ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
เถรคาถา-อฏฺฐกถา
(ปฐโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ นาถํ, เญยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํฯ
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํฯ
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ฐิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํฯ
วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสาฯ
ยา
เถเรหิ ภาสิตา คาถา, เถรีหิ จ นิรามิสาฯ
อุทานนาทวิธินา, คมฺภีรา นิปุณา สุภา;
สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา, อริยธมฺมปฺปกาสิกาฯ
เถรคาถาติ นาเมน, เถรีคาถาติ ตาทิโน;
ยา ขุทฺทกนิกายมฺหิ, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ
ตาสํ
กิญฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ
สหสํวณฺณนํ ยสฺมา, ธรเต สตฺถุ สาสนํ;
ปุพฺพาจริยสีหานํ, ติฏฺฐเตว วินิจฺฉโยฯ
ตสฺมา
นิกาเย อุปนิสฺสาย, โปราณฏฺฐกถานยํฯ
สุวิสุทฺธํ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํฯ
ยาสํ อตฺโถ ทุวิญฺเญยฺโย, อนุปุพฺพิกถํ วินา;
ตาสํ ตญฺจ วิภาเวนฺโต, ทีปยนฺโต วินิจฺฉยํฯ
ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;
สกฺกจฺจํ เถรคาถานํ, เถรีคาถานเมว จฯ
อิติ อากงฺขมานสฺส, สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติํ;
ตทตฺถํ วิภชนฺตสฺส, นิสามยถ สาธโวติฯ
กา ปเนตา เถรคาถา เถรีคาถา จ, กถญฺจ ปวตฺตาติ, กามญฺจายมตฺโถ คาถาสุ วุตฺโตเยว ปากฏกรณตฺถํ ปน ปุนปิ วุจฺจเต – ตตฺถ เถรคาถา ตาว สุภูติตฺเถราทีหิ ภาสิตาฯ ยา หิ เต อตฺตนา ยถาธิคตํ มคฺคผลสุขํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา กาจิ อุทานวเสน, กาจิ อตฺตโน สมาปตฺติวิหารปจฺจเวกฺขณวเสน, กาจิ ปุจฺฉาวเสน, กาจิ ปรินิพฺพานสมเย สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนวเสน อภาสิํสุ, ตา สพฺพา สงฺคีติกาเล เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘เถรคาถา’’อิจฺเจว ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคีตาฯ เถรีคาถา ปน เถริโย อุทฺทิสฺส เทสิตาฯ
ตา ปน วินยปิฏกํ, สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนาฯ ทีฆนิกาโย, มชฺฌิมนิกาโย, สํยุตฺตนิกาโย, องฺคุตฺตรนิกาโย, ขุทฺทกนิกาโยติ
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติสหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติฯ
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ คตาฯ
ตตฺถ
ตตฺถ เอกนิปาเต ทฺวาทส วคฺคาฯ เอเกกสฺมิํ วคฺเค ทส ทส กตฺวา วีสุตฺตรสตํ เถรา, ตตฺติกา เอว คาถาฯ วุตฺตญฺหิ –
‘‘วีสุตฺตรสตํ เถรา, กตกิจฺจา อนาสวา;
เอกกมฺหิ นิปาตมฺหิ, สุสงฺคีตา มเหสิภี’’ติฯ
ทุกนิปาเต เอกูนปญฺญาส เถรา, อฏฺฐนวุติ คาถา; ติกนิปาเต โสฬส เถรา, อฏฺฐจตฺตาลีส คาถา; จตุกฺกนิปาเต เตรส เถรา, ทฺเวปญฺญาส คาถา; ปญฺจกนิปาเต ทฺวาทส เถรา, สฏฺฐิ คาถา; ฉกฺกนิปาเต จุทฺทส เถรา, จตุราสีติ คาถา; สตฺตกนิปาเต ปญฺจ เถรา, ปญฺจติํส คาถา; อฏฺฐกนิปาเต ตโย เถรา, จตุวีสติ คาถา; นวกนิปาเต เอโก เถโร, นว คาถา; ทสนิปาเต สตฺต เถรา, สตฺตติ คาถา; เอกาทสนิปาเต เอโก เถโร, เอกาทส คาถา; ทฺวาทสนิปาเต ทฺเว เถรา, จตุวีสติ คาถา; เตรสนิปาเต เอโก เถโร, เตรส คาถา; จุทฺทสนิปาเต ทฺเว เถรา, อฏฺฐวีสติ คาถา; ปนฺนรสนิปาโต นตฺถิ, โสฬสนิปาเต ทฺเว เถรา, ทฺวตฺติํส คาถา; วีสตินิปาเต ทส เถรา, ปญฺจจตฺตาลีสาธิกานิ ทฺเว คาถาสตานิ; ติํสนิปาเต ตโย เถรา, สตํ ปญฺจ
‘‘สหสฺสํ โหนฺติ ตา คาถา, ตีณิ สฏฺฐิ สตานิ จ;
เถรา จ ทฺเว สตา สฏฺฐิ, จตฺตาโร จ ปกาสิตา’’ติฯ
เถรีคาถา ปน เอกนิปาโต เอกุตฺตรวเสน ยาว นวนิปาตาติ นวนิปาโต เอกาทสนิปาโต, ทฺวาทสนิปาโต, โสฬสนิปาโต, วีสตินิปาโต, ติํสนิปาโต, จตฺตาลีสนิปาโต, มหานิปาโตติ
นิทานคาถาวณฺณนา
เอวํ
‘‘สีหานํว นทนฺตานํ, ทาฐีนํ คิริคพฺภเร;
สุณาถ ภาวิตตฺตานํ, คาถา อตฺถูปนายิกา’’ติฯ
อยํ ปฐมมหาสงฺคีติกาเล อายสฺมตา อานนฺเทน เตสํ เถรานํ โถมนตฺถํ ภาสิตา คาถา อาทิฯ ตตฺถ สีหานนฺติ สีหสทฺโท ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๓๓) มิคราเช อาคโตฯ ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๓๔) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ สีหานํวาติ สีหานํ อิวฯ สนฺธิวเสน สรโลโป ‘‘เอวํส เต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒) วิยฯ ตตฺถ อิวาติ นิปาตปทํฯ สุณาถาติ อาขฺยาตปทํฯ อิตรานิ นามปทานิฯ สีหานํวาติ จ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ กามญฺเจตฺถ สมฺพนฺธี สรูปโต น วุตฺโต, อตฺถโต สีหานํวาติ นิทสฺสนวจนํฯ นทนฺตานนฺติ ตสฺส นิทสฺสิตพฺเพน สมฺพนฺธทสฺสนํฯ ทาฐีนนฺติ ตพฺพิเสสนํฯ คิริคพฺภเรติ ตสฺส ปวตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ สุณาถาติ สวเน นิโยชนํฯ ภาวิตตฺตานนฺติ โสตพฺพสฺส ปภวทสฺสนํฯ คาถาติ โสตพฺพวตฺถุทสฺสนํฯ อตฺถุปนายิกาติ ตพฺพิเสสนํฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘สีหานํ นทนฺตานํ ทาฐีน’’นฺติ ปุลฺลิงฺควเสน อาคตํ, ลิงฺคํ ปน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สีหีน’’นฺติอาทินา อิตฺถิลิงฺควเสนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอกเสสวเสน วา สีหา จ สีหิโย จ สีหา, เตสํ สีหานนฺติอาทินา
ตตฺถ สหนโต หนนโต จ สีโหฯ ยถา หิ สีหสฺส มิครญฺโญ พลวิเสสโยคโต สรภมิคมตฺตวรวารณาทิโตปิ ปริสฺสโย นาม นตฺถิ, วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ โส สหติเยว, โคจราย ปกฺกมนฺโตปิ เตชุสฺสทตาย มตฺตคนฺธหตฺถิวนมหิํสาทิเก สมาคนฺตฺวา อภีรู อฉมฺภี อภิภวติ, อภิภวนฺโต จ เต อญฺญทตฺถุ หนฺตฺวา ตตฺถ มุทุมํสานิ ภกฺขยิตฺวา สุเขเนว วิหรติ, เอวเมเตปิ มหาเถรา อริยพลวิเสสโยเคน สพฺเพสมฺปิ ปริสฺสยานํ สหนโต, ราคาทิสํกิเลสพลสฺส อภิภวิตฺวา หนนโต ปชหนโต เตชุสฺสทภาเวน กุโตจิปิ อภีรู อฉมฺภี ฌานาทิสุเขน วิหรนฺตีติ สหนโต หนนโต จ สีหา วิยาติ สีหาฯ สทฺทตฺถโต ปน ยถา กนฺตนตฺเถน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หิํสนฏฺเฐน สีโห เวทิตพฺโพฯ ตถา สหนฏฺเฐนฯ ปิโสทราทิปกฺเขเปน นิรุตฺตินเยน ปน
อถ วา ยถา มิคราชา เกสรสีโห อตฺตโน เตชุสฺสทตาย เอกจารี วิหรติ, น กญฺจิ สหายํ ปจฺจาสีสติ, เอวเมเตปิ เตชุสฺสทตาย วิเวกาภิรติยา จ เอกจาริโนติ เอกจริยฏฺเฐนปิ สีหา วิยาติ สีหา, เตนาห – ภควา ‘‘สีหํเวกจรํ นาค’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๓๐; สุ. นิ. ๑๖๘)ฯ
อถ
‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติ, กตเมว ทฺเว? ภิกฺขุ จ ขีณาสโว สีโห จ มิคราชา’’ติ (อ. นิ. ๒.๖๐)ฯ
ชโวปิ สีหสฺส อญฺเญหิ อสาธารโณ, ตถา ปรกฺกโมฯ ตถา หิ โส อุสภสตมฺปิ ลงฺฆิตฺวา วนมหิํสาทีสุ นิปตติ, โปตโกปิ สมาโน ปภินฺนมทานมฺปิ มตฺตวรวารณานํ ปฏิมานํ ภินฺทิตฺวา สีหานํวาติ สีหสทิสานํ วิยฯ สีหสฺส เจตฺถ หีนูปมตา ทฏฺฐพฺพา, อจฺจนฺตวิสิฏฺฐสฺส สหนาทิอตฺถสฺส เถเรสฺเวว ลพฺภนโตฯ
นทนฺตานนฺติ คชฺชนฺตานํฯ โคจรปรกฺกมตุฏฺฐิเวลาทีสุ หิ ยถา สีหา อตฺตโน อาสยโต นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา สีหนาทํ อภีตนาทํ นทนฺติ, เอวํ เอเตปิ วิสยชฺฌตฺตปจฺจเวกฺขณอุทานาทิกาเลสุ อิมํ อภีตนาทํ นทิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สีหานํว นทนฺตาน’’นฺติฯ ทาฐีนนฺติ ทาฐาวนฺตานํฯ ปสฏฺฐทาฐีนํ, อติสยทาฐานนฺติ วา อตฺโถฯ ยถา หิ สีหา อติวิย ทฬฺหานํ ติกฺขานญฺจ จตุนฺนํ ทาฐานํ พเลน ปฏิปกฺขํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน มโนรถํ มตฺถกํ ปูเรนฺติ, เอวเมเตปิ จตุนฺนํ อริยมคฺคทาฐานํ พเลน อนาทิมติ สํสาเร อนภิภูตปุพฺพปฏิปกฺขํ
คิริคพฺภเรติ ปพฺพตคุหายํ, สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ‘‘คิริควฺหเร’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ ปพฺพเตสุ วนคหเน วนสณฺเฑติ อตฺโถฯ อิทํ ปน เนสํ วิโรจนฏฺฐานทสฺสนญฺเจว สีหนาทสฺส โยคฺยภูมิทสฺสนญฺจฯ นทนฺตานํ คิริคพฺภเรติ โยชนาฯ ยถา หิ สีหา เยภุยฺเยน คิริคพฺภเร อญฺเญหิ ทุราสทตาย ชนวิวิตฺเต วสนฺตา อตฺตโน ทสฺสเนน อุปฺปชฺชนกสฺส ขุทฺทกมิคสนฺตาสสฺส ปริหรณตฺถํ โคจรคมเน สีหนาทํ นทนฺติ, เอวเมเตปิ อญฺเญหิ ทุราสทคิริคพฺภรสทิเสว สุญฺญาคาเรวสนฺตา คุเณหิ ขุทฺทกานํ ปุถุชฺชนานํ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตฺตาสปริวชฺชนตฺถํ วกฺขมานคาถาสงฺขาตํ อภีตนาทํ นทิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สีหานํว นทนฺตานํ, ทาฐีนํ คิริคพฺภเร’’ติฯ
สุณาถาติ
ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตจิตฺตานํฯ จิตฺตญฺหิ ‘‘อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม (ธ. ป. ๑๕๙) โย เว ฐิตตฺโต ตสรํว อุชฺชู’’ติ (สุ. นิ. ๒๑๗) จ ‘‘อตฺตสมฺมาปณิธี’’ติ ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตสภาวานํ, สภาวภูตสีลาทิภาวิตานนฺติ อตฺโถฯ คียตีติ คาถา, อนุฏฺฐุภาทิวเสน อิสีหิ ปวตฺติตํ จตุปฺปทํ ฉปฺปทํ วา วจนํฯ อญฺเญสมฺปิ ตํสทิสตาย ตถา วุจฺจนฺติฯ อตฺตตฺถาทิเภเท อตฺเถ อุปเนนฺติ เตสุ วา อุปนิยฺยนฺตีติ อตฺถูปนายิกาฯ
อถ วา ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตตฺตาภาวานํ, อตฺตภาโว หิ อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจติ, โส จ เตหิ อปฺปมาทภาวนาย อนวชฺชภาวนาย ภาวิโต สมฺมเทว คุณคนฺธํ คาหาปิโตฯ เตน เตสํ กายภาวนา สีลภาวนา จิตฺตภาวนา ปญฺญาภาวนาติ จตุนฺนมฺปิ ภาวนานํ ปริปุณฺณภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาวนา’’ติ จ สมฺโพธิปฏิปทา อิธาธิปฺเปตาฯ ยายํ สจฺจสมฺโพธิ อตฺถิ, สา ทุวิธา อภิสมยโต ตทตฺถโต จฯ สมฺโพธิ ปน ติวิธา สมฺมาสมฺโพธิ ปจฺเจกสมฺโพธิ สาวกสมฺโพธีติฯ ตตฺถ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนโต โพธนโต จ สมฺมาสมฺโพธิฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ มคฺคญาณํ มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห –
‘‘พุทฺโธติ
โพธเนยฺยโพธนตฺโถ
ยทา หิ มหาโพธิสตฺโต ปริปูริตโพธิสมฺภาโร จริมภเว กตปุพฺพกิจฺโจ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห – ‘‘น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว น เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน อสมฺปตฺตาย เอว สญฺฌาเวลาย มารพลํ วิธมิตฺวา ปุริมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อเนกาการโวกาเร ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺเธ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุวิโสธเนน จุตูปปาตญาณอนาคตํสญาณานิ อธิคนฺตฺวา ปจฺฉิมยาเม ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ, อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗) ชรามรณโต ปฏฺฐาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ ฉินฺทิตุํ นิสทสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ ญาณผรสุํ เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา
ปจฺเจกโพธิสตฺตาปิ
สาวกา ปน สตฺถุ สพฺรหฺมจาริโน วา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานกถํ สุตฺวา ตสฺมิํเยว ขเณ กาลนฺตเร วา ตชฺชํ ปฏิปตฺติํ อนุติฏฺฐนฺตา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา, ยทิ วา ปฏิปทาย วฑฺฒนฺติยา, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา
ตทตฺถโต ปน ยถา มหาโพธิสตฺตานํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ โพธิสมฺภารสมฺภรณํ อิจฺฉิตพฺพํ มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺฐ
‘‘มนุสฺสตฺตํ
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺฐธมฺมสโมหานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. ๒.๕๙) –
เอวํ วุตฺเต อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา กตปณิธานานํ มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินีหารโต ปภุติ สวิเสสํ ทานาทีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ เทนฺตานํ ตทนุรูปสีลาทิเก สพฺพปารมิธมฺเม อาจินนฺตานมฺปิ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉทํ อสมฺปตฺวา อนฺตรา เอว
‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, วิคตาสวทสฺสนํ;
อธิกาโร ฉนฺทตา เอเต, อภินีหารการณา’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา) –
อิเม ปญฺจ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา กตาภินีหารานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ ‘‘อธิกาโร ฉนฺทตา’’ติ ทฺวงฺคสมนฺนาคตาย ปตฺถนาย วเสน กตปณิธานานํ สาวกโพธิสตฺตานญฺจ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตกาลปริจฺเฉทํ อสมฺปตฺวา อนฺตรา เอว ปจฺเจกสมฺโพธิยา ยถาวุตฺตสาวกสมฺโพธิยา จ อธิคโม นตฺถิฯ กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโตฯ อิเมสมฺปิ หิ ยถา มหาโพธิสตฺตานํ ทานาทิปารมีหิ ปริพฺรูหิตา ปญฺญาปารมี อนุกฺกเมน คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี พุทฺธญาณํ ปริปูเรติ, เอวํ ทานาทีหิ ปริพฺรูหิตา อนุปุพฺเพน ยถารหํ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ปจฺเจกโพธิญาณํ สาวกโพธิญาณญฺจ ปริปูเรติฯ ทานปริจเยน เหเต ตตฺถ ตตฺถ ภเว อโลภชฺฌาสยตาย สพฺพตฺถ อสงฺคมานสา อนเปกฺขจิตฺตา หุตฺวา, สีลปริจเยน สุสํวุตกายวาจตาย สุปริสุทฺธกายวจีกมฺมนฺตา ปริสุทฺธาชีวา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา โภชเน มตฺตญฺญุโน หุตฺวา ชาคริยานุโยเคน จิตฺตํ สมาทหนฺติ, สฺวายํ เตสํ ชาคริยานุโยโค คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ
เอวํ ปน ปฏิปชฺชนฺตานํ อธิการสมฺปตฺติยา อปฺปกสิเรเนว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจาภิญฺญา ฉฬภิญฺญา อธิฏฺฐานภูตา ปุพฺพภาควิปสฺสนา จ หตฺถคตาเยว โหนฺติฯ วีริยาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอวฯ ยญฺหิ ปจฺเจกโพธิยา สาวกโพธิยา วา อตฺถาย ทานาทิปุญฺญสมฺภรเณ อพฺภุสฺสหนํ, อิทํ วีริยํฯ ยํ ตทนุปโรธสฺส สหนํ, อยํ ขนฺติฯ ยํ ทานสีลาทิสมาทานาวิสํวาทนํ, อิทํ สจฺจํฯ สพฺพตฺถเมว อจลสมาธานาธิฏฺฐานํ, อิทํ อธิฏฺฐานํ
‘‘ปญฺจิเม, อานนฺท, อานิสํสา ปุพฺพโยคาวจเรฯ กตเม ปญฺจ? อิธานนฺท, ปุพฺพโยคาวจโร ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อญฺญํ อาราเธติ, โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อญฺญํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติ, อถ เทวปุตฺโต สมาโน อญฺญํ อาราเธติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, อถ ปจฺฉิเม กาเล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. ๑.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา)ฯ
อิติ ปุพฺพภาคปฏิปทาภูตาย ปารมิตาปริภาวิตาย สมถวิปสฺสนาภาวนาย นิโรธคามินิปฏิปทาภูตาย อภิสมยสงฺขาตาย มคฺคภาวนาย จ ภาวิตตฺตภาวา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกา ภาวิตตฺตา นามฯ เตสุ อิธ พุทฺธสาวกา อธิปฺเปตาฯ
เอตฺถ จ ‘‘สีหานํวา’’ติ อิมินา เถรานํ สีหสมานวุตฺติตาทสฺสเนน อตฺตโน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตํ, เต จ อภิภุยฺย ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ ‘‘สีหานํว นทนฺตานํ…เป.… คาถา’’ติ อิมินา เถรคาถานํ สีหนาทสทิสตาทสฺสเนน ตาสํ ปรวาเทหิ อนภิภวนียตํ, เต จ อภิภวิตฺวา ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาวิตตฺตาน’’นฺติ อิมินา ตทุภยสฺส การณํ วิภาเวติฯ ภาวิตตฺตภาเวน เถรา อิธ สีหสทิสา วุตฺตา, เตสญฺจ คาถา สีหนาทสทิสิโยฯ ‘‘อตฺถูปนายิกา’’ติ อิมินา อภิภวเน ปโยชนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เถรานํ ปฏิปกฺโข นาม สํกิเลสธมฺโม, ตทภิภโว ตทงฺคิวิกฺขมฺภนปฺปหาเนหิ สทฺธิํ สมุจฺเฉทปฺปหานํฯ ตสฺมิํ สติ ปฏิปสฺสทฺธีปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานญฺจ สิทฺธเมว โหติ, ยโต เต ภาวิตตฺตาติ
เตสุ ตทงฺคปฺปหาเนน เนสํ สีลสมฺปทา ทสฺสิตา, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน สมาธิสมฺปทา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปญฺญาสมฺปทา, อิตเรน ตาสํ ผลํ ทสฺสิตํฯ สีเลน จ เตสํ ปฏิปตฺติยา อาทิกลฺยาณตา
‘‘เสโล ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ; (มหาว. ๒๔๔);
เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ (ธ. ป. ๘๑) –
หิ วุตฺตํฯ
ตถา สีลสมฺปทาย เตวิชฺชภาโว ทสฺสิโตฯ สีลสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณนฺติฯ สมาธิสมฺปทาย ฉฬภิญฺญาภาโวฯ สมาธิสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย ฉฬภิญฺญา ปาปุณนฺติฯ ปญฺญาสมฺปทาย ปภินฺนปฏิสมฺภิทาภาโวฯ ปญฺญาสมฺปทญฺหิ นิสฺสาย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติฯ อิมินา เตสํ เถรานํ เกจิ เตวิชฺชา, เกจิ ฉฬภิญฺญา, เกจิ ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ
ตถา สีลสมฺปทาย เตสํ กามสุขานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส ปริวชฺชนํ ทสฺเสติฯ สมาธิสมฺปทาย อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส, ปญฺญาสมฺปทาย มชฺฌิมาย ปฏิปทาย เสวนํ ทสฺเสติฯ ตถา สีลสมฺปทาย เตสํ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานํ ทสฺเสติฯ สมาธิสมฺปทาย ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ
‘‘ภาวิตตฺตาน’’นฺติ วา เอตฺถ สีลภาวนา, จิตฺตภาวนา ปญฺญาภาวนาติ ติสฺโส ภาวนา เวทิตพฺพา กายภาวนาย ตทนฺโตคธตฺตาฯ สีลภาวนา จ ปฏิปตฺติยา อาทีติ สพฺพํ ปุริมสทิสํ
ทุติยคาถายํ ปน อยํ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน อตฺถวิภาวนาฯ ตตฺถ เยสํ เถรานํ คาถา สาเวตุกาโม, เต สาธารณวเสน นามโต โคตฺตโต คุณโต จ กิตฺเตตุํ ‘‘ยถานามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสาธารณโต ปน ตตฺถ ตตฺถ คาถาสฺเวว อาวิภวิสฺสติฯ ตตฺถ ยถานามาติ ยํยํนามา, สุภูติ มหาโกฏฺฐิโกติอาทินา นเยน นามเธยฺเยน ปญฺญาตาติ อตฺโถฯ ยถาโคตฺตาติ ยํยํโคตฺตา, โคตโม กสฺสโปติอาทินา นเยน กุลปเทเสน ยาย ยาย ชาติยา ปญฺญาตาติ อตฺโถฯ ยถาธมฺมวิหาริโนติ ยาทิสธมฺมวิหาริโน, ปริยตฺติปรมตายํ อฏฺฐตฺวา ยถานุรูปํ สมาปตฺติวิหาริโน หุตฺวา วิหริํสูติ อตฺโถฯ อถ วา ยถาธมฺมวิหาริโนติ ยถาธมฺมา วิหาริโน จ, ยาทิสสีลาทิธมฺมา ทิพฺพวิหาราทีสุ อภิณฺหโส ยถาธิมุตฺตาติ ยาทิสอธิมุตฺติกา สทฺธาธิมุตฺติปญฺญาธิมุตฺตีสุ ยํยํอธิมุตฺติกา สุญฺญตมุขาทีสุ วา ยถา ยถา นิพฺพานํ อธิมุตฺตาติ ยถาธิมุตฺตาฯ ‘‘นิพฺพานํ
‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร’’ติอาทิฯ (ธ. ป. ๙๗)ฯ
‘‘ยถาวิมุตฺตา’’ติ วา ปาโฐ, ปญฺญาวิมุตฺติอุภโตภาควิมุตฺตีสุ ยํยํวิมุตฺติกาติ อตฺโถฯ สปฺปญฺญาติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย ปาริหาริกปญฺญาย ภาวนาปญฺญาย จาติ ติวิธายปิ ปญฺญาย ปญฺญวนฺโตฯ วิหริํสูติ ตาย เอว สปฺปญฺญตาย ยถาลทฺเธน ผาสุวิหาเรเนว วสิํสุฯ อตนฺทิตาติ อนลสา, อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ ยถาพลํ ปรหิตปฏิปตฺติยญฺจ อุฏฺฐานวนฺโตติ อตฺโถฯ
เอตฺถ จ ปน นามโคตฺตคฺคหเณน เตสํ เถรานํ ปกาสปญฺญาตภาวํ ทสฺเสติฯ ธมฺมวิหารคฺคหเณน สีลสมฺปทํ สมาธิสมฺปทญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺญา’’ติ อิมินา ปญฺญาสมฺปทํ
อถ วา ‘‘ยถานามา’’ติ อิทํ เตสํ เถรานํ ครูหิ คหิตนามเธยฺยทสฺสนํ สมญฺญามตฺตกิตฺตนโตฯ ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ อิทํ กุลปุตฺตภาวทสฺสนํ กุลาปเทส กิตฺตนโตฯ เตน เนสํ สทฺธาปพฺพชิตภาวํ ทสฺเสติ
อปโร นโย – ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ เอตฺถ โคตฺตกิตฺตเนน เตสํ เถรานํ โยนิโสมนสิการสมฺปทํ ทสฺเสติ ยถาวุตฺตโคตฺตสมฺปนฺนสฺส โยนิโสมนสิการสมฺภวโตฯ ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมวิหารคฺคหเณน สทฺธมฺมสวนสมฺปทํ ทสฺเสติ สทฺธมฺมสวเนน วินา ตทภาวโตฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา’’ติ อิมินา มตฺถกปฺปตฺตํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ทสฺเสติฯ ‘‘สปฺปญฺญา’’ติ อิมินา สพฺพตฺถ สมฺปชานการิตํฯ ‘‘อตนฺทิตา’’ติ อิมินา วุตฺตนเยน อตฺตหิตสมฺปตฺติํ ปริปูเรตฺวา ฐิตานํ ปเรสํ หิตสุขาวหาย ปฏิปตฺติยํ อกิลาสุภาวํ ทสฺเสติฯ ตถา ‘‘ยถาโคตฺตา’’ติ อิมินา เนสํ สรณคมนสมฺปทา ทสฺสิตา สทฺธานุสารีโคตฺตกิตฺตนโตฯ ‘‘ยถาธมฺมวิหาริโน’’ติ อิมินา สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโตฯ ‘‘ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺญา’’ติ อิมินา ปญฺญกฺขนฺธาทโยฯ สรณคมนญฺจ สาวกคุณานํ อาทิ, สมาธิ มชฺเฌ, ปญฺญา ปริโยสานนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานทสฺสเนน สพฺเพปิ
อีทิสี ‘‘ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ วิปสฺสิตฺวาติ สมฺปสฺสิตฺวาฯ นามรูปววตฺถาปนปจฺจยปริคฺคเหหิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน ปญฺจมํ วิสุทฺธิํ อธิคนฺตฺวา ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา มตฺถกํ ปาปนวเสน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ผุสิตฺวาติ ปตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ สยํ อจวนธมฺมตฺตา อธิคตานํ อจฺจุติเหตุภาวโต จ นตฺถิ เอตฺถ จุตีติ ‘‘อจฺจุตํ’’ฯ สงฺขตธมฺเมหิ อสมฺมิสฺสภาวตาย ตทตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพตาย จ ‘‘ปท’’นฺติ จ วุจฺจติฯ กตนฺตนฺติ กตสฺส อนฺตํฯ โย หิ เตหิ อธิคโต อริยมคฺโค, โส อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปาทิตตฺตา กโต นามฯ ตสฺส ปน ปริโยสานภูตํ ผลํ กตนฺโตติ อธิปฺเปตํฯ ตํ กตนฺตํ อคฺคผลํฯ อถ วา ปจฺจเยหิ กตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา กตา นาม สงฺขตธมฺมา, ตนฺนิสฺสรณภาวโต กตนฺโต นิพฺพานํฯ ตํ กตนฺตํฯ ปจฺจเวกฺขนฺตาติ ‘‘อธิคตํ วต มยา อริยมคฺคาธิคเมน อิทํ อริยผลํ, อธิคตา อสงฺขตา ธาตู’’ติ อริยผลนิพฺพานานิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนน ปฏิปตฺติํ อเวกฺขมานาฯ อถ วา สจฺจสมฺปฏิเวธวเสน ยํ อริเยน กรณียํ ปริญฺญาทิโสฬสวิธํ กิจฺจํ อคฺคผเล ฐิเตน นิปฺผาทิตตฺตา ปริโยสาปิตตฺตา กตํ นาม, เอวํ กตํ ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตาฯ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ทสฺสิตํฯ ปุริมนเยน ปน อิตรปจฺจเวกฺขณานีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติฯ
อิมมตฺถนฺติ เอตฺถ อิมนฺติ สกโล เถรเถรีคาถานํ อตฺโถ อตฺตโน อิตเรสญฺจ ตตฺถ สนฺนิปติตานํ ธมฺมสงฺคาหกมหาเถรานํ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานตาย อาสนฺโน ปจฺจกฺโขติ จ กตฺวา วุตฺตํฯ อตฺถนฺติ ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติอาทีหิ อภาสิสุนฺติ คาถาพนฺธวเสน กเถสุํ, ตํทีปนิโย อิทานิ มยา วุจฺจมานา เตสํ ภาวิตตฺตานํ คาถา อตฺตูปนายิกา สุณาถาติ โยชนาฯ เต จ มหาเถรา เอวํ กเถนฺตา
นิทานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ