๑๘. จตฺตาลีสนิปาโต
๑. มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
จตฺตาลีสนิปาเต น คเณน ปุรกฺขโตติอาทิกา อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห นาม อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก อโหสิฯ โส พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก อุปาสโก หุตฺวา วิหรนฺโต เอกสฺมิํ อุโปสถทิวเส ปาโตว สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ
ตสฺมิญฺจ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ, ยทิทํ นิสโภ’’ติ เอตทคฺเค ฐเปสิฯ อุปาสโก ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺฐาย คเต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ ‘‘มหา โข, อุปาสก
ตสฺมิํ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถิํ ปฏิปชฺชิฯ อุปาสโก ทิสฺวา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ อทาสิฯ ‘‘ภนฺเต, อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’’ติฯ ‘‘น วฏฺฏิสฺสติ, อุปาสกา’’ติฯ โส เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิฯ ตโต เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอวมาห – ‘‘มหานิสภตฺเถโร, ภนฺเต, ‘สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’ติ วุตฺเตปิ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข เอตสฺส ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ’’ติฯ พุทฺธานญฺจ วณฺณมจฺเฉรํ
อุปาสโก ปกติยาปิ ชลมานปทีโป เตเลน อาสิตฺโต วิย สุฏฺฐุตรํ ปสนฺโน หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กิํ มยฺหํ อญฺญาย สมฺปตฺติยา, อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ธุตวาทานํ อคฺคภาวตฺถาย ปตฺถนํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ปุนปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ติจีวรานิ ทตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, สตฺต ทิวเส ทานํ เทนฺตสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ, เมตฺตํ วจีกมฺมํ, เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ, อิมินาหํ น อญฺญํ เทวสมฺปตฺติํ วา สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺติํ วา ปตฺเถมิ, อิทํ ปน เม กมฺมํ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก มหานิสภตฺเถเรน ปตฺตฏฺฐานนฺตรํ ปาปุณนตฺถาย เตรสธุตงฺคธรานํ อคฺคภาวสฺส อธิกาโร โหตู’’ติฯ สตฺถา ‘‘มหนฺตํ ฐานํ อิมินา ปตฺถิตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ โอโลเกนฺโต สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา อาห – ‘‘มนาปํ เต ฐานํ ปตฺถิตํ, อนาคเต สตสหสฺสกปฺปาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ
ตโต ปฏฺฐาย เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺเธ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เทวโลกา จวิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ ปริชิณฺณพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล วิปสฺสี ภควา สตฺตเม สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถสิ, มหนฺตํ โกลาหลํ โหติฯ สกลชมฺพุทีเป เทวตา ‘‘สตฺถา ธมฺมํ กเถสฺสตี’’ติ อาโรเจสุํฯ พฺราหฺมโณ ตํ สาสนํ อสฺโสสิ
ตสฺมิํ สมเย สตฺถา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน จิตฺตพีชนิํ อาทาย อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย, สิเนรุํ มนฺถํ กตฺวา สาครํ นิมฺมเถนฺโต วิย, ธมฺมกถํ กเถสิฯ พฺราหฺมณสฺส ปริสปริยนฺเต นิสินฺนสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปฐมยามสฺมิํเยว สกลสรีรํ ปูรยมานา ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิฯ โส ปารุตวตฺถํ สงฺฆริตฺวา ‘‘ทสพลสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺส อาทีนวสหสฺสํ ทสฺสยมานํ มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิฯ โส ‘‘พฺราหฺมณิยา มยฺหญฺจ เอกเมว วตฺถํ, อญฺญํ กิญฺจิ ปารุปนํ นตฺถิ, อปารุปิตฺวา จ นาม พหิ วิจริตุํ น สกฺกา’’ติ สพฺพถาปิ อทาตุกาโม อโหสิ, อถสฺส นิกฺขนฺเต ปฐมยาเม มชฺฌิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตเถว จินฺเตตฺวา ตเถว อทาตุกาโม อโหสิฯ อถสฺส มชฺฌิมยาเม นิกฺขนฺเต ปจฺฉิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตทา โส ‘‘ยํ วา โหตุ ตํ วา ปจฺฉาปิ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺถํ สงฺฆริตฺวา
ตสฺมิญฺจ สมเย พนฺธุมราชา ธมฺมาสนสฺส ปจฺฉโต อนฺโตสาณิยํ นิสินฺโน ธมฺมํ สุณาติฯ รญฺโญ จ นาม ‘‘ชิตํ เม’’ติ สทฺโท อมนาโป โหติ
อถ นํ ราชา เอกทิวสํ สีตสมเย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา สตสหสฺสคฺฆนกํ อตฺตนา ปารุตรตฺตกมฺพลํ ทตฺวา อาห – ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อิมํ ปารุปิตฺวา ธมฺมํ สุณาหี’’ติฯ โส ‘‘กิํ เม อิมินา กมฺพเลน อิมสฺมิํ ปูติกาเย อุปนีเตนา’’ติ จินฺเตตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ตถาคตสฺส มญฺจสฺส อุปริ วิตานํ กตฺวา อคมาสิฯ อเถกทิวสํ ราชา ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย กมฺพเล ปฏิหญฺญนฺติ, กมฺพโล อติวิย วิโรจติฯ ราชา อุลฺโลเกนฺโต สญฺชานิตฺวา อาห – ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, เอส กมฺพโล, อมฺเหหิ เอกสาฏกพฺราหฺมณสฺส ทินฺโน’’ติฯ ‘‘ตุมฺเหหิ, มหาราช, พฺราหฺมโณ ปูชิโต, พฺราหฺมเณน มยํ ปูชิตา’’ติฯ ราชา ‘‘พฺราหฺมโณ ยุตฺตํ อญฺญาสิ, น มย’’นฺติ ปสีทิตฺวา ยํ มนุสฺสานํ อุปการภูตํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฐฏฺฐกํ กตฺวา สพฺพฏฺฐกํ นาม ทานํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โสปิ ‘‘อฏฺฐฏฺฐกํ นาล จตุสฏฺฐิ โหตี’’ติ
ปุน ตโต จุโต อิมสฺมิํ กปฺเป โกณาคมนสฺส จ ภควโต กสฺสปทสพลสฺส จาติ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อนฺตเร พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโตฯ โส วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ อรญฺเญ ชงฺฆวิหารํ จรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นทีตีเร จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สงฺฆริตฺวา ฐเปตุํ อารทฺโธฯ โส ทิสฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, สงฺฆริตฺวา ฐเปถา’’ติ อาหฯ ‘‘อนุวาโต นปฺปโหตี’’ติฯ ‘‘อิมินา, ภนฺเต, กโรถา’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เม เกนจิ ปริหานิ มา โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ
ฆเรปิสฺส ภคินิยา สทฺธิํ ภริยาย กลหํ กโรนฺติยา ปจฺเจกพุทฺโธ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถสฺส ภคินี ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา ตสฺส ภริยํ สนฺธาย ‘‘เอวรูปํ พาลํ โยชนสเตน ปริวชฺเชยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ สา เคหงฺคเณ ฐิตา สุตฺวา ‘‘อิมาย ทินฺนภตฺตํ มา เอส ภุญฺชตู’’ติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลสฺส ปูเรตฺวา อทาสิฯ อิตรา ทิสฺวา ‘‘พาเล, ตฺวํ มํ ตาว อกฺโกส วา ปหร วา, เอวรูปสฺส ปน ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปูริตปารมิสฺส ปตฺตโต ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลํ ทาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ อาหฯ อถสฺส ภริยาย ปฏิสงฺขานํ อุปฺปชฺชิฯ สา ‘‘ติฏฺฐถ, ภนฺเต’’ติ กลลํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา คนฺธจุณฺเณน
เตปิ ชายมฺปติกา ยาวตายุกํ กุสลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จวิตฺวา อุปาสโก กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิตราปิ ตาทิสสฺเสว เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺตสฺส ตเมว เสฏฺฐิธีตรํ อานยิํสุฯ ตสฺสา ปุพฺเพ อนิฏฺฐวิปากสฺส ปาปกมฺมสฺส อานุภาเวน
เตน จ สมเยน กสฺสปทสพโล ปรินิพฺพายิฯ ตสฺส ฆนโกฏฺฏิมาหิ สตสหสฺสคฺฆนิกาหิ
อถ ตสฺมิํเยว ขเณ ยสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปฐมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ อารพฺภ สติ อุทปาทิฯ นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํ โหติฯ โส อุปฏฺฐาเก อาห – ‘‘ตทา อิธ อานีตา เสฏฺฐิธีตา อตฺถิ, กหํ สา’’ติ? ‘‘กุลเคเห สามี’’ติฯ ‘‘อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติฯ เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ฐิตา ‘‘กิํ, ตาตา, อาคตตฺถา’’ติ ตาย ปุฏฺฐา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิํสุฯ ‘‘ตาตา, มยา อาภรณภณฺเฑน เจติยํ ปูชิตํ, อาภรณํ เม นตฺถี’’ติ
โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิโต โยชนมตฺเต ฐาเน อญฺญตรสฺมิํ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, เสฏฺฐิกญฺญาปิ เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺฐธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํฯ โส มาตรํ อาห – ‘‘สาฏกํ เม, อมฺม, เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ
อมจฺจา รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘รญฺโญ เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสติ, โก ราชา โหตี’’ติ? ‘‘ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหี’’ติ อาหํสุฯ ปุโรหิโต อาห – ‘‘พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา’’ติฯ เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา ปญฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตญฺจ รถสฺมิํเยว ฐเปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํฯ รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิฯ ‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุฯ ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาหฯ รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺฐาสิ, ปุโรหิโต
อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา, ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติฯ ‘‘ราชา กห’’นฺติ? ‘‘เทวตฺตํ คโต, สามี’’ติฯ ‘‘กติ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติฯ ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ? ‘‘ธีตา อตฺถิ เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติฯ ‘‘กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติฯ เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา, อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุฯ อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อุปหริํสุฯ โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘นิวาสนวตฺถํ เทวา’’ติฯ ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ,
เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ เทวี รญฺโญ มหาสมฺปตฺติํ ทิสฺวา, ‘‘อโห ตปสฺสี’’ติ การุญฺญาการํ ทสฺเสติฯ ‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘อติมหตี เต, เทว, สมฺปตฺติฯ อตีเต พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวา กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส ปจฺจยํ กุสลํ น กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส ทสฺสาม, สีลวนฺโต นตฺถี’’ติ? ‘‘อสุญฺโญ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาหฯ ราชา ปุนทิวเส
เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ โส ‘‘อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ มา ปมชฺชี’’ติ เทวิํ โอวทิตฺวา คโตฯ ตสฺมิํ อนาคเตเยว ปจฺเจกพุทฺธานํ อายุสงฺขารา ขีณาฯ มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ติยามรตฺติํ ฌานกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน อาลมฺพนผลกํ อาลมฺพิตฺวา ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ เอเตนุปาเยน เสสาปีติ สพฺเพว ปรินิพฺพุตาฯ ปุนทิวเส เทวี ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสีทนฏฺฐานํ หริตูปลิตฺตํ กาเรตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา, ธูปํ ทตฺวา เตสํ อาคมนํ โอโลกยนฺตี นิสินฺนา อาคมนํ อปสฺสนฺตี ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ตาต, ชานาหิ, กิํ อยฺยานํ กิญฺจิ อผาสุก’’นฺติ? โส คนฺตฺวา มหาปทุมสฺส ปณฺณสาลาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ตตฺถ อปสฺสนฺโต จงฺกมนํ คนฺตฺวา อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กาโล, ภนฺเต’’ติ
ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต ปจฺจุคฺคมนํ อาคตํ เทวิํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, ภทฺเท, ปจฺเจกพุทฺเธสุ นปฺปมชฺชิ, นิโรคา อยฺยา’’ติ? ‘‘ปรินิพฺพุตา เทวา’’ติฯ ราชา จินฺเตติ ‘‘เอวรูปานมฺปิ ปณฺฑิตานํ มรณํ อุปฺปชฺชติ, อมฺหากํ กุโต โมกฺโข’’ติฯ โส นครํ อคนฺตฺวา, อุยฺยานเมว ปวิสิตฺวา เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา, สยํ สมณปพฺพชฺชํ
เตสุ ตตฺเถว วสนฺเตสุ อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปาวิสิฯ สตฺถริ ตตฺถ ปฏิวสนฺเต
มาณโว
เต ‘‘อมฺหากํ นาม เอตํ กมฺม’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ‘‘กตฺถ คมิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มทฺทรฏฺฐํ นาม อิตฺถากโร, มทฺทรฏฺฐํ คมิสฺสามา’’ติ มทฺทรฏฺเฐ สาคลนครํ อคมํสุฯ ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ นฺหานติตฺเถ ฐเปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทิํสุฯ อถ ภทฺทาย ธาตี ภทฺทํ นฺหาเปตฺวา, อลงฺกริตฺวา, สิริคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อุทกติตฺถํ คตา ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ ทิสฺวา ‘‘กิสฺสายํ อวินีตา อิธาคนฺตฺวา ฐิตา’’ติ ปิฏฺฐิปสฺเส ปหริตฺวา ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ ญตฺวา
พฺราหฺมโณ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มคธรฏฺเฐ มหาติตฺถคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ฆรโต’’ติฯ ‘‘กิํ การณา อาคตา’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติฯ ‘‘กลฺยาณํ, ตาตา, สมชาติโคตฺตวิภโว อมฺหากํ พฺราหฺมโณ, ทสฺสามิ ทาริก’’นฺติ ปณฺณาการํ คณฺหิฯ เต กปิลพฺราหฺมณสฺส สาสนํ ปหิณิํสุ ‘‘ลทฺธา ทาริกา
ตํ ทิวสํเยว ปิปฺปลิมาณโว เอกํ ปุปฺผทามํ คนฺถาเปสิ ภทฺทาปิฯ ตานิ สยนมชฺเฌ ฐเปสุํ ภุตฺตสายมาสา อุโภปิ ‘‘สยนํ อารุหิสฺสามา’’ติ มาณโว ทกฺขิณปสฺเสน สยนํ อารุหิฯ ภทฺทา วามปสฺเสน อภิรุหิตฺวา อาห – ‘‘ยสฺส ปสฺเส ปุปฺผานิ มิลายนฺติ, ตสฺส ราคจิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ วิชานิสฺสาม, อิมํ ปุปฺผทามํ น อลฺลิยิตพฺพ’’นฺติฯ เต ปน อญฺญมญฺญํ สรีรสมฺผสฺสภเยน ติยามรตฺติํ นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตาว วีตินาเมนฺติ, ทิวา ปน หสิตมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ เต โลกามิเสน อสํสฏฺฐา ยาว มาตาปิตโร ธรนฺติ, ตาว กุฏุมฺพํ อวิจาเรตฺวา เตสุ กาลงฺกเตสุ วิจารยิํสุฯ มหตี มาณวสฺส สมฺปตฺติ – เอกทิวสํ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา
โส เอกทิวสํ อลงฺกตอสฺสํ อารุยฺห มหาชนปริวุโต กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา เขตฺตโกฏิยํ ฐิโต นงฺคเลหิ ภินฺนฏฺฐานโต กากาทโย สกุเณ
ภทฺทาปิ กาปิลานี ตสฺมิํ ขเณ อนฺตรวตฺถุมฺหิ ตโย ติลกุมฺเภ ปตฺถราเปตฺวา ธาตีหิ ปริวุตา นิสินฺนา กาเก ติลปาณเก ขาทมาเน ทิสฺวา, ‘‘อมฺมา, กิํ อิเม ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปาณเก อยฺเย’’ติฯ ‘‘อกุสลํ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺเย’’ติฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ จตุหตฺถวตฺถํ นาฬิโกทนมตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ยทิ ปเนตํ เอตฺตเกน ชเนน กตํ อกุสลํ มยฺหํ โหติ, ภวสหสฺเสนปิ วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺกาฯ อยฺยปุตฺเต อาคตมตฺเตเยว สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ
มาณโว อาคนฺตฺวา, นฺหตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิฯ อถสฺส จกฺกวตฺติโน อนุจฺฉวิกํ โภชนํ สชฺชยิํสุฯ ทฺเวปิ ภุญฺชิตฺวา ปริชเน นิกฺขนฺเต รโหคตา ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิํสุฯ ตโต มาณโว ภทฺทํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อิมํ ฆรํ อาคจฺฉนฺตี ตฺวํ กิตฺตกํ ธนํ อาหรสี’’ติ? ‘‘ปญฺจปณฺณาส สกฏสหสฺสานิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘ตํ สพฺพํ, ยา จ อิมสฺมิํ ฆเร สตฺตอสีติโกฏิโย ยนฺตพทฺธสฏฺฐิตฬากาทิเภทา จ สมฺปตฺติ อตฺถิ, ตํ สพฺพญฺจ ตุยฺหํเยว นิยฺยาเทมี’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน กหํ คจฺฉถ, อยฺยา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อยฺย, อหมฺปิ ตุมฺหากํเยว อาคมนํ โอโลกยมานา นิสินฺนาฯ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ เตสํ อาทิตฺตปณฺณกุฏิ วิย ตโย ภวา อุปฏฺฐหิํสุฯ เต อนฺตราปณโต กสายรสปีตานิ วตฺถานิ มตฺติกาปตฺเต จ อาหราเปตฺวา อญฺญมญฺญํ เกเส โอโรเปตฺวา ‘‘เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส อมฺหากํ ปพฺพชฺชา’’ติ ปพฺพชิตฺวา, ถวิกาสุ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อํเส
อถ
เถโร ปุรโต คจฺฉนฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ, ภทฺทา กาปิลานี, สกลชมฺพุทีปคฺฆนิกา อิตฺถี มยฺหํ ปจฺฉโต อาคจฺฉติ, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โกจิเทว เอวํ จินฺเตยฺย ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี’ติ, โกจิ ปาเปน มนํ ปทูเสตฺวา อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมํ ปหาย มยฺหํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ โส ปุรโต คจฺฉนฺโต ทฺเวธาปถํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก อฏฺฐาสิฯ ภทฺทาปิ อาคนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘ภทฺเท, ตาทิสิํ อิตฺถิํ มม ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี’ติ จินฺเตตฺวา อมฺเหสุ ปทุฏฺฐจิตฺโต มหาชโน อปายปูรโก ภเวยฺยฯ อิมสฺมิํ ทฺเวธาปเถ ตฺวํ เอกํ คณฺห, อหเมเกน คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อาม, อยฺย, ปพฺพชิตานํ มาตุคาโม ปลิโพโธ, ‘ปพฺพชิตฺวาปิ วินา น ภวนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, ตุมฺเห เอกํ มคฺคํ คณฺหถ, วินา ภวิสฺสามา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘สตสหสฺสกปฺปปริมาเณ อทฺธาเน กโต มิตฺตสนฺถโว อชฺช ภิชฺชตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺเห ทกฺขิณชาติกา นาม, ตุมฺหากํ ทกฺขิณมคฺโค วฏฺฏติ, มยํ มาตุคามา นาม วามชาติกา, อมฺหากํ วามมคฺโค วฏฺฏตี’’ติ วนฺทิตฺวา มคฺคํ ปฏิปนฺนาฯ เตสํ ทฺเวธาภูตกาเล อยํ มหาปถวี ‘‘อหํ จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพเต ธาเรตุํ สกฺโกนฺตีปิ ตุมฺหากํ คุเณ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย วิรวมานา กมฺปิ, อากาเส อสนิสทฺโท วิย ปวตฺติ, จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพโต อุนฺนทิฯ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวฬุวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโน ปถวีกมฺปนสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิสฺส นุ โข ปถวี กมฺปตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ปิปฺปลิมาณโว จ ภทฺทา จ กาปิลานี มํ อุทฺทิสฺส อปฺปเมยฺยํ
มหากสฺสปตฺเถโร ‘‘อยํ อมฺหากํ สตฺถา ภวิสฺสติ, อิมํ อหํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต’’ติ ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอณโตณโตว คนฺตฺวา ตีสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา สาวโกหมสฺมี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) อาหฯ อถ นํ ภควา อาห ‘‘กสฺสป, สเจ ตฺวํ อิมํ นิปจฺจการํ มหาปถวิยา กเรยฺยาสิ, สาปิ ธาเรตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ตถาคตสฺส เอวํ คุณมหนฺตตํ ชานตา ตยา กโต นิปจฺจกาโร มยฺหํ, โลมมฺปิ จาเลตุํ น สกฺโกติฯ นิสีท, กสฺสป, ทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติฯ อถสฺส ภควา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทมทาสิฯ ทตฺวา พหุปุตฺตกนิคฺโรธมูลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ สตฺถุ สรีรํ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ, มหากสฺสปสฺส สรีรํ สตฺตมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ, โส กญฺจนมหานาวาย ปจฺฉาพทฺโธ วิย สตฺถุ ปทานุปทิกํ อนุคจฺฉิฯ สตฺถา โถกํ มคฺคํ คนฺตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิฯ เถโร ‘‘นิสีทิตุกาโม สตฺถา’’ติ ญตฺวา อตฺตโน ปารุปิตปฏปิโลติกสงฺฆาฏิํ จตุคฺคุณํ กตฺวา ปญฺญเปสิฯ
สตฺถา
เอวํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๓๙๘-๔๒๐) –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโนฯ
‘‘อุทคฺคจิตฺตา ชนตา, อาโมทิตปโมทิตา;
เตสุ สํเวคชาเตสุ, ปีติ เส อุทปชฺชถฯ
‘‘ญาติมิตฺเต สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิํ;
ปรินิพฺพุโต มหาวีโร, หนฺท ปูชํ กโรมเสฯ
‘‘สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชนิํสุ เม;
พุทฺธสฺมิํ โลกนาถมฺหิ, กาหาม ปุญฺญสญฺจยํฯ
‘‘อคฺฆิยํ สุกตํ กตฺวา, สตหตฺถสมุคฺคตํ;
ทิยฑฺฒหตฺถปตฺถฏํ, วิมานํ นภมุคฺคตํฯ
‘‘กตฺวาน
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, เจติยํ ปูชยุตฺตมํฯ
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธว ชลิโต, กิํสุโก อิว ผุลฺลิโต;
อินฺทลฏฺฐีว อากาเส, โอภาเสติ จตุทฺทิสาฯ
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กตฺวาน กุสลํ พหุํ;
ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ติทสํ อุปปชฺชหํฯ
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหิํ, ทิพฺพยานมธิฏฺฐิโต;
อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํฯ
‘‘กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ;
ชลนฺติ สกเตเชน, ทิสา สพฺพา ปภาสยํฯ
‘‘สนฺติ อญฺเญปิ นิยฺยูหา, โลหิตงฺคมยา ตทา;
เตปิ โชตนฺติ อาภาย, สมนฺตา จตุโร ทิสาฯ
‘‘ปุญฺญกมฺมาภินิพฺพตฺตา, กูฏาคารา สุนิมฺมิตา;
มณิมยาปิ โชตนฺติ, ทิสา ทส สมนฺตโตฯ
‘‘เตสํ
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ปุญฺญกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘สฏฺฐิกปฺปสหสฺสมฺหิ, อุพฺพิทฺโธ นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ปถวิํ อาวสิํ อหํฯ
‘‘ตเถว ภทฺทเก กปฺเป, ติํสกฺขตฺตุํ อโหสหํ;
สกกมฺมาภิรทฺโธมฺหิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;
ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ, อินฺทลฏฺฐีว อุคฺคตํฯ
‘‘อายามโต จตุพฺพีสํ, วิตฺถาเรน จ ทฺวาทส;
รมฺมณํ นาม นครํ, ทฬฺหปาการโตรณํฯ
‘‘อายามโต ปญฺจสตํ, วิตฺถาเรน ตทฑฺฒกํ;
อากิณฺณํ ชนกาเยหิ, ติทสานํ ปุรํ วิยฯ
‘‘ยถา
อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺเฏนฺติ, อากิณฺณํ โหติ ลงฺกตํฯ
‘‘เอวมฺปิ นครํ มยฺหํ, หตฺถิสฺสรถสํกุลํ;
มนุสฺเสหิ สทากิณฺณํ, รมฺมณํ นครุตฺตมํฯ
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ปุน เทวตฺตนํ คโต;
ภเว ปจฺฉิมเก มยฺหํ, อโหสิ กุลสมฺปทาฯ
‘‘พฺรหฺมญฺญกุลสมฺภูโต, มหารตนสญฺจโย;
อสีติโกฏิโย หิตฺวา, หิรญฺญสฺสาปิ ปพฺพชิํฯ
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อถ นํ สตฺถา ‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ เอวมาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๔๖) ปสํสิตฺวา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๑) ธุตงฺคธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส วิเวกาภิรติกิตฺตนมุเขน ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปกาเสนฺโต –
๑๐๕๔.
‘‘น คเณน ปุรกฺขโต จเร, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;
นานาชนสงฺคโห ทุโข, อิติ ทิสฺวาน คณํ น โรจเยฯ
๑๐๕๕.
‘‘น
โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโหฯ
๑๐๕๖.
‘‘ปงฺโกติ
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโหฯ
๑๐๕๗.
‘‘เสนาสนมฺหา
ภุญฺชนฺตํ ปุริสํ กุฏฺฐิํ, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺฐหิํฯ
๑๐๕๘.
‘‘โส เม ปกฺเกน หตฺเถน, อาโลปํ อุปนามยิ;
อาโลปํ ปกฺขิปนฺตสฺส, องฺคุลิ เจตฺถ ฉิชฺชถฯ
๑๐๕๙.
‘‘กุฏฺฏมูลญฺจ นิสฺสาย, อาโลปํ ตํ อภุญฺชิสํ;
ภุญฺชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชติฯ
๑๐๖๐.
‘‘อุตฺติฏฺฐปิณฺโฑ อาหาโร, ปูติมุตฺตญฺจ โอสธํ;
เสนาสนํ รุกฺขมูลํ, ปํสุกูลญฺจ จีวรํ;
ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวา, ส เว จาตุทฺทิโส นโรฯ
๑๐๖๑.
‘‘ยตฺถ เอเก วิหญฺญนฺติ, อารุหนฺตา สิลุจฺจยํ;
ตตฺถ พุทฺธสฺส ทายาโท, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, กสฺสโป อภิรูหติฯ
๑๐๖๒.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโวฯ
๑๐๖๓.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโตฯ
๑๐๖๔.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโวฯ
๑๐๖๕.
‘‘กเรริมาลาวิตตา, ภูมิภาคา มโนรมา;
กุญฺชราภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๖๖.
‘‘นีลพฺภวณฺณา รุจิรา, วาริสีตา สุจินฺธรา;
อินฺทโคปกสญฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๖๗.
‘‘นีลพฺภกูฏสทิสา, กูฏาคารวรูปมา;
วารณาภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๖๘.
‘‘อภิวุฏฺฐา รมฺมตลา, นคา อิสิภิ เสวิตา;
อพฺภุนฺนทิตา สิขีหิ, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๖๙.
‘‘อลํ
อลํ เม อตฺถกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ
๑๐๗๐.
‘‘อลํ เม ผาสุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อลํ เม โยคกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ตาทิโนฯ
๑๐๗๑.
‘‘อุมาปุปฺเผน สมานา, คคนาวพฺภฉาทิตา;
นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๗๒.
‘‘อนากิณฺณา
นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๗๓.
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํฯ
๑๐๗๔.
‘‘น ปญฺจงฺคิเกน ตูริเยน, รติ เม โหติ ตาทิสี;
ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตฯ
๑๐๗๕.
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;
อุสฺสุกฺโก โส รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโหฯ
๑๐๗๖.
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย อนตฺตเนยฺยเมตํ;
กิจฺฉติ กาโย กิลมติ, ทุกฺขิโต โส สมถํ น วินฺทติฯ
๑๐๗๗.
‘‘โอฏฺฐปฺปหตมตฺเตน, อตฺตานมฺปิ น ปสฺสติ;
ปตฺถทฺธคีโว จรติ, อหํ เสยฺโยติ มญฺญติฯ
๑๐๗๘.
‘‘อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มญฺญติ อตฺตานํ;
น ตํ วิญฺญู ปสํสนฺติ, ปตฺถทฺธมานสํ นรํฯ
๑๐๗๙.
‘‘โย จ เสยฺโยหมสฺมีติ, นาหํ เสยฺโยติ วา ปน;
หีโน ตํสทิโส วาติ, วิธาสุ น วิกมฺปติฯ
๑๐๘๐.
‘‘ปญฺญวนฺตํ
เจโตสมถมนุยุตฺตํ, ตญฺเจ วิญฺญู ปสํสเรฯ
๑๐๘๑.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโต ปุถวี ยถาฯ
๑๐๘๒.
‘‘เยสญฺจ หิริ โอตฺตปฺปํ, สทา สมฺมา อุปฏฺฐิตํ;
วิรูฬฺหพฺรหฺมจริยา เต, เตสํ ขีณา ปุนพฺภวาฯ
๑๐๘๓.
‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, ปํสุกูเลน ปารุโต;
กปีว สีหจมฺเมน, น โส เตนุปโสภติฯ
๑๐๘๔.
‘‘อนุทฺธโต
โสภติ ปํสุกูเลน, สีโหว คิริคพฺภเรฯ
๑๐๘๕.
‘‘เอเต สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
ทสเทวสหสฺสานิ, สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกาฯ
๑๐๘๖.
‘‘ธมฺมเสนาปติํ วีรํ, มหาฌายิํ สมาหิตํ;
สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺฐนฺติ ปญฺชลีกตาฯ
๑๐๘๗.
‘‘นโม
ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายติฯ
๑๐๘๘.
‘‘อจฺเฉรํ วต พุทฺธานํ, คมฺภีโร โคจโร สโก;
เย มยํ นาภิชานาม, วาลเวธิสมาคตาฯ
๑๐๘๙.
‘‘ตํ ตถา เทวกาเยหิ, ปูชิตํ ปูชนารหํ;
สาริปุตฺตํ ตทา ทิสฺวา, กปฺปินสฺส สิตํ อหุฯ
๑๐๙๐.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ฐปยิตฺวา มหามุนิํ;
ธุตคุเณ วิสิฏฺโฐหํ, สทิโส เม น วิชฺชติฯ
๑๐๙๑.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ
๑๐๙๒.
‘‘น
โคตโม อนปฺปเมยฺโย, มูฬาลปุปฺผํ วิมลํว;
อมฺพุนา เนกฺขมฺมนินฺโน, ติภวาภินิสฺสโฏฯ
๑๐๙๓.
‘‘สติปฏฺฐานคีโว โส, สทฺธาหตฺโถ มหามุนิ;
ปญฺญาสีโส มหาญาณี, สทา จรติ นิพฺพุโต’’ติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ อาทิโต ติสฺโส คาถา คเณสุ กุเลสุ จ สํสฏฺเฐ ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ
ตตฺถ น คเณน ปุรกฺขโต จเรติ ภิกฺขุคเณหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา น จเรยฺย น วิหเรยฺยฯ กสฺมา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ คณํ ปริหรนฺตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา พฺยากุลมนตาย, อุทฺเทเสน โอวาเทน อนุสาสนิยา อนุคฺคหํ กโรนฺโต ยถานุสิฏฺฐํ อปฺปฏิปตฺติยา จ วิมโน วิการิภูตจิตฺโต โหติ, ตโต สํสคฺเคน เอกคฺคตํ อลภนฺตสฺส สมาธิ ทุลฺลโภ โหติฯ ตถารูปสฺส หิ อุปจารสมาธิมตฺตมฺปิ น อิชฺฌติ, ปเคว อิตโรฯ นานาชนสงฺคโหติ นานชฺฌาสยสฺส นานารุจิกสฺส ชนสฺส เปยฺยขชฺชาทินา สงฺคโหฯ ทุโขติ กิจฺโฉ อิติ ทิสฺวานาติ เอวํ คณสงฺคเห พหุวิธํ อาทีนวํ ทิสฺวา ญาณจกฺขุนา โอโลเกตฺวาฯ คณํ คณวาสํ น โรจเย น โรเจยฺย น อิจฺเฉยฺยฯ
น กุลานิ อุปพฺพเช มุนีติ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต ขตฺติยาทิกุลูปโก หุตฺวา น อุปคจฺเฉยฺยฯ กิํการณา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภฯ โส อุสฺสุกฺโก กุลูปสงฺกมเน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน กุเลสุ ลทฺธพฺเพสุ มธุราทิรเสสุ อนุคิทฺโธ เคธํ อาปนฺโน ตตฺถ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนาว โยคํ อาปชฺชนฺโตฯ อตฺถํ ริญฺจติ โย สุขาวโหติ โย อตฺตโน มคฺคผลนิพฺพานสุขาวโห ตํ สีลวิสุทฺธิอาทิสงฺขาตํ อตฺถํ ริญฺจติ ชหติ, นานุยุญฺชตีติ อตฺโถฯ
ตติยคาถา
เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปจฺจเยสุ อตฺตโน สนฺโตสทสฺสนมุเขน ‘‘ภิกฺขุนา นาม เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติ ปพฺพตเสนาสนตฺตา สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺฐหินฺติ ตํ กุฏฺฐิปุริสํ อุฬารสมฺปตฺติํ ปาเปตุกามตาย ภิกฺขาย อตฺถิโก หุตฺวา ปณีตภิกฺขทายกํ กุลํ มหิจฺฉปุคฺคโล วิย อาทเรน อุปคนฺตฺวา อฏฺฐาสิํฯ
ปกฺเกนาติ อฏฺฐิคตกุฏฺฐโรคตาย อุปกฺเกน กุถิเตนฯ องฺคุลิ เจตฺถ ฉิชฺชถาติ เอตฺถ ปตฺเต ตสฺส องฺคุลิ ฉิชฺชิตฺวา อาหาเรน สทฺธิํ ปตตีติ อตฺโถฯ
กุฏฺฏมูลํ นิสฺสายาติ ตสฺส ปุริสสฺส ปสาทชนนตฺถํ ตาทิเส ฆรภิตฺติสมีเป นิสีทิตฺวา อาโลปํ ตํ อภุญฺชิสํ ปริภุญฺชิํฯ อยํ ปน เถรสฺส ปฏิปตฺติ สิกฺขาปเท อปญฺญตฺเตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิกฺกูเล จ อปฺปฏิกฺกูเล อิว อปฺปฏิกฺกูลสญฺญิตาย อริยิทฺธิยา อุกฺกํสคตตฺตา เถรสฺส ตํ อชฺโฌหรนฺตสฺส ชิคุจฺฉา น อุปฺปชฺชิ, ปุถุชฺชนสฺส ปน ตาทิสํ ภุญฺชนฺตสฺส อนฺตานิ นิกฺขเมยฺยุํฯ เตนาห ‘‘ภุญฺชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชตี’’ติฯ
อุตฺติฏฺฐปิณฺโฑติ อุตฺติฏฺฐิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร ฐตฺวา คเหตพฺพปิณฺโฑ, ชงฺฆพลํ นิสฺสาย อนุฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพมิสฺสกภิกฺขาติ อตฺโถฯ ปูติมุตฺตนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตหรีฏกาทิ จฯ ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวาติ, โย ภิกฺขุ เอเต อุตฺติฏฺฐปิณฺฑาทโย จตฺตาโร ปจฺจเย อนฺติมนฺเตน อภิรมิตฺวา ส เว จาตุทฺทิโส นโรติ โส ปุคฺคโล เอกํเสน จาตุทฺทิโส ปุรตฺถิมาทิจตุทิสาโยคฺโย, กตฺถจิ อปฺปฏิโฆ ยาย กายจิ ทิสาย วิหริตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ
อถ เถโร อตฺตโน มหลฺลกกาเล มนุสฺเสหิ ‘‘กถํ, ภนฺเต, ตุมฺเห เอวรูปาย ชราย วตฺตมานาย ทิเน ทิเน ปพฺพตํ อภิรุหถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ เอเก’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ปจฺฉิมวเยฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ วิหญฺญนฺตีติ สรีรกิลมเถน จิตฺเตน วิฆาตํ อาปชฺชนฺติฯ สิลุจฺจยนฺติ ปพฺพตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ชราชิณฺณกาเลปิฯ สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ อิมินา จิตฺตเขทาภาวํ ทสฺเสติ, อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธติ อิมินา สรีรเขทาภาวํฯ
ภยเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโวฯ
ฑยฺหมาเนสูติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ สตฺเตสุ ฑยฺหมาเนสุฯ สํกิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโตฯ
ปุน ‘‘กเรริมาลาวิตตา’’ติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ กเรริมาลาวิตตาติ วรุณรุกฺขปนฺตีหิ สมาคตาฯ ‘‘กาลวณฺณปุปฺเผหิ โอตฺถฏา’’ติปิ วทนฺติฯ กุญฺชราภิรุทาติ ปฏิโฆสาทิคุณีภูเตหิ หตฺถีนํ โคจเรสีนํ คชฺชิเตหิ อภิตฺถนิตาฯ
อภิวุฏฺฐาติ มหาเมเฆน อภิปฺปวุฏฺฐาฯ รมฺมตลาติ เตเนว รโชชลฺลปณฺเณยฺยาทีนํ อปคเมน รมณียตลาฯ นคาติ เทสนฺตรํ อคมนโต ‘‘นคา’’ติ เสลมยตาย ‘‘เสลา’’ติ จ ลทฺธนามา ปพฺพตาฯ อพฺภุนฺนทิตา สิขีหีติ มธุรสฺสเรน อุนฺนทิตาฯ
อลนฺติ ยุตฺตํ สมตฺถํ วาฯ ฌายิตุกามสฺส อตฺถกามสฺสาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน โยเชตพฺพํฯ ภิกฺขุโนติ ภินฺนกิเลสภิกฺขุโน, เมติ สมฺพนฺโธฯ
อุมาปุปฺเผน สมานาติ เมจกนิภตาย อุมากุสุมสทิสาฯ คคนาวพฺภ ฉาทิตาติ ตโต เอว สรทสฺส คคนอพฺภา วิย กาฬเมฆสญฺฉาทิตา, นีลวณฺณาติ อตฺโถฯ
อนากิณฺณาติ อสํกิณฺณา อสมฺพาธาฯ ปญฺจงฺคิเกนาติ อาตตาทีหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺเตน ตูริเยน ปริวาริยมานสฺส ตาทิสีปิ น โหติ, ยถา ยาทิสี เอกคฺคจิตฺตสฺส สมาหิตจิตฺตสฺส สมฺมเทว รูปารูปธมฺมํ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนฺตสฺส รติ โหติฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. ๓๗๔)
กมฺมํ พหุกนฺติอาทินา ทฺเว คาถา กมฺมารามานํ ปจฺจยคิทฺธานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ กมฺมํ พหุกํ น การเยติ กมฺมาราโม หุตฺวา พหุํ นาม กมฺมํ น การเย น อธิฏฺฐเห, ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ ปน สตฺถารา อนุญฺญาตเมวฯ ปริวชฺเชยฺย ชนนฺติ อกลฺยาณมิตฺตภูตํ ชนํ วชฺเชยฺยฯ น อุยฺยเมติ ปจฺจยุปฺปาทนคณพนฺธาทิวเสน วายามํ น กเรยฺยฯ
อนตฺตเนยฺยเมตนฺติ ‘‘กิจฺฉติ กาโย กิลมตี’’ติฯ นวกมฺมาทิปสุตสฺส หิ ตหํ ตหํ วิจรโต กายสุขาทิอลาเภน กิจฺฉปฺปตฺโต โหติ กิลมติ เขทํ อาปชฺชติ, เตน ทุกฺขิโตฯ วตฺถุวิสทอตฺตเนยฺยกิริยาทีนํ อภาเวน โส ปุคฺคโล สมถํ น วินฺทติ จิตฺตสมาธานํ น ลภตีติฯ
โอฏฺฐปฺปหตมตฺเตนาติอาทินา ทฺเว คาถา สุตปรมสฺส ปณฺฑิตมานิโน ครหวเสน, ตโต ปรา ทฺเว ปณฺฑิตสฺส ปสํสาวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ โอฏฺฐปฺปหตมตฺเตนาติ สชฺฌายสีเสน โอฏฺฐปริวตฺตนมตฺเตน, พุทฺธวจนํ สชฺฌายกรณมตฺเตนาติ อตฺโถฯ อตฺตานมฺปิ น ปสฺสตีติ อนตฺถญฺญุตาย อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ น ชานาติ, ยาถาวโต อตฺตโน ปมาณํ น ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถฯ ปตฺถทฺธคีโว จรตีติ ‘‘อหํ พหุสฺสุโต, สติมา, ปญฺญวา, น มยา สทิโส อญฺโญ อตฺถี’’ติ มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ครุฏฺฐานิยานมฺปิ อปจิติํ อทสฺเสนฺโต อโยสลากํ อหํ เสยฺโยติ มญฺญตีติ อหเมว เสยฺโย อุตฺตโมติ มญฺญติฯ
อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มญฺญติ อตฺตานนฺติ อยํ อเสยฺโย หีโน สมาโน อญฺเญน เสยฺเยน อุตฺตเมน สมานํ สทิสํ กตฺวา อตฺตานํ พาโล มนฺทพุทฺธิ พาลภาเวเนว มญฺญตีติฯ น ตํ วิญฺญู ปสํสนฺตีติ ตํ ตาทิสํ พาลํ ปคฺคหิตจิตฺตตาย ปตฺถทฺธมานสํ ถมฺภิตตฺตํ นรํ วิญฺญู ปณฺฑิตา น ปสํสนฺติ, อญฺญทตฺถุ ครหนฺติเยวฯ
เสยฺโยหมสฺมีติ โย ปน ปณฺฑิโต ปุคฺคโล ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา หีนสทิสมานวเสน ‘‘นาหํ เสยฺโย’’ติ วา กญฺจิปิ มานํ อชปฺเปนฺโต วิธาสุ นวสุ มานโกฏฺฐาเสสุ กสฺสจิปิ วเสน น วิกมฺปติฯ
ปญฺญวนฺตนฺติ อคฺคผลปญฺญาวเสน ปญฺญวนฺตํ อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทิํ, อเสกฺขผลสีเลสุ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตตฺตา สีเลสุ สุสมาหิตํ, อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาปชฺชเนน เจโตสมถมนุยุตฺตนฺติ ตาทิสํ สพฺพโส วิญฺญู พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา ปสํสเร วณฺเณนฺติ โถเมนฺตีติ อตฺโถฯ
ปุน อญฺญตรํ ทุพฺพจํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา โทวจสฺสตาย อาทีนวํ, โสวจสฺสตาย อานิสํสญฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสู’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตา วุตฺตตฺถา เอวฯ
ปุน อุทฺธตํ อุนฺนฬํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา อุทฺธตาทิภาเว โทสํ, อนุทฺธตาทิภาเว จ คุณํ วิภาเวนฺโต ‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขู’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตตฺถ กปีว สีหจมฺเมนาติ สีหจมฺเมน ปารุโต มกฺกโฏ วิยฯ โส อุทฺธตาทิโทสสํยุตฺโต ภิกฺขุ น อุปโสภติ อริยคุณานํ อภาวโตฯ
โย ปน อุปโสภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺธโต’’ติอาทิ วุตฺตํ;
เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา ปญฺจ คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺเต พฺรหฺมกายิเก เทเว ทิสฺวา อายสฺมโต กปฺปินสฺส สิตปาตุกมฺมนิมิตฺตํ วุตฺตาฯ ตตฺถ เอเตติ เตสํ ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ สมฺพหุลาติ พหุภาวโต, ตํ ปน พหุภาวํ ‘‘ทสเทวสหสฺสานี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาหฯ เทวาติ อุปปตฺติเทวาฯ ตํ เตสํ เทวภาวํ อญฺเญหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา’’ติ อาหฯ ยสฺมา เต อตฺตโน อุปปตฺติทฺธิยา มหติยา เทวิทฺธิยา สมนฺนาคตา ปริวารสมฺปนฺนา จ, ตสฺมา อาห ‘‘อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน’’ติฯ
‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต’’ติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน ‘‘มยา ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ สาริปุตฺโต อนุวตฺเตตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๙๙) วทนฺเตน ภควตา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเสนาปติภาโว อนุญฺญาโตติ อาห – ‘‘ธมฺมเสนาปติํ วีรํ มหาฌายิํ สมาหิตํ สาริปุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ วีรนฺติ กิเลสมาราทีนํ นิมฺมถเนน วีริยวนฺตํ มหาวิกฺกนฺตํฯ มหาฌายินฺติ ทิพฺพวิหาราทีนํ อุกฺกํสคมเนน มหนฺตํ ฌายิํฯ ตโต เอว สพฺพโส วิกฺเขปวิทฺธํสนวเสน สมาหิตํฯ นมสฺสนฺตาติ สิรสิ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา ติฏฺฐนฺติฯ
ยมฺปิ นิสฺสายาติ ยํ นุ โข อารมฺมณํ นิสฺสาย อารพฺภ ฌายตีติ นาภิชานามาติ ปุถุชฺชนภาเวน พฺรหฺมาโน เอวํ อาหํสุฯ
อจฺเฉรํ วตาติ อจฺฉริยํ วตฯ พุทฺธานนฺติ จตุสจฺจพุทฺธานํฯ คมฺภีโร โคจโร สโกติ ปรมคมฺภีโร อติทุทฺทโส ทุรนุโพโธ ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อวิสโยฯ อิทานิ ตสฺส คมฺภีรภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย มย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วาลเวธิสมาคตาติ เย มยํ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา อติสุขุมมฺปิ วิสยํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา อาคตา อุปปริกฺขนฺตา นาภิชานาม, คมฺภีโร วต พุทฺธานํ วิสโยติ อตฺโถฯ ตํ ตถา เทวกาเยหีติ ตํ ตถารูปํ สาริปุตฺตํ สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนารหํ เตหิ พฺรหฺมกายิเกหิ ตทา ตถา ปูชิตํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส สิตํ อโหสิฯ อิเมสํ โลกสมฺมตานํ พฺรหฺมูนมฺปิ อวิสโย, ยตฺถ สาวกานํ วิสโยติฯ
ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ คาถา เถเรน อตฺตานํ อารพฺภ สีหนาทํ นทนฺเตน ภาสิตาฯ ตตฺถ พุทฺธเขตฺตมฺหีติ อาณาเขตฺตํ สนฺธาย วทติฯ ฐปยิตฺวา มหามุนินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ฐเปตฺวา ธุตคุเณติ กิเลสานํ ธุเตน คุเณน
น จีวเรติ คาถาย ‘‘ฐปยิตฺวา มหามุนิ’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ, จีวราทีสุ ตณฺหาย อนุปเลโป ธุตงฺคผลํฯ ตตฺถ น จีวเร สมฺปตฺเต ตณฺหาเลเปนาติ โยชนาฯ สยเนติ เสนาสเนฯ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติฯ อนปฺปเมยฺโยติ ปมาณกรกิเลสาภาวโต อปริมาณคุณตาย จ อนปฺปเมยฺโยฯ มุฬาลปุปฺผํ วิมลํว อมฺพุนาติ ยถา นิมฺมลํ วิรชํ นฬินํ อุทเกน น ลิมฺปติ, เอวํ เนกฺขมฺมนินฺโน อภินิกฺขมฺมนินฺโน ตโต เอว ติภวาภินิสฺสโฏ ภวตฺตยโต วินิสฺสโฏ วิสํยุตฺโตฯ
เยสํ สติปฏฺฐานคีวาทีนํ ภาวนาปาริปูริยา ยตฺถ กตฺถจิ อนุปลิตฺโต เนกฺขมฺมนินฺโนว อโหสิ, เต องฺคภูเต ทสฺเสนฺโต ‘‘สติปฏฺฐานคีโว’’ติ โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ คุณราสิโต อุตฺตมงฺคภูตาย ปญฺญาย อธิฏฺฐานภาวโต สติปฏฺฐานํ คีวา เอตสฺสาติ สติปฏฺฐานคีโว, อนวชฺชธมฺมานํ อาทาเน สทฺธา หตฺโถ เอตสฺสาติ สทฺธาหตฺโถฯ คุณสรีรสฺส อุตฺตมงฺคภาวโต ปญฺญา สีสํ เอตสฺสาติ ปญฺญาสีโสฯ มหาสมุทาคมนตาย มหาวิสยตาย มหานุภาวตาย มหาพลตาย จ มหนฺตํ สพฺพญฺญุตสงฺขาตํ ญาณํ เอตสฺส อตฺถีติ มหาญาณีฯ สทา สพฺพกาลํ นิพฺพุโต สีติภูโต จรติฯ ‘‘สุสมาหิโต…เป.… นาโค’’ติ (อ. นิ. ๖.๔๓) สุตฺตปทญฺเจตฺถ นิทสฺเสตพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตฺตาลีสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ