทายกเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตสฺมิํเยว อฏวิปเทเส ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ อตฺตโน กมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา รตฺติยํ ตสฺส อุปาสกสฺส เคหํ คนฺตฺวา เคหทฺวาเร ฐตฺวา –
๘๐๐.
‘‘ยํ ททาติ น ตํ โหติ, เทเถว ทานํ ทตฺวา อุภยํ ตรติ;
อุภยํ เตน ทาเนน คจฺฉติ, ชาครถ มา ปมชฺชถา’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ ยํ ททาติ น ตํ โหตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ทายโก เทติ, น ตเทว ปรโลเก ตสฺส ทานสฺส ผลภาเวน โหติ, อถ โข อญฺญํ พหุํ อิฏฺฐํ กนฺตํ ผลํ โหติเยวฯ ตสฺมา เทเถว ทานนฺติ ยถา ตถา ทานํ เทถ เอวฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ทตฺวา อุภยํ ตรตี’’ติ อุภยํ เตน ทาเนน คจฺฉตีติ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจาติ อุภยมฺปิ สุขํ เตน ทาเนน อุปคจฺฉติ ปาปุณาติ, อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขวเสนาปิ อยมตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ชาครถ มา ปมชฺชถาติ เอวํ อุภยานตฺถนิวารณํ อุภยหิตสาธนํ ทานํ สมฺปาเทตุํ ชาครถ, ทานูปกรณานิ สชฺเชตฺวา ตตฺถ จ อปฺปมตฺตา โหถาติ อตฺโถฯ อาทรทสฺสนตฺถํ เจตฺถ อาเมฑิตวเสน วุตฺตํฯ
วาณิโช อตฺตโน กิจฺจํ ตีเรตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ ปตฺวา ทุติยทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ
อกฺขรุกฺขเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๔. โภคสํหรณเปติวตฺถุวณฺณนา
มยํ โภเค สํหริมฺหาติ อิทํ โภคสํหรณเปติวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต ราชคเห กิร จตสฺโส อิตฺถิโย มานกูฏาทิวเสน สปฺปิมธุเตลธญฺญาทีหิ โวหารํ กตฺวา อโยนิโส โภเค สํหริตฺวา ชีวนฺติฯ ตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พหินคเร ปริขาปิฏฺเฐ เปติโย หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ ตา รตฺติยํ ทุกฺขาภิภูตา –
๘๐๑.
‘‘มยํ โภเค สํหริมฺหา, สเมน วิสเมน จ;
เต อญฺเญ ปริภุญฺชนฺติ, มยํ ทุกฺขสฺส ภาคินี’’ติฯ –
วิปฺปลปนฺติโย เภรเวน มหาสทฺเทน วิรวิํสุฯ มนุสฺสา ตํ สุตฺวา ภีตตสิตา วิภาตาย รตฺติยา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ สชฺเชตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ นิมนฺเตตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ อุปนิสีทิตฺวา ตํ ปวตฺติํ นิเวเทสุํฯ ภควา ‘‘อุปาสกา เตน
‘‘มยํ โภเค สํหริมฺหา, สเมน วิสเมน จ;
เต อญฺเญ ปริภุญฺชนฺติ, มยํ ทุกฺขสฺส ภาคินี’’ติฯ –
อิมํ คาถมาหํสูติ อโวจฯ
ตตฺถ โภเคติ ปริภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนาเม วตฺถาภรณาทิเก วิตฺตูปกรณวิเสเสฯ สํหริมฺหาติ มจฺเฉรมเลน ปริยาทินฺนจิตฺตา กสฺสจิ กิญฺจิ อทตฺวา สญฺจินิมฺหฯ สเมน วิสเมน จาติ ญาเยน จ อญฺญาเยน จ, ญายปติรูปเกน วา อญฺญาเยน เต โภเค อมฺเหหิ สํหริเต อิทานิ อญฺเญ ปริภุญฺชนฺติฯ มยํ ทุกฺขสฺส ภาคินีติ มยํ ปน กสฺสจิปิ สุจริตสฺส อกตตฺตา ทุจฺจริตสฺส จ กตตฺตา เอตรหิ เปตโยนิปริยาปนฺนสฺส มหโต ทุกฺขสฺส ภาคินิโย ภวาม, มหาทุกฺขํ อนุภวามาติ อตฺโถฯ
เอวํ
โภคสํหรณเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๕. เสฏฺฐิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา
สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติ อิทํ เสฏฺฐิปุตฺตเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน โข ปน สมเยน ราชา ปเสนทิ โกสโล อลงฺกตปฺปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหติยา ราชิทฺธิยา มหนฺเตน ราชานุภาเวน นครํ อนุสญฺจรนฺโต อญฺญตรสฺมิํ เคเห อุปริปาสาเท วาตปานํ วิวริตฺวา ตํ ราชวิภูติํ โอโลเกนฺติํ รูปสมฺปตฺติยา เทวจฺฉราปฏิภาคํ เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อทิฏฺฐปุพฺเพ อารมฺมเณ สหสา สมุปฺปนฺเนน กิเลสสมุทาจาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต สติปิ กุลรูปาจาราทิคุณวิเสสสมฺปนฺเน
อยํ ปน วิเสโส – อิธ ปุริโส สูริเย อนตฺถงฺคเตเยว อาคนฺตฺวา นครทฺวาเร ถกิเต อตฺตนา อานีตํ อรุณวณฺณมตฺติกํ อุปฺปลานิ จ นครทฺวารกวาเฏ ลคฺเคตฺวา นิปชฺชิตุํ เชตวนํ อคมาสิฯ ราชา ปน สิริสยเน วาสูปคโต มชฺฌิมยาเม ส-อิติ น-อิติ ทุ-อิติ โส-อิติ จ อิมานิ จตฺตาริ อกฺขรานิ มหตา กณฺเฐน อุจฺจาริตานิ วิย วิสฺสรวเสน อสฺโสสิฯ ตานิ กิร อตีเต กาเล สาวตฺถิวาสีหิ จตูหิ เสฏฺฐิปุตฺเตหิ โภคมทมตฺเตหิ โยพฺพนกาเล ปารทาริกกมฺมวเสน พหุํ อปุญฺญํ ปสเวตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตสฺเสว นครสฺส สมีเป โลหกุมฺภิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปจฺจมาเนหิ โลหกุมฺภิยา มุขวฏฺฏิํ ปตฺวา เอเกกํ คาถํ วตฺถุกาเมหิ อุจฺจาริตานํ ตาสํ คาถานํ อาทิอกฺขรานิ
ราชา ปน ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภีตตสิโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต ตํ รตฺตาวเสสํ ทุกฺเขน วีตินาเมตฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ปวตฺติํ กเถสิฯ ปุโรหิโต ราชานํ
๘๐๒.
‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสติฯ
๘๐๓.
‘‘นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ;
ตถา หิ ปกตํ ปาปํ, ตุยฺหํ มยฺหญฺจ มาริสาฯ
๘๐๔.
‘‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺห, เย สนฺเต น ททมฺหเส;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโนฯ
๘๐๕.
‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;
วทญฺญู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ –
ปริปุณฺณํ กตฺวา กเถสิฯ
๘๐๒. ตตฺถ สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติ วสฺสานํ สฏฺฐิสหสฺสานิฯ ตสฺมิํ กิร โลหกุมฺภินิรเย นิพฺพตฺตสตฺโต อโธ โอคจฺฉนฺโต ติํสาย วสฺสสหสฺเสหิ เหฏฺฐิมตลํ ปาปุณาติ, ตโต อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺโตปิ ติํสาย เอว วสฺสสหสฺเสหิ มุขวฏฺฏิปเทสํ ปาปุณาติ, ตาย สญฺญาย โส ‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส’’ติ คาถํ วตฺตุกาโม ส-อิติ วตฺวา อธิมตฺตเวทนาปฺปตฺโต กทา อนฺโต ภวิสฺสตีติ โลหกุมฺภินิรเย ปจฺจมานานํ อมฺหากํ กทา นุ โข อิมสฺส ทุกฺขสฺส อนฺโต ปริโยสานํ ภวิสฺสติฯ
๘๐๓. ตถา หีติ ยถา ตุยฺหํ มยฺหญฺจ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นตฺถิ อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ, ตถา เตน ปกาเรน ปาปกํ กมฺมํ ปกตํ ตยา มยา จาติ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา วตฺตพฺพํฯ
๘๐๔. ทุชฺชีวิตนฺติ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ ชีวิตํฯ เย สนฺเตติ เย มยํ สนฺเต วิชฺชมาเน เทยฺยธมฺเมฯ น ททมฺหเสติ ‘‘สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน’’ติ วุตฺตํฯ
๘๐๕. โสหนฺติ โส อหํฯ นูนาติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ อิโตติ อิมสฺมา โลหกุมฺภินิรยาฯ คนฺตฺวาติ อปคนฺตฺวาฯ โยนิํ ลทฺธาน มานุสินฺติ มนุสฺสโยนิํ มนุสฺสตฺตภาวํ ลภิตฺวาฯ วทญฺญูติ ปริจฺจาคสีโล, ยาจกานํ วา วจนญฺญูฯ สีลสมฺปนฺโนติ สีลาจารสมฺปนฺโนฯ กาหามิ กุสลํ พหุนฺติ ปุพฺเพ วิย ปมาทํ อนาปชฺชิตฺวา พหุํ ปหูตํ กุสลํ ปุญฺญกมฺมํ กริสฺสามิ, อุปจินิสฺสามีติ อตฺโถฯ
สตฺถา อิมา คาถาโย วตฺวา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน มตฺติการตฺตุปฺปลหารโก ปุริโส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ราชา สญฺชาตสํเวโค ปรปริคฺคเห อภิชฺฌํ ปหาย สทารสนฺตุฏฺโฐ อโหสีติฯ
เสฏฺฐิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๖. สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุวณฺณนา
กิํ นุ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ เปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร พาราณสินคเร อญฺญตโร ปีฐสปฺปี สาลิตฺตกปโยเค กุสโล, ตหิํ สกฺขรขิปนสิปฺเป นิปฺผตฺติํ คโต นครทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สกฺขรปหาเรหิ หตฺถิอสฺสมนุสฺสรถกูฏาคารธชปุณฺณฆฏาทิรูปานิ นิคฺโรธปตฺเตสุ ทสฺเสติฯ นครทารกา อตฺตโน กีฬนตฺถาย
อเถกทิวสํ พาราณสิราชา นครโต นิกฺขมิตฺวา ตํ นิคฺโรธมูลํ อุปคโต นิคฺโรธปตฺเตสุ หตฺถิรูปาทิวเสน นานาวิธรูปวิภตฺติโย อปฺปิตา ทิสฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘เกน นุ โข อิเมสุ นิคฺโรธปตฺเตสุ เอวํ นานาวิธรูปวิภตฺติโย กตา’’ติ? มนุสฺสา ตํ ปีฐสปฺปิํ ทสฺเสสุํ ‘‘เทว, อิมินา กตา’’ติ
อเถโก
อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูฏปพฺพตา โอตรนฺโต ตํ ทิสฺวา –
๘๐๖.
‘‘กิํ นุ อุมฺมตฺตรูโปว, มิโค ภนฺโตว ธาวสิ;
นิสฺสํสยํ ปาปกมฺมนฺโต, กิํ นุ สทฺทายเส ตุว’’นฺติฯ –
อิมาย คาถาย ปฏิปุจฺฉิฯ ตตฺถ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อุมฺมตฺตกสภาโว วิย อุมฺมาทปฺปตฺโต วิยฯ มิโค ภนฺโตว ธาวสีติ ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ ธาวสิฯ โส หิ เตสุ อโยกูเฏสุ นิปตนฺเตสุ ปริตฺตาณํ อปสฺสนฺโต ‘‘น สิยา นุ โข เอวํ ปหาโร’’ติ อิโตปิ เอตฺโตปิ ปลายติฯ เต ปน กมฺมเวคุกฺขิตฺตา ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตสฺส มตฺถเกเยว นิปตนฺติฯ กิํ นุ สทฺทายเส ตุวนฺติ กิํ นุ โข ตุวํ สทฺทํ กโรสิ, อติวิย วิสฺสรํ กโรนฺโต วิจรสิฯ
ตํ สุตฺวา เปโต –
๘๐๗.
‘‘อหํ ภทนฺเต เปโตมฺหิ, ทุคฺคโต ยมโลกิโก;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คโตฯ
๘๐๘.
‘‘สฏฺฐิ
สีเส มยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –
ทฺวีหิ คาถาหิ ปฏิวจนํ อทาสิฯ ตตฺถ สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานีติ สฏฺฐิมตฺตานิ อโยกูฏสหสฺสานิฯ ปริปุณฺณานีติ อนูนานิฯ สพฺพโสติ สพฺพภาคโตฯ ตสฺส กิร สฏฺฐิยา อโยกูฏสหสฺสานํ ปตนปฺปโหนกํ มหนฺตํ ปพฺพตกูฏปฺปมาณํ สีสํ นิพฺพตฺติฯ ตํ ตสฺส วาลคฺคโกฏินิตุทนมตฺตมฺปิ ฐานํ อเสเสตฺวา ตานิ กูฏานิ ปตนฺตานิ มตฺถกํ ภินฺทนฺติ, เตน โส อฏฺฏสฺสรํ กโรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพโส สีเส มยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ
อถ
๘๐๙.
‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺส กมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ
๘๑๐.
‘‘สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
สีเส ตุยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –
ทฺเว คาถา อภาสิฯ
ตสฺส เปโต อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขนฺโต –
๘๑๑.
‘‘อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สุเนตฺตํ ภาวิตินฺทฺริยํ;
นิสินฺนํ รุกฺขมูลสฺมิํ, ฌายนฺตํ อกุโตภยํฯ
๘๑๒.
‘‘สาลิตฺตกปฺปหาเรน, ภินฺทิสฺสํ ตสฺส มตฺถกํ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉิสํฯ
๘๑๓.
‘‘สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
สีเส มยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –
ติสฺโส คาถาโย อภาสิฯ
๘๑๑. ตตฺถ สมฺพุทฺธนฺติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํฯ สุเนตฺตนฺติ เอวํนามกํฯ ภาวิตินฺทฺริยนฺติ อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตสทฺธาทิอินฺทฺริยํฯ
๘๑๒-๑๓. สาลิตฺตกปฺปหาเรนาติ ภินฺทิสฺสนฺติ ภินฺทิํฯ
ตํ
๘๑๔.
‘‘ธมฺเมน เต กาปุริส;
สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
สีเส ตุยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –
โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ ธมฺเมนาติ อนุรูปการเณนฯ เตติ ตว, ตสฺมิํ ปจฺเจกพุทฺเธ อปรชฺฌนฺเตน ตยา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส อนุจฺฉวิกเมเวตํ ผลํ ตุยฺหํ อุปนีตํฯ ตสฺมา เกนจิ เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา อปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธนปิ อปฺปฏิพาหนียเมตนฺติ ทสฺเสติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโต นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สายนฺหสมเย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ คุณานุภาวํ กมฺมานญฺจ อวญฺฌตํ ปกาเสสิ, มหาชโน สํเวคชาโต หุตฺวา ปาปํ ปหาย ทานาทิปุญฺญนิรโต อโหสีติฯ
สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย เปตวตฺถุสฺมิํ
โสฬสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
จตุตฺถสฺส มหาวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา
เย เต เปเตสุ นิพฺพตฺตา, สตฺตา ทุกฺกฏการิโน;
เยหิ กมฺเมหิ เตสํ ตํ, ปาปกํ กฏุกปฺผลํฯ
ปจฺจกฺขโต วิภาเวนฺตี, ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนหิ จ;
ยา
ยํ กถาวตฺถุกุสลา, สุปริญฺญาตวตฺถุกา;
เปตวตฺถูติ นาเมน, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ
ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ, โปราณฏฺฐกถานยํ;
นิสฺสาย ยา สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ
ยา ตตฺถ ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
ปกาสนา ปรมตฺถ-ทีปนี นาม นามโตฯ
สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;
สา ปนฺนรสมตฺตาย, ปาฬิยา ภาณวารโตฯ
อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;
ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสนํฯ
โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา;
สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ, วิมุตฺติรสภาคิโนฯ
จิรํ
ตสฺมิํ สคารวา นิจฺจํ, โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโนฯ
สมฺมา
สทฺธมฺมนิรโต โลกํ, ธมฺเมเนว ปสาสตูติฯ
อิติ พทรติตฺถวิหารวาสินา มุนิวรยตินา
ภทนฺเตน อาจริยธมฺมปาเลน กตา เปตวตฺถุอตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เปตวตฺถุ-อฏฺฐกถา สมตฺตาฯ