๑๔. ติํสนิปาโต
๑. สุภาชีวกมฺพวนิกาเถรีคาถาวณฺณนา
ติํสนิปาเต ชีวกมฺพวนํ รมฺมนฺติอาทิกา สุภาย ชีวกมฺพวนิกาย เถริยา คาถาฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, สมฺภาวิตกุสลมูลา อนุกฺกเมน ปริพฺรูหิตวิโมกฺขสมฺภารา ปริปกฺกญาณา หุตฺวา, อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, สุภาติสฺสา นามมโหสิฯ ตสฺสา กิร สรีราวยวา โสภนวณฺณยุตฺตา อเหสุํ, ตสฺมา สุภาติ อนฺวตฺถเมว นามํ ชาตํฯ สา สตฺถุ ราชคหปฺปเวสเน ปฏิลทฺธสทฺธา อุปาสิกา หุตฺวา อปรภาเค สํสาเร ชาตสํเวคา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา เนกฺขมฺมญฺจ เขมโต
อถ นํ เอกทิวสํ อญฺญตโร ราชคหวาสี ธุตฺตปุริโส ตรุโณ ปฐมโยพฺพเน ฐิโต ชีวกมฺพวเน ทิวาวิหาราย คจฺฉนฺติํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา มคฺคํ โอวรนฺโต กาเมหิ นิมนฺเตสิฯ สา ตสฺส นานปฺปกาเรหิ กามานํ อาทีนวํ อตฺตโน จ เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ ปเวเทนฺตี ธมฺมํ กเถสิฯ โส ธมฺมกถํ สุตฺวาปิ น ปฏิกฺกมติ, นิพนฺธติเยวฯ เถรี นํ อตฺตโน วจเน อติฏฺฐนฺตํ อกฺขิมฺหิ จ อภิรตฺตํ ทิสฺวา, ‘‘หนฺท, ตยา สมฺภาวิตํ อกฺขิ’’นฺติ อตฺตโน เอกํ อกฺขิํ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส อุปเนสิฯ ตโต โส ปุริโส สนฺตาโส สํเวคชาโต ตตฺถ วิคตราโคว หุตฺวา เถริํ ขมาเปตฺวา คโตฯ เถรี สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ สตฺถุโน สห ทสฺสเนเนวสฺสา อกฺขิ ปฏิปากติกํ อโหสิฯ ตโต สา พุทฺธคตาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏา หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺสา จิตฺตาจารํ ญตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา อคฺคมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ สา ปีติํ วิกฺขมฺเภตฺวา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรนฺตี อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อตฺตนา เตน จ ธุตฺตปุริเสน วุตฺตคาถา อุทานวเสน –
๓๖๘.
‘‘ชีวกมฺพวนํ
ธุตฺตโก สนฺนิวาเรสิ, ตเมนํ อพฺรวี สุภาฯ
๓๖๙.
‘‘กิํ เต อปราธิตํ มยา, ยํ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสิ;
น หิ ปพฺพชิตาย อาวุโส, ปุริโส สมฺผุสนาย กปฺปติฯ
๓๗๐.
‘‘ครุเก มม สตฺถุสาสเน, ยา สิกฺขา สุคเตน เทสิตา;
ปริสุทฺธปทํ อนงฺคณํ, กิํ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสิฯ
๓๗๑.
‘‘อาวิลจิตฺโต อนาวิลํ, สรโช วีตรชํ อนงฺคณํ;
สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานสํ, กิํ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสิฯ
๓๗๒.
‘‘ทหรา
นิกฺขิป กาสายจีวรํ, เอหิ รมาม สุปุปฺผิเต วเนฯ
๓๗๓.
‘‘มธุรญฺจ ปวนฺติ สพฺพโส, กุสุมรเชน สมุฏฺฐิตา ทุมา;
ปฐมวสนฺโต สุโข อุตุ, เอหิ รมาม สุปุปฺผิเต วเนฯ
๓๗๔.
‘‘กุสุมิตสิขรา จ ปาทปา, อภิคชฺชนฺติว มาลุเตริตา;
กา ตุยฺหํ รติ ภวิสฺสติ, ยทิ เอกา วนโมคหิสฺสสิฯ
๓๗๕.
‘‘วาฬมิคสงฺฆเสวิตํ, กุญฺชรมตฺตกเรณุโลฬิตํ;
อสหายิกา คนฺตุมิจฺฉสิ, รหิตํ ภิํสนกํ มหาวนํฯ
๓๗๖.
‘‘ตปนียกตาว
กาสิกสุขุเมหิ วคฺคุภิ, โสภสี สุวสเนหิ นูปเมฯ
๓๗๗.
‘‘อหํ ตว วสานุโค สิยํ, ยทิ วิหเรมเส กานนนฺตเร;
น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร, ปาโณ กินฺนริมนฺทโลจเนฯ
๓๗๘.
‘‘ยทิ
ปาสาทนิวาตวาสินี, ปริกมฺมํ เต กโรนฺตุ นาริโยฯ
๓๗๙.
‘‘กาสิกสุขุมานิ ธารย, อภิโรเปหิ จ มาลวณฺณกํ;
กญฺจนมณิมุตฺตกํ พหุํ, วิวิธํ อาภรณํ กโรมิ เตฯ
๓๘๐.
‘‘สุโธตรชปจฺฉทํ สุภํ, โคนกตูลิกสนฺถตํ นวํ;
อภิรุห สยนํ มหารหํ, จนฺทนมณฺฑิตสารคนฺธิกํฯ
๓๘๑.
‘‘อุปฺปลํ จุทกา สมุคฺคตํ, ยถา ตํ อมนุสฺสเสวิตํ;
เอวํ
๓๘๒.
‘‘กิํ เต อิธ สารสมฺมตํ, กุณปปูรมฺหิ สุสานวฑฺฒเน;
เภทนธมฺเม กเฬวเร, ยํ ทิสฺวา วิมโน อุทิกฺขสิฯ
๓๘๓.
‘‘อกฺขีนิ
ตว เม นยนานิ ทกฺขิย, ภิยฺโย กามรตี ปวฑฺฒติฯ
๓๘๔.
‘‘อุปฺปลสิขโรปมานิ เต, วิมเล หาฏกสนฺนิเภ มุเข;
ตว เม นยนานิ ทกฺขิย, ภิยฺโย กามคุโณ ปวฑฺฒติฯ
๓๘๕.
‘‘อปิ ทูรคตา สรมฺหเส, อายตปมฺเห วิสุทฺธทสฺสเน;
น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร, นยนา กินฺนริมนฺทโลจเนฯ
๓๘๖.
‘‘อปเถน ปยาตุมิจฺฉสิ, จนฺทํ กีฬนกํ คเวสสิ;
เมรุํ ลงฺเฆตุมิจฺฉสิ, โย ตฺวํ พุทฺธสุตํ มคฺคยสิฯ
๓๘๗.
‘‘นตฺถิ หิ โลเก สเทวเก, ราโค ยตฺถปิ ทานิ เม สิยา;
นปิ นํ ชานามิ กีริโส, อถ มคฺเคน หโต สมูลโกฯ
๓๘๘.
‘‘อิงฺคาลกุยาว
นปิ นํ ปสฺสามิ กีริโส, อถ มคฺเคน หโต สมูลโกฯ
๓๘๙.
‘‘ยสฺสา สิยา อปจฺจเวกฺขิตํ, สตฺถา วา อนุปาสิโต สิยา;
ตฺวํ ตาทิสิกํ ปโลภย, ชานนฺติํ โส อิมํ วิหญฺญสิฯ
๓๙๐.
‘‘มยฺหญฺหิ
สงฺขตมสุภนฺติ
๓๙๑.
‘‘สาหํ สุคตสฺส สาวิกา, มคฺคฏฺฐงฺคิกยานยายินี;
อุทฺธฏสลฺลา อนาสวา, สุญฺญาคารคตา รมามหํฯ
๓๙๒.
‘‘ทิฏฺฐา หิ มยา สุจิตฺติตา, โสมฺภา ทารุกปิลฺลกานิ วา;
ตนฺตีหิ จ ขีลเกหิ จ, วินิพทฺธา วิวิธํ ปนจฺจกาฯ
๓๙๓.
‘‘ตมฺหุทฺธเฏ ตนฺติขีลเก, วิสฺสฏฺเฐ วิกเล ปริกฺริเต;
น วินฺเทยฺย ขณฺฑโส กเต, กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเยฯ
๓๙๔.
‘‘ตถูปมา เทหกานิ มํ, เตหิ ธมฺเมหิ วินา น วตฺตนฺติ;
ธมฺเมหิ วินา น วตฺตติ, กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเยฯ
๓๙๕.
‘‘ยถา หริตาเลน มกฺขิตํ, อทฺทส จิตฺติกํ ภิตฺติยา กตํ;
ตมฺหิ เต วิปรีตทสฺสนํ, สญฺญา มานุสิกา นิรตฺถิกาฯ
๓๙๖.
‘‘มายํ วิย อคฺคโต กตํ, สุปินนฺเตว สุวณฺณปาทปํ;
อุปคจฺฉสิ อนฺธ ริตฺตกํ, ชนมชฺเฌริว รุปฺปรูปกํฯ
๓๙๗.
‘‘วฏฺฏนิริว
ปีฬโกฬิกา เจตฺถ ชายติ, วิวิธา จกฺขุวิธา จ ปิณฺฑิตาฯ
๓๙๘.
‘‘อุปฺปาฏิย
หนฺท เต จกฺขุํ หรสฺสุ ตํ, ตสฺส นรสฺส อทาสิ ตาวเทฯ
๓๙๙.
‘‘ตสฺส จ วิรมาสิ ตาวเท, ราโค ตตฺถ ขมาปยี จ นํ;
โสตฺถิ สิยา พฺรหฺมจารินี, น ปุโน เอทิสกํ ภวิสฺสติฯ
๔๐๐.
‘‘อาสาทิย เอทิสํ ชนํ, อคฺคิํ ปชฺชลิตํว ลิงฺคิย;
คณฺหิย
๔๐๑.
‘‘มุตฺตา จ ตโต สา ภิกฺขุนี, อคมี พุทฺธวรสฺส สนฺติกํ;
ปสฺสิย วรปุญฺญลกฺขณํ, จกฺขุ อาสิ ยถา ปุราณก’’นฺติฯ –
อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิฯ
ตตฺถ ชีวกมฺพวนนฺติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวนํฯ รมฺมนฺติ รมณียํฯ ตํ กิร ภูมิภาคสมฺปตฺติยา ฉายูทกสมฺปตฺติยา จ รุกฺขานํ โรปิตากาเรน อติวิย มนุญฺญํ มโนรมํฯ คจฺฉนฺตินฺติ อมฺพวนํ อุทฺทิสฺส คตํ, ทิวาวิหาราย อุปคจฺฉนฺติํฯ สุภนฺติ เอวํนามิกํฯ ธุตฺตโกติ อิตฺถิธุตฺโตฯ ราชคหวาสี กิเรโก มหาวิภวสฺส สุวณฺณการสฺส ปุตฺโต ยุวา อภิรูโป อิตฺถิธุตฺโต ปุริโส มตฺโต วิจรติฯ โส ตํ ปฏิปเถ ตเมนํ อพฺรวี สุภาติ ตเมนํ นิวาเรตฺวา ฐิตํ ธุตฺตํ สุภา ภิกฺขุนี กเถสิฯ เอตฺถ จ ‘‘คจฺฉนฺติํ ภิกฺขุนิํ สุภํ, อพฺรวิ สุภา’’ติ จ อตฺตานเมว เถรี อญฺญํ วิย กตฺวา วทติฯ เถริยา วุตฺตคาถานํ สมฺพนฺธทสฺสนวเสน สงฺคีติกาเรหิ อยํ คาถา วุตฺตาฯ
‘‘อพฺรวี สุภา’’ติ วตฺวา ตสฺสา วุตฺตาการทสฺสนตฺถํ อาห ‘‘กิํ เต อปราธิต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ กิํ เต อปราธิตํ มยาติ กิํ ตุยฺหํ, อาวุโส, มยา อปรทฺธํฯ ยํ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสีติ เยน อปราเธน มํ คจฺฉนฺติํ โอวริตฺวา คมนํ นิเสเธตฺวา ติฏฺฐสิ, โส นตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ อถ อิตฺถีติสญฺญาย เอวํ ปฏิปชฺชสิ, เอวมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺตี อาห – ‘‘น หิ ปพฺพชิตาย, อาวุโส, ปุริโส สมฺผุสนาย กปฺปตี’’ติ, อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต
เตนาห ‘‘ครุเก มม สตฺถุสาสเน’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ครุเก ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกาตพฺเพ มยฺหํ สตฺถุ สาสเน ยา สิกฺขา ภิกฺขุนิโย อุทฺทิสฺส สุคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตา ปญฺญตฺตาฯ ตาหิ ปริสุทฺธปทํ ปริสุทฺธกุสลโกฏฺฐาสํ, ราคาทิองฺคณานํ สพฺพโส อภาเวน อนงฺคณํ, เอวํภูตํ มํ คจฺฉนฺติํ เกน การเณน อาวริตฺวา ติฏฺฐสีติฯ
อาวิลจิตฺโตติ จิตฺตสฺส อาวิลภาวกรานํ กามวิตกฺกาทีนํ วเสน อาวิลจิตฺโต, ตฺวํ ตทภาวโต อนาวิลํ, ราครชาทีนํ วเสน สรโช, สางฺคโณ ตทภาวโต วีตรชํ อนงฺคณํ สพฺพตฺถ ขนฺธปญฺจเก สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺตมานสํ, มํ กสฺมา โอวริตฺวา ติฏฺฐสีติ?
เอวํ เถริยา วุตฺเต ธุตฺตโก อตฺตโน อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘ทหรา จา’’ติอาทินา ทส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ทหราติ ตรุณี ปฐเม โยพฺพเน ฐิตาฯ อปาปิกา จสีติ รูเปน อลามิกา จ อสิ กิํ เต ปพฺพชฺชา กริสฺสตีติ ตุยฺหํ เอวํ ปฐมวเย ฐิตาย รูปสมฺปนฺนาย ปพฺพชฺชา กิํ กริสฺสติ, วุฑฺฒาย พีภจฺฉรูปาย วา ปพฺพชิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน วทติฯ นิกฺขิปาติ ฉฑฺเฑหิฯ ‘‘อุกฺขิปา’’ติ วา ปาโฐ, อปเนหีติ อตฺโถฯ
มธุรนฺติ สุภํ, สุคนฺธนฺติ อตฺโถฯ ปวนฺตีติ วายนฺติฯ สพฺพโสติ สมนฺตโตฯ กุสุมรเชน สมุฏฺฐิตา ทุมาติ อิเม รุกฺขา มนฺทวาเตน สมุฏฺฐหมานกุสุมเรณุชาเตน อตฺตโน กุสุมรเชน สยํ สมุฏฺฐิตา วิย หุตฺวา สมนฺตโต สุรภี วายนฺติฯ ปฐมวสนฺโต สุโข อุตูติ อยํ ปฐโม วสนฺตมาโส สุขสมฺผสฺโส จ อุตุ วตฺตตีติ อตฺโถฯ
กุสุมิตสิขราติ สุปุปฺผิตคฺคาฯ อภิคชฺชนฺติว มาลุเตริตาติ วาเตน สญฺจลิตา อภิคชฺชนฺติว อภิตฺถนิตา วิย ติฏฺฐนฺติฯ ยทิ เอกา วนโมคหิสฺสสีติ สเจ ตฺวํ เอกิกา วนโมคาหิสฺสสิ, กา นาม เต ตตฺถ รติ ภวิสฺสตีติ อตฺตนา พทฺธสุขาภิรตฺตตฺตา เอวมาหฯ
วาฬมิคสงฺฆเสวิตนฺติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิคสมูเหหิ ตตฺถ ตตฺถ อุปเสวิตํฯ กุญฺชรมตฺตกเรณุโลฬิตนฺติ รหิตนฺติ ชนรหิตํ วิชนํฯ ภิํสนกนฺติ ภยชนกํฯ
ตปนียกตาว ธีติกาติ รตฺตสุวณฺเณน วิจริตา ธีตลิกา วิย สุกุสเลน ยนฺตาจริเยน ยนฺตโยควเสน สชฺชิตา สุวณฺณปฏิมา วิย วิจรสิ, อิทาเนว อิโต จิโต จ สญฺจรสิฯ จิตฺตลเตว อจฺฉราติ จิตฺตลตานามเก อุยฺยาเน เทวจฺฉรา วิยฯ กาสิกสุขุเมหีติ กาสิรฏฺเฐ อุปฺปนฺเนหิ อติวิย สุขุเมหิฯ วคฺคุภีติ สินิทฺธมฏฺเฐหิฯ โสภสี สุวสเนหิ นูปเมติ นิวาสนปารุปนวตฺเถหิ อนุปเม อุปมารหิเต ตฺวํ อิทานิ เม วสานุโค โสภสีติ ภาวินํ อตฺตโน อธิปฺปายวเสน เอกนฺติกํ วตฺตมานํ วิย กตฺวา วทติฯ
อหํ ตว วสานุโค สิยนฺติ อหมฺปิ ตุยฺหํ วสานุโค กิํการปฏิสฺสาวี ภเวยฺยํฯ ยทิ วิหเรมเส กานนนฺตเรติ ยทิ มยํ อุโภปิ วนนฺตเร น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโรติ วสานุคภาวสฺส การณมาหฯ ปาโณติ สตฺโต, อญฺโญ โกจิปิ สตฺโต ตยา ปิยตโร มยฺหํ น หิ อตฺถีติ อตฺโถฯ อถ วา ปาโณติ อตฺตโน ชีวิตํ สนฺธาย วทติ, มยฺหํ ชีวิตํ ตยา ปิยตรํ น หิ อตฺถีติ อตฺโถฯ กินฺนริมนฺทโลจเนติ กินฺนริยา วิย มนฺทปุถุวิโลจเนฯ
ยทิ เม วจนํ กริสฺสสิ, สุขิตา เอหิ อคารมาวสาติ สเจ ตฺวํ มม วจนํ กริสฺสสิ, เอกาสนํ เอกเสยฺยํ พฺรหฺมจริยทุกฺขํ ปหาย เอหิ กามโภเคหิ สุขิตา หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวสฯ ‘‘สุขิตา เหติ อคารมาวสนฺตี’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ สุขิตา ภวิสฺสติ, อคารํ อชฺฌาวสนฺตีติ อตฺโถฯ ปาสาทนิวาตวาสินีติ นิวาเตสุ ปาสาเทสุ วาสินีฯ ‘‘ปาสาทวิมานวาสินี’’ติ จ ปาโฐ, วิมานสทิเสสุ ปาสาเทสุ วาสินีติ อตฺโถฯ ปริกมฺมนฺติ เวยฺยาวจฺจํฯ
ธารยาติ ปริทห, นิวาเสหิ เจว อุตฺตริยญฺจ กโรหิฯ อภิโรเปหีติ มณฺฑนวิภูสนวเสน วา สรีรํ อาโรปย, อลงฺกโรหีติ อตฺโถฯ มาลวณฺณกนฺติ มาลญฺเจว คนฺธวิเลปนญฺจฯ กญฺจนมณิมุตฺตกนฺติ กญฺจเนน มณิมุตฺตาหิ จ ยุตฺตํ, สุวณฺณมยมณิมุตฺตาหิ ขจิตนฺติ อตฺโถฯ พหุนฺติ หตฺถูปคาทิเภทโต พหุปฺปการํฯ วิวิธนฺติ กรณวิกติยา นานาวิธํฯ
สุโธตรชปจฺฉทนฺติ สุภนฺติ โสภนํฯ โคนกตูลิกสนฺถตนฺติ ทีฆโลมกาฬโกชเวน เจว หํสโลมาทิปุณฺณาย ตูลิกาย จ สนฺถตํฯ นวนฺติ อภินวํฯ มหารหนฺติ มหคฺฆํฯ จนฺทนมณฺฑิตสารคนฺธิกนฺติ โคสีสกาทิสารจนฺทเนน มณฺฑิตตาย
อุปฺปลํ จุทกา สมุคฺคตนฺติ จ-กาโร นิปาตมตฺตํ, อุทกโต อุคฺคตํ อุฏฺฐิตํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตํ สุผุลฺลมุปฺปลํฯ ยถา ตํ อมนุสฺสเสวิตนฺติ ตญฺจ รกฺขสปริคฺคหิตาย โปกฺขรณิยา ชาตตฺตา นิมฺมนุสฺเสหิ เสวิตํ เกนจิ อปริภุตฺตเมว ภเวยฺยฯ เอวํ ตฺวํ พฺรหฺมจารินีติ เอวเมว ตํ สุฏฺฐุ ผุลฺลมุปฺปลํ วิย ตุวํ พฺรหฺมจารินีฯ สเกสงฺเคสุ อตฺตโน สรีราวยเวสุ เกนจิ อปริภุตฺเตสุเยว ชรํ คมิสฺสสิ, มุธาเยว ชราชิณฺณา ภวิสฺสสิฯ
เอวํ ‘‘กิํ เต อิธา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต, เกสาทิกุณปปูเร เอกนฺเตน เภทนธมฺเม สุสานวฑฺฒเน, อิธ อิมสฺมิํ กายสญฺญิเต อสุจิกเฬวเร กิํ นาม ตว สารนฺติ สมฺมตํ สมฺภาวิตํ, ยํ ทิสฺวา วิมโน อญฺญตรสฺมิํ อารมฺมเณ วิคตมนสงฺกปฺโป, เอตฺเถว วา อวิมโน โสมนสฺสิโก หุตฺวา อุทิกฺขสิ, ตํ มยฺหํ กเถหีติฯ
ตํ สุตฺวา ธุตฺตโก กิญฺจาปิ ตสฺสา รูปํ จาตุริยโสภิตํ, ปฐมทสฺสนโต ปน ปฏฺฐาย ยสฺมิํ ทิฏฺฐิปาเต ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตเมว อปทิสนฺโต ‘‘อกฺขีนิ จ ตูริยาริวา’’ติอาทิมาหฯ กามญฺจายํ เถรี สุฏฺฐุ สํยตตาย สนฺตินฺทฺริยา, ตาย ถิรวิปฺปสนฺนโสมฺมสนฺตนยนนิปาเตสุ กมฺมานุภาวนิปฺผนฺเนสุ ปสนฺนปญฺจปฺปสาทปฏิมณฺฑิเตสุ นยเนสุ ลพฺภมาเน ปภาวิสิฏฺฐจาตุริเย ทิฏฺฐิปาเต, ยสฺมา สยํ จริตหาวภาววิลาสาทิปริกปฺปวญฺจิโต โส ธุตฺโต ชาโต, ตสฺมาสฺส ทิฏฺฐิราโค สวิเสสํ เวปุลฺลํ อคมาสิฯ ตตฺถ อกฺขีนิ จ ตูริยาริวาติ ตูริ วุจฺจติ มิคี, จ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ, มิคจฺฉาปาย วิย กินฺนริยาริว ปพฺพตนฺตเรติ ปพฺพตกุจฺฉิยํ วิจรมานาย กินฺนริวนิตาย วิย จ เต อกฺขีนีติ อตฺโถฯ ตว เม นยนานิ ทกฺขิยาติ ตว วุตฺตคุณวิเสสานิ นยนานิ ทิสฺวา, ภิยฺโย อุปรูปริ เม กามาภิรติ ปวฑฺฒติฯ
อุปฺปลสิขโรปมานิ เตติ รตฺตุปฺปลอคฺคสทิสานิ ปมฺหานิ ตวฯ วิมเลติ นิมฺมเลฯ หาฏกสนฺนิเภติ กญฺจนรูปกสฺส มุขสทิเส เต มุเข, นยนานิ ทกฺขิยาติ โยชนาฯ
อปิ ทูรคตาติ ทูรํ ฐานํ คตาปิฯ สรมฺหเสติ อญฺญํ กิญฺจิ อจินฺเตตฺวา ตว นยนานิ เอว อนุสฺสรามิฯ อายตปมฺเหติ ทีฆปขุเมฯ วิสุทฺธทสฺสเนติ นิมฺมลโลจเนฯ น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร นยนาติ ตว นยนโต อญฺโญ โกจิ มยฺหํ ปิยตโร นตฺถิฯ ตยาติ หิ สามิอตฺเถ เอว กรณวจนํฯ
เอวํ ‘‘อปเถนา’’ติอาทินา ทฺวาทส คาถา อภาสิฯ ตตฺถ อปเถน ปยาตุมิจฺฉสีติ, อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต, สนฺเต อญฺญสฺมิํ อิตฺถิชเน โย ตฺวํ พุทฺธสุตํ พุทฺธสฺส ภควโต โอรสธีตรํ มํ มคฺคยสิ ปตฺเถสิ, โส ตฺวํ สนฺเต เขเม อุชุมคฺเค อปเถน กณฺฏกนิวุเตน สภเยน กุมฺมคฺเคน ปยาตุมิจฺฉสิ ปฏิปชฺชิตุกาโมสิ, จนฺทํ กีฬนกํ คเวสสิ จนฺทมณฺฑลํ กีฬาโคฬกํ กาตุกาโมสิ, เมรุํ ลงฺเฆตุมิจฺฉสิ จตุราสีติโยชนสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุปพฺพตราชํ ลงฺฆยิตฺวา อปรภาเค ฐาตุกาโมสิ, โส ตฺวํ มํ พุทฺธสุตํ มคฺคยสีติ โยชนาฯ
อิทานิ ‘‘นตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ราโค ยตฺถปิ ทานิ เม สิยาติ ยตฺถ อิทานิ เม ราโค สิยา ภเวยฺย, ตํ อารมฺมณํ สเทวเก โลเก นตฺถิ เอวฯ นปิ นํ ชานามิ กีริโสติ นํ ราคํ กีริโสติปิ น ชานามิฯ อถ มคฺเคน หโต สมูลโกติ อถาติ นิปาตมตฺตํฯ อโยนิโสมนสิการสงฺขาเตน มูเลน สมูลโก ราโค อริยมคฺเคน หโต สมุคฺฆาติโตฯ
อิงฺคาลกุยาติ องฺคารกาสุยาฯ อุชฺฌิโตติ วาตุกฺขิตฺโต วิย โย โกจิ, ทหนิยา อินฺธนํ วิยาติ อตฺโถฯ วิสปตฺโตริวาติ วิสคตภาชนํ วิยฯ อคฺคิโต กโตติ อคฺคิโต องฺคารโต อปคโต กโต, วิสสฺส เลสมฺปิ อเสเสตฺวา อปนีโต วินาสิโตติ อตฺโถฯ
ยสฺสา สิยา อปจฺจเวกฺขิตนฺติ ยสฺสา อิตฺถิยา อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ญาเณน อปฺปฏิเวกฺขิตํ อปริญฺญาตํ สิยาฯ สตฺตา วา อนุสาสิโต สิยาติ สตฺตา วา ธมฺมสรีรสฺส อทสฺสเนน ยสฺสา อิตฺถิยา อนนุสาสิโต สิยาฯ ตฺวํ ตาทิสิกํ ปโลภยาติ, อาวุโส, ตฺวํ ตถารูปํ อปริมทฺทิตสงฺขารํ ชานนฺติํ โส อิมํ วิหญฺญสีติ โส ตฺวํ ปวตฺติํ นิวตฺติญฺจ
อิทานิสฺส วิฆาตาปตฺติตํ การณวิภาวเนน ทสฺเสนฺตี ‘‘มยฺหํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโตฯ อกฺกุฏฺฐวนฺทิเตติ อกฺโกเส วนฺทนาย จฯ สุขทุกฺเขติ สุเข จ ทุกฺเข จ, อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยสมาโยเค วาฯ สตี อุปฏฺฐิตาติ ปจฺจเวกฺขณยุตฺตา สติ สงฺขตมสุภนฺติ ชานิยาติ เตภูมกํ สงฺขารคตํ กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน อสุภนฺติ ญตฺวาฯ สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมิํเยว ภวตฺตเย มยฺหํ มโน ตณฺหาเลปาทินา น อุปลิมฺปติฯ
มคฺคฏฺฐงฺคิกยานยายินีติ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสงฺขาเตน อริยยาเนน นิพฺพานปุรํ ยายินี อุปคตาฯ อุทฺธฏสลฺลาติ อตฺตโน สนฺตานโต สมุทฺธฏราคาทิสลฺลาฯ
สุจิตฺติตาติ หตฺถปาทมุขาทิอากาเรน สุฏฺฐุ จิตฺติตา วิรจิตาฯ โสมฺภาติ สุมฺภกาฯ ทารุกปิลฺลกานิ วาติ ทารุทณฺฑาทีหิ อุปรจิตรูปกานิฯ ตนฺตีหีติ นฺหารุสุตฺตเกหิฯ ขีลเกหีติ หตฺถปาทปิฏฺฐิกณฺณาทิอตฺถาย ฐปิตทณฺเฑหิฯ วินิพทฺธาติ วิวิเธนากาเรน พทฺธาฯ วิวิธํ ปนจฺจกาติ ยนฺตสุตฺตาทีนํ อญฺฉนวิสฺสชฺชนาทินา ปฏฺฐปิตนจฺจกา, ปนจฺจนฺตา วิย ทิฏฺฐาติ โยชนาฯ
ตมฺหุทฺธเฏ ตนฺติขีลเกติ สนฺนิเวสวิสิฏฺฐรจนาวิเสสยุตฺตํ อุปาทาย รูปกสมญฺญา ตมฺหิ ตนฺติมฺหิ ขีลเก จ ฐานโต อุทฺธเฏ พนฺธนฺโต วิสฺสฏฺเฐ, วิสุํ กรเณน อญฺญมญฺญํ วิกเล, ตหิํ ตหิํ ขิปเนน ปริกฺริเต วิกิริเตฯ น วินฺเทยฺย ขณฺฑโส กเตติ โปตฺถกรูปสฺส อวยเว ขณฺฑาขณฺฑิเต กเต โปตฺถกรูปํ น วินฺเทยฺย, น อุปลเภยฺยฯ เอวํ สนฺเต กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย ตสฺมิํ โปตฺถกรูปาวยเว กิมฺหิ กิํ ขาณุเก, อุทาหุ รชฺชุเก, มตฺติกาปิณฺฑาทิเก วา มนํ มนสญฺญํ นิเวเสยฺย, วิสงฺขาเร อวยเว สา สญฺญา กทาจิปิ นปเตยฺยาติ อตฺโถฯ
ตถูปมาติ ตํสทิสา เตน โปตฺถกรูเปน สทิสาฯ กินฺติ เจ อาห ‘‘เทหกานี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เทหกานีติ มนฺติ เม ปฏิพทฺธา อุปฏฺฐหนฺติฯ เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ ปถวิอาทีหิ วินา น วตฺตนฺตีติ ธมฺเมหิ วินา น วตฺตตีติ เทโห อวยเวหิ อวยวธมฺเมหิ วินา น วตฺตติ น อุปลพฺภติฯ เอวํ สนฺเต กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเยติ กิมฺหิ กิํ ปถวิยํ, อุทาหุ อาปาทิเก เทโหติ วา หตฺถปาทาทีนีติ วา มนํ มนสญฺญํ นิเวเสยฺยฯ ยสฺมา ปถวิอาทิปสาทธมฺมมตฺเต เอสา สมญฺญา, ยทิทํ เทโหติ วา หตฺถปาทาทีนีติ วา สตฺโตติ วา อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา, ตสฺมา น เอตฺถ ชานโต โกจิ อภินิเวโส โหตีติฯ
ยถา หริตาเลน มกฺขิตํ, อทฺทส จิตฺติกํ ภิตฺติยา กตนฺติ ยถา กุสเลน จิตฺตกาเรน ภิตฺติยํ หริตาเลน มกฺขิตํ ลิตฺตํ เตน เลปํ ทตฺวา กตํ อาลิขิตํ จิตฺติกํ อิตฺถิรูปํ อทฺทส ปสฺเสยฺยฯ ตตฺถ ยา อุปถมฺภนเขปนาทิกิริยาสมฺปตฺติยา มานุสิกา นุ โข อยํ ภิตฺติ อปสฺสาย ฐิตาติ สญฺญา, สา นิรตฺถกา มนุสฺสภาวสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ตตฺถ อภาวโต, มานุสีติ ปน เกวลํ ตหิํ ตสฺส จ วิปรีตทสฺสนํ, ยาถาวโต คหณํ น โหติ, ธมฺมปุญฺชมตฺเต อิตฺถิปุริสาทิคหณมฺปิ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ
มายํ วิย อคฺคโต กตนฺติ มายากาเรน ปุรโต อุปฏฺฐาปิตํ มายาสทิสํฯ สุปินนฺเตว สุวณฺณปาทปนฺติ สุปินเมว สุปินนฺตํ, ตตฺถ อุปฏฺฐิตสุวณฺณมยรุกฺขํ วิยฯ อุปคจฺฉสิ อนฺธ ริตฺตกนฺติ อนฺธพาล ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ อนฺโตสารรหิตํ อิมํ อตฺตภาวํ ‘‘เอตํ มมา’’ติ สารวนฺตํ วิย อุปคจฺฉสิ อภินิวิสสิฯ ชนมชฺเฌริว รุปฺปรูปกนฺติ มายากาเรน มหาชนมชฺเฌ
วฏฺฏนิริวาติ ลาขาย คุฬิกา วิยฯ โกฏโรหิตาติ โกฏเร รุกฺขสุสิเร ฐปิตาฯ มชฺเฌ ปุพฺพุฬกาติ อกฺขิทลมชฺเฌ ฐิตชลปุพฺพุฬสทิสาฯ สอสฺสุกาติ อสฺสุชลสหิตาฯ ปีฬโกฬิกาติ อกฺขิคูถโกฯ เอตฺถ ชายตีติ เอตสฺมิํ อกฺขิมณฺฑเล อุโภสุ โกฏีสุ วิสคนฺธํ วายนฺโต นิพฺพตฺตติฯ ปีฬโกฬิกาติ วา อกฺขิทเลสุ นิพฺพตฺตนกา ปีฬกา วุจฺจติฯ วิวิธาติ เสตนีลมณฺฑลานญฺเจว รตฺตปีตาทีนํ สตฺตนฺนํ ปฏลานญฺจ วเสน อเนกวิธาฯ จกฺขุวิธาติ จกฺขุภาคา จกฺขุปฺปการา วา ตสฺส อเนกกลาปคตภาวโตฯ ปิณฺฑิตาติ สมุทิตาฯ
เอวํ ‘‘อุปฺปาฏิย จารุทสฺสนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปฺปาฏิยาติ อุปฺปาเฏตฺวา จกฺขุกูปโต นีหริตฺวาฯ จารุทสฺสนาติ ปิยทสฺสนา มโนหรทสฺสนาฯ น จ ปชฺชิตฺถาติ ตสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ สงฺคํ นาปชฺชิฯ อสงฺคมานสาติ กตฺถจิปิ อารมฺมเณ อนาสตฺตจิตฺตาฯ หนฺท เต จกฺขุนฺติ ตยา กามิตํ ตโต เอว มยา ทินฺนตฺตา เต จกฺขุสญฺญิตํ อสุจิปิณฺฑํ คณฺห, คเหตฺวา หรสฺสุ ปสาทยุตฺตํ อิจฺฉิตํ ฐานํ เนหิฯ
ตสฺส จ วิรมาสิ ตาวเทติ ตสฺส ธุตฺตปุริสสฺส ตาวเทว อกฺขิมฺหิ อุปฺปาฏิตกฺขเณ เอว ราโค วิคจฺฉิฯ ตตฺถาติ อกฺขิมฺหิ, ตสฺสํ วา เถริยํฯ อถ วา ตตฺถาติ ตสฺมิํเยว ฐาเนฯ ขมาปยีติ ขมาเปสิฯ โสตฺถิ สิยา พฺรหฺมจารินีติ เสฏฺฐจารินิ มเหสิเก ตุยฺหํ อาโรคฺยเมว ภเวยฺยฯ น ปุโน เอทิสกํ ภวิสฺสตีติ อิโต ปรํ เอวรูปํ อนาจารจรณํ น ภวิสฺสติ, น กริสฺสามีติ อตฺโถฯ
อาสาทิยาติ ฆฏฺเฏตฺวาฯ เอทิสนฺติ เอวรูปํ สพฺพตฺถ วีตราคํฯ อคฺคิํ ปชฺชลิตํว ลิงฺคิยาติ ปชฺชลิตํ อคฺคิํ อาลิงฺเคตฺวา วิยฯ
ตโตติ ตสฺมา ธุตฺตปุริสาฯ สา ภิกฺขุนีติ สา สุภา ภิกฺขุนีฯ อคมี พุทฺธวรสฺส สนฺติกนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ อุปคจฺฉิ อุปสงฺกมิฯ ปสฺสิย วรปุญฺญลกฺขณนฺติ อุตฺตเมหิ ปุญฺญสมฺภาเรหิ นิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณํ ทิสฺวาฯ ยถา ปุราณกนฺติ โปราณํ วิย อุปฺปาฏนโต ปุพฺเพ วิย จกฺขุ ปฏิปากติกํ อโหสิฯ ยเมตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
สุภาชีวกมฺพวนิกาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ติํสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ